ءىلياس مىنگەن قاراگەر
قازاق دالاسىنىڭ ءار قيىرىنان كەلگەن وڭشەڭ ساڭلاق، كىل جۇيرىك ەمىلدەگى تاسوتكەلگە جەتكەندە شىرق ءيىرىلدى. ات جىبەرۋگە كەلىسىلگەن مارە وسى تۇس بولاتىن. تۇرىقتىسى مەن شوقتىقتىسى، سيداڭى مەن جاتاعانى بار ءۇش ءجۇز سايگۇلىكتى ات ايداۋشىلار تىرنا قاتار جاساپ، ءتىزىپ تاستادى. جارىسقا تۇسەرىن سەزگەن ساقا جۇيرىكتەر تىپىرشىپ، جەر تارپيدى. تىزگىن ءسۇزىپ، اۋىزدىعىن قارش-قارش شاينايدى. بايگە اتتارىنا مىنگەن وڭكەي ىقشام كيىمدى، قاعىلەز بالالار قاشان بەلگى بەرىلەر ەكەن دەپ، جالتاق-جالتاق ەتىسەدى. ات ايداۋشى قولىنداعى اق جالاۋدى اسپانداتا كوتەرىپ، دايىندالۋعا بەلگى بەردى دە، دەرەۋ ءتۇسىرىپ، «شاپ! شاپ!» دەپ ايقاي سالدى.
سول سول-اق ەكەن جۇيرىكتەر مارەدەن وقشا اتىلىپ شىعىپ، تاسۇر-تۇسىر شابا جونەلىستى. بولات تۇياقتارعا ىلەسە كوتەرىلگەن قۇم-قيىرشىقتار تاسبورانداي بوراپ، بىتىراشا جاۋدى. الامان جارىستىڭ قىر-سىرىنا قانىق بالاقايلار اتتىڭ جالىنا جابىسا جاتىپ الىپ، ۇرانداسىپ، قيقۋلاسىپ بارادى. اينالا ءاپ ساتتە ايقاي-سۇرەڭگە تولىپ، اسپانعا بۋداق-بۋداق شاڭ كوتەرىلدى. سوناۋ كوز ۇشىنداعى كولدەنەڭ كوسىلگەن تارباعاتاي جاقتان ساۋمال سامال ەسەدى. اندا-ساندا قىر ارقاعا شىققاندا سول قاپتالداعى الاكول ايناداي جالت ەتىپ، قايتا جوق بولادى. الدىڭعى جاقتان ارقالدى قىراتتارى مەن مۇندالاپ، قول بۇلعايدى.
وسى قالىڭ ءنوپىر اراسىندا سىلاڭ قاققان قاراگەرگە مىنگەن جانسۇگىردىڭ ءىلياسى دا بار ەدى. كادىمگى اتاسى بەرسۇگىردى:
سەن تۋعاندا قۋاندى كارى-جاسىم...
مۇز قاباق، جوتا مۇرىن ءىلياسىم!—
دەپ تەبىرەندىرگەن سۇيىكتى نەمەرەسى.
بيىل ءىلياس ون ۇشكە اياق باستى. اۋەلدە ول اتاسى مەن اجەسىنىڭ عانا بالاسى بولاتىن. اناسى دۇنيە سالعاندا اكەسىن جاعالاي باستادى. ورايلى ءساتى كەلگەن سوڭ جانسۇگىر ۇلىنىڭ ساۋاتىن اشىپ، قولونەرگە باۋلىدى. بالا زەرگەرلىككە ونشا قۇمارتپاسا دا، وقۋ-جازۋعا العىر، زەرەك بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە تىلگە جۇيرىك، شارۋاعا ەپتى. ال ەندى بايگە ات دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. وسى اتقۇمارلىعىنىڭ ارقاسىندا جەتى-سەگىز جاسىنان بايگەگە شاۋىپ، بارلىق بالا «شىركىن-اي، ءبىر ءمىنىپ الىپ قۇيعىتا شابار ما ەدى» دەپ قىزىعاتىن نەبىر ءدۇلدىل، سايگۇلىكتى تاقىمىنا باستى. اس-توي بولسا، توڭىرەكتەگى اتبەگىلەر اكەسىنە «بالاڭدى بەرە تۇر» دەپ، جاتا كەپ جابىسادى. ويتكەنى تاقىمى قۇتتى، شاپقان سايىن بايگە الادى. كەلە-كەلە ىرىمشىل اتبەگىلەر ءىلياسقا تالاسىپ قالاتىندى شىعاردى.
ەندى، مىنە، اينالا توڭىرەكتى قويىپ، سوناۋ قاراعاشتاعى تۇرىسبەك قاجىنىڭ ءوزى كىسىسىن جىبەرىپ، الاكولدىڭ ارعى بەتىندەگى سۇلەيمەننىڭ اسىنا اپارا جاتىر. بۇل جولى جانسۇگىر بالاسىن يت ارقاسى قيانعا جىبەرگىسى كەلمەگەن. ءبىراق تۇرىسبەك قاجىنىڭ قارا ءتىلدى، پىسىق جىگىتى تىلەۋ ەل نامىسى، قاجىنىڭ مەسەلى دەگەندەردى العا سالىپ، تاقىمداپ وتىرىپ الدى. سول ەكى ورتادا ءىلياستىڭ ءوزى دە سوزگە ارالاسىپ: «اكە، جىبەرىڭىزشى! قاتارداعى قايمانا بىرەۋ ەمەس، اتاقتى قابانباي باتىردىڭ ۇرپاقتارىمەن جۇزدەسەم، بۇرىن كورمەگەن جەردى كورەم! جىبەرە كور، اكەتاي!» — دەپ قيىلدى. وسىدان سوڭ اكەسىنىڭ كونبەسكە شاراسى دا قالماپ ەدى.
