InfoHub Logo

وتاندىق مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسىندا دا، باتىستىق زاڭ ادەبيەتتەرىندە دە عالىمدار اراسىندا «ازاماتتىق قوعامدى» زەرتتەۋدە سان الۋان كوزقاراستار بار. «ازاماتتىق قوعام» دەگەن ۇعىم العاشقى قاۋىمدىق قوعامدا دا، قۇليەلەنۋ فورماسياسىندا دا فەودالدىق فورماسيادا دا بولعان جوق. سەبەبى ول قوعامداردا «ازاماتتىق» دەگەن ۇعىم بولعان ەمەس. بۇل ۇعىم تەك بۋرجۋازيالىق قوعامدا ومىرگە كەلدى. «ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز الەۋمەتتىك، مادەني جانە رۋحاني سالالاردىڭ ارەكەت ەتۋىن، ولاردىڭ قايتا ءوندىرىلۋىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا ءوتۋىن جانە ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جۇيە، جەكە ينديۆيدتەردىڭ جانە ولاردىڭ ۇجىمدارىنىڭ جەكە جانە ۇجىمدىق مۇددەلەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا جاعدايلار جاساۋعا باعىتتالعان مەملەكەتكە تاۋەلسىز، جەكە دەربەس قوعامدىق ينستيتۋتتار جانە قاتىناستار جۇيەسى. وسى مۇددەلەر مەن قاجەتتىلىكتەر جانۇيا، شىركەۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، عىلىمي، كاسىبي بىرلەستىكتەر، اسوسياسيالار، ۇيىمدار جانە ت.ب. ارقىلى كورىنىسىن تاۋىپ جۇزەگە اسادى».

ازاماتتىق قوعام – مەنشىك يەلەرى بولىپ تابىلاتىن ەركىن ينديۆيدتەردىڭ جانە ولاردىڭ بىرلەستىكتەرىنىڭ وزىندىك مۇددەلەرىنىڭ ەرەكشە سالاسىن قۇرايتىن مەملەكەتتەن جانە ساياساتتان تىس قاتىناستاردىڭ (ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني، ونەگەلىك، رۋحاني، كورپوراتيۆتى، جانۇيالىق، ءدىني) جيىنتىعى.قۇرامىنداعى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق، مادەني، قۇقىقتىق جانە ساياسي قاتىناستارى دامىعان، مەملەكەتتەن تاۋەلسىز، ءبىراق ونىمەن ءوزارا ارەكەتتتەسۋشى قوعام، مەملەكەتپەن بىرلەسە وتىرىپ، دامىعان قۇقىقتىق قاتىناستار قۇرۋشى، جوعارعى دارەجەلى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني جانە مورالدىق مارتەبەلى ازاماتتار قوعامى.

ادامزات دامۋىنىڭ بۇكىل تاريحى بويىنشا ادامعا قاتىستى ءادىل بولاتىن، اقىل-پاراسات، بوستاندىق، ساتتىلىك، تيىمدىلىك جانە ادىلەتتىلىك مەكەندەيتىن يدەالدى قوعامدىق قۇرىلىم ۇلگىسىن ىزدەستىرۋ، ويشىلداردى ءارقاشان تولعاندىرعان. قايتا ورلەۋ داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن ىزگىلىك يدەيالارى، ءاربىر تاريحي كەزەڭدە ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءوز كورىنىسىن تاپقان. ءۇشىنشى مىنجىلدىققا اياق باسقان كەزەڭدە، ىزگىلىك يدەيالارى جالپى الەمدىك دەپ تانىلىپ، ءوز كورىنىسىن قۇقىقتىق مەملەكەت جانە ازاماتتىق قوعام يدەيالارىندا تابادى.

