InfoHub Logo

« كوشپەندىلەر مادەنيەتى »

قازاق حالقىنىڭ تاريحى كونە كەزدەن نەگىزى بار، تۇنىپ تۇرعان مادەنيەت پەن وركەنيتتىڭ وشاعى دەپ باستار ەدىم. قازاق حالقى وزىمىزگە بەلگىلى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە وراي، جازدا جايلاۋعا، قاقاعان قىستا قىستاۋعا، كۇزدە كۇزەۋگە، تامىلجىعان كوكتەم ايىندا كوكتەۋگە، جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى،  كوشىپ – قونىپ وتىراتىن، ەسكەرەتىن ءبىر جايت بار، اتا – بابامىز ەڭ باستى ورىنعا مادەنيەتتىلىكتى قويعان. تەكتى حالىق قالدىرىپ كەتكەن مادەنيەتتىلىك – وركەنيەتتىلىككە جالعاسىن تاپتى. ءدال وسى قازاق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى كۇردەلى قۇرىلىم دەگىم كەلەدى ، سەبەبى قۇندى نارسە ەش ۋاقىتتا وڭاي كەلمەيدى جانە ول سونداي ءمان – تاعىلىمعا يە بولماعاندا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ول تۋرالى ەستىمەس تە ەدىك دەپ ويلايمىن. 
 

ع.ت حافيز ۇلى «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىنە سۇيەنەتىن بولسام، ەسىمى تانىمال وركەنيەت تاريحىن زەرتتەۋشى ا. توينبي: «...ولاردى تاريحى بار قاۋىم دەۋگە بولمايدى»، - دەپ تۇجىرىمداعانى كورسەتىلگەن ەكەن. شىندىعىندا، مادەنيەتتىڭ ءوزىن وركەنيەت دەپ قاراستىراتىن بىردەن – ءبىر عالىم وسى ا.توينبي بولىپ تابىلادى. جالپى، مادەنيەت جانە وركەنيەت ۇعىمى تەڭ بولىپ قارالادى، الايدا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەداۋىر وزگەرىس بار. 

مادەنيەت، قارقىندى تۇردە قورشاعان ورتانىڭ، ءومىر ءسۇرۋ ورتانىڭ شىعارماشىلىق فاكتورى جانە قوعامدىق وزگەرىستىڭ قاينار كوزى. رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ توعىسۋىنىڭ كورىنىسى. 

ال مادەنيەت حالىققا پايدالى، ادام ءومىرىن جاقسارتۋعا نەگىزدەلسە، ول وركەنيەت بولىپ تابىلادى. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، مادەنيەتسىز ەل قاتارىنا جاتقىزىلعانىمىز قاشان؟

ەڭ بىرىنشىدەن، كوشپەندىلەردە جازۋ، ەرتە كەزدە،  8 عاسىردا قالىپتاسقان. ادەبيەتتىڭ جازباشا جانە اۋىزشا تۇرلەرى بار ەكەنى بەلگىلى، كوشپەندىلەردە اسىرەسە، اۋىز ادەبيەتى جاقسى دامىعان بولاتىن. بۇل – وركەنيەتتىڭ بەلگىسى، سەبەبى حالىق اۋىز ادەبيەتى ادامگەرشىلىككە، حالىقتىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتىگە باعىتتالدى.