قاپال بويىنداعى قاراعاش قالاسى — جەتىسۋداعى ماتايلاردىڭ ورىسقا تەلمىرمەي، ءوز قولىمەن تۇرعىزعان مادەنيەتى مەن ءبىلىمىنىڭ وشاعى. اۋەلى مامان بايدىڭ تۇرىسبەك باستاعان ءۇش ۇلى وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن جان-جاقتان شەبەرلەر الدىرتىپ، وقتاي ءتۇزۋ كوشەلەرى، اق شاڭقان ۇيلەرى بار قالا سالدى. سوڭىرا مۇنارالى مەشىت پەن كەڭ سارايداي مەكتەپتىڭ ىرگەسىن كوتەردى. نادان بايلار «ويباي، شوقىنىپ كەتەدى» دەپ، بالا-شاعاسىن قىرعا الا قاشقاندا، بۇلار ۇلدى قويىپ، قىزدارىنىڭ ءوزىن مەكتەپكە بەردى. وزدەرىن عانا جارىلقاپ قويماي، تالاپتى جاستاردىڭ ءتۇۋ سوناۋ پەتەربورعا دەيىن بارىپ وقۋ وقىتىپ، ءبىلىم الۋىنا كومەكتەستى. ەندى ۇپە مەن قازاننىڭ ۇلگى-نۇسقالارىمەن مەدىرەسە سوقتىرىپ، جان-جاقتان ءبىلىمدى ۇستازدار الدىرۋدا.
سول ب ا ق قونىپ، قۇت دارىعان اۋلەتتىڭ قازىرگى تىزگىنۇستارى مامان ۇلى تۇرىسبەك باستاعان كوش-كەرۋەن وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن جولعا شىعىپ ەدى. قارا نارعا قالى كىلەم جاۋىپ، بىرنەشە اتانعا سابا-سابا قىمىز ارتىپ، جىبەك قورجىنعا توعىز-توعىزدان قارا جامبى، جانات ىشىك باستاتقان سيىت سالدىرىپ، سويىسقا دەپ ءۇيىرلى جىلقى ايداتىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلە جاتقان. ءانشى، اقىن، كۇيشى، اتبەگى، سىنشى، مەرگەن، بالۋان، مەشكەي سىندى استا ەلدىڭ نامىسىن جىبەرمەس ونەرپازدارى، كۇتۋشى، اس ءپىسىرۋشى قىز-كەلىنشەكتەرى قوسىلعاندا ءبىر قاۋىم ەل بولادى ەكەن. سويىس مالدارى ارىقتاپ، بايگە اتتارى بولدىرىپ قالماس ءۇشىن اسپاي-ساسپاي، اراعا بىرەر قونىپ باردى. اۋەلى جول-جونەكەي ورىس ستانسىلارىن اينالىپ، سارقان مەن لەپسىنى باسىپ ءوتىپ، تولقىنى جاعانى ۇرعان الاكولگە جەتتى. كولدى جاعالاي وتىرىپ، جالاڭاشكول مەن ەكى ورتاداعى قىساڭمەن قيالاپ، بارلىق، ەمىل بولىستارىنا قاراستى بايجىگىتتەردىڭ قونىسىنا كەلدى. ەندى ءبىر ەت اسىمداي ۋاقىتتا ەمىل مەن شاعانتوعاي وزەندەرىن ارتقا تاستاپ، بۇعىباي ماڭىنداعى سابازدىڭ سازىنا تۋرا تارتتى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن ءىلياسقا وسى كەلىستىڭ ءوزى كەرەمەت سەيىل-سەرۋەندەي بولىپ، كوڭىلى اشىلىپ، سەرپىلىپ، سەرگىپ قالدى.
سۇلەيمەن ءبيدىڭ ەسىمى ءىلياسقا سارا اقىننىڭ جىر جولدارى ارقىلى جاقسى تانىس بولاتىن. اقىن سارا ناعاشىلارىن ءسوز قىلعاندا:
كىم جەتەر قابانبايعا دۋا قونعان،
باتىرلىق تۇقىمىنا قۋا قونعان.
قوجاقۇل، ءالى، جاقاس، ەر ادىلبەك —
سۇلەيمەن ونىڭ ۇلى شىقتى سوڭنان،—
دەمەۋشى مە ەدى؟! وسىنداعى قوجاق ۇلى — الپىس جىلداي اتتان تۇسپەي ەل قورعاعان اتاقتى قابانباي باتىردىڭ اكەسى بولسا، ءالى اۋليە — قابەكەڭنىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان كەنجەسى، جاقاس باي — نەمەرەسى، ەر ادىلبەك — شوبەرەسى، ال سۇلەيمەن بي — شوپشەگى. جەتى اتاسىنان بەرى باتىرلىق پەن بيلىك كەتپەگەن سۇلەيمەن دە ءوز زامانىندا بارشا مامبەتتى عانا اۋزىنا قاراتىپ قويماي، تورت-بەس دۋان قازاقتىڭ بىرلەسكەن سيازىندا بىرنەشە رەت توبەباسى سايلانىپ، ۋاعداسى مىقتى، وپالى بي اتاندى. وسىناۋ باق-بەرەكەلى اۋلەتتىڭ قازىرگى باس كوتەرەرى — سۇلەيمەندەي اكەسىنە اس بەرىپ جاتقان قاناعات بولىس.
...استىنداعى قاراگەرى اۋىق-اۋىق پىر-پىر ەتىپ قويىپ، كوسىلە شاۋىپ كەلەدى. جانۋاردان ءالى ءبىر تامشى دا تەر شىققان جوق. الگىندە ءىلياس جۇيرىكتىڭ موينىن قاعىپ كورگەن، قۇپ-قۇرعاق. قۇلاعىنىڭ ءتۇبى ەندى-ەندى تەرلەي باستاعان شىعار-اۋ دەپ، الدىڭعى جاققا كوز جۇگىرتتى. مانا ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىققاندا بايقاعان، الدىندا كەمى وتىز-قىرىقتاي ات بارى انىق. ولار دا العاشقىداي ۇيلىعىسپاي، ۇباق-شۇباق كەتىپ بارادى. شاڭ دا ماناعىداي الدى-ارتىن وراماي، ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلدى. ءىلياس جەل الدان بولعانىمەن، شاڭ-توزاڭنىڭ ارقالدى تاۋلارىنا ويىسپاي، قارسى بەتتەگى ويعا كەتىپ جاتقانىن بايقاپ، ۇنەمى تاۋ جاقتى الا سالدىرتىپ كەلەدى.
