InfoHub Logo

يسااك نيۋتون، فريدريح نيسشە، ۆينسەنت ۆان گوگ، نيكولاي گوگول… بۇل كىسىلەردى نە بىرىكتىرەدى؟ ءوزىڭىز اتاۋىنان-اق بايقاعانىڭىزداي، بۇل ماقالا پسيحيكالىق دەرتكە — شيزوفرەنياعا ارنالىپ وتىر. دانىشپاندار ۇنەمى ەسالاڭدىققا جاقىن جۇرەدى. وعان قوسا — ءوي-ورىسىنىڭ شەكسىزدىگىنە جاقىن جۇرەدى، بۇل قورشاعان ورتاعا دەگەن ەرەكشە قارىم-قاتىناسى، ايرىقشا قيالى مەن شىعارماشىلىعى ارقىلى راستالىپ ءجۇر. شيزوفرەنيكتىڭ ءبارى دانىشپان بولا قويماس، ءبىراق كەز كەلگەن دانىشپاننىڭ ازداپ ەسالاڭدىعى بار.

ۆينسەنت ۆان گوگ (Vincent Willem van Gogh) — ايگىلى سۋرەتشى-شيزوفرەنيك

قارادۇرسىندىك اياسىنا سىيمايتىن شىعارماشىلىق نەگە ەسالاڭدىقپەن شەكتەسىپ جاتىر؟ ۇلى يسپان كوركەم سۋرەتشىسى سالۆادور ءداليدىڭ: «ۇلى پسيحولوگتاردىڭ وزدەرى دە دانىشپاندىقتىڭ قاي جەردە اياقتالىپ، قاي جەردە ەسالاڭدىق باستالاتىنىن تۇسىنە الماي كەتتى» دەگەنى بار. ول دا، بۇل دا تالداپ-ساراپتاۋعا ونشا كەلە بەرمەيدى، ەكى جاعدايدا دا ولاردىڭ سەبەپتەرى جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر.

سونىمەن، جاڭا بىرەگەي ونەر تۋىندىسىن جاساپ شىعارۋ، گيپوتەزەلار قۇرۋ، جاڭالىقتار اشۋ مۇمكىندىگى نەگە بايلانىستى؟ 

گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى جاقىندا عانا وسىنى انىقتاپ كورمەك نيەتپەن قىزىقتى زەرتتەۋ جۇرگىزدى. سىناققا قاتىساتىن 163 ادامدى تاڭداپ العان نەيروبيولوگتار ولارعا ديۆەرگەنتتىك ويلاۋ تەستىنەن ءوتۋدى ۇسىندى. تەستتە ءبىر عانا پروبلەمانى ءار قيلى جولدارمەن شەشىپ كورۋدى ۇسىندى. سىناققا قاتىسۋشىلارعا داعدىلى زاتتاردى بەرىپ، ولاردى پايدالانۋدىڭ ادەتتەگىدەن تىس فورماتىن ويلاپ تابۋدى ءوتىندى.

تەستتى تاپسىرۋ كەزىندە ەكسپەريمەنتكە قاتىسىپ وتىرعاندارعا مرت-سكانەرلەۋ جۇرگىزىلىپ، ول سىناق كەزىندە مىيدىڭ مىنا بولىمدەرى ايرىقشا بەلسەندى بولعانىن انىقتاپ بەردى: اڭعارۋ مەن وزىندىك سانا-سەزىمگە جاۋاپتى سول جاقتىق الدىڭعى ارالدىق ءتۇيىن؛ وڭ جاقتىق دورسال-لاتەرالدىق پرەفرونتالدىق قىرتىس (ونىڭ فۋنكسياسى — ءوزىن ءوزى باقىلاۋشىلىق، وڭتايلى وي-پايىمداردى ىرىكتەپ الۋ)؛ زەيىننىڭ اۋىسىپ وتىرۋىن باسقاراتىن مىي قاتپارىنداعى بەلدىك بولىگىنىڭ ارتقى جاعى.

