InfoHub Logo

اتام ءبىر ەرتەگى باستادى. ءبارىمىز ۇيىپ تىڭدادىق. بۇگىنگى ايت­قان ەرتەگىسى بالا قىران تۋرالى ەدى. قولعا ۇيرەتىلگەن بالا قىران اڭ اۋلاپ، ءبىر ەلدى اسىراعان مەرگەننىڭ سەنىمدى سەرىگى، اينىماس دوسىنداي بولىپ، ونى قانشاما قاۋىپ-قاتەردەن قۇتقارادى. بالالار، سەندەرگە مەنىڭ ايتقانىم ونشا قىزىق بولماي قالار. ەندەشە، اتامنىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداڭدار.

— باياعى وتكەن زاماندا توپان سۋ قاپتاپ جاھانعا، ءقاۋىپ تونگەن ادامعا. قىزىل سۋ كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيىپ، قارا جەردىڭ ءبارى سۋ استىنا كەتەدى. الاقانداي عانا شاعىن اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىر بيىك تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، امان قالادى. توپان سۋدان قاشقان جابايى اڭ-قۇستار دا، جىبىرلاعان قۇرت-شاياندار دا ورمەلەپ تاۋعا شىعىپ الادى. كۇشتىلەرى السىزدەرىن جولىنان ىعىستىرىپ تاۋ-تاسقا، ءسويتىپ باسىنا ساۋعا ىزدەپ بىر-بىرلەرىمەن ايقاسقا ءتۇ­سەدى. قانشاما اڭ مەرت بولادى، بىر-بىرىنە جەم بولادى. وسىنداي ايقاستاردىڭ بىرىندە ازۋلى قاسقىردىڭ قانشىعىنان مەرت بولعان قىراننىڭ شىڭ باسىنداعى ۇياسىندا بالاپانى جەتىم قالعان ەدى. ءالى قاناتتانا قويماعان بالا قىراننىڭ اناسىن ىزدەپ شاڭقىلداعانىن ەستىگەن قۇلان دەگەن جاس بالا ونى اياپ كەتەدى. ءسويتىپ بالاپاندى قۇتقار­ماق بولىپ شىڭ باسىنا شىقپاقشى بولادى. اكەسىنەن مۇراعا قالعان ءمۇيىز ساپتى كەزدىگىن بەلىنە بايلاپ، موينىنا دورباسىن ءىلىپ، قۇز باسىنا قاراي ورمەلەيدى.

ويدان-قىردان، شولدەن، دالادان باس ساۋعالاپ قاشىپ كەلگەن قويان، تۇلكى، كۇزەن سياقتى ۇساق اڭدار دا قۇزدىڭ باسىنا قاراي ورمەلەپ شىعىپ كەتكەن ەكەن. ولار ءتىپتى قۇلاننىڭ اياعىنا وراتىلىپ، جول بەرەتىن ەمەس. ادامنان قورقىپ، قاشپايدى دا. بالا قىراندى ازداپ ازىقتاندىرىپ الايىن دەپ ويلاعان قۇلان ءبىر قوياندى ۇستاپ الادى. ءبىر كەزدە شىڭ باسىنداعى ۇياعا دا جەتتى-اۋ اقىرى. ءالى قاناتى قاتايماسا دا، بالا قىران ادامعا كادىمگىدەي ايبات كورسەتىپ، جولاتار ەمەس. قۇلان قوياننىڭ ەتىنەن كەزدىگىمەن كەسىپ، ەكى-ۇش كەسەگىن اۋزىنا توسىپ ەدى، قىلعىتىپ-قىلعىتىپ جۇتىپ الادى. ابدەن اشىعىپ قالعان ەكەن. بالا قىران ەندى ءبىرشاما جۋاسيىن دەدى. قۇلان دا بالاپاندى قولىمەن سيپالاپ، وزىنە جاقىنداتىپ ۇيرەتە باستايدى. قوياننىڭ ەتىنەن تاعى دا كەسىپ بەرەدى. وسىلايشا ءبىرشاما ۋاقىت وتىرادى. سوسىن بالاپاندى دورباسىنا سالىپ، اۋزىن بايلايدى. قۇلان دوربانى يىعىنا اسىپ، تومەن تۇسۋگە بەكىنەدى. بالانىڭ باعانا شىڭنىڭ باسىنا شىعۋى وڭاي بولعان سياقتى ەدى، ەندى ءتۇسۋى ءتىپتى قيىنداپ كەتكەندەي. بالاپاننىڭ دا اجەپتەۋىر سالماعى بار ەكەن. كۇن باتىپ، اينالا توڭىرەكتى قاراڭعىلىق باسقان كەزدە، اۋىل ادامدارى پانالاپ وتىرعان تاس ۇڭگىرگە ارەڭ جەتەدى.