قاراگەر — قۇنان جارىستا ءبىر-اق رەت وزا شاۋىپ، جەتىسۋداعى الامان بايگەلەردە بۇعان دەيىن باس جۇلدەگە ىلىكپەي، باعى اشىلماي جۇرگەن جۇيرىك ەكەن. بىلتىر ءىلياس ءمىنىپ شاپقاندا العاشىندا الپىستاي، ەكىنشىسىندە جۇزگە تارتا اتتىڭ اراسىنان بىردە-بىرىن شاڭىنا ىلەستىرمەي، قارا ءۇزىپ، جەكە-دارا كەلدى. سودان كەيىن-اق تۇرىسبەك قاجىنىڭ پەيىلى ءتۇسىپ: «اينالايىن-اي، سەن بولماساڭ، بايگەمنىڭ باعى اشىلماي-اق كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟! بۇدان ءارى قاراگەرگە تەك سەن ءمىنىپ شابارسىڭ»،— دەپ، ريزا بولىپ، بۋرىل تاي مىنگىزگەن. ەندى شالعايداعى سۇلەيمەننىڭ اسىنا قولقالاپ اكەلۋىنىڭ دە سەبەبى سول. ال مىناداي ءۇش ءجۇز ات قوسقان الپىس شاقىرىمدىق الامانعا قاراگەردىڭ العاش ءتۇسۋى.
...بۇلار سابازدىڭ سازىنا تاقاۋ ءبىر بەلگە شىققاندا ۇلكەندەر اتتىڭ باسىن ىرىكتى. وسى بەلدەن اينالاداعىنىڭ ءبارى الاقانداعىداي اپ-انىق كورىنىپ تۇر. سابازدىڭ سازى دەگەنى — ار جاق، بەر جاعى ات شاپتىرىمداي، كوك مايسالى كەڭ جازيرالى ويپات ەكەن. وڭكەي اق شاڭقان ۇيلەردى قالادايىن قاتارلاپ، الدەنەشە كوشە جاساپ، ءتىزىپ تاستاپتى. شەتىنەن ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق. قازاقتىڭ بۇكىل اق بوز ءۇيىن وسىندا جيناپ العان با دەرسىڭ. سالدەن سوڭ الدارىنان ارنايى سايلانعان جىگىتتەر شىعىپ، قوشامەتتەپ قارسى الدى. ءىلياس بالا بولسا دا، استىڭ ءسان-سالتاناتىن سونادايدان-اق بايقاپ، باقىلاپ كەلەدى. بۇعان دەيىن كورىپ جۇرگەن اس-تويلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سالتاناتتىسى دا، سالماقتىسى دا وسى. ءۇي سايىن تىكەسىنەن تىك تۇرىپ قىزمەت ەتكەن بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ ءوزى جاراسىمدى، قونىمدى ءبىرىڭعاي كيىنىپتى. بالا-شاعا بىرنەشە جەردەن قۇرىپ تاستاعان التىباقاندارعا تالاسا ءمىنىسىپ ماز-مەيرام. قۇتتى قوناقتاردىڭ ىشىندە وڭشەڭ اقبوز ات مىنگەندەر دە، شىمقاي قارا كۇلىك مىنگەندەر دە بار. شاماسى قۇمىرسقاداي قۇجىناعان حالىقتىڭ اراسىنان ءبىر-بىرىن تەز تابۋ ءۇشىن جاساعان ايلا-امالدارى بولسا كەرەك. وزەننىڭ ارعى بەتىنەن قاتار-قاتار جەروشاق قازدىرىپ، ەت استىرىپ جاتىر. مىنا ءبىر تۇسقا ۇزىننان ۇزاق قالقايما تۇرعىزىپ، جارمەڭكە جاساپ قويىپتى. ورىس پەن سارت، جۇڭگو مەن دۇڭگەن ساۋداگەرلەرى قىزىلدى-جاسىلدى تاۋارلارىن جايىپ تاستاپ، تاقاۋ بارعان قازاقتى مايلى ىشەكشە اينالدىرۋدا. سوناۋ ءبىر توبە باسىنا اس وتكىزۋگە جاۋاپتى ادامدار شىعىپ الىپ، الىستان توپ-توبىمەن كەلىپ جاتقان سىيلى قوناقتاردى كوزەپ، سولارعا الەكەدەي جالانعان پىسىق جىگىتتەردى جىبەرىپ تۇر. ەندى ءبىر جەرگە اعاشتان بيىك مۇنارا جاساتىپ قويىپتى. وعان دا شىعىپ-تۇسۋشىلەر بار...
الگى وڭشەڭ اق شاڭقان ۇيلەردىڭ ەڭ ءتور جاعىنا، باسقا ۇيلەردەن وقشاۋىراق توبەشىككە سۇلەيمەن ءبيدىڭ اق ورداسى تىگىلىپ، قارالى نايزا ورناتىلىپتى. ول جاقتان مارقۇمنىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ جوقتاۋ ايتقان زارلى داۋىستارى شىعادى. بىلتىر حابار ايتتىرعاندا توپىراق سالىپ، قۇران وقىتا الماعان الىس اۋىل، شالعاي جەردەن كەلگەن اعايىندار سونادايدان داۋىس سالىپ كەلىپ، كورىسىپ جاتىر. تۇرىسبەك قاجى باستاعان توپ تا سول قارالى ۇيگە كىرىپ، كوڭىل ايتىپ شىقتى. «باتا جاسارعا» اكەلگەن دۇنيە-مۇلىك، سابا-سابا قىمىزىن، ايعىر ءۇيىرلى جىلقىسىن اس يەلەرىنە تابىستاپ، مالشى-قوسشىلار يىقتارىنان جۇك تۇسكەندەي جەڭىلدەپ قالىستى.
