InfoHub Logo

ازياداعى اراب ەلى ازيا قۇرلىعىندا ءومىر سۇرۋدە. ولاردىڭ قاتارىنا اراب تۇبەگىندەگى ساۋد ارابياسى، يەمەن، ومان، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى (ءباا)، قاتار، باحرەين، كۋۆەيت، تاياۋ شىعىس ايماعىنداعى يراق، سيريا، ليۆان، يوردانيا، پالەستينا جاتادى. XX عاسىردىڭ باس كەزىندە اتالعان ەلدەر تاۋەلدى جاعدايدا دامىعان. XVI عاسىردىڭ باسىنان بەرى وسمان تۇركياسى ۇستەمدىك جۇرگىزگەن. اراب شىعىسىنا XIX عاسىردان بەرى قاراي باتىس ەۋروپالىق ەلدەرى ءتيىسىپ، بىرتىندەپ ءوز بيلىكتەرىن ورناتا تۇسكەن ەدى. XX عاسىردىڭ باسىندا ادەن، پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەر، سونداي-اق مىسىر انگليا باقىلاۋىندا بولعان. قالعان جەرلەر رەسمي تۇردە تۇركيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا سانالدى. ءبىراق ول ءوزى جارتىلاي وتارعا اينالعاندىقتان سۇلتان ۇكىمى سارقىلا تۇسكەن.

اراب ەلىنىڭ جاعدايى ءار قالاي دامىعان. سيريا، ليۆان جاعالاۋلارىندا، باعداد، باسرا قالالارىندا قولونەر دامىعان، شاعىن كاسىپورىندار شىققان، ساۋدا قىزعان. كوپتەگەن اۋماقتاردا ەجەلگى ءداستۇرلى ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعى باسىمدى ەدى. دىني-فەودالدىق نەگىزدە ءومىر سۇرگەن اراب قوعامى داعدارىسقا تاپ بولىپ، سانسىز قايشىلىقتارمەن تەجەلتىپ كەلگەن. سولاردىڭ ىشىندە شەت ەلدەر كاپيتالىنىڭ قاناۋى قاتتى سەزىلە تۇسكەن. سيريا مەى ليۆاندا اعىلشىن مەن فرانسۋز فيرمالارى، كومپانيالارى تەمەكى، ماقتا ءوسىرۋ، كىلەم توكۋ، جۇن-تەرى وڭدەۋ سالالارىندا نىعايىپ، شيكىزاتتاردى ءوز ەلدەرىنە الىپ، اراب جەرلەرىنە وندەلگەن تاۋار اكەلىپ، بايي تۇسكەن. اكىمشىلىك جاعىنىن اراب جەرلەرى ءۋالاياتتارعا (باسرا، باعداد، موسۋل، حالەب، داماسك، بەيرۋت) جانە سانجاقتارعا (ليۆان، پالەستينا) بولىنگەن.

ادەننەن تىس ارابيا تۇبەگىنىڭ جاعالاۋىنداعى جەرلەردە تۇرىك اسكەري بولىمشەلەرى ورنالاستى. ءبىراق پارسى شىعاناعىنداعى باحرەيندى، كۋۆەيتتى بيلەگەن جەرگىلىكتى شەيحتەر اعىلشىندارمەن كەلىسىمگە كەلىپ، سولاردىڭ قولىنا وتە باستاعان. قازىرگى يراق، باسرا، باعداد، موسۋل ءۋالاياتتارىنا قاراستى ەدى. سيريا، ليۆان، پالەستينا جەرلەرى حالەب، داماسك، بەيرۋت ءۋالاياتتارى مەن ليۆان جانە يەرۋساليم سانجاقتارىنا ءبولىندى. ولاردى وسمان يمپەرياسىنىڭ سۇلتانى تاعايىندايتىن پاشالار (گۋبەرناتورلار) جانە سانجاق بەيلەر باسقاردى. قولدارىنا ساياسي، اسكەري، سوت، قارجى سالاسىنداعى بيلىكتى شوعىرلاندىرعان ولار اراب حالقىمەن ساناسۋدى، ولاردىڭ حال-احۋالىن جوندەۋدى ءتىپتى ويلاستىرمادى دەسە دە بولادى. قاتاڭ ءتارتىپ، سالىقتى اسىرا جيناۋ، كونبەگەندەردى جازالاۋ، سۇلتان سارايىنا تابىستىڭ ءبىر بولىگىن جىبەرىپ تۇرۋ، مىنە، نەگىزگى جۇكتەلگەن مىندەت وسىمەن شەكتەلدى. سونىمەن بىرگە وزدەرى قول استىنداعى شەنەۋنىكتەرى جەمقورلىققا ءتۇسىپ، بايۋعا ابدەن قۇنىقتى. جەرگىلىكتى كوسەمدەر، باي جەر يەلەنۋشىلەر، يسلام، حريستيان ءدىندارلارىنىڭ جوعارى توپ فەللاحتارى قولونەرشىلەردى، جارتىلاي كوشپەندى بولماسا كوشپەندى بادۋيندەردى قاناپ-توستەپ كەلدى. قازىرگى ساۋد ارابياسى جەرىندە بىرنەشە جەرگىلىكتى اقسۇيەك شەيحتەر ۇستاعان تايپالار كەزدەسەتىن. سولتۇستىك-شىعىس ايماعىندا XVIII عاسىردان بەرى يسلام ءومىرىن قاراپايىمداندىرۋدى، پايعامبار زامانىنداعى ەسكى ءتارتىپتى قايتا جانداندىرۋدى ۋاعىزداعان ۋاحابشىلار ىقپالى ارتا تۇسكەن. سول اعىمدى قولداعان ساۋد وتباسىلارى XX عاسىردان باس كەزىندە ءۇشىنشى رەت باس كوتەرىپ، ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋعا تىرىستى.