قۇلاننىڭ كەشىككەنىنە اناسى دا الاڭداپ، ۋايىمداپ وتىر ەكەن.

— ءاي، قۇلىنىم-اي، ادامدار قايتسەك جانىمىز امان قالادى دەپ باستارى قاتىپ وتىرسا، سەن بولساڭ قايداعى ءبىر تاعى قۇسقا اراشا ءتۇسىپ، سول ءۇشىن ءوز باسىڭدى قاۋىپكە تىگىپ ءجۇرسىڭ. سونشاما ازاپتانىپ الىپ كەلگەن قۇسىڭ ەرتەڭ قاناتى قاتسا، «ماڭعىت، اۋزىڭا ساڭعىت» دەپ ۇشادى دا كەتەدى عوي. سەنىڭ جاساعان بۇل جاقسىلىعىڭدى دالا تاعىسى قايدان تۇسىنەدى دەيسىڭ، — دەپ كەيىگەن بولدى.

— اپا، مۇنى دا اللا جاراتتى عوي. ءالى سارىەزۋ بالاپان اشتان ولسە، وبال ەمەس پە؟

— مەن دە وبال-ساۋاپتى بىلەمىن عوي، ۇلىم. ال ەگەر دە سەن قۇزدىڭ باسىنان ۇشىپ مەرت بولساڭ، وبالىڭ كىمگە بولاتىنىن ويلادىڭ با؟

— مەن امان-ساۋ ورالدىم عوي. ءالى-اق بۇل بالا قىران ءبىزدى اسىرايتىن بولادى، اپا. تاۋدا جابايى اڭ-قۇستار كوپ، اش قالماس-پىز، — دەپ جۇباتتى قۇلان اناسىن.

ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. تاۋ-تاستاعى اۋىر تۇرمىس ادامداردىڭ جاندارىنا ابدەن باتتى. بۇكىل جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ومىرلەرىنە ءقاۋىپ توندىرگەن توپان سۋ دا بىرتە-بىرتە قايتا باستادى. بالا قىران بولسا ءوسىپ، ەكى جاستا — ءقانتۇبىت، ءۇش جاستا — تىرنەك، ءتورت جاستا — تاستۇلەك بولىپ، ال بەس جاسىندا ناعىز مۇزبالاققا اينالادى. قۇلان ونى العاشقى كەزدەردە قويان، قىرعاۋىل سياقتى ۇساق اڭ-قۇستارعا سالىپ ءجۇرىپ ابدەن باپتايدى. ءبىر كۇندە بىرنەشە قوياننان الاتىن بولادى. قۇسى العان اڭ-قۇستاردىڭ ءبارىن قۇلان اۋىلداستارىنا ۇلەستىرىپ بەرەدى. قىراننىڭ شەڭگەلىنە كەي كۇن-دەرى ەلىك، تاۋ ەشكىلەرى دە ءىلىنىپ قالادى. ايتەۋىر اۋىل ادامدارى اشىقپاي ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.