قارالى ءۇيدىڭ قاسىنداعى اتاعاشتا ەر-تۇرمانى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن، ۇستىنە قارا شۇعا جابىلعان مارقۇمنىڭ بوز جورعاسى بايلاۋلى تۇر. جال-قۇيرىعىن كۇزەپ، نوقتا-جۇگەنىن سىپىرىپ، ءبىر جىل بويى بوس جىبەرگەن جانۋار جۇنتتاي بولىپ سەمىرىپتى. تۇرىسبەك قاجى بوز جورعاعا: «جانۋارىم-اي، شۇكەمنىڭ ءوزى بولماسا دا، كوزى عوي»،— دەپ، ەلجىرەي قاراپ قويدى. كۇتۋشىلەر بۇلاردى ءۇش-تورت ۇيگە ءبولىپ ءتۇسىردى. ءىلياس اتشى-قوسشى جانە ءوزى سىقىلدى شاباندوز بالالارمەن بىرگە ءبىر وتاۋعا ءتۇستى. تۇستەنىپ، ءشول قاندىرىپ العان سوڭ-اق ءىلياس ساتاي مەن قوسايدى ەرتىپ، سىرتقا شىقتى:
— جۇرىڭدەر، قىزىق كورىپ قايتايىق. الگىندە كەلگەنىمىزدە «اسەت ءان سالىپ جاتىر» دەپ ەدى، سوندا بارايىق!— دەدى. ساتاي مەن قوساي — تۇرىسبەكتىڭ سەيىتباتتال مەن ەسەنقۇل دەگەن ىنىلەرىنىڭ اتتارىنا ءمىنىپ شاباتىن بالالار ەدى. مىنەزى اۋىرلاۋ قوساي:
— بايسال اعا ىزدەپ قالسا قايتەمىز؟!— دەگەن ءقاۋىپ ايتىپ، ەسىنەپ قويدى.
— نەگە ىزدەسىن؟! جاڭا عانا ءوزى «كەشكى سالقىندا اتتاردى ءبىر جەلدەتىپ قايتامىز. وعان دەيىن تىنىقسىن! ەكىندىگە دەيىن بوسسىڭدار!» دەگەن جوق پا؟! ايتشى، ساتاي!
— ءيا، ءيا، ءدال سولاي،— دەدى ساتاي دا. سودان سوڭ قوسايعا دۇرسە قويا بەردى. — ءوي، سەن دە ەستىدىڭ عوي، قوساي! وتىرىك كەرەڭ بولا قالعانشا، الگى مايلى ەت بۋىنىما ءتۇسىپ، «ۇيقىم كەپ تۇر» دەپ، شىنىڭدى ايتپايسىڭ با، ماۋباسىم-اۋ!
ۇشەۋى جارىسا كۇلىسىپ الىپ، ءان شىققان جاققا جۇگىرىسە جونەلىستى.
...اسەت وتىرعان اق وردانىڭ ماڭى ىعى-جىعى حالىق. ءانشىنىڭ ءۇنى التى قىردىڭ استىنا جەتىپ جاتسا دا، ءجۇزىن جاقىننان ءبىر كورسەم، اۋىزبا-اۋىز تىلدەسسەم دەپ ەنتەلەگەن حالىق ءتۇرۋلى ىرگە مەن سىقىرلاۋىققا سىيماي، كيىز ءۇيدىڭ كولەڭكە جاق سۇيەگىن تۇتاستاي جالاڭاشتاپ تاستاپتى. سونىڭ وزىندە ءيىن تىرەسكەن كوپتىڭ اراسىنان ءانشىنىڭ ءجۇزىن كورەردەي ءبىر ساڭىلاۋ تاپپايسىڭ. ءان توقتاعان ساتتە تاياققا سۇيەنگەن اقساقال جوتكىرىنىپ الىپ:
— اۋ، شىراعىم، اسەت! مەن — ءوزىڭنىڭ داۋسىڭا ىنتىزار ءان قۇمار قاريانىڭ ءبىرىمىن. ەستىپ تۇرمىسىڭ؟— دەپ داۋىستادى نەشە قابات ۇيمەلەسكەن جۇرتتىڭ سىرتىنان.
— ەستىپ تۇرمىن، قاريا!— دەدى ار جاقتان ساڭقىلداعان اشىق ءۇن.
— ەستىسەڭ، مىنا حالقىڭ ءجۇزىڭدى ءبىر كورۋگە ىنتىق. ەل استىڭا قاناتى جايىلعان اربا، ۇستىڭە كۇننەن قالقا بولار شاتىر تىگىپ قويدى. سوعان كەلىپ ءان سالۋىڭدى سۇرايدى!
— و-و، بارەكەلدى! مىنە، شىقتىم،— دەدى الگى ساڭقىلداعان ءۇن.
سول ساتتە سىقىرلاۋىققا ەنتەلەگەن حالىق ەشكىم ەشتەڭە دەمەي-اق، دەرەۋ كەيىن سەرپىلدى. ءبىر ساتتىك تىم-تىرىس ۇنسىزدىك ورنادى. ەسىك ەپتەپ اشىلىپ، ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، قارا مۇرتتى، شوقشا ساقالدى قىرىقتار شاماسىنداعى جىگىت اعاسى شىعىپ:
— اسسالاۋماعالەيكۇم، ءان قۇمار قاريا! — دەپ الگىندە سىرتتاي تىلدەسكەن اقساقالدىڭ قولىن الدى. سودان سوڭ جالپىعا ورتاق سالەم بەردى:
— ارمىسىڭ، انتالاعان ارداقتى ەلىم!
