ازاتتىقتى اڭساعان التاي باتىر
عىلىمي جوبا تاقىرىبى: ازاتتىقتى اڭساعان التاي باتىر
ورىنداعان: اقتوبە قالاسى، №51 گيمنازيا 7 «ب» كلاسس وقۋشىسى
ساندىبەكوۆا رايسا
بەرىك قىزى ءىنجۋسالتانات
جەتەكشىسى: نۋرماگامبەتوۆا سالتانات كۋاندىكوۆنا
اقتوبە قالاسى، №51 گيمنازيانىڭ تاريح ءپانى ءمۇعالىمى
كىرىسپە
قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قيىن ساتتەرىندە التاي باتىردىڭ ەل قورعاۋداعى ەرلىكتەرى ماقتانارلىقتاي. قازىرگى جاس ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق. ەلىن قورعاۋ بارىسىنداعى قايسارلىعى، ەرلىكتەرى الاش جۇرتىنىڭ ماڭگى جادىندا. باتىردىڭ جاس كەزىندەگى تاڭقالدىرارلىق ۇرىستارعا تولى ءومىرى قازىرگى ۇرپاققا وكىنىشكە وراي بەيمالىم. التاي باتىردىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەر بار. التاي باتىردىڭ ءومىر جولىمەن، قىزمەتىمەن جانە رۋحاني مۇرالارىمەن كەڭىنەن تانىسامىز. تاريحي تۇلعانىڭ كوپشىلىككە ۇلگى بولارلىقتاي ءومىر جولىمەن ىسكەرلىگى كەڭىنەن تالدانىپ، وقۋشىلارعا جانە باسقا دا تۇلعاتانۋشىلارعا تانىستىرىلادى.
كەر زاماندا ۇرپاعى وزىنەن ايرىلىپ، ەسىمىن جادىنان شىعارىپ الا جازداعان، اسىل ەر، حالىقتىڭ ەل قورعاعان حاس باتىرى، ادىلدىگىمەن «قارا قىلدى قاق جارعان»، سىندارلى بي بولعان، حانمەن قاتار وتىرىپ كەڭەس قۇرعان اق كەتە التاي ەبەسكى ۇلى دا، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، ەلدىڭ ەرەكشە جاراتىلعان ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى.
«ەلدىڭ اتىن ەر شىعارادى، ەردىڭ اتىن ەل شىعارادى» دەيدى، - دانىشپان حالقىمىز. قانشا زامان وتسە دە ەل-جۇرت التاي باتىردىڭ ەرلىك ىستەرىن جادىنان شىعارماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ونىڭ ەرلىگىن جاس ۇرپاققا ۇلگى ەتۋمەن كەلەدى.
التاي ەبەسكە ۇلى (18 ع.) – باتىر قازاقستاننىڭ باتىسىن، اسىرەسە، اتىراۋ، جەم، ويىل بويلارىن قالماقتاردان قورعاۋ سوعىستارىنا بەلسەنە قاتىسقان. كىشى ءجۇزدىڭ كەتە رۋىنان. شەشەسى – قارلىعاش. قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ ەرجۇرەك ساربازدارىنىڭ ءبىرى –ابىلمامبەت باتىردىڭ نەمەرەسى.
التاي باتىردىڭ اكەسى دە باتىر بولعان. كىشى ءجۇزدىڭ كەتە رۋىنان. جوڭعارلارعا قارسى ازاتتىق سوعىستارعا ( ساۋران ماڭىنداعى ) جانە اتىراۋ، جەم، ويىل بويلارىن ەدىل قالماقتارىنان قورعاۋعا بەلسەنە قاتىسقان. باتىر بولعان ادام.