ارادا ايلار اۋناپ، جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. قىزىل سۋ كەيىن قايتىپ، جەر كەڭيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاۋدىڭ باسىندا ادامدارمەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن جابايى حايۋاندار دا جان-جاققا تاراپ، وزدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى مەكەندەرىنە قايتادى. قۇلاننىڭ اۋىلداستارى دا اتاقونىستارىنا كوشەدى. توپان سۋدىڭ استىندا قالىپ بۇلىنگەن ۇيلەرىنىڭ ورىندارىنا جاڭادان باسپانالار تۇرعىزادى. ءسويتىپ جاڭا ءومىر باستالادى. قۇلان ءوسىپ، زىڭگىتتەي جىگىت بولادى. ول ساداعىمەن ۇشقان قۇستى، قاشقان اڭدى قۇتقارمايتىن سۇرمەرگەن اتانادى. بالا قىرانى دا قۇلانعا ۇقساعان ناعىز سۇڭعىلاعا اينالادى. ەلى بولسا قاشان مالدانىپ، اۋىزدارى اققا جەتىپ الدەنگەنشە قۇلان مەرگەننىڭ ساداعىنىڭ جەبەسى مەن قىرانىنىڭ شەڭگەلىنە تاۋەلدى ەدى. ويتكەنى سۇرمەرگەننىڭ قانجىعاسى مايلانباي قايتقان كۇن بولعان ەمەس.

بىردە قۇلان ادەتتەگىدەي جەبە دەگەن قۇماي تازىسىن ىلەستىرىپ، سۇلىكقارا دەگەن اتىنا ءمىنىپ، اڭعا شىققان ەدى. جەردە قىرباق قار بار. بالا قىرانى قۇلاننىڭ يىعىندا وتىرعان. بۇلار اۋىل سىرتىنداعى جوتادان اسىپ تۇسكەندە الدارىنان ءبىر توپ ارقار قاشا جونەلەدى. باسقا جاقتان اۋىپ كەلگەن سياقتى. قۇلان يىعىندا وتىرعان قىرانى قاناتىن قومداپ، مازاسىزدانا بەرگەن سوڭ ونىڭ بالاق ءجىبىن شەشىپ الىپ، توماعاسىن سىپىرادى. شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ الىپ، اققان جۇلدىزداي تومەن سورعالاپ بارىپ توپ ارقاردىڭ ءبىرىنىڭ بەلىنەن قايىرىپ، تىپىرلاتتى دا قويدى. قۇلان سۇلىكقاراسىمەن قۇيىنداتىپ جەتىپ بارعاندا ارقار تومارداي ءمۇيىزدى باسىن جەرگە سوققىلاپ جاتىر ەكەن. تەزدەتىپ اتىنان سەكىرىپ تۇسەدى دە، ءمۇيىز ساپتى كەزدىگىمەن ارقاردىڭ كەڭىردەگىن ورىپ جىبەرىپ، ءالى بۇلكىلى باسىلا قويماعان ارقاردىڭ جۇرەگىن سۋى-رىپ الىپ، قىرانىنا جۇتقىزادى. ءنان ارقاردى الدىنا وڭگەرىپ، اۋىلعا قايتقان قۇلاننىڭ الدىنان ءبىر توپ قاسقىر شىعا كەلەدى. قاشقان ارقارلاردىڭ ىزىمەن قۋىپ كەلە جاتقان بولسا كەرەك. تىلدەرى سالاقتاپ، قارىندارى شۇرقىراپ، ۇزاق جورتقان سياقتى. ولار ەندى ولجالارىنان ايىرعان اتتىلى ادامدى قورشاۋعا الادى. ءسويتىپ اينالا شوقيىپ-شوقيىپ وتىرا قالىسادى. قۇلان دا ساسقان جوق. ويتكەنى ول ناعىز ەرجۇرەك باتىر بولاتىن. الدىنا وڭگەرىپ العان ارقاردى جەرگە، قاردىڭ ۇستىنە تاستاي سالادى. ءسويتىپ قاسقىرلارمەن ايقاسقا سايلانادى. يىعىنداعى ساداعىنا قورامساعىنداعى جەبەسىنىڭ ءبىرىن سالىپ، توپتان شەتتەۋ وتىرعان ارلاندى نىساناعا الىپ، شىرەنە تارتىپ قالادى. وقتاي زۋلاعان جەبە كوكجالدىڭ ءدال جۇرەگىنە بارىپ قادالادى. ارس ەتىپ اسپانعا سەكىرىپ بارىپ، توپ ەتىپ جەرگە قايتا قۇلاعان ارلان قاسقىر ازۋىن اقسيتىپ جەبەنى قاۋىپ العاندا، جارتىسىن سىندىرىپ جىبەرەدى. ۇشىنا جىلاننىڭ ۋى جاعىلعان جەبە ءوز مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقارادى. ارلان لەزدە-اق ءجانتاسىلىم ەتەدى. وزگە قاسقىرلار بولسا تۇككە تۇسىنبەگەندەي، الگىنىڭ جانىنا ۇيمەلەپ قالادى. وسى ءساتتى وڭتايلى پايدالانىپ، قۇلان جىلدامداتىپ تاعى ەكى-ۇش مارتە ساداق تارتىپ، بىرنەشە قاسقىردى توپالاڭ اسىرادى. قاسقىرلار دا ادامعا قارسى شابادى. جەبە تازى دا ءبىر قاسقىرمەن ارپالىسىپ جاتىر. ات ۇستىندەگى ادامعا قاراي اتىلعان كوكجال قاسقىردىڭ تۇمسىعىنا سويىل تيگەندە قان بۇرق ەتە قالادى. سۇلىكقارا كىسىنەپ، اسپانعا سەكىرىپ تۋلايدى. ساداق اتامىن دەپ تىزگىندى ۋىسىنان شىعارىپ العان قۇلان اتىنان اۋىپ قۇلايدى. بالا قىراندى دا بوساتىپ جىبەرگەنىن ەندى عانا اڭعارادى. ەكى قاسقىر قار ۇستىندە جاتقان ارقاردى اشقاراقتانا جاۋكەمدەۋگە كىرىسسە، ەكى قاسقىر سۇلىكقارانى قۋىپ كەتەدى. سۇلىكقارا قىردان اسىپ، اۋىلعا قاراي توتەلەي تارتادى.