ەكىنشىدەن، قولونەر دامىپ، حالىققا ەداۋىر جاڭا مادەنيەتتىلىكتى ەنگىزدى. ياعني، ول دا ءبىر وركەنيەتىلىكتىڭ كورىنىسى. كيىم – كەشەك، ەر – توقىم، نەبىر زەرگەرلىك، ەرەكشە جاسالعان بۇيىمدار -  قولونەر تۋىندىلارى.  ارينە، قولونەردىڭ ەڭ بيىك شىڭى، ول – كيىز ءۇي. كوشپەندىلەر سىرتقى ساياساتقا بايلانىستى، قالىڭ ەلدى قانسىراتقان، «ەلىم - اي» زارلى ءانىنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولعان ورنى تولاستاماس جوڭعار شاپقىنشىلىعى،  قازاق ەلىنىڭ «اعالارى » كورىنگەن، قازاقتىڭ سارى، كەڭ، شۇرايلى  جەرىنە دامەلى بولعان جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ جاۋگەرشىلىك سيپاتتاعى جورىقتارى كوشپەندىلەردى كيىز ۇيگە تۇراقتاۋىنا  اكەلدى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى كورىنىسى ەرەكشە، وعان قوسا «شاڭىراق»، «ۋىق»، «كەرەگەنىڭ» ءوز ماڭىزدىلىعى مەن قۇندىلىقتارى بار دەگىم كەلەدى. «شاڭىراق» - كوپماعىنالى ءسوز، ەڭ كوپ قولدانىلاتىن ماعىناسى، وشاق قاسى، وتاۋ دەگەن سوزدەر بولىپ باستالادى.

قازاق حالقىنىڭ 4، 6،8،10،12 قاناتتى ۇيلەرى سان عاسىرلار جالعاسقان مادەنيەت پەن وركەنيەتتىلىكتىڭ ايقىن كورىنىسى. 
ۇشىنشىدەن، كوشپەندىلەردىڭ تاربيەگە  باي ادەت – عۇرپى، ويىن – ساۋىق، توي – تومالاقتارى كەڭىنەن تارادى. كۇي، ءان ونەرىنىڭ وزىندە ءتان ەرەكشەلىك پەن مول تاعىلىم جاتىر. 

تورتىنشىدەن، قازاق حالقى – ەستى حالىق. ءاربىر ايتىلعان سوزگە ءمان بەرىپ، «ۇلكەنگە – قۇرمەت جاساپ»، تاربيەلىلىك ماڭىزىنا ايتىلعان ماقال – ماتەلدەرى جەتەرلىك. ءدال وسى حالىقتىڭ كەمەڭگەرلىك دانالىعى ءىنجۋ مەرۋەرتتەي دەر ەدىم. ءتىپتى : «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى»، - دەگەن ءسوز تىركەسى كوپ نارسەنى ءتۇسىندىرىپ تۇرعانداي. حالىق ورىنسىز ، دورەكى ءسوز، ادەپسىزدىك تانىتقانقاندى كورگەنسىز دەپ ەسەپتەگەن. 
بۇل كەلتىرىلگەندەر كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى باي، ال وركەنيەتىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن بايقاتادى. ارينە، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى قاشان دا ەرەكشە، ونى ءبارى مويىندايدى دەپ ويلايمىن. تەك مۇنى  «ەتنوسەنتريزم» دەپ ويلامايمىن، بۇل ەلىمە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىم مەن ىستىق ىقىلاسىم.

«ءسالت-داستۇر ۋاقىتقا باعىنبايدى، ول مانگىلىكپەن تەڭەستى». ءيا، سالت – ءداستۇر ، ول، ۇلتتىڭ قۇندىلىعى، ول ۋاقىت ارقىلى كەلەدى، الايدا، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى جوق، ول ماڭگىلىك -  ۇلتتىڭ ءرامىزى بولىپ قالادى.

مەنىڭ تۇيەتىن ويىم، بابالارىمىز، زيالىلارىمىز سالىپ كەتكەن دارا جولدى، ادامگەرشىلىك، رۋحاني قۇندىلىقتاردى بويىمىزعا  ءسىڭىرىپ، ەلدىڭ گۇلدەنۋى مەن كوركەيۋى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنىن ۇعىنۋ قاجەت. كوشپەندىلەر مادەنيەتى، ول ، ءبىلىمنىڭ، ەتيكا مەن ەستەتيكانىڭ، ماتەريالدى جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ، ءاربىر قازاقتىڭ «ەلىم» دەپ سوققان جۇرەگىنىڭ كۇرەتامىرىندا جاتىر دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ويىمشا، بالانى وتباسى ىشىندە وتانعا، ەلگە، جەرگە قىزمەت ەتىپ، ونىڭ بىزگە قالدىرىلعان امانات ەكەندىگىن ەرتە جاستان ۇعىندىرۋى كەرەك.