1731 جىلى قالماقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ ، ەكى – ءۇش جىلدان سوڭ تۇتقىن الماسۋ ناتيجەسىندە بوساعان . 1738 جىلى قۇم وزەنىنىڭ جاعاسىن جايلاعان قالماق حانى دونديكقا قارسى ءابىلقايىر حان باستاعان جورىققى قاتىسقان . بوكەنباي باتىر ەكەۋى 2000 كىسىلىك قولدى جەم وزەنىنىڭ باستاۋىنا بەكىنگەن قالماقتاردى جايىقتىڭ ارعى بەتىنە قۋىپ تاستاعان . 1749 جىلى جۇتتان مالدى امان ساقتاۋ ءۇشىن ەلىن باستاپ جايىقتىڭ ارعى بەتىنە وتۋگە رەسەي اكىمشىلىگىنەن رۇقسات العان . وسى كەزەڭدەردە التاي باتىردىڭ ىستەگەن ەڭبەكتەرى مەن ەرلىگىن قامتيتىن بۇل جوبا نەگىزى التاي باتىردى قايتالانباس تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ.
التايدى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ازدىعى ءبىزدى قاتتى قىنجىلتادى. سوعان قاراماستان ءبىزدىڭ قولىمىزداعى مالىمەتتەردى جيناقتاي وتىرا، قوسىمشا ىزدەنىستەرى جۇمىستارى ارقىلى، ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ، ەل اۋزىنان تاريحي اڭگىمەلەردى جازىپ ىشىنەن ەڭ نەگىزگى دەگەندەرىن وسى جوبادا تاريحي مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازدىق. مىنە وسى ماسەلەنى جاس وسكەلەڭ ۇرپاققا كورسەتىپ، ناسيحاتتاۋ جۇمىسىزدىڭ بارىسى بولماق.
بوداندىق قامىتى
قازاق ەلىنىڭ شەجىرە-تاريحى بويىنشا كىشى ءجۇز (جانارىس) باي ۇلى، ءالىم (قاراقەسەك)، جەتى رۋ بولىپ ۇشكە بولىنەدى. قاراكەسەك بىرلەستىگى جونىندە عىلىمي دايەكتەر نە دەيدى؟
اكادەميك الكەي مارعۇلان كەتە جۇرتى سىر بويىن موڭعول داۋىرىنە دەيىن قونىستانىپ، باتىس تۇرىك قاعاندىعىنا وعىز تايپالارىنىڭ ءبىرى، سول وتىرعان مەكەنىندە كوشپەي قالعان ەل دەگەندى ايتادى. -عاسىر مالىمەتتەرىندە قيدانادار قولاستىنا قارايتىن 18 تايپانىڭ ءبىرى حيتي دەپ اتالىپتى. بۇگىنگى كەتەلەردە بار + تاڭباسى سول حيتيلەردە دە بولعان
م.تىنىشباي ۇلى كەتە اتاۋىن سىبىردەگى اچينسك قالاسىنان ءجۇز شاقىرىمداي تەرىسكەيدەگى كەت وزەنىمەن بايلانىستىرادى. م. تىنىشباي ۇلىنىڭ كىشى جۇزدەگى جەتىرۋداگى ءباسۇا رۋلاردىڭ ورتاق اتى الشىندى وسى اچينسك توڭىرەگىندە بار ۇلكەن اچينسك، كىشى اشىن رۋلارىمەن ءبىر قاتىسى جوق پا ەكەن دەپ بولجام ايتۋى دا كوڭىل اۋدارتادى. وسى ايماقتاردا بەرىش، شەركەش، الشەدات سەكىلدى وزەندەردىڭ بولۋى، التىن دەگەن جەر اتىنىڭ كەزدەسۋى دە كىشى جۇزگە كىرەتىن ءبىرقاتار ەلدەردىڭ ءاۋ باستا قالىڭ تۇركى جۇرتى قايىسا قونىستانعان قۇتتى قونىس التاي اينالاسىنان كەلۋى ابدەن مۇمكىن لەگەن جورامالدارعا جۇگىندىرەدى.