تاياۋ تۇرعاندار قوشامەتپەن قاۋقالاقتاپ قول بەرىستى. الاشقا اتى شىققان اسەت اقىندى العاش كورىپ تۇرعان قازاق دالاسىنىڭ قيىر-قيىرىنان كەلگەن حالىق اربالىپ قالعانداي انشىدەن كوز ايىرار ەمەس. ءىلياس تا تۇستەپ تانىپ الايىنشى دەگەندەي، باقىرايىپتى دا قالىپتى. ءنوپىردىڭ اراسىنان انادايدان-اق كورىپ تۇر، اسەت اق-قاراسى ايقىن، ايالى، دوڭەس كوزدى، اشىق قاباقتى، قىر مۇرىندى، ەتجەڭدىلەۋ كىسى ەكەن. ۇستىنە ومىراۋى اشىق اق كويلەكتىڭ سىرتىنان كوك ماۋىتى بەشپەت كيىپتى. باسىنا ماڭدايىن باستىرا اق شىت تارتىپ العان.
اسەت اقىندى ءىلياس العاش رەت بىلتىر كۇزدە قاراعاش ماڭىنداعى سەيىتباتتالدىڭ تويىندا كورگەن. سوندا وسى قاراگەردى قارا جارىسقا قوستى ما، الدە سەيىلدەتۋگە شىعاردى ما، ايتەۋىر، ات باپتاۋ قامىمەن ءجۇرىپ، ءان تىڭداي الماي قالعان. سونىڭ ءساتى بۇگىن تۇسكەندەي. ەستۋىنشە اسەت تە قابانباي ەلىنە جيەن ەكەن. ۇلى قاناعاتپەن قارايلاس ءارى جۇيرىك اقىن بولعان سوڭ سۇلەيمەن بي اسەتتى بالاسىنداي كورىپ، ون التى جاسىنان قاناتىنىڭ استىنا الىپ، وسى ەلدىڭ تاتەجان ەسىمدى ءبىر قىزىن اپەرىپتى.
حالىق ءانشىنى الاڭقايعا قويىلعان، ۇستىندە كۇنقاعار شاتىرى بار ارباعا قاراي باستاپ اپاردى. اربانىڭ ءبىر شەتىنە ەمەننەن شابىلعان كەڭ شارا قويىپ، سىڭقىلداعان سىلقىم قىز قىمىز ساپىرا باستادى. اسەت مالداس قۇرىپ وتىرىپ، بىلەگىن ءتۇرىندى. كوپ باپتالماي-اق قايدا جۇرسە دە قاسىنان تاستامايتىن شولاق دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، «ا-ا-و-وۋ!» دەپ داۋسىن سوزىپ، «قىسمەت»، «ءىنجۋ-مارجان» اندەرىن قاتارىنان توگىپ-توگىپ جىبەردى:
ارعىنمىن، اتىم اسەت قارا شوردان،
سۇراساڭ ءناسىلىمدى وۋ، شىقتىم مولدان.
باسىندا قازىرەتكە شاكىرت ەدىم،
وسى ولەڭ اداستىردى ورتا جولدان...
شارشى توپ: «ءوي، ءدۇلدىلىم-اي!»، «سال! شىرقا!»، «سوقتىرت!» دەپ قوشەمەتتەسىپ، كوتەرمەلەپ قويادى. ءانشى دە «مىناۋ مىناداي ءان ەدى...» دەپ، اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جاتپاي-اق، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اڭىراتىپ، اعىنداتىپ سالىپ جاتىر. ءىلياس قوينىنان قارىنداش، كىتاپشاسىن الىپ، ۇلگەرگەنىنشە جازىپ الا باستادى. وعان اتاسى مەن اكەسىنىڭ قيسسا-داستاندارعا، ەسكى جىرلارعا قۇمارلىعى جاستايىنان دارىپ ەدى. اسىرەسە، بارماعىنان بال تامعان زەرگەر عانا ەمەس، ءان مەن كۇيگە، ولەڭ-جىرعا قۇمار اكەسىنىڭ ماحامبەت، ءسۇيىنباي، اباي، اقان، ءبىرجان مەن سارا جىرلارىن جيناستىرىپ، قاعازعا جازىپ جۇرەتىن قۇنتتىلىعى قونعان بولاتىن. بالا اكەسىنىڭ سول جيىپ-تەرگەنىنىڭ ءبارىن ءوز كىتاپشاسىنا كوشىرىپ الىپ ەدى. ەندى سوعان ەل اراسىنان ەستىگەن جاڭا ولەڭ-جىرلاردى قوسىپ جازىپ قويىپ ءجۇر. ءار شۋماقتىڭ العاشقى ەكى جولىن بۇل، سوڭعى ەكى جولىن سوزگە پىسىق ساتاي جاتتاپ قالىپ، ايتىپ تۇردى.
اسەتتىڭ داۋسى قۇلپىرىپ، قۇيقىلجي ءتۇستى:
ءان سالساڭ، وزىمدەي سال اڭىراتىپ،
ورمان، توعاي، وزەندى جامىراتىپ.
ارقىراتىپ، اعىزىپ ءان نوسەرىن
تولقىنىمەن جۇرەكتى جادىراتىپ...
«پاح، شىركىن! اقىن دەگەن وسىنداي-اق بولسىن. نەتكەن كوركەم ءسوز، كەستەلى ءتىل!» دەپ، ىشتەي تۇششىنىپ، تامسانىپ قويدى ءىلياس. ول انشىمەن بىرگە تەبىرەنىپ، انمەن بىرگە تولعانىپ، ءبىر ساتتە مىڭ ءتۇرلى كۇيگە ەنىپ، ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىنىپ تۇردى. قاراپتان-قاراپ، جون ارقاسىن بويلاپ تەر اقتى. زەرەك بالا اۋىل اراسىنىڭ ايتىسكەرلەرىن دە، سۋىرىپسالما توكپەلەرىن دە بۇرىن تالاي كورگەن. ءبىراق ءان شىركىننىڭ ءدال مىناداي كوز جەتپەس كوككە سامعاپ ۇشىپ، قيانداعىنى كوزى شالعان قىرانشا شۇيلىگىپ، سورعالاۋىن كورمەپتى. ءاندى دە ۇنەمى مامىرلاتىپ، باياۋلاتا بەرمەي، نە شالقىتىپ، شالىقتاتا بەرمەي، جۇگىرتىپ، جۇردەكتەتىپ، جورعالاتۋعا دا بولاتىنىن اڭداماپتى. ءتىپتى، تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرىنىڭ مىنەزىنە سالىپ بىردە داۋىلداتىپ، نوسەرلەتىپ، بىردە قۇتىرتىپ، اڭقىلداتىپ، اعىنداتۋعا دا بولاتىنىن بىلمەپتى. سول قۇيقىلجىعان سان سالالى، توقسان تاراۋلى انگە ۇيلەسىپ، جىمداسا كەتكەن ءسوزدى ايتساڭشى. ءماندى، ءارلى ءسوز بولماسا، قانشا قۇيقىلجىتساڭ دا، حالىق تۇششىنىپ تىڭداي ما؟!
