InfoHub Logo

(كونستيتۋسيانىڭ ءبىر جىلدىعىنا وراي)

1. ءسوز باسى

قازاق ەلىنىڭ قازىرگى باستان كەشىپ جاتقان ءومىرى اسا كۇردەلى وقيعالارعا تولى. تاۋەلسىزدىككە يە بولعان از جىلدىڭ ىشىندە وتپەلى كەزەڭنەن قالاي سۇرىنبەي امان ءوتۋدىڭ جولدارى تىنىمسىز ىزدەلۋدە. قۋانارلىق جاي – ىزدەنىس ءوز ناتيجەسىن بەرىپ كەلەدى. ءقازىر قازاقستان دۇنيەجۇزىنىڭ باستى-باستى ەڭ جوعارى دامىعان وركەنيەتتى ەلدەرىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىر.

2. حالىق تانىعان تۇلعا نەمەسە اسسامبلەيانىڭ اسا ماڭىزدى شەشىمى

قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىنىڭ باستاماسى مەن ەلىمىزدە 1995 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ەلەۋلى تاريحي وقيعا بولدى. ول تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وكىلەتتىلىگىن 2000 جىلعى جەلتوقساننىڭ 1-نە دەيىن ۇزارتۋ ەدى. نۇرسۇلتان اعامىز الەم حالىقتارى اراسىندا بيىك بەدەلگە يە بولىپ، دايەكتى رەفورماتور، بولاشاقتى بولجاعىش ساياساتكەر رەتىندە تانىلدى. ونىڭ تىنىمسىز ەڭبەگى، قاجىماس قايراتى ارقاسىندا رەسپۋبليكادا ساياسي تۇراقتىلىق ساقتالۋدا. «داۋىرلەر توعىسۋىنداعى اسا قيىن كەزەڭدە رەسپۋبليكا حالقىن تىعىرىقتان الىپ شىعۋعا قابىلەتتى بىردەن-بىر ادام – وسى كىسى» – دەگەن ءبىراۋىزدى ورتاق پىكىرگە كەلگەن رەسپۋبليكا حالقى ونىڭ پرەزيدەنتتىگىن ۇزارتىپ بەردى. بۇل قازاق ەلىنىڭ كوپۇلتتى حالىقتارىنىڭ ءوز ەلباسىنا دەگەن زور سەنىمىنىڭ دالەلى بولاتىن.

قايدا دا قوشەمەت مول سۇيىكتى ۇلعا،
الەمدى كوسەمدىكپەن ۇيىتتىڭ دا.
تانىتتىڭ قازاق دەگەن حالىق بارىن،
عاسىردا دارا تۋعان بيىك تۇلعا.
قوعامداعى تالدايسىز ءار ءىزدى ءسىز،
ەل الدىندا ۇعىنىپ پارىزدى ءسىز.
قازاق ۇلتىن توپاننان ساقتاپ قالۋ،
جولىڭ بولار نۇح پايعامبار ءتارىزدىسىز.
از كورگەن جوق اتام ازاپ،
ەندى-ەندى ءومىرىم بولار عاجاپ.
جاساي بەرسىن، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ،
ۇرپاق بەرەر ەسىمى – اتا-قازاق، –

دەگەن شىن جۇرەكتەن شىققان ولەڭ جولدارى قازاق حالقىنىڭ وعان دەگەن شىنايى كوڭىلىن ءدال بەينەلەيدى دەپ بىلەمىز.

3. وركەنيەتتى دامۋ تەورياسىن قالىپتاستىرۋ جولىندا

پرەزيدەنتىمىزدىڭ 1992 جىلى «قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» اتتى، ال 1993 جىلى «قوعامنىڭ يدەيالىق بىرىگۋى – قازاقستان دامۋىنىڭ كەپىلى» اتتى قازاق ەلىنىڭ بولاشاق باعدارلامالارى جونىندەگى عىلىمي ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. مىنە، وسى ەڭبەكتەردەگى نەگىزگى باعىتتار رەسپۋبليكامىزدىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىندا جارقىن كورىنىس تاپتى. ءبىز بۇدان ەلباسىنىڭ ەلىمىزدىڭ وركەنيەتتى دامۋىنىڭ تەورياسىن ەرتە باستان وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ساراپتاعانىن كورەمىز. ول ەڭبەكتەردەگى باستى باعىتتار مىنالار بولاتىن:

1. رەفورمالاردى ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءسوزسىز ساياسي شارتى رەتىندە تۇراقتىلىق پەن ۇلتارالىق تاتۋلىقتى قامتاماسىز ەتۋ؛

2. مەنشىكتىڭ مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس نىساندارىن قامتيتىن الەۋمەتتىك نارىقتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ؛

3. ادامنىڭ ەكونوميكالىق ەركىندىگىنىڭ ءپرينسيپىن جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى شارتتارمەن بازا جاساۋ؛

4. ءوزىنىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ جەتكىلىكتى ءال-اۋقات دارەجەسىن قامتاماسىز ەتەتىن قوعام قۇرۋ؛

5. قازاقستاننىڭ ەتيكالىق ەرەكشەلىگى مەن ۇلتتىق مادەني سان الۋاندىعىن ساقتاۋ؛

6. دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى تەرەڭدەتۋ، ساياساتتا الۋان پىكىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋ؛

7. ادامنىڭ ەركىندىگى مەن قۇقىعىن ساقتاۋ، دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكادا بەكەم شەپتەرگە يە بولۋ نەگىزىندە قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتاعى لايىقتى بەدەلىن قالىپتاستىرۋ؛

8. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن پرەزيدەنتتىك سيپاتتاعى دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ.

مىنە، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ وسى باعىتتا جوسپارلى تۇردە ىلگەرىلەپ كەلە جاتقانىن بايقاۋ اسا قيىن ەمەس.

4 اتا زاڭداعى ايشىقتى باپتار نەمەسە اسسامبلەيانىڭ تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى شەشىمى حالىقتان قولداۋ تاپتى

ال، 1995 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا بولعان قازاقستان حالىقتارىنىڭ ەكىنشى اسسامبلەياسى تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى ماسەلەنى – ازات ەلدىڭ اتا زاڭىنىڭ، ياعني قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىنىڭ جوباسىن تالقىلاپ ماقۇلداپ، ونى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا قايتادان ۇسىنعان-دى.

كونستيتۋسيانىڭ جاڭا جوباسى حالىقتىق تالقىلاۋدان ءوتىپ، ۇسىنىس-پىكىرلەرمەن تولىقتىرىلىپ، 30 تامىزداعى رەفەرەندۋمدا ءبىراۋىزدان قابىلداندى، ياعني رەفەرەندۋمعا قازاقستان حالقىنىڭ 90،51 پروسەنتى قاتىسىپ، ونىڭ 89،01 پروسەنتى جاقتاپ داۋىس بەردى.

يا، ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن ءاربىر مەملەكەت وتكەنىن سارالاي وتىرىپ، جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردەن قورىتىندى شىعارا وتىرىپ، كۇندەلىكتى ومىردە تىنىستايتىن اتا زاڭىن حالىقپەن پىكىرلەسە قابىلداپ الادى دا، ونى بۇلجىتپاي ورىندايدى.

حالىق قابىلداعان جاڭا كونستيتۋسيادا قازاقستاننىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ بەس نەگىزگى ءپرينسيپى تۇجىرىمدالعان دەپ بىلەمىز.

ولار مىنالار بولىپ تابىلادى:

1. مەملەكەتتە ونىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ قۇقىق تەڭدىگى نەگىزىندەگى ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ساياسي تۇراقتىلىق.

2. رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋ.

3. ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن ونىڭ كوپۇلتتى حالقىنىڭ بىرلىگى.

4. مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستان ازاماتتارى تۋرالى جان-جاقتى قامقورلىعىنا نەگىزدەلگەن قازاقستاندىق پاتريوتيزم.

5. مەملەكەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن رەفەرەندۋمدا نەمەسە پارلامەنتتە داۋىس بەرۋ جولىمەن بەيبىت ءارى دەموكراتيالىق جولمەن شەشۋ.

ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا جاتاتىنىنا قاراماستان: ءاربىر قازاقستاندىق ازامات قازاقستان – ءوزىنىڭ جان-تانىمەن بىتە قايناسقان تۋعان مەملەكەتى ەكەنىن، جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسە دە ول ءارقاشان وزىنە كومەككە كەلۋگە، ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىعىن قورعاۋعا دايىن ەكەنىن سەزىنۋگە ءتيىس.

كونستيتۋسيانىڭ I بابى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دەگەن سويلەمنەن باستالسا، ال II باپتا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت»، – دەپ ناقتى تۇجىرىمدالعان.

پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكادا پرەزيدەنتتى حالىق سايلايدى. ال پرەزيدەنت پرەمەر-مينيستردى جانە ونىڭ ۇسىنىسىمەن ۇكىمەتتىڭ مۇشەلەرىن تاعايىندايدى. ولاردى قىزمەتىنەن پرەزيدەنت الا الادى نەمەسە ۇكىمەتكە پارلامەنتتىك سەنىم كورسەتىلمەگەن جاعدايدا وسىلاي ىستەيدى.

نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا جەر ساتۋ جانە ساتىپ الۋ وبەكتىسى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان VI باپتا: «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار مەملەكەت مەنشىگىندە بولادى. جەر سونداي-اق زاڭدا بەلگىلەنگەن نەگىزدەردە شارتتار مەن شەكتەردە، جەكەمەنشىك تە بولۋى مۇمكىن»، – دەلىنگەن. ياعني باۋ-باقشا، ءۇي جانىنداعى ۋچاسكە، سونداي-اق كاسىپورىننىڭ تەحنولوگيالىق جۇمىسى ءۇشىن قاجەتتى جەرگە عانا جەكەمەنشىك ەنگىزىلەتىن بولادى. ازاماتتىققا كەلەر بولساق، كونستيتۋسيا تەك قازاقستان ازاماتتىعىن عانا بەكىتەدى.

ءتىل جونىندە. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ وسال تۇسى وسى بولاتىن. كەزىندە مەرزىمدىك باسپاسوزدەر وسى تاقىرىپتى ابدەن اقيىق جاۋىر قىلعان ەدى. VII باپتا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى»، – دەپ ناقتى تۇجىرىمدالعان. ودان ءارى مەملەكەتتىك ۇيىمدار جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى ورىس ءتىلىن رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانادى»، – دەلىنگەن.

— وزىنە ءتان مادەنيەتى بار الەمدەگى 1113 حالىق پەن ۇلتتىڭ اراسىندا سانى جاعىنان 80ء-شى ورىن الاتىن، ميلليونداعان وكىلى بار ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان حالىق تاپا تال تۇستە ءسوزىنىڭ تاريحي وتانىندا انا تىلىنەن ايىرىلىپ، باسقا ءبىر ۇلىسقا ءسىڭىپ كەتۋىنە ەشكىم دە بۇدان بىلاي توزبەس ەدى، – دەگەن-دى پرەزيدەنت اسسامبلەيادا جاساعان بايانداماسىندا اعىنان جارىلىپ. – ال بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ بۇكىل اۋماعىندا وسىنداي، شىن مانىندەگى ارسىزدىق ارەكەت بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلدى جانە ول بارلىق حالىقتارعا قاتىستى بولدى.

كونستيتۋسيادا ادام جانە ازاماتتىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار ءبىرىنشى كەزەككە قويىلعان. وندا تومەندەگىدەي قوسىمشا كونستيتۋسيالىق قۇقىقتار ەنگىزىلگەن:

— جەكە باستىڭ بوستاندىعى، قۇقىعى جانە وعان ەشكىمنىڭ قول سۇعا الماۋى؛

— جەكە باستىڭ جانە وتباسىنىڭ قۇپياسى؛

— جەكە سالىمدار مەن جيناقتارىنىڭ، جازعان حاتتارىنىڭ تەلەفون ارقىلى جولداعان جانە باسقا حابارلامالارىنىڭ قۇپيالىلىعى؛

— ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا، قاي دىنگە، قاي پارتياعا جاتاتىنىن كورسەتۋدى نەمەسە كورسەتپەۋدى تاڭداپ الۋ قۇقىعى؛

— ءوز انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن پايدالانۋعا، قارىم-قاتىناس ءتىلىن، تاربيەسىن، وقۋىن جانە شىعارماشىلىعىن اركىم تاڭداۋ قۇقىعى.

سونىمەن قاتار ادامدارعا قويىلاتىن بەلگىلى ءبىر كونستيتۋسيالىق شەكتەۋلەر دە بار. ولار – ازاماتتارعا ماقساتى مەن ىس-ارەكەتتەرى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋگە، ونىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋعا، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋگە الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ءدىني، تەكتىك-توپتىق جانە رۋلىق ارازدىقتى ولاردىڭ قىزمەتىنە، سونداي-اق زاڭداردا كورسەتىلمەگەن اسكەريلەندىرىلگەن قۇرامدار قۇرۋعا تىيىم سالىنادى.

اتا زاڭدا پارلامەنت تۋرالى ەرەجەلەر تۇپكىلىكتى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، پارلامەنت مۇلدەم جاڭا سيپاتقا يە بولادى. پارلامەنتىمىز تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس ىستەيتىن ەكى پالاتادان: سەناتتان جانە ماجىلىستەن تۇرادى.

مينيسترلەر كابينەتىنىڭ مارتەبەسى دە جاڭارتىلعان. بۇرىن مينيسترلەر كابينەتىنىڭ مۇشەلەرى بىردە پرەزيدەنتكە، بىردە پارلامەنتكە ۇدايى جالتاقتاپ، ەكى ءامىرشىنىڭ قىزمەتشىسى بولعان ەكى ۇدايىلىق جويىلدى. ياعني ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى فۋنكسيالارى ناقتى تۇجىرىمدالعان، پرەمەر-مينيستردى پارلامەنتتىڭ كەلىسىمىمەن تاعايىندايدى. بۇل بولاشاقتا پارلامەنت سايلاۋىندا جەڭىپ شىققان پارتيانىڭ پىكىرىن ەسكەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

پارلامەنت ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساۋ مۇمكىندىگىنە جانە ۇكىمەتتىڭ بۇكىل قۇرامىنا نەمەسە ونىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ قۇقىعىنا يە.