«انا ءتىلى» گازەتىنە تۇسكەن شەجىرەلىك مالىمەتتەر بويىنشا جاسالعان «قازاق شەجىرەسى» (الماتى 1994) نەگىزىندە جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى التاي باتىردىڭ ارعى تەگى اقكەتە رۋىنىڭ اتا-تەك كەستەسىن بىلايشا وربىتەدى: الىمنەن – تويقوجا (اقكەتە)، ونىڭ اناسى كەتەبيكە. تويقوجادان – تۇرسىنباي، قاراش، تۇرسىنبايدان – نۇرتازا، نۇرتازادان – مۇڭايتپاس. مۇڭايتپاستان باگاددەن جانە جامەلەددين. باگادەننەن شالقوشقار، بايقوشقار، اققوشقار. اققوشقاردان – ايدار جانە المامبەت. ايداردان – نامازعۇل، داۋلەت ، بولپىش، كوبەك، اسان. بولپىشتان – ءاجىباي بي، ارال باتىر. المامبەتتەن – تۇرسىن، باۋبەك، امانقارا، جاڭاتۋعان، ەبەسكى، ساپى، ەسەت، قازىبەك. ەبەسكىدەن – التاي، قۇتتىعاي، جۇلدىز، قۇندىز. التاي باتىردان – ەسەي، قوساي، نۇرلىباي، بارلىباي، توكەن تارايدى.
جازۋشى جۇباتقان مۇراتبايەۆ التاي باتىردىڭ اتا تەگىن اقكەتە ەربولەك ۇلى يمان، بايماعانبەت، تاجەت مولدا، ت.ب. شەجىرەلەردىڭ جازباشا جانە اۋىزشا دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ بىلايشا تاراتادى: قاراكەسەكتەن تۇمەن، ءالىم، شومەن تۋىلادى. تۇمەننەن ءبىر بالا – اتى بايسارى (لاقابى كەتە) تۋىلادى. بايسارىدان – قايىرقوجا (اقكەتە)، تۇمەنقوجا (قارا كەتە )، وجىراي، تويقوجا، ادامقوجا، شۇرەگەي دەگەن التى بالا دۇنيەگە كەلەدى. قايىرقوجادان تۇرسىنباي، تۇرسىنبايدان – نۇرتازا، نۇرتازادان – مۇڭايتپاس، مۇڭايتپاستان – باعاردەن، باعاردەننەن – باۋلى، جاۋلى، باۋلىدان بايقوشقار، شالقوشقار، اققوشقار تۋىلادى. اققوشقاردان – ايدار، المامبەت بولىپ ەكى رۋعا بولىنەدى. كەتەلەر اراسىندا: «ايدار اتىن ماقتايدى، المامبەت قۇس پەن ءيتىن ماقتايدى» دەگەن ءسوز كەڭىنەن تاراعان. التاي باتىر اقكەتە رۋىنىن المامبەت اتالىعىنان تارايدى. زامانىندا المامبەت تە باتىر، بي بولىپ، ەلىن دۇشپاننان قورعاعان، اتى كىشى جۇزگە ءمالىم كەتەنىڭ ءقادىرلى ازاماتى بولعان.
ەل اراسىندا وسى كەزگە دەيىن كەڭىنەن تارالعان:
«ءپىردىڭ – سوڭى بەكەت
ەردىڭ – سوڭى ەسەت،
ءبيدىڭ – سوڭى التاي»
دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر جاس ۇرپاققا ۇلگى بولىپ ساقتالعان.