وسە كەلە مەن دە وسى اسەتتەي اقىن بولا الار ما ەكەنمىن، الدە ونداي كيەلى ونەردى جاراتقان ماڭدايىما جازباعان با؟! ...بالانىڭ ىشكى ويى ەكىگە جارىلىپ، ءوزارا ارپالىسقا ءتۇستى... نەگە بولماسقا، بولامىن؟! اناسىنان ەشكىم دە بۇلبۇلشا سايراعان ءانشى، ءتىل بەزەگەن اقىن بولىپ تۋماعان شىعار. بۇل كىسى دە ءبىر كەزدە مىنا تۇرعان باقتىدا مەدىرەسە شاكىرتى بولىپتى عوي. سوندا ءدال مىنا مەن سياقتى ولەڭگە، انگە قۇمارتىپ، قيسسا-داستانداردى كوپكە وقىپ بەرىپ، كەي جەرىن جاتقا سوعىپ جۇرگەن شىعار-اۋ. قازىرگى ءوزىم وقيتىن «مامانيا» مەكتەبىن ءبىتىرىپ، مەدرەسەسىن ءتامامداسام، مەن دە اجەپتاۋىر ءبىلىم جيمايمىن با؟! سوندا جاڭا ءورىس اشىپ، تىڭ ونەر شىعارماسىما كىم كەپىل؟! «ونداي بولماق قايدا دەپ، ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز. عالىم بولماي نەمەنە، بالالىقتى قيساڭىز...» دەپ اباي اعامىز دا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي توتە جول سىلتەپ تۇرعان جوق پا... وسىلايشا اسەرشىل بالا ءان تىڭداي تۇرىپ كوكىرەك سارايىنىڭ بۇرىن تارس بەكىتۋلى جاتقان قويمالارى سىرت-سىرت اشىلعانىن انىق سەزدى. بۇرىن-سوڭدى ءوزى اياق باسپاعان سوقپاقتىڭ سورابىن اڭداپ، سونى ءورىس تاپقانىن بايىپتادى.
ءىلياس ناعىز انشىلەردىڭ ءان سالۋى توبەلەسكە بەرگىسىز دەپ ەستۋشى ەدى. ايتسا، ايتقانداي-اق ەكەن. اسەت ءان بۇلاعىن اعىزىپ، ءبىر ەت اسىم ۋاقىتتاي ۇزدىكسىز شىرقادى. ارا-اراسىندا ءبىر توستاعان قىمىزدى توڭكەرىپ تاستايدى. بەشپەتىنىڭ قالتاسىنان ەتەكتەي بەتورامال الىپ، ماڭدايى مەن سامايىن، موينى مەن جەلكەسىن ءسۇرتىپ قويادى. دەرەۋ قايتا دومبىراسىن قولعا الىپ، تولعاپ-تولعاپ جىبەرىپ، جاڭا ءانىن شىرقاپ قويا بەرەدى. ول ءان سالدى دەگەنشە، ساماي-سامايىنان تەر سورعالاپ، پورا-پورا بولىپ اعادى. ءبىراق ىرعاعىن بۇزبايىن، تىڭداۋشىنى الاڭداتپايىن دەي مە، اۋەن اياقتالعانشا ورامالعا قول سوزبايدى ەكەن. اقىرى اششى تەرىنەن ارىلعان ساڭلاقتاي بابىنا كەلگەن ءانشى تاڭعا شەيىن شىرقاسا دا شارشاماستاي شيرىعىپ، شيراپ الىپ، ءان دەگەندى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بوراتتى. ەندى قىمىزدى دا العاشقىداي سىمىرمەي، ۇرتتاپ قانا وتىردى. بۇلار ءسويتىپ ءاننىڭ قىزىعىنا ابدەن باتقاندا، ازانشى ەكىنتىنىڭ ازانىن شاقىردى. سويتسە، ماناعى اعاشتان سوعىلعان بيىك مۇنارا تەك قاراۋىل قارايتىن ورىن ەمەس، بەس ۋاقىت نامازدى حابارلايتىن ازانشىنىڭ دا مەكەنى ەكەن. قاسىنداعى ەكى-ۇش وتاۋدى نامازحاناعا ءبولىپتى. وعان سيماعان جاماعاتقا توبەسىنە كۇنقاعار قالقايما ورناتىپ، استىنا كىلەم توسەپ قويىپتى. اسەت:
— اۋ، حالايىق! وسىعان رازى بولىڭدار! ەندىگىسىن اللا جازسا، قۇپتاندى وقىعان سوڭ تىڭدارسىزدار،— دەپ، قوشتاستى ەلمەن. حالىق رازىلىعىن ايتىسىپ، تاراي باستادى. وسى ساتتە ءىلياس لىپ ەتىپ قاسىنا جەتىپ كەلىپ:
— اسسالاۋماعالەيكۇم، اسەت اعا!— دەپ، داۋسىن سوزا ءتۇسىپ قول بەرىپ امانداستى.
— ۋاعالەيكۇماسسالام! قاي بالاسىڭ؟— ءىلياس ءجونىن ايتىپ، الگىندە شىر-قالعان ولەڭدەردىڭ جازىپ ۇلگەرمەگەن تۇستارىن ءتۇسىرىپ العىسى كەلەتىنىن ايتتى.