تاريح ساحناسىنا كوز سالىپ قاراساق، كوشپەلى تۇركى جۇرتى قاشان دا ءوز مادەنيەتتىلىگى مەن وركەنيەتتىلىگى جاعىنان كوش باستاپ تۇرعان ۇلى حالىق بولعانىن اڭعارامىز. توتەمى كوك ءبورى بولعان ۇلى، قاسيەتتى حالىققا ساي ۇرپاق بولا ءبىلۋ وتە ماڭىزدى دەپ بىلەمىن.

« قازاق ىرىمدارىنداعى وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن تابيعاتتى ايالاۋ ءداستۇرى »

وتباسى - وشاق قاسى، بالا تاربيەسى، «قازىرگى بالا – ەرتەڭ ءبىر دانا»، - دەپ بالا تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن قازاق حالقى ىرىمشىل بولدى. ءومىر ەسىگىن ەندى عانا اشقان بالانىڭ ەڭ العاش ەستىگەن ءۇنى مەن كورگەن بەينەسى –اناسىنىڭ «ءالديى» مەن اكەسىنىڭ بەينەسى، بالا ءۇشىن تاربيەنىڭ فۋندامەنتالدى باسپالداعى – بالانىڭ بولاشاق تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى . 

وسىنداي ادەت – عۇرىپتىڭ ءبىر ءتۇرى – ىرىم. قازاق حالقى ىرىم-تىيىم ارقىلى بالا تاربيەلەۋ، جات ادەتتەردەن تىيۋ، ادامگەرشىلىك – رۋحاني، سىيلاسىمدىلىق سىندى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان تاريحي، ەتنومادەني، الەۋمەتتىك ءمانى تەرەڭ دۇنيە. كوڭىل اۋدارلىق نارسە، قازاق ىرىمدارىندا وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا جەتە نازار اۋدارعاندىعىن بايقايمىز.. قازاق حالقى بەلگىلى ءبىر ىرىم – تىيىمداردى ۇستانۋ ارقىلى پالە – جالادان، باسقا ءتۇسۋى ىقتيمال بولعان قاتەرلەردىڭ الدىن الىپ وتىرعان. قالاي دەگەنمەن دە، ىرىم-تىيىمداردى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىنان بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى.
 

ع.ت.حافيز ۇلىنىڭ «تالبەسىكتەن جەربەسىككە دەيىن» اتتى ەڭبەگىندەگى ىرىمداردى كەلتىرە وتىرىپ، ءوز ويىمدى جەتكىزەتىن بولامىن. 
ەڭ ءبىرىنشى تاڭداپ العان ىرىم: « قازاق بالاسى اتا-اناسىنا ءتىل تيگىزبەۋى كەرەك. بۇلاي ىستەسە قارا تاس جالاپ، ءتىلىڭ تاسقا ءتيسىن دەپ قان شىعارادى»، -وسى بولدى. مەنىڭ ويىمشا، اتا – انا ءبىزدىڭ وسى دۇنيە ەسىگىن اشا سالعانداعى ەڭ العاش كورگەن قورعاندارىمىز بەن جاناشىرلارىمىز دەپ بىلەمىن. ەندى، ءومىر اششىسى مەن ءتاتتىسى قاتار جۇرگەندىكتەن كەي بالالار جەتىم، اتا – اناسىز بالالار ۇيىندە ءوسىپ جاتادى، بۇل قايعىلى وقيعا. ەندى كەيبىرىندە اتا – اناسى بولا تۇرا، بار جاعدايىن جاساپ بەرىپ وتىرعان جاعدايدا دا، ولاردى سىيلاماي، قۇرمەت تۇتپايتىن جاندار بولادى.  مىنە، ءومىر كورىنىسى. .. اتا – انا قانداي بولسا – داعى ولاردى سىيلاۋ، جاقسى كورۋ – بالانىڭ پارىزى دەپ بىلەمىن.  
ايتا كەتەتىن جايت، اتا – انانىڭ ءقادىرى جايلى قۇراندا جازىلعان. دانا قازاق حالقى شاريعاتقا ساي ءومىر ءسۇرىپ، نانىم – سەنىمدەرىنىڭ ىرگەسى مىقتى بولعاندىقتان دا ءبىرتۋار تۇلعالارى دۇنيەگە كەلىپ وتىرعان دەپ ويلايمىن. 