المامبەتتىڭ بايبىشەسى اقبورىقتان ءبىر بالا تۇرسىن. توقالى قولاڭشاشتان التى بالا: امان، ەبەسكى، ساپى، الىمبەت، ەسەت، قازىبەك. ەبەسكىدەن ءۇش ەر بالا جانە ءبىر قىز: التاي، قۇتتىعاي، جۇلدىز جانە قۇندىز دەگەن قىز بالا. سوندا التاي باتىردىڭ اۋلەت شەجىرەسى بىلايشا ءوربيدى :
قاراكەسەك
تۇمەن
بايسارى
قايىرقوجا
باۋلى
اققوشقار
المامبەت
ەبەسكى
التاي باتىر
التاي ەبەسكى ۇلىنىڭ اناسى –جانىمگۇل.[1؛ 5]
التاي باتىردىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەر بار. بۇحار وبلىسى تامدى اۋدانىنىڭ تۇرعىنى شەجىرەشى ىسكەندىر مات ءجۇسىپ ۇلى: «1738 جىلى قۇمداريا بويى وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا شابۋىل جاساعا قالماقتارعا قارسى قول باستاپ اتتانىپ، ويىل، قيىل، جەم، ساعىز، تەمىر وزەندەرىنىڭ بويىنان ءوالماوتاردى قۋعاندا التاي باتىر 35 جاستا»، - دەپ كورسەتەدى. سول سياقتى شەجىرەشى ماقتىم احۋان : «1726 جىلى ءابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قالماقتارعا قارسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت – ازاتتتىق كۇرەسى باستالعاندا التاي باتىر 23 جاستا ەدى»، - دەپ كورسەتەدى. جازۋشى جۇباتقان مۇراتبايەۆ كونەكوز شەجىرەشى قاريالاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ التاي باتىردى 1703 –جىلى 7-ماۋسىمدا دۇنيەگە كەلگەن دەپ ناقتى تۇجىرىم جاسايدى. قولىندا جينالعان بىرنەشە نۇسقاداعى شەجىرەلەردىڭ دەرەكتەرىن سالىستىرا كەلە، وسى بولجامدى التاي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ساعىناي قاجى باقىتجان ۇلى قۇسايىنوۆ تا قۋاتتايدى. ماڭعىستاۋلىق شەجىرە جيناۋشى قارجاۋباي رەيىمبايەۆ جانە اقتوبەلىك ابىل ماما ۇلى كەلىمبەردييەۆ پەن زەينوللا باقتىبايەۆ اقكەتە التاي باتىر شامامەن 1700-جىلى تۋعان دەگەن بولجام ايتادى.
ءبىز ساراپتاعان نەگىزگى دەرەكتەر التاي باتىردىڭ 1703-جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن راستايدى.
التاي باتىردىڭ بالالىق شاعى مەن ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، قولىنا نايزا ۇستاعان كەزى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»، دەگەن اتپەن تاريح ەنشىسىنە ەنگەن كەزەڭگە تۇستاس كەلدى. بۇل كەزەڭ تۋرالى شوقان ۋاليحانوۆ: « –عاسىردىڭ العاشقى ون جىلداعى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ءبىر الاپات كەزەڭ ەدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، جايىق قازاقتارى مەن باشقۇرتتار قازاق رۋلارىنا جان – جاقتان باس سالىپ، قىرىپ – جويىپ، مالىن ايداپ الىپ، جانىن بايلاپ اكەتىپ، تالاي اۋلەتتى تۇتاسىمەن تۇتقىنعا الىپ كەتىپ ءجۇردى. قىتىمىر قىس، كەساپات جۇتپەن اشارشىلىق تاڭىردەن تۇسكەن قىسپاقتاي-اق سانسىراتىپ، قايىرشىلاندىرىپ جىبەردى. اسىرەسە 1723- جىل سۇمدىق سيپاتىمەن قازاقتاردىڭ ەسىندە وششپەستەي بوپ قالدى. قارى قالىڭ ءارى كوكتايعاق بولعان سول ءبىر سۇراپىل قىستا جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەن قيساپسىز قالىڭ قولمەن قازاق قىرىنا باسىپ كىرىپ، قازاقتار مەن قىرعىزداردى بۇرىنعى شالدۋارلىعى مەن شاپقىنشىلىعى ءۇشىن جاپپاي جازالاۋعا كىرىستى. قايدا بارسا دا قانقۇيلى جوڭعارلار سوڭىنان قالماعان قازاقتار ۇرىككەن كيىك ۇيىرىندەي دۇركىرەپ، جول –جونەكەي دۇنيە مۇلكىن، بالا شاعاسىن، كەمپىر شالىن، ارىقتۇرىق مالىن، ءۇي مۇلكامانىن شاشىپ، تۇستىككە بارىپ قويىپ كەتتى. ورتا ءجۇز – سامارقانىڭ تۇبىنە، كىشى ءجۇز حيۋا مەن بۇقاراعا بارىپ پانالايدى. ال قىرعىزدار بولوردىڭ ادام اياعى باسپاعان قۇز جارىنا جاسىرىنىپ، گيسسار القابىنا دەيىن جەتەدى. ورتا ازيانىڭ قۇم بەلدەرىنەن شۇيگىن جايىلىم تابا الماي، جاڭا كورشىلەرىمەن جاۋىققان قازاقتار قۇدىرەتى رەسەيدىڭ شەكاراسىنا كوز سالىپ، ولاردان قولداۋ مەن قولقابىس ىزدەيدى.» دەپ جازعان بولاتىن.[2؛]
بوداندىق قامىتى.
