احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قازاق ءالىپبيىنىڭ اتاسى
ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. قازاق حالقىنىڭ 20 عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى،اعارتۋشى، الاش-وردا وكىمەتىنىڭ مۇشەسى. قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1873 جىلى 5 – قىركۇيەكتە قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانىنداعى سارتۇبەك ەلدى مەكەنىن دە دۇنيەگە كەلگەن. سۇيەگى – ارعىن، ونىڭ ىشىندە – ۇمبەتەي. ال ارىدەن تاراتساق، احاڭ تاريحتا ەسىمى ءماشھۇر تۇڭعىش تارحان جانىبەكپەن تۋسادى. جانىبەك باتىر شاقشاقتىڭ شوبەرەسى بولسا، احمەت – شاقشاق بابانىڭ توعىزىنشى تارماقتاعى ۇرپاعى. اكەسى بايتۇرسىن شوشاق ۇلى ەتى ءتىرى، سەرگەك، نامىسقوي ادام بولعان.
بايتۇرسىن ۇلى شىعارماشىلىق جۇمىسىن ولەڭ جازۋدان باستاعان. وندا ول ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىر ءحالىن، ارمان-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن كورسەتىپ، جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ءبىلىم-عىلىمعا، رۋحاني بيىكتىككە، ادامگەرشىلىككە، مادەنيەتتى كوتەرۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قاناۋشىلىق-وتارشىلدىق ساياساتىن، شەندى-شەكپەندىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرعان شەنەۋنىكتەردىڭ وپاسىزدىعىن سىنادى. اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى «قىرىق مىسال» اتتى اۋدارما جيناعىندا 1909 ج. سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. بۇل كىتابى ارقىلى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قاراڭعى ەلگە جار سالىپ، ولاردىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا بار جىگەر-قايراتىن، ءبىلىمىن جۇمسايدى. اقىن ءاربىر اۋدارماسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن، ايتايىن دەگەن ءتۇيىندى ماسەلەسىن حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مىنەزىنە، پسيحولوگياسىنا سايكەس قوسىپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەل اراسىنا كەڭنەن تاراعان بىرنەشە اندەرى دە بار: «اققۇم»، «قاراكوز»، «»ەكى جيرەن»، «قاراتورعاي»ت.ب. «قىرىق مىسال» ۇلى اعارتۋشىنىڭ ءتۇبىرلى، تۇبەگەيلى تاربيەلىك ماقساتى مەن مۇراتىنان تۋعان ولەڭدى شىعارمالار توپتاماسى. كىتاپقا ەنگەن قىرىق مىسال تۇگەلدەي اتاقتى ورىس اقىنى م.اكرىلوۆتان اۋدارىلعان:
ورىستىڭ تارجىمە ەتتىم مىسالدارىن،
ازىرگە قولدان كەلگەن وسى بارىم.
قاناعات ازعا دەگەن، جوققا سابىر،
قومسىنىپ، قوڭىرايما، قۇربىلارىم،- دەي تۇرعانمەن، وسى قىرىق ولەڭنىڭ ءبارى دە تۇگەلىمەن ءتىپتى اۋدارما سەكىلدى ەمەس.
بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى — «ماسا» (1911). بۇل كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەرىندە اقىن قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردى سىنادى. «ماسادا» ءوزىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ باستى ماقساتى ۇيقىداعى حالقىن وياتۋعا جۇمسايدى.
ۇيقىسىن ازدا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا، دەسە
قازاعىم، ەلىم،
قايقايعان بەلىڭ،
سىنۋعا تۇر تايانىپ،
تالاۋدا مالىڭ،
قاناۋدا جانىڭ،
اش كوزىڭدى ويانىپ،
قانعان جوقپا ءالى ۇيقىڭ
ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ!- دەپ قازاقتاردى تاعى دا «ويانۋعا» شاقىرادى
«ەگىننىڭ باستارى» مىسالىندا:
«ەلدە كوپ بۇل بيدايداي ادام، — دەيدى،
تاكاپپار، ونى حالىق، جامان، — دەيدى.
— قالپى ەمەس تاككاپارلىق دانىشپاننىڭ،
تۇتىنبا بۇل مىنەزدى، بالام»، — دەيدى. — دەپ ساناسى تاياز تاكاپپار نادانداردىڭ بولاتىنىنا قىنجىلىپ، سونداي ادامداردان بويىن اۋلاق ۇستاۋعا اقىل – كەڭەس بەرەدى.