ەكىنشى ىرىم «قازاق سالتى بويىنشا تۇندە سىپىرىندى توكپەيدى، ءۇي سىپىرمايدى. سىپىرا قالعاندا: «ۇيگە ءبۇيى كىرىپ كەتتى» دەگەندى ايتىپ بارىپ سىپىرادى. سەبەبى، سىپىرىندى جاتقان جەرگە جىن جينالادى. تۇندە سىپىرىندىنىڭ لاسى دەنەگە شاشىراسا، ادامعا جىن جابىسادى دا، جازىلمايتىن ناۋقاسقا تاپ بولادى دەپ ىرىمدالادى» جايىندا بولماق. بۇل ىرىمدى كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىم، تۇنگە جاقىن ءۇيدى تاعى ءبىر جيناپ الايىن دەگەن مەن، كىلەم – توسەكشەلەردى قاعىپ، سىپىرىپ ەندى دالاعا شىعىپ سىپىرىندىنى توگەيىن دەگەنىمدە، انام كورىپ قالىپ، وسى ىرىمعا ساي كەلتىرىپ، «تۇندە ءۇي سىپىرمايتىنى — سىپىرتقىنىڭ ۇشىنا جىن جابىسادى»، - دەپ ەدى. قاراپ وتىرسام، ءبىر حاديستە كەلتىرىلگەندەي «اقشام ۋاقىتىنىنان كەيىن جىن – پەرىلەر قاپتايدى» دەگەنى بار. بۇل دا ءبىر وتباسىلىق قۇندىلىققا جاتاتىن ماڭىزدى ىرىم دەپ ەسەپتەيمىن.
ءۇشىنشى كەلتىرەتىن ىرىم « اس اتاسى – نان » جايلى بولماق – «قازاق ناندى باسپايدى. نان اسا قاسيەتتى دەپ ەسەپتەلەدى. ناندى باسقاندى قۇداي اتادى، قارعىسقا ۇشىرايدى، وزەگى تالىپ وكىرەدى دەپ ۇتادى». بۇل ىرىمدى بىلاي ءتۇسىندىم، ءاربىر جاسالعان، شىعارىلعان زاتتىڭ نە نارسەنىڭ ارتىندا ۇلكەن ەڭبەك جاتادى. ونى باعالاي ءبىلۋ – پارىز. سەبەبى، دايىن زات بولعاندىقتان دا، ادام ونى باسىپ، قۇلاتىپ  كورگەنسىزدىك تانىتىپ جاتادى. سول سياقتى، «اس اتاسى - نان»، - دەيدى دانا قازاق. ءو.تۇرمانجانوۆتىڭ ولەڭى ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى:
«...نان قيقىمىن شاشپاڭدار،
جەردە جاتسا باسپاڭدار – 
تەرىپ الىپ، قاستەرلەپ.
تورعايلارعا تاستاڭدار !».
كەلەسى ىرىم قازاق حالقىنىڭ كەشىرىمشىلدىگى مەن پاراساتتىلىعى جايلى «اعايىندى كىسىلەر ارازداسىپ قالسا، باسقا ءبىر تۋىسى اق داستارحانىنا شاقىرىپ، ءدام سىيلاپ، تاتۋلاستىرادى». 