التاي باتىر ەبەسكى ۇلى دۇنيەگە كەلگەن تۇستا ۇلان بايتاق كىشى ءجۇز جەرلەر وڭتۇستىكتە سىرداريا مەن ءۇستىرت قىراتتارىنان، كاسپييدىڭ شىعىس جاعالاۋلارىنان باستالىپ، سولتۇستىكتە جايىق، ىرعىز، ەمبى، توبىل جانە ولىپ جاتقان شاعىن وزەندەر مەن دالا كولدەرىنىڭ القاپتارىن قامتىدى.
كىشى ءجۇزدى ءىرى ءۇش تايپا – باي ۇلى، ءالىم ۇلى جانە جەتىرۋ قۇرادى. بۇل ءجۇز مەكەندەگەن ورتانىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ەكىنشى بولىگىنەن ايقىن ايىرماشىلىعى بار: جايىق، توبىل وزەندەرىنىڭ بويلارىنداعى القاپتار شۇرايلى جايىلىمدىقتارعا باي بولسا، ءۇستىرت قىراتتارى سۋعا تاپشى، سىرداريا القابىنىڭ سۋى مول بولسا، قاراقۇم، قىزىلقۇم تۇتاسقان ءشول دالا. سول كەزەڭدەگى كىشى ءجۇز جەرلەرى قازىرگى اكىمشىلىك ءبولىنىس بوينىشا قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە، قوستاناي وبلىستارىنىڭ، سونداي-اق وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىن قامتىدى
تاريحتان بەلگىلى بولعانداي ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاقتاردىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بولماعاندىعىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك، ءار ءجۇزدىڭ ءوز حانى بولدى، سۇلتاندار باستاعان ۇلىستار سولارعا تىكەلەي باعىندى.
التاي باتىر ەسىن جيىپ، ەتەگىن جاپقان شاقتا كىشى جۇزدە ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر بولىپ، ءابىلقايىر حان تاعىنا وتىرىپ، كىشى ءجۇزدى جەكە بيلەۋگە قول جەتكىزگەن ەدى. وسىدان ەكى مۇشەلدەي ۋاقىت وتكەن كەزدە، التاي باتىر وردا بۇزار وتىز جاسقا كەلگەن كەزدە، قازاق جەرىندە بولىپ وتكەن، قىم-قۋىت وزگەرىستەر ناتيجەسىندە ءابىلقايىر حان جان-جاقتان انتالعان جاۋدان كىشى جۇزگە قورعان بولار دەپ، ءارى ءوزىنىڭ حاندىق بيلىگىن كۇشەيتە تۇسۋگە، كەڭەيتە تۇسۋگە كومەك بولار دەپ كورشىلەس رەسەيگە قولىن سوزىپ، دوس بولۋعا، بودان بولۋعا نيەت ەتىپ، ءوتىنىش جاسادى:[3؛]
ءابىلقايىر حاننىڭ رەسەي پاتشايىمى اننا يواننوۆناعا جازعان ءوتىنىش حاتى
«پەتەربۋرگكە، ۇلى مارتەبەلىگە!