نەمىس فيلوسوفى، استام ادام يدەياسىنىڭ اۆتورى فريدريح نيسشەگە «يادرولىق موزايكالى شيزوفرەنيا» دەگەن دياگنوز قويىلعان. ونىڭ بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى ۇلىقتىق مانياسى.

عالىمدار شىعارماشىلىق تۇرعىسىندا ويلاۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار — مىيدىڭ اتالعان سالالارى ءبىر ۋاقىتتا ارەكەت ەتە المايدى دەگەن وي ءتۇيىپ وتىر. ياعني، يدەيالاردى تالدامالاپ، جاعدايدى باعامداۋ كەزىندە مىيدىڭ باسقا سالالارى جاڭا ءبىر نارسەنى ەلەستەتىپ، جاڭعىرتا الماي قالادى.

وسى ەرەكشەلىگى ارقىلى جاڭالىقتار اشىپ نەمەسە ۇزاق ۋاقىت تەر توككەن تۋىندىسىن اياقتاعان دارىندى كىسىلەردىڭ بەيالەۋمەتتىك قيمىل-ارەكەتتەرىن تۇسىندىرۋگە بولادى.

بۇل جاعدايدا ءوزىن ءوزى باقىلاۋ مەحانيزمى ىستەن شىعىپ قالادى دا، وسى سەبەپتى بۇنداي ادامدار وزدەرىنىڭ ەموسيالارىن ەش قىمسىنباي كورسەتە بەرەتىن سياقتى. گيدروستاتيكا زاڭىن اشقان ارحيمەد ەستەرىڭىزدە بولار، ول تىر جالاڭاش كۇيىندە «ەۆريكا!» دەپ ايعايلاپ دالاعا جۇگىرىپ شىققان.

پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىعى بار ناۋقاستىڭ بۇنداي كەزدەرى ءوزى ءوزى باقىلاۋى، ءتىپتى الەۋمەتپەن قاتار ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بە؟

مانياكالدى-دەپرەسسيالىق پسيحوز سەرگەي ەسەنينگە بۇنداي مۇمكىندىكتى بەرمەگەنىمەن — اقىن وزىنە ءوزى قول سالدى، ال نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دجون نەش وقىتۋشىلىقپەن اينالىسۋدىڭ، دارىستەر وقۋدىڭ، عىلىمي ماقالالار جازۋدىڭ جولىن تاپتى. ول جاقسىنى جاماننان اجىراتىپ، ياعني قيالي يدەيالارىن ناقتى شىنايىلىقتان اجىراتىپ جانە بىرىنشىلەرىن ەرەن ساناماي ۇيرەنگەن كەزدە عانا قولىنان بىردەڭە كەلە باستادى.

دجون نەش — امەريكالىق ماتەماتيك، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. شيزوفرەنيامەن اۋىرعان. ونىڭ ءومىر بايانى نەگىزگە الىنىپ، وسكار سىيلىعىن جەڭىپ العان «A beautiful mind» ءفيلمى ءتۇسىرىلدى.

ۇساق-تۇيەكتەرگە زەيىن قويۋ — عۇلامالىقتىڭ تاعى ءبىر جاناما نىشانى. ءبىر زەرتتەۋگە سايكەس سىناقتان ءوتۋشىنىڭ IQ جوعارى بولعان سايىن ول ۇساق-تۇيەكتەر مەن دەتالدارعا كوبىرەك ءساپ سالادى. ءدال وسى سەبەپتى «الاڭعاسار پروفەسسور» ءۇعىمسوزى بارىمىزگە تانىس.

ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ دوسىمەن جولىعىپ قالعان البەرت ەينشتەين الاڭعاسارلىعىنا سالىنىپ: «كەشكە ۇيگە كەلىڭىز، وندا پروفەسسور ستيمپسون دا بولادى» دەپ دوسىن قوناققا شاقىرىپتى. ابدىراپ قالعان دوسى: «پروفەسسور ستيمپسون دەگەنىڭىز مەنمىن عوي!» دەيدى. ەينشتەين: «بۇنىڭ ەش ءمانى جوق، سوندا دا كەلە بەرىڭىز!» دەگەن ەكەن.