ءبىر قولىندا كەزدىگى، ءبىر قولىندا شوقپارى بار قۇلان قاس­قىرلاردىڭ ورتاسىندا قالادى. ەشقايسىسىن وزىنە جاقىنداتار ەمەس. ءبىر كەزدە قاسقىرلاردىڭ بىرەۋى شاڭق ەتە قالادى. قۇلان جالت قارايدى. بالا قىران تۇسكەن ەكەن. قاسقىر توبەسىنەن تۇسكەن تاجالدى اڭعارماي قالسا كەرەك. قايقاڭ ەتىپ قۇلاپ، تىپىرلاۋعا شاماسى جەتپەي قالادى. قۇلان جەتىپ بارىپ، قاسقىردىڭ باسىنان شوقپارىمەن اياماي سوعىپ جىبەرەدى. قىرانىن كوتەرىپ الىپ، اسپانعا قاراي ۇشىرىپ جىبەرەدى. وسى كەزدە ءبىر قاسقىر كەلىپ، قۇلاننىڭ بالاعىنان قابادى. قونىشى قالىڭ بىلعارى ەتىگى دالا تاعىسىنىڭ قاندى ازۋىنان ساقتاپ قالادى. قۇلان قولىنداعى شوقپارىن دا، كەزدىگىن دە جاۋىنا قاتار سىلتەيدى. قاڭق دەگەن اششى داۋىسى شىققان قانشىق قاسقىر قار ۇستىندە تىپىرلاپ قالادى. قۇلان ونى تاعى دا شوقپارىمەن اياماي سوققىلايدى. ءبىرجولا ءۇنى وشەدى قاسقىردىڭ. وزىنەن بىرنەشە قادامداي جەردە جەبە تازىسىمەن ارپالىسىپ جاتقان قاسقىردىڭ كۇش الىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان قۇلان وعان دا شوقپارىن جاقسىلاپ ءبىر سىلتەپ ۇلگەرەدى. قاڭق دەپ اۋناپ تۇسكەن قاسقىردى جەبە ەندى استىنا باسىپ الىپ، تاماعىن ەزگىلەۋگە كىرىسەدى. قاسقىرلاردىڭ قان كورسە، ودان سايىن ەلىرەتىنى بار. ەندى ولار ءبىرىن-بىرى تالاۋعا ءتۇستى. ءالى دە بىر-ەكەۋى قۇلاندى قامالاپ، قالار ەمەس. ءبىر كەزدە اسپاننان سورعالاپ اعىپ كەلە جاتقان بالا قىراننىڭ شاڭق ەتكەن اششى داۋىسى ەستىلگەن ەدى. قۇلان شالقالاي اسپانعا قارايمىن دەگەنشە-اق وزىنە قاراي ۇمتىلعان ەكى قاسقىردىڭ بىرەۋى ارس ەتە قالادى. كوزدى اشىپ-جۇمعانىنشا قىران مەن قاسقىر ۇمار-جۇمار ارپالىسىپ جاتتى. جان بەرۋ وڭاي دەيسىڭ بە؟ قانشىق قاسقىر اشتىعى بار، اشۋى بار، امالىن تاۋىپ، قىراندى ءبىر قاۋىپ ۇلگەرسە كەرەك، ول شاڭق ەتە قالادى. قۇلان قۇسىنا بولىسۋعا ۇلگەرمەي قالادى. ويتكەنى جاڭا الگىندە سۇلىكقارانىڭ سوڭىنان قۋىپ كەتكەن ەكى قاسقىر تىلدەرى سالاقتاپ، قايتىپ ورالعان ەدى. ەندى ولار ۇشەۋ بولىپ، قۇلانعا اۋىز سالماقشى. قاسقىرلار تاعى ءبىر ايلاعا كوشتى: ۇشەۋى ادامدى قورشاپ، ارتقى اياقتارىمەن قار شاشا باستايدى. اق تۇتەك بوران بوراپ، كوزدى اشتىراتىن ەمەس. وسى كەزدە اتا جاۋىن و دۇنيەگە اتتاندىرعان جەبە تازى دا يەسىنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلگەن ەدى. قاسقىرلار — ۇشەۋ، بۇلار ەكەۋ بولىپ، ءومىر ءۇشىن ايقاسپاقشى. ازۋى ابدەن قانعا بويالعان قۇماي تازى ءتىپتى كۇشەيىپ العانداي، ارس-ارس ەتىپ توپ قاسقىرعا قايمىقپاي ۇمتىلۋدا. وسىلايشا ءبىرشاما ۋاقىت وتەدى. قۇلان جاڭا الگىندە بىلعارى ەتىگىنىڭ سىرتىنان با-لاعىن قاپتىرعانى بولماسا، ازىرگە وزىنە قاسقىرلاردىڭ ازۋىن تيگىزبەي ءجۇر. ءبىر كەزدە قىر جاقتان يتتەردىڭ شابالانا ۇرگەن داۋىستارى ەستىلەدى. ارتىنشا ادامداردىڭ دا ايقاي-شۋلارى شىعادى. سۇلىكقارا كىسىنەپ، اۋىلعا جەتىسىمەن-اق اۋىلداستارى كو­مەككە سۋىت اتتانعان ەكەن. ايقاي-شۋدان جاسقانعان ءۇش قاسقىر جەلە جورتىپ جونەلەدى.