ۇلى، قايىرىمدى، داۋلەتتى جانە ۇلانعايىر ايماقتىڭ اقىلدى يەگەرىنە، ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريسيعا كۇن سايىن، اي سايىن جانە جىل سايىن قۇدايدىڭ قۋاتىمەنتمەملەكەت باسقارا بەرۋىن تىلەيمىز.ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدىڭ ءمانىسى جايىقتىڭ سىرت جاعىنداعى ءسىزدىڭ بودان جۇرتىڭىز – باشقۇرت حالقىمەن ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز بولماعان ەدى. ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە تولىق باعىنىشتى بولماق قۇلقىمىزدى بىلدىرە كەلە، ءسىزدىڭ بودانىڭىز الداربايمەن بىرگە ءوز وكىلىمدى جىبەرىپ وتىرمىن. وسى الدارباي ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە ءبىزدىڭ ءوز وكىلىمىزدى جىبەرۋىمىزدى تالاپ ەتتى. سوندىقتان ءبىز، ءابىلقايىر حان، وزىمە باعىنىشتى ورتا جانە كىشى ءجۇزدىڭ قازاق حالقىمەن بىرگە ءبارىمىز سىزگە باس يەمىز، ءسىزدىڭ قىزمەتشىڭىزبىز جانە ءسىزدىڭ قاناتىڭىزدىڭ استىنا الىپ، قول ۇشىن بەرۋىڭىزدى كۇتەمىز. جايىقتىڭ ارعى بەتىندەگى ءسىزدىڭ بودانىڭىز باشقۇرت حالقىمەن بەيبىت ءومىر سۇرەمىز.
سىزگە جانە ءسىزدىڭ بوداندارىڭىزعا بارلىق ساتتىلىكتەر تىلەيمىز! حاتتى بەرگەن باس ەلشى سەيىتقۇل قۇتلىمبەت جولداستارىمەن».
ءبىزدىڭ وسى تاريحي قۇجاتتارمەن وقۋشى قاۋىمدى تولىق تانىستىرعانداعى نەگىزگى ماقساتىمىز، ورىس پاتشاسىنىڭ ءايۋىلقايىر حان جازعان حاتتى ءوز مۇددەسىنە قاراي وزگەرتىپ، ءوزىنىڭ وتارشىلدىق پيعىلىنا بەيىمدەپ، پايدالانعاندىعىنا وقىرماننىڭ كوزىن جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى.
جاڭا ايماقتى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان يگەرۋدىڭ ءتۇرلى امال-ايلارىن ويلاپ تاۋىپ، ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا قولايلى ءساتتى كوپتەن كۇتكەن رەسەي مەملەكەتىنە ءابىلقايىردىڭ ءوز ەركىمەن ەلشىلىك جىبەرىپ، بوداندىققا الۋ تۋرالى ءوتىنىشى، «ۇلى كورشىنىڭ» ويلاعان ويىنا ءدوپ كەلدى. ءسويتىپ رەسەيدىڭ پاتشايىمى ءىستىڭ ءىزىن سۋىتپاي جەدەلدەتىپ ءابىلقايىر حانعا مىناداي مازمۇنداعى پارمەندى حاتىن جولداعان بولاتىن:
قازاق حانى ءابىلقايىرعا جولداعان
اننا پاديشانىڭ حاتى
1731 جىلى اقپان ايى
مارتەبەلى پاديشانىڭ جارلىعى بوىنشا سىرتقى ىستەر كەڭەسى: وسىندا ەلشىلىككە كەلگەن ادامداردان ءتاردىماشى تيەۆكەليەۆتەن قازاق حانى ءابىلقايىرعا جانە ونىڭ بارلىق جاۋىنگەرلەرىنە مارەبەلى پاديشا اعزامنىڭ اتىنان ارنايى حات دايىندالىپ، ولارعا جىبەرگەلى وتىرعان ءتارجىماشى تيەۆكەليەۆكە نۇسقاۋ بەرىپ، ماعناسى تومەندەگىنى قامتيتىن ەرەكشە حاتتى جولداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
قۇدايدىڭ ىقىلاسى اۋعان جاھاننامنىڭ ۇلى جاھاننىڭ ۇلى بيلەۋشىسى اننا ياونوۆنا پاديشا جانە بۇكىلروسسيالىق ءامىرشىسى قازاق ورداسىنىڭ حانى ءابىلقايىرعى، اقساقالدارعا جانە بارلىق قازاق اسكەرىنە ءبىز پاديشالىق ۇلى قايىرىمدىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.