جوعارىدا اتالعان سيريا، ليۆان، پالەستينا، يراق، يەمەن، ت.ب. جەرلەردە حالىق اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. قالالارداعى اۋىل شارۋاشىلىعى توقتاپ قالدى. سيريا مەن ليۆاندا فرانسۋزداردىڭ كاپيتالى ماقتا، تەمەكى، ءجۇن، ساۋدا، قارجى سالالارىنا ەنىپ، كۇشەيە بەردى. فرانسۋزداردىڭ «رەجي» تەمەكى مونوپولياسى تەمەكىنى ءوسىرۋ، جيناۋ، ساتۋ ىستەرىن تولىق باقىلاۋعا الدى. وسىندا وندىرىلگەن ماقتا، تەمەكى ەڭ الدىمەن انگلياعا جىبەرىلىپ تۇردى. ىشكى وندىرىسكە ماقتانىڭ 1/4ء-ىن عانا قالدىردى. ليۆان وتە كوپ جىبەك قۇرتتارىن وسىرەتىن، ال جىبەك جىپتەردى فرانسيا مەن يتاليا ساتىپ الاتىن. ساۋدا نەگىزىنەن ەۋروپا ەلدەرىمەن دامىپ كەلدى. شەتكە شيكىزاتتار مەن ازىق-تۇلىك جىبەرىلەتىن تۇركيانىڭ نەگىزگى ايماقتارىمەن ساۋدا بايلانىستارى بارعان سايىن قىسقارتىلا تۇسكەن. بۇل جاعداي ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق ۇستەمدىگىنىڭ ورنىعا باستاعانىن انىق كورسەتكەن ەدى. ساياسي ومىردە دە تۇرىكتەردىڭ ءمانى تومەندەگەن. جاس تۇرىكتەر قوزعالىسىنا ارتقان ۇمىتتەر ورىندالماي قالدى. سول كەزدە قۇرىلعان مادەني-قوعامدىق ۇيىمدار: جاس ارابيا، ادەبيەت كلۋبى، ت.ب. قىزمەتىنە كەيىن شەك قويىلدى. اراب ليبەرالدىق پومەششيكتەرى مەن جاڭادان شىعا باستاعان بۋرجۋازيا اراسىندا باتىس ەلدەرى ىرىتكى ىستەر جانە ۇگىت جۇرگىزىپ، ءوز ىقپالدارىن كۇشەيتۋگە تىرىستى. ارابتاردى تۇرىك ۇستەمدىگىنەن قۇتقارامىز، ارابتاردىڭ باسىن قوسىپ بىركەلكى ورتالىقتانعان مەملەكەت قۇرامىز دەگەن ۇگىتىنە سەنگەندەر بولدى. انگليا، فرانسيا، رەسەي ەلدەرىنىڭ ديپلوماتياسى تۇركيانى ىدىراتىپ، ول ۇستاعان اراب جەرلەرىن ءوز قولدارىنا ءتۇسىرۋدى ويلاستىرعان ەدى. ءبىراق، ولاردىڭ زۇلىمدىك جوسپارلارىن اراب جۇرتى كەش ۇقتى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى اراب ەلدەرى