«مايمىل مەن كوزىلدىرىك» مىسالىندا:
العانعا بۇل كەڭەستە عيبرات بار،
مايمىلشا ءىس ەتەتىن كوپ ناداندار.
پايدالى زاتتى ورنىنا جۇمساي الماي،
سوگەتىن پايداسىز دەپ جوق پا ادامدار؟!
احمەت بايتۇرسىنوۆ عىلىمنىڭ جەتىستىگىن پايدالانا الماعاندىقتارىن، وزدەرىنىڭ بىلىمسىزدىكتەرىن، ەبەدەيسىز، يكەمسىزدىكتەرىنەن كورمەي كىنانى باسقالاردان ىزدەيتىندەردى شەبەر سۋرەتتەگەن.
بۇل مىسالدا اۆتور تىڭداۋشىلاردىڭ جەتەسىنە قازاق «بولىنگەندى ءبورى جەدى» دەپ بەكەر ايتپاعاندىعىن، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» بولاتىندىعىن وسيەت ەتىپ ايتادى.
ات پەن ەسەك
مىسالدىڭ سوڭىندا:
بۇل سوزدەن قانداي عيبرات الماق كەرەك؟
مىسالى، ەتكەن قايىر ءبىر بايتەرەك.
قايىرىڭ بىرەۋگە ەتكەن بولىپ تەرەك،
كورەرسىڭ راقاتىن كولەڭكەلەپ.
قايىردىڭ ەڭ ابزالى بۇل دۇنيەدە
-بىرەۋگە قىسىلعاندا جاردەم بەرمەك
كەيبىرەۋ زور بەينەتكە تاپ بولادى،
كەي ۋاقىت از بەينەتتەن قاشامىن دەپ.
— دەپ اياقتايدى. مۇندا نە نارسە بولسا دا اقىلعا سالىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ سابىرمەن ىستە، وتكەن ىسكە وكىنگەنمەن ەش نارسە وزگەرمەيدى دەپ ءبىر وي تاستاسا، ەكىنشىدەن بىرەۋ سەنەن قينالىپ كومەك سۇراعاندا كومەكتەس، ونداي كۇي سەنىڭ باسىڭا تۇسكەندە تىم كەش بولىپ، «اھ» ۇرارسىڭ دەپ جاناشىرلىققا، جانىڭداعى جولداسىڭنىڭ جايىن ۇعۋعا شاقىرادى
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزى يدەياسى جاستاردى بۇگىنگى كۇندە قۇر ءسوز، «تاۋسىلمايتىن» اقىل – كەڭەسپەن تاربيەلەگەننەن گورى، جەكە باستىڭ ونەگەسىنە، عيبراتتىلىققا، قوعامدا ورىن الىپ جاتقان ءار قيلى قۇبىلىستارعا سىن كوزبەن قاراپ، وزىندىك باعا بەرە بىلۋگە باۋلۋ.
مەنىڭ تۇيگەن ءتۇيىنىم العا باسىپ، جۇرت قاتارىنا كىرۋ كەرەك. باسقادان كەم بولماۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ا.بايتۇرسىن ۇلى اڭساعان ەگەمەندىكتىڭ قۇنى مەن ءقادىرىن باعالاۋىمىز، ارى قاراي دامىتۋىمىز كەرەك! . اسىرەسە، وقۋىمدى جاقسى وقىپ، اتا –انامنىڭ ەڭبەگىن اقتاپ، تاربيە مەن قوعامدىق ءىس-شارالارعا بەلسەنە ات سالىسۋدى قالايمىن. بۇل دا بولسا اتا ارمانىنىڭ ورىندالعانى، ءوزى اڭساعان ساۋاتتى ۇرپاقتىڭ ءوسىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولارمىن دەپ ويلايمىن.
You Might Also Like
-
"جامبىل وبلىسى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمى" كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى مەن «جامبىل وبلىسى «قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ اليانسى» جاستار ...
-
ءسىز قاي ەلدە ءومىر سۇرۋدەسىز؟ قازاقستان رەسپۋبليكاسى. «تاۋەلسىز»، «زايىرلى»، ءتىلى مەن ءدىنى، ءدىلى مەن ءسالت-داستۇرى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بار، شەكەراسى ورنىققان، بيلىك جۇيەسى قۇ...