— ءوي، اينالايىن! تالابىڭا نۇر جاۋسىن!— دەپ، اسەت شاكىرتكە باتاسىن جاۋدىرا وتىرىپ، سۇراعانىن ايتىپ جاتتى. اقىرى انشى-اقىنمەن بالالار قيماي قوشتاسىپ، ءوز وتاۋلارىنا بەتتەدى. اسىرەسە، اقىنجاندى ءىلياس قاتتى تولقىپ، تەبىرەنىپ كەلەدى. «باسىندا قازىرەتكە شاكىرت ەدىم، وسى ولەڭ اداستىردى ورتا جولدان...» دەگەنى نەسى؟! ولەڭ دە ادامدى اداستىرا ما ەكەن؟» دەپ تاڭىرقاپ قويادى ءبىر ءپاس...
...كەشە كەشكىسىن جەتىپ، قۋاندىقتىڭ جازىعىندا تاڭ اسقان ءۇش ءجۇز ات كۇن ۇياسىنان جاڭا كوتەرىلگەندە مارەدەن شىعىپ ەدى. ارقان بويى ۇزاعاندا قاراگەر شابىسىن ۇدەتە ءتۇستى. ءىلياس جۇيرىكتىڭ موينىن قاعىپ كورىپ ەدى، ازداپ بۋسانعانىن سەزدى. دەرەۋ قامشى سابىنا بايلانعان شۇبەرەكپەن اتتىڭ كوزىن ءسۇرتتى. بۇل ءوزى بىردەن العا شىعانداپ شىقپاي، ۇتىلاپ، قىزا شاباتىن ات ەدى. سوندىقتان ءىلياس سالعان جەردەن العا وزبادىڭ دەپ قيناماي، تىزگىندى تارتىڭقىراپ وتىرعان بولاتىن. ات تا اۋىزدىقپەن ارپالىسپاي، سوعان سۇيەنىپ شاۋىپ كەلە جاتقان. ەندى ءبۇيىرى قىزا كەلە تىزگىن ءسۇزىپ، العا ۇمتىلدى. ۇمتىلعاندا اناۋ-مىناۋ ەمەس، جانۋاردىڭ باۋىرى جەرگە تيەر-تيمەستەي كوسىلدى. الداعى اتتار جول-جونەكەي بىرىنەن سوڭ ءبىرى قالىپ بارا جاتىر. كوڭىلى كوتەرىلگەن بالا: «ءبورىباي! ءبورىباي!» دەپ ۇرانداپ، ايقايعا باستى. يەسىنىڭ ايقايى كۇش بەرگەن قاراگەر شابىسىن ودان سايىن ۇدەتتى. ءىلياستىڭ دەلەبەسى قوزىپ، «قوبىلاندىداعى» تايبۋرىلدىڭ شابىسىن ەكپىندەتە سوقتى:
...ءايت، جانۋار، ءشۇۋ! — دەدى،
قۇبىلىپ بۋرىل گۋلەدى،
تابانى جەرگە تيمەدى...
ءتورت اياقتى سەرمەدى،
قۇلاقتىڭ ءتۇبى تەرلەدى،
تەر شىققان سوڭ ورلەدى...
مۇنى ايتقاندا ەسىنە ءوزىنىڭ تايبۋرىلى ءتۇستى. ءىلياس بىلتىر تۇرىسبەك قاجى مىنگىزگەن بۋرىل تايىن كوكتەم شىعا ابدەن ۇيرەتىپ، كوندىكتىرىپ الىپ ەدى. اكەسى دە دەرەۋ ات ابزەلدەرىن سايلاپ بەرگەن. توبىلعىدان ساپ كەسىپ، دايىن تاسپادان ءىلياستىڭ ءوزى قامشى ءورىپ العان. بۇعان دەيىن اتبەگىلەردىڭ ايتقانىمەن عانا جۇرسە، ەندى سولاردان ەستىگەنى مەن كورگەنىن ىستەپ، ءوز بەتىمەن باپتاپ-جاراتۋعا كىرىستى. اللا جازسا، بيىل اۋىل اراسىنداعى قۇنان جارىسقا قوسىپ كورمەك. جىبەك جالدى، كۇلتە قۇيرىق تايبۋرىل كىسى قىزىعارلىقتاي سۇلۋ دا سۇيكىمدى بولىپ ءوسىپ كەلەدى. مۇنى كورسە بولدى انادايدان كىسىنەپ قويا بەرەدى. ابدەن باۋىر باسىپ العان. ءبىر جاققا كەتىپ بارا جاتقاندا ورىستە جۇرمەي، قورادا بايلاۋلى تۇرسا، بىردەن سەزىپ، وقىرانىپ، جەر تارپيدى. «مەنى قايدا تاستاپ بارا جاتىرسىڭ؟ ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىسىڭ» دەپ، ەسكەرتكەنى سياقتى.
...قاراگەر الداعى اتتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باسىپ وزعان سايىن ءىلياس ساتاي مەن قوسايدى ىزدەپ كەلەدى. ازىرگە ەشقايسىسى كوزىنە شالىنعان جوق. الگىندە داستاردان وتكەن سوڭ-اق بولدىرىپ، شەتكە شىعىپ قالعان، جىعىلعان اتتار كەزدەسە باستادى. داستار — جارىم جولدىڭ مەجەسى. كەشە كەشكىسىن ات ايداۋشىنىڭ ەكەۋى وسىنداعى باستاۋدىڭ باسىندا قالعان. سونىڭ ءبىرى جىعىلعان اتتىڭ استىندا اياعى قالعان بالاعا كومەكتەسىپ جاتىر. بەيشارا بالا شىر-شىر ەتەدى. ءىلياس جانى اشىپ توقتاي جازداپ، بايسال اتبەگىنىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، تەز قاتايدى: «بايقايمىن، بالام، جۇرەگىڭ جۇمساقتاۋ. مۇنداي ۇلكەن الاماندا ون ويلاساڭ، تۇسىڭە كىرمەيتىن سان ءتۇرلى وقىس وقيعا كەزىگەدى. ەسىڭدە بولسىن! جول-جونەكەي اركىمگە الاڭداپ، توقتاۋشى بولما! اتتىڭ شابۋ قارقىنىن بۇزاسىڭ، ەكپىنىن تەجەيسىڭ. ولارعا كومەكتەسەتىن ات ايداۋشىلار بار!»،— دەپ، مىقتاپ شەگەلەگەن ەدى.