قانداي كوڭىل ءجىبىپ، جان جىلىتاتىن كورىنىس ءھام ىرىم. بۇل جەردەگى ماڭىزدىلىق – تۋىستىق ارا – قاتىناس، ءبىر – بىرىنە كومەك بەرۋ، تاتۋلاستىرۋعا ۇمتىلۋ دەپ ويلايمىن. 

ىرىم: «قازاق الىستان كەلگەن جولاۋشىنى، قوناقتى، اعايىندارىن، قانداس باۋىرلارىن «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر، مىڭنىڭ ءبىرى ءۋالى» دەپ ىرىمداپ، تورگە وتىرعىزادى...». قازاق – قوناقجايلى حالىق. بۇل حالىق وزىنە قوناق بولىپ كەلىپ قالعان جانداردى «قۇدايى قوناق» ساناپ، تورگە وتىرعىزىپ، وزدەرى ءىشىپ – جەمەگەنىن الدىنا سالادى. قانداس باۋىرلارىنا قۇرمەتتىلىك تانىتۋدىڭ ءوزى – پاراساتتىلىق بەلگىسى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ىرىم دا حالىقتىڭ كەڭپەيىلدىگىن، قامقورلىعىن، مەيىرىمدىلىگىن، قۇرمەتتىلىگىن كورسەتەتەدى.

ىرىم سوڭى «شاشۋمەن» بولسىن دەگەن ويمەن، 
«كەلىن تۇسكەندە، قىز ۇزاتىلعاندا، جولاۋشى ساپاردان ورالعاندا، قۇدا نە تۋىس-تۋعان كەلگەندە، تاعى باسقا قۋانىشتى كۇندەردە اۋىل ايەلدەرى قۇرت-ىرىمشىك، قانت-كامپيت، كۇمىس تيىن ارالاستىرىپ، توپتاسىپ تۇرعان ادامداردىڭ ورتاسىنا «شاشۋ، شاشۋ!» دەپ، ايقايلاپ تۇرىپ شاشادى.. شاشۋدى ايەلدەر عانا شاشادى.. شاشۋدى بالالارعا بەرۋدىڭ سەبەبى «ىرىستى بولسىن» دەگەنى. 
قانداي دا ءبىر قۋانىشتى جاڭالىق بولسىن، ۇلكەن تويدىڭ ەڭ العاشقى ساتىسى – «شاشۋ». بۇل دا ءبىر قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىلىگىن كورسەتىپ تۇرعانداي. جاقىندارى، تۋعان – تۋىستارى شاشۋلاتىپ كەلسە – كىمنىڭ كوڭىلى جىبىمەيدى، كىمنىڭ باسىنا قۋانىش ورنامايدى..؟