1914 جىلى تامىزدا باستالعان دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا تۇرىك يمپەرياسى قاتىسپايتىنىن مالىمدەدى. سوعان قاراماستان اعىلشىندار مىسىردى وعان قاتىستىرعان. ەلدەگى گەرمانيانىڭ، اۆسترو-ۆەنگريانىڭ مۇلىكتەرىن، كەمەلەرىن جاۋ ەلدەردىكى دەپ ەسەپتەتتى. سۋەس كانالىنا اعىلشىن اسكەرلەرى ەنگىزىلدى. 1914 جىلى جەلتوقساندا مىسىرعا انگليا پروتەكتوراتى جاريالاندى. تۇرىكتەرگە بوي بۇرىپ جۇرگەن حەديۆ ابباس ءحيلميدى تاقتان تايدىرىپ، ونىڭ ورنىنا وتارشىلداردىڭ ىقپالىندا بولعان حۋسەين كەمالدى وتىرعىزدى. انگليا وعان «سۇلتان» دەگەن اتاق تاقتى. اعىلشىنداردىڭ باس كونسۋلى ەندى جوعارى كوميسسار لاۋازىمىن الىپ، ەلدىڭ ءومىرىن شەشەتىن قۇقىققا جەتتى. ول بىردەن اسكەري جاعداي ەنگىزىپ، ءباسپاسوزدى باقىلاۋعا الدى، ەرەۋىلدەرگە، شەرۋلەرگە تىيىم سالدىردى.

بۇل ارەكەتتەردى ەسكەرە وتىرىپ، تۇركيا سۇلتانى 1914 جىلى قاراشادا انتانتا ەلدەرىنە قارسى «جيحاد» سوعىسىن جاريالادى. سۋەس كانالىن قايتارۋعا اسكەر جىبەرىلگەن ەدى، ءبىراق اعىلشىندار ونى تالقانداپ جىبەردى. گەرمانيانىڭ ايتقانىنا كونگەن تۇركيا رەسەيگە دە قارسى شىكتى. تەڭىزدەگى جانە كاۆكاز ايماعىنداعى شايقاستاردا تۇرىك ارمياسى ورىستاردان جەڭىلىپ، 1914-1915 جىلدارى شەكارادان 250 شاقىرىمعا دەيىن شەگىنۋگە باردى. ارميان جەرلەرىن قولعا تۇسىرگەن رەسەي پاتشالىعى جەرگىلىكتى حالىقتى تۇرىكتەرگە قارسى ايداپ سالدى. سول ارادا باستالعان ارميان-تۇرىك قىرقىسى باسقا ايماققا تارادى. بۇرىننان بەرى ارميان ساۋداگەرلەرى، كاسىپشىلەرى، قولونەرشىلەرى ستامبۇلدا، بۇكىل يمپەريانىڭ باسقا قالالارىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ەدى. ولاردىڭ شىركەۋلەرى قىزمەت اتقارىپ وتىرعان، ءدىني بوستاندىعى ساقتالدى. XIX عاسىردىڭ باسىنان بەرى قاراي كاۆكاز ايماعىنداعى، بالقان تۇبەگىندەگى حريستيانداردى تۇرىكتەرگە قارسى تۇرعىزۋ ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ساياساتىندا ۇلكەن ورىن العان بولاتىن. ەندى ول بارىنشا جانداندى. 1915 جىلى قىرقىستا تۇرىكتەر دە، ارمياندار دا قاتتى قانسىرادى. ەكى جاقتان ميلليوننان استام ادام قىرعىنعا ۇشىرادى، بوسقىن بولىپ ازاپ شەكتى. سول قايعى-قاسىرەت ارمياندار تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىردى.

باتىس ەلدەرى ارابتاردى تۇرىكتەرگە قارسى باس كوتەرۋگە باعىتتادى. تۇركيا سۇلتانى بەكىتكەن ءار ايماقتاعى جەرگىلىكتى اراب بيلەۋشىلەرىن، تايپا كوسەمدەرىنە ۋادە ەتىپ، انگليا، فرانسيا، رەسەي جاعىنا شىعۋعا ۇگىتتەدى. سول كەزدە قاسيەتتى قالالار مەككە مەن مەدينا ورنالاسقان حيدجاز شەريفى حۋسەينگە قاراعان ەدى. انگليا 1915 جىلدىڭ سوڭىندا قۇپيا شارت جاساسىپ، وعان كەلەشەكتە بارلىق ارابتاردى بىرىكتىرگەن مەملەكەت قۇرىپ بەرۋگە انت ەتتى. ول بادۋيندەردى، قالا تۇرعىندارىنان، فەللاحتاردان جاساق قۇراستىرىپ، اعىلشىن قارۋىمەن قارۋلاندىرىپ، تۇرىكتەرگە قارسى سوعىس باستادى. حۋسەيننىڭ ەكى ۇلى ابدوللا جانە فەيسال باسقارعان اتتى جانە تۇيەلى اسكەرلەر پالەستينا، سيريا، قازىرگى يراق ايماقتارىندا شايقاستارعا قاتىستى. ەگيپەتتەگى اعىلشىن اسكەري كۇشتەرى دە پالەستينا مەن سيريا جەرىنە ەنگەن. فرانسۋز اسكەرلەرىمەن بىرىگىپ ولار تۇرىكتەردى ىعىستىرا ءتۇستى. اعىلشىندار پارسى شىعاناعىنداعى تۇرىك بەكىنىستەرىن قيراتىپ، باسراعا قاراي جىلجىدى. يران جاعىنان دا ورىس-اعىلشىن ارميالارى قىسىم جاساعان. ءسويتىپ، جاۋلار تۇرىكتەرگە سوققى بەرە وتىرىپ، بۇكىل اراب تۇبەگىندەگى، يراقتاعى، پالەستيناداعى، سيرياداعى، ليۆانداعى سۇلتان اكىمشىلىگىن جويدى. 1916-1917 جىلدارى باسرا، باعداد، داماسك، يەرۋساليم، ت.ب. قالالار انتانتا ەلدەرى مەن ارابتار قولىنا ءوتتى. حۋسەين جانە باسقا اراب شونجارلارى ماقساتتارىنا جەتكەندەي بولدى.