قالاي بولعاندا دا، ءبىزدىڭ پسيحيكالىق ەرەكشەلىكتەرىمىز كوبىنەسە ءوزىمىزدىڭ قايتالانباس جەكە-دارالىعىمىزدى (ينديۆيدۋالدىق)، ول ءتىپتى بەيادەت قىلىقتارىمىز بولسا دا، پاش ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن وزگەشەلىگىمىز بولىپ تابىلادى.

نيكولاي گوگول. اتاقتى جازۋشىنىڭ بويىنان شيزوفرەنيانىڭ ادەتتەگى بەلگىلەرى كورىنەتىن: كوڭىل-كۇيىنىڭ ءجيى-جيى وزگەرىپ وتىرۋى، اپاتيا مەن پسيحوز ۇستاماسى، كلاۋسترافوبيا، گاليۋسيناسيالار.

الەكسەي گەگەر، الەۋمەتتىك عىلىمدار كانديداتى: «شىنىمەن-اق، كوپتەگەن دارىندى ادامدار بيپوليارلىق اففەكتيۆتىك وزگەرىسكە شالدىققان، نەمەسە بۇرىن ونى باسقاشا اتاعانداي، مانياكالدى-دەپرەسسيالىق پسيحوزبەن اۋىرعان.

مىي مۇلدەم باسقاشا جۇمىس ىستەيدى — كۇن ءتارتىبى باستان-اياق وزگەرىپ كەتەدى. بۇنداي كىسىلەر جۇمىسىن تۇندە ىستەپ، كۇندىز نە ۇيىقتاپ جاتادى، نە كوڭىلى جابىرقاپ جۇرەدى.

راسىندا دا مىي باسقاشا جۇمىس ىستەيدى، ەشقانداي تۇراقتىلىق جوق. وسىدان كەلىپ ادامنىڭ «كوڭىلى جايلانعان» كەزدە شىعارماشىلىعى توقتايدى دەگەن قاتىپ قالعان پىكىر قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن. «كوڭىلدىڭ جايلانۋى» دەگەن نە؟ بۇل تۇراقتىلىق دەگەن ءسوز — تۇراقتى جۇمىس، تۇراقتى وتباسى — بۇل ءبىر جاعىنان. ەكىنشى جاعىنان — بۇل مىيدىڭ تۇراقتى جۇمىسى، مىي ەندى «قيال-عاجايىپتارىن» شىعارمايدى، شاتتىقتان قاپا بولۋعا دەيىنگى كوڭىل-كۇيدەگى بىردە كول، بىردە ءشول دەگەن الماسۋ جوق؛ وسىلايشا شىعارماشىلىق وتى بىرتىندەپ وشەدى» — دەپ سانايدى مامان.

ونەردە ءوز ءىزىن قالدىرعان پسيحيكالىق دەرتى بار اتاقتى ونەرپاز تۇلعالاردىڭ كەيبىرى: فەدور دوستويەۆسكيي، حانس كريستيان اندەرسەن، فرانس شۋبەرت، الفرەد شنيتكە، سالۆادور دالي، لەوناردو دا ۆينچي، نيكولو پاگانيني، يوگانن سەباستيان باح، يسااك ليەۆيتان، زيگمۋند فرەيد، رۋدولف ديزەل، يوگانن ۆولفگانگ گەتە، كلود انري سەن-سيمون، يممانۋيل كانت، چارلز ديككەنس، البرەحت ديۋرەر، سەرگەي راحمانينوۆ، ۆولفگانگ امادەي موسارت، لوپە دە ۆەگا، جان باتيست مولەر، فرانسيسكو گوييا، ونورە دە بالزاك، فريدريح نيسشە، ۆۋدي اللەن تاعى باسقالارى... بۇل ءتىزىمدى ۇزاق جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.

---