قازىرگى الەمدە مەملەكەتتەر اراسىندا تىعىز بايلانىس، جاقىنداسۋ جانە عالامدانۋ ۇردىستەرىنىڭ كەڭ ەتەك الۋى، سونىمەن قاتار وسى كۇنگى بولمىس شىندىعى، مەملەكەتتەردىڭ، بەلگىلى ءبىر ستاندارتتارعا سايكەس كەلۋىن، وزدەرىنە جانە ادامعا دەگەن كوزقاراستاردى جاڭادان، وبەكتيۆتى تۇردە قالىپتاستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋ تاريحى ەجەلگى گرەسيا مەن ريمنەن باستاۋ الادى.ياعني، بۇل تەرمين العاش رەت اريستوتەلدىڭ («societiascivilis») ەڭبەكتەرىندە قولدانىلادى، ونى ساياسي قاۋىمداستىق رەتىندە پايدالانادى.

«قۇقىقتىق مەملەكەت»، «ازاماتتىق قوعام» تۇسىنىگى ءتۇپ تامىرلارىن اريستوتەلدىڭ پوليس (koinoiapolitike — ازاماتتىق قوعام)، سيسەروننىڭ societascivilis جانە تابيعي قۇقىق يدەالارىنان الادى. ازاماتتىق قوعام (koinoiapolitike، societascivilis، burgelicheGesellschaft، socitecivile) جانە ساياسي قوعام، نەمەسە مەملەكەت (polis، civitas، staat، etat، stato)، ءمانى بويىنشا ءبىر-بىرىن الماستىراتىن تەرميندەر بولدى. ەجەلگى گرەك ويشىلدارى «ساياسي» تۇسىنىگىنە قوعام ءومىرىنىڭ بۇكىل سالالارىن ەنگىزگەن: جانۇيا، ءدىن، ءبىلىم الۋ، كوركەم مادەنيەتى، ونەر جانە ت.ب. Politikeء-نىڭ مۇشەسى بولۋ، ياعني، ازامات بولۋ — مەملەكەتتىڭ مۇشەسى بولۋ، ياعني باسقا ازاماتتارعا زيان كەلتىرمەي، مەملەكەت زاڭدارى بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ جانە ارەكەت ەتۋ. وسىنداي تۇسىنىك وزگەرمەگەن قالپىندا XVIII عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. دج.لوككتىڭ ءوزى «ازاماتتىق قوعام» جانە «مەملەكەت» تۇسىنىكتەرىن ءوزارا الماستىرۋشى رەتىندە قولدانعان. ي.كانت ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «burgerlicheGesselschaft» (ازاماتتىق قوعام) جانە مەملەكەت تۇسىنىكتەرى سينونيمدەر رەتىندە قولدانىلادى. وسى ەكى تۇسىنىكتىڭ بىر-بىرىنە جاقىندىعى ج.-ج. رۋسسو ەڭبەكتەرىندە ايقىن كورىنەدى. رۋسسوعا سايكەس، ءار ازاماتتىڭ بيلىكتىك قاتىناستارعا قاتىسۋىنا، حالىقتىڭ تولىق بيلىككە يەلەنۋىنە نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسى عانا، زاڭدى كۇشكە يە. وسىنىڭ نەگىزىندە، رۋسسو وكىلدىك قاعيداسىن سىناعان، ويتكەنى وندا ازامات ءوزىنىڭ ەركىن باسقا ادامعا تاپسىرىپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىنان ايرىلادى. رۋسسو «societecivile»، نەمەسە ازاماتتىق قوعام، جانە مەملەكەت ءمانىن وسىلايشا ۇسىنعان. ورتا عاسىردان جاڭا زامانعا ءوتۋ شاعى ازاماتتىق قوعامنىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردان وزگەشەلىكتەرى بار ەكەنىن تۇسىنۋىمەنەن ايشىقتاندى. وسى تۇرعىدان سول كەزدەگى ورتا عاسىرلىق بىتىراڭقى مەملەكەتتەردىڭ ورنىنا ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ قاجەتتىگى يدەيالوگياسى ساياسي ىلىمدەرگە ەلەۋلى اسەر ەتتى.

مۇحامبەت راحىمجان قايىربەك ۇلى
قورقىت اتا اتىنداعى قمۋ ماگيسترانتى

---