كونستيتۋسيادا سوت بيلىگى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ تۇبىرىمەن وزگەردى.

4. باعزى مەن بۇگىن جانە بولاشاق

نەمەسە ازات ەل ازاماتىنىڭ كوڭىل تاسقىنى

قازاق ەلى سوناۋ جانىبەك جانە كەرەي سۇلتانداردىڭ باسقارۋىمەن ءابىلقايىر حان ۇلىسىنان XV عاسىردا ءبولىنىپ شىققاننان باستاپ، ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرۋدىڭ تالاي قيىن-قىستاۋ سوقپاقتارىنان ءوتتى. وسى 500 جىلدان استام مەرزىم ىشىندە ەل باسقارۋدىڭ، حاندىقتىڭ ىشكى-سىرتقى ءتارتىبىن رەتتەۋدىڭ، قىلمىسقا جازا قولدانۋدىڭ بىرنەشە زاڭدىق نۇسقالارىن ومىرگە اكەلدى. ولار – «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن اتاۋمەن تاريحىمىزدىڭ تورىنەن ءوز ورنىن ويىپ الدى. بۇل زاڭدىق نۇسقالار كەزىندە قازاق ەلىنىڭ ىرگەسىن نىعايتۋعا قىزمەت ەتتى. ءقازىر ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءداۋىر مۇلدەم باسقا. بىزگە وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كەرۋەن كوشىنىڭ العى ساپىنا ىلىگەتىن جاڭا تالاپقا ساي جاڭا زاڭ كەرەك بولدى.

ول زاڭ ەندى بىزدە – تاۋەلسىز قازاق ەلىندە بار. وعان مىنە، ءبىر جىل تولىپ وتىر. بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنان كەيىن حالىق كونستيتۋسيانىڭ تەڭ اۆتورلىق قۇقىعىن الدى. ءسويتىپ، حالقىمىز ءومىر زاڭىن وزدەرى قابىلدادى. مۇمكىن بولاشاقتا بۇل زاڭ بۇرىنعى اتا داستۇرگە ساي العاشقى شىعارۋشىنىڭ ەسىمىمەن قوسىلا اتالىپ، «نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولى» دەپ اتالاتىن بولار. تەك سولاي بولسىن، ءلايىم. ويتكەنى بىزگە نۇرلى بولاشاق كەرەك. 250 جىل بويى وزگەنىڭ قول استىندا بولۋىمىز ءبىزدىڭ حالىق رەتىندە بويىمىزداعى كوپتەگەن اسىل قاسيەتتەرىمىزدى كومەسكىلەندىرىپ جىبەرگەنى شىندىق. 250 جىل دەگەن بەينەلەپ ايتساق، ۇرپاقتىڭ دامۋىنىڭ جەتى اتاسىنا كەتەدى ەكەن، ءتىپتى ودان دا اسادى. دەمەك، بۇرىن ءتاڭىر ءبىزدىڭ حالىقتى كەيبىر كۇنالارى ءۇشىن «جەتى اتاڭا دەيىن وزگەگە قۇل بول» دەپ قارعاسا، ەندى ول قارعىستان قۇتىلدىق. بوستاندىقتىڭ، ەركىندىكتىڭ، ەگەمەندىكتىڭ باستى ءمانى وسىندا. ەندى ءبىزدىڭ وسىپ-وركەندەۋىمىزدىڭ نۇرلى جولى تۇر الدا. جاڭا كونستيتۋسيا بىزگە سول ءۇشىن كەرەك.

تاريح قوعامدى ىلگەرى دامىتۋداعى جەكە تۇلعالاردىڭ ءرولىن جوققا شىعارمايدى، قاتا ايشىقتاندىرا تۇسەدى. مىنە، قازاق ەلىنىڭ وركەندەۋىن العا سۇيرەيتىن سونداي تۇلعانىڭ بىزدەن دە تۋعانى ۇلكەن باقىت. ولاي بولسا، وعان دەگەن حالىقتىڭ شىنايى سەزىمى سۋىماق ەمەس.

ەندى ءبىز ءوزىنىڭ اتا زاڭى بار، جۇمىر جەر تانىعان، ءوز حالقى باس ءيىپ ءقادىر تۇتاتىن ءوز پرەزيدەنتى بار، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەتپىز.

ولاي بولسا، ءوز ەلىم، ولەڭ توسەگىمدە جۇرەكجاردى ءسوزىمدى قايمىقپاي ەركىن ايتۋعا تولىق حاقىم بار. ويتكەنى اتا زاڭ ادام جانە ازاماتتىق قۇقىقتى قورعاۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعان عوي.

1996 جىل

---