قۇلان قىرانىنا قاراي ۇمتىلادى. قاسقىردىڭ بەلومىرتقا-سىن سىندىرا شانشىلعان شەڭگەلى سىرەسىپ قاتىپ قالعان بالا قى­راننىڭ ءوزى دە مەرت بولعان ەكەن. قاسقىر دا ءولىپ جاتىر. قۇلان قىرانىن قۇشاقتاپ، وكىرىپ جىلاپ جىبەرەدى.

— قايران، قىرانىم-اي! سۇڭعىلا قىراعىم-اي! تەڭەۋى جوق، تەڭ ەمەس ايقاستا يەڭدى تۋرا كەلگەن اجالدان اراشالايمىن دەپ مەرت بولدىڭ-اۋ! — دەپ تەبىرەنەدى ول.

قۇلان ءمۇيىز ساپتى كەزدىگىمەن بەتىن قار باسىپ، توڭ بولىپ قاتىپ قالعان قارا جەردى شۇقىلاپ، قازا باستايدى. ۇزاق قازادى جەردى. اقىرى تىزەدەن كەلەتىن شۇڭقىر قازىپ، قىرانىن كومەدى. ۇيىلگەن ىلعال توپىراقتىڭ ۇستىنە كەزدىگىن شانشىپ قويادى.

بالا قىراننىڭ كوزسىز ەرلىگى تۋرالى ەل اراسىنا اڭىز تارايدى. مىنە، بالالار، سول اڭىز تۋرالى مەن ەندى سەندەرگە اڭگىمەلەپ بەردىم. ەستەرىڭدە ساقتاڭدار مۇنى.

---