«تابيعاتتى ايالاۋ ءداستۇرى»
تابيعات – جاراتىلىس ىشىندەگى ەڭ عاجابى.
ادام مەن تابيعات. ەكى ۇلكەن، بولەك دۇنيە. تەك ادامنىڭ تابيعاتسىز كۇن جوق. جەر – انا، تابيعات –انا بار. ادامدارعا قامقورلىق جاساعان سياقتى، ءبىزدى ءوز نارىمەن قاجەتتەندىرىپ وتىرعان تابيعات – اناعا دا ۇلكەن كۇتىم، ەكولوگيالىق قورعاۋدى قاجەت ەتەدى.
ادام بالاسى بىكىل جاراتىلىس نەگىزى سۋدى،  كيەتىن كيىمدى، كوكونىس پەن جەمىس – جيدەكتى، وقيتىن كىتاپتى تابيعاتتان الادى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا، قاي جەردە بولماسىن، بار نارسە – تابيعاتتىڭ تۋىندىسى ەكەنىن اڭعارامىز. اۋىرىپ قالعان جاعدايدا دا، ەم قابىلداۋ ءۇشىن ءدارى – دارمەك ىشەمىز. دارىلەر – تابيعاتتان الىناتىن ەمدىك شوپتەر مەن باعالى وسىمدىكتەر تۋىندىسى.
ەرتە زاماندارعا كوز تاستار بولساق، ادامداردىڭ ەڭ العاشقى كاسىبى – تەرىمشىلىك بولعانى بەلگىلى. تابيعاتتىڭ بەرگەنى ارقىلى ادامدار ەڭ العاش ءنار تاتقان. تابيعاتتىڭ ايدىن كولدى قۇراقتارى ارقىلى بالىق اۋلاپ كۇندەرىن كوردى، جاعداي جاسادى. 
تابيعاتتى بالاعا قاراعان سياقتى ايالاپ، جاقسى كورىپ،  قادىرلەۋ ءبىلۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، باستاۋىش سىنىپتارعا «تابيعاتتى ايالاۋ مەن قادىرلەۋ» ءپانىن جۇرگىزىپ، بالاعا جاستايىنان تابيعاتتىڭ سارقىلاتىنىن، تابيعاتتىڭ تەك بىرەۋ عانا ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. 
تابيعات  - ىرىس پەن مولدىقتىڭ، اسەمدىكتىڭ، باعا جەتپەس قازىنا، ءسوز جەتپەيتىن سۇلۋلىق، تاريحى ەرتەدەن كەلە جاتقان تاۋلار مەن سىرلى جەرلەردىڭ ورتاسى. وكىنىشكە وراي، تابيعات – اناعا بەي – جاي قاراپ، بۇل تاقىرىپتى ءسوز ەتپەيتىن، ارەكەت جاسامايتىن ادامداردى كەزدەستىرىپ جاتامىز.

4 جىل مەزگىلىنىڭ اۋىسىپ - قۇبىلىپ،  تاۋلاردان سارقىراپ اعىپ جاتىن وزەندەردىڭ جانىندا جايىلىپ جۇرگەن اسەم جان – جانۋارلار، شۋاعىن شاشقان كۇن – ءبارى ءبىر تولىقسىپ تۇرعان تابيعات ەلەمەنتتەرى. ادام جانى راقات تاۋىپ، تىنىشتىقتى سەزىنىپ، ەرەكشە كۇيگە ەنەتىن كەزى – تابيعاتتىڭ اياسى. تابيعات – انا ورتاسىندا ادام بويىنا قۋات، ال وزىنە شابىت الا الادى.
كەيدە، ويلايتىنىم بار، مۇمكىن، تابيعات ءوز قاھارىن ادام جاراتىلىستارىنا  جەر سىلكىنىستەرى، قار كوشكىندەرى، تايفۋن، جەل، سەل، داۋىلدار مەن نەبىر قۇيىندار ارقىلى جەتكىزەدى مە دەپ... 
سەبەبى:  «ادامداردىڭ تابيعاتسىز كۇنى جوق،
                تابيعاتتىڭ مۇنى ايتۋعا ءتىلى جوق». 

تابيعات – ءبىزدىڭ بارىمىز، بايلىعىمىز. تابيعاتقا نەمقۇرايلى قاراعانىمىز – كەلەشەكتى ويلاماي، تەك بۇگىنمەن ءومىر سۇرگەنىمىز. كوگالداندىرۋ ارەكەتى جۇرگىزىلىپ، تابيعاتقا بەي – جاي قاراۋ دوعارىلعانىن ءار ادام قالايدى دەپ ەسەپتەيمىن، «قولدا باردا -  التىننىڭ ءقادىرى جوق»، - دەمەكشى، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، ادام تابيعاتسىز ءومىر سۇرە المايدى. كريتيكالدى، تراگەديالى جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قازىردەن باستاپ ىسكە اسىراتىن جۇمىستاردى قولعا الىپ، نەگىزدەۋ ءجون. تابيعات – ءبىزدىڭ بارىمىز!

سۇلتان باعدات سۇلتان قىزى

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى

1 - كۋرس ستۋدەنتى

---