سەنىڭ قۇتلۇمبەت قوشتايەۆ پەن سەيىتقۇل قۇيداعۇلوۆ دەگەن ەلشىلەرىڭنەن جولداعان حاتىڭ مەن بارلىق مال-مۇلكىڭمەن ءبىزدىڭ قاراۋىمىزعا ءوتۋ تۋرالى تىلەگىڭدى بىلدىرگەن اۋىزشا سالەمىڭ جانە روسسياعا بودان بولعان باشقۇرتتارمەن تاتۋ بولۋعا بەرگەن ۋادەڭ، ءابىلقايىر حان جىبەرگەن ەلشىلەر تومەندەگى ششارتتار بويىنشا، سەنىڭ ءابىلقايىر حان، بۇكىل قازاق اسكەرىمەن ءووسا ءبىزدىڭ بوداندىعىمىزعا كوشەتىنىڭدى ايتتى:
مارتەبەلى پاديشاعا سەنىمدى قىزمەت ەتىپ، باشقۇرتتار سياقتى ادال بوپ، سالىق تولەپ تۇرۋعا ۋادەڭدى بەرەسىڭ.
ول ءۇشىن روسسيا بوداندارى جاعىنان ەشقانداي رەنىش كورمەيسىڭدەر، شاپقىنعا ۇشىرامايسىڭدار.
ەگەردە سەندەرگە، قازاقتارعا سىرتتان جاۋ شابا قالسا – سەندەردى ودان ءبىزدىڭ ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور قورعايدى، جانە سەندەردى رەسەي بودانى دەپ ەسەپتەيدى.
رەمەي پاتشاسىنىڭ باشقۇرتتار مەن باسقا دا روسسيا بوداندارى تۇتقىنعا العان ادامداردى وزدەرىڭە قايىرىپ بەرەمىز، ءبىراق سەندەر، باشقۇرتتارمەن، قالماقتارمەن تاتۋ بولىپ، روسسيالىق تۇتقىنداردى بىزگە قايتارىپ بەرەسىڭدەر. ونىڭ ەسەبىنە، ءبىز ۇلى پاديشا، مارتەبەلى اعزام سەنى – قازاق حانى ءابىلقايىردى اقساقالدار مەن بارلىق قازاق جاعاسىن وزدەرىڭنىڭ وتىنىشتەرىڭە بايلانىستى جوعارىداعى شارتتارعا سايكەس بوداندىعىمىزعا الامىز. سوندىقتان دا، سەن – حان جانە بۇكىل قازاق جاساعى ۇنەمى مارتەبەلى اعزام ءوزىنىڭ وزگە دە بودان-جۇرتتارىنا جاساق جيناۋ تۋرالى بۇيرىق بەرسە، سەندەردە دە قالماقتارمەن، باشقۇرتتارمەن بىرگە ايتىلعان جەرگە تابان استىندا جينالۋلارىڭ كەرەك. باشقۇرتتارعا، قالماقتارعا، قازاقتارعا شاپقىنششىلىق جاسامايسىڭدار جانە ولارمەن تاتۋ تۇراسىڭدار. سول سياقتى استراحان ارقىلى بارعان سەندەردىڭ جەرلەرىڭنەن وتەتىن روسسيا كوپەستەرىنە، ولاردىڭ كەرۋەندەرىنە تيىسپەيسىڭدەر، ولاردى امان-ەسەن وتكىزىپ جىبەرەسىڭدەر. ولارعا بوگەت تە جاساماڭدار، رەنجىتپەڭدەر دە. ولار كەزدەسكەن بارلىق توسقاۋىلدى جويۋعا، قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاۋعا، كۇزەت بەرۋگە مىندەتتىسىڭدەر.