ءبىراق، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءوز ماقساتتارى بولعان. سوعىس قىزىپ جاتقاندا اعىلشىن جانە فرانسۋز ۇكىمەتتەرى ارابتاردىڭ تاعدىرىن قاراستىرۋعا باردى. كەرەك بولسا، ولار رەسەيدى قاتىستىرماي، 1916 جىلى مامىردا تاياۋ شىعىستاعى اراب جەرلەرىن ءبولىسىپ الۋ تۋرالى سايكس-پيكو كەلىسىمىنە قول قويدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەندە بۇل جوسپار رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، ورىس ديپلوماتياسى شەتتە قالعانىنا قاراي نارازىلىق بىلدىرگەن. گەرمانيامەن ەۋروپا ايماعىنداعى بولىپ جاتقان شايقاستاردىڭ نەگىزگى اۋىرتپالىعىن كوتەرىپ وتىرعانىن العا تارتقان رەسەيدىڭ تىلەكتەرىن ەسكەرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل جولى ورىس پاتشالارى عاسىرلار بويى ارمانداعان ويلارىن ىسكە اسىرماق بولىپ، قارا تەڭىزدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنا، ستامبۇلعا، بوسفور مەن داردانەلل بۇعازدارىنا جارماستى. كەلەشەكتە بۇكىل قارا تەڭىزدى، ونىڭ جەرورتا تەڭىزگە شىعاتىن جولدارى مەن داربازاسىن رەسەي ءوز قولىنا الاتىن بولدى. فرانسيا جانە انگليا ىشىنەن وعان كونگىسى كەلمەسە دە، تاعى دا ءبىر قۇپيا شارت جاساسۋعا باردى. ءسويتىپ، ءۇش وتارلى يمپەريالار تۇركيا يمپەرياسىن تولىق بولشەكتەۋگە دايارلاندى. 1918 جىلى قازاندا تۇرىكتەر سيريا مەن ليۆان جەرىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ولاردىڭ ورنىنا اراب، اعىلشىن اسكەرلەرى كەلە باستادى. كەيبىر جاعالاۋداعى اۋدانداردا فرانسيا كۇشتەرى دە ورنالاستى. 1917 جىلى وقيعالارعا بايلانىستى رەسەي تاياۋ شىعىس ماسەلەلەرىنە ارالاسۋعا شاماسىز بولدى. ەندىگىدە فرانسيا مەن انگليا ۇستەمدىكتەرىن ورناتۋعا كىرىستى. پاريج-ۆەرسال كونفەرەنسياسىنا ارابتاردى قاتىستىرماي، ولاردىڭ تاعدىرىن شەشۋ قولعا الىندى. پالەستينا، سيريا جەرلەرىن ازات ەتۋگە قاتىسقان ءامىر فەيسال اعىلشىنداردىڭ سەنىمدى ادامى بولعاندىقتان، انگليا ديپلوماتياسى كونفەرەنسياعا ونى شاقىرعان بولاتىن. ءبىراق، ونىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا باتىس ەلدەرى بارمادى. اراب ەلدەرىن ءبولىسۋ 1920 جىلى 25 ساۋىردە سان-رەمو كەلىسىمى بويىنشا رەتتەلىپ، فرانسيا پروتەكتوراتى سيريا مەن ليۆاندا، ال انگليا پروتەكتوراتى يراك پەن پالەستينادا ورنادى.

---