ءابىلقايىر، سەنىڭ ەلشىلەرىڭ بىزدە بولدى، ولار موسكۆادا بولعان كەزدە ازىق-تۇلىكپەن، جەم-شوپپەن قامتاماسىز ەتىلدى جانە ءبىزدىڭ سىي-سياپاتىمىزدى كورىپ، وزىڭە قايتارىلىپ وتىر، ءابىلقايىر حان. جول كۇزەتى مەن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىلدى. ءبىزدىڭ مارتەبەلى پاديشانىڭ قايىرىمدىلىعىن اقتاپ، ادال بول ءابىلقايىر حان.
جان-جاقتان قىسپاققا الىنعان كىشى ءجۇزدىڭ حالقىننىڭ جاعدايىن حالىقتىڭ جادىندا ساقتالعان:
بىلاي بارساڭ قوقان بار،
قوقاڭداعان اكەڭ بار.
بىلاي بارساڭ قالماق بار،
كۇشىڭدى ەپتەپ الماق بار...-
دەگەن ولەڭ جولدارى ءدال سۋرەتتەلگەن. شاراسىز قالعان كىشى ءجۇز قولداۋ، كومەك ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ امالسىزدىقتان ورىس پاتشاسىنىڭ بودانى بولۋعا كونىپ، دۇرىسىندا، قارماققا ءتۇسىپ قالدى. ەلدىڭ وسى ششاراسىز ءحالىن كىشى ءجۇزدىڭ اقىنى قايىرلى بىلايشا جىرلاعان ەدى:
ايقايدان قاشقان اق بوكەن،
قاشىپ قايدا قۇتىلار.
قۇرۋلى قاقپان جاتقان سوڭ؟
جىلقىدان شىققان قاشاعان،
قاشىپ قايدا قۇتىلار،
موينىنا بۇعاۋ باتقان سوڭ؟
كىشى ءجۇزدىڭ رەسەيگە بودان بولۋىنا بايلانىستى تاريحشىلار اراسىندا تالاس پىكىرلەر ءالى دە ايتىلىپ ءجۇر. وسى ورايدا كورنەكتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ مىنا پىكىرىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون سانايمىز:«ارينە، بولار ءىس بولدى. وتكەن ىسكە وكىنىپ، بالكىم، ولاي بولماي، بىلاي بولعاندا قايتەر ەدى، سوندا وتارشىلىقتىڭ تۇقىمىمىزدى قۇرتۋعا اينالعان قىل تۇزاعىنان امان قالار ەدىك» دە قۇمالاق اشۋدىڭ قيسىنى جوق. ويتكەنى، ورىسقا بودان بولماعان كۇندە نە كۇي كەشەتىنىمىزدى ەشبىر اۋليە ايتىپ بەرە الماس ەدى. ال، ورىسقا بودان بولۋدىڭ ناتيجەسىن كوزىمىز كورىپ، باسىمىزدان كەشىپ وتىرمىز.
رەسەيگە بوداندىقتى مويىنداپ، كىشى جۇزگە حان بولاتىن ءابىلقايىردى 1748 جىلى قابىرعا وزەنىنىڭ بويىندا باراق سۇلتان ولتىرگەن سوڭ، ءابىلقايىر كىندىگىنەن وربىگەن نۇرالى، ەرالى، ەسىم، ايشۋاق سياقتى ۇرپاقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاققا وتىرىپ كەلىپ، اقىرى
You Might Also Like
-
سىنىپقا ورتا بويلى، دەمبەلشە دەنەلى، ءساندى كيىنگەن قارا تورى جىگىت كىرىپ كەلگەندە، وقۋشىلار "بۇل كىم ەدى؟" دەگەندەي، بىر-بىرىنە تاڭدانىسىپ قاراپ قالدى. جىگىتتى سونان سوڭ بارىپ شىرامىتتى. ...
-
مۇعالىمدەر بالالارعا قاتىستى وزدەرىنىڭ قىزمەتتىك وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانباۋى ءتيىس. بۇگىن استاناداعى № 81 «Astana English School» مامانداندىرىلعان گيمنازياسى مۇعالىمدەرىمەن جانە وقۋشى...