ءىلياس كوپ ۇزاماي اتىن جەتەلەپ كەلە جاتقان ساتايعا كەزىكتى.
— نە بولدى، ساتاي؟— دەدى بۇل سونادايدان تىزگىندى تارتىڭقىراي ءتۇسىپ.
— تىشقاننىڭ ىنىنە اياعىن سۇعىپ الىپ، وماقاسا قۇلادىق.
— اياعى سىنعاننان امان با؟
— امان سياقتى... ءبىراق اقساپ تۇر... ىرىكپە، اتىڭنىڭ باسىن! انە، اناۋ كۇرەڭ ات باسىپ وزدى. شاپ! شاپ!
— وي، ول كۇرەڭدى ءقازىر-اق قۋىپ جەتەم... قوسايدى كورمەدىڭ بە؟
— ارتتا شىعار... شاپ! شاپ! تىم بولماسا، بىرەۋمىز جۇلدەگە ىلىگەيىك!
— ات ايداۋشى مىنا قىردىڭ استىندا. ال، قايىر-حوش!
قاراگەر اقيرەك تاۋىنىڭ تۇسىنا جەتتى. ءبىر ساتكە الدىڭعى اتتاردان قارا ءۇزىپ قالدى. سوڭىنداعى اتتار دا كورىنبەيدى. ەڭىستەن قۇلديلاي بەرگەندە كولدەنەڭ سايدا تاعى دا سۇلاپ جاتقان اتتى كوردى. جانۋار ءبىر قىرىمەن قۇلاعان بويى ءتورت اياعىن بىردەي سەرمەپ، جانتالاسىپ جاتىر. جان ءتاسىلىم بەرۋگە شاق قالسا دا ءالى شاۋىپ بارا جاتىرمىن دەپ ويلاي ما، كىم بىلگەن. تاني كەتتى بايگەنىڭ الدىن بەرمەس قىزكۇرەڭ ەكەن. كەشە ءتۇس اۋا بايگەتوبەدەن ات ايداردا اسابا ءوزىن جەر-كوككە سيعىزباي، ابدەن ماقتاپ ەدى. سونىڭ ءتىلى ءتيدى مە، نە بولدى؟ وسى ماڭداعى بارلىق جۇيرىكتى تىيىپ جۇرگەن ساڭلاققا نە كورىندى ەكەن؟! الدە قۇلاگەرگە قاستىق قىلعان سۋىق قول مۇندا دا بار ما؟! قوي، ولاي بولا قويماس، قۇلاگەردىڭ اڭگىمەسى مۇلدە بولەك قوي.
اقسۋداعى اۋىل اقساقالدارى اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرىنىڭ وقيعاسىن جىر قىلىپ ايتاتىن. «ارقادا «ەرەيمەنتاۋ» دەگەن جەردە ساعىنايدىڭ اسى بولىپتى. سول اسقا اقان سەرى كوكشەتاۋدا بايگەنىڭ الدىن بەرمەيتىن اتاقتى قۇلاگەرىن اكەلىپتى. ءبىر جاقتان باراقباي دەگەن باي دا ەرەيمەندەگى بايگە بىتكەننىڭ پەرىسى كوكتۇيعىنىن قوسادى. الامان باستالماي-اق قوس جۇيرىكتىڭ يەلەرىنىڭ اراسىندا ەگەس بولىپ، اقان سەرى «اتىم بايگەدەن كەلمەسە، ساعان-اق بەرىپ كەتەيىن» دەپ سالادى باراقبايعا. كوڭىلى كۇپتى بولعان باراقباي جەندەتىن جۇمساپ، قۇلاگەردىڭ تۇبىنە جەتىپتى. بايعۇس اقان سول استا جان سەرىگىنەن ايىرىلىپ، قان جۇتىپ قايتىپتى» دەۋشى ەدى قامىققان اڭگىمەشى...
ءىلياس «قۇلاگەر» ءانىن تىڭداعاندا تۇلپاردى تۇياعىنان تانىعان، اسپانعا ءان قالىقتاتقان اقانداي سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جاننىڭ كوكىرەكتى قارس ايىرعان كۇرسىنىسىن ەستىگەندەي بولىپ ەدى. جۇيرىكتەردىڭ جالىندا ەسەيىپ كەلە جاتقان اتقۇمار بالا ءتول اتىڭنان ايىرىلۋ دەگەننىڭ ازابىن دا تارتىپ كورگەن. ءوزى ءوز بولىپ، العاشقى مىنگەن قاسقا تايى قولدى بولىپ كەتكەندە بىرنەشە كۇن تىنىمسىز ىزدەپ، ابدەن كۇدەر ۇزگەن سوڭ ءنار تاتپاي جاتىپ الىپ ەدى-اۋ. ودان سوڭ دا قانشا ۋاقىت ەشتەڭەگە زاۋقى سوقپاي، سۇلە-سوپا جۇرگەن دە قويعان. تەك كەزەكتى بايگەگە شابۋعا شاقىرعاندا عانا ءدۇر سىلكىنگەن... قاسقا تايىن جوعالتقاندا بۇل وسىنشا قايعىرسا، ومىرلىك جان سەرىگىنە اينالعان قۇلاگەردەي دۇلدىلىنەن ايىرىلعاندا اقان سەرى قانداي حالدە بولدى ەكەن دەسەڭىزشى...
بەلگە شىققاندا الدىڭعى ءبىر تۇيدەك ات نەداۋىر ۇزاپ كەتكەنىن بايقادى. ۇزىن ىرعاسى ون شاقتى ساڭلاق بار سياقتى. شۇباتىلعان سۇيىقتاۋ شاڭى زورعا كورىنەدى. الگىندە ەڭىستەن تۇسكەندە تىزگىندى قاتتىراق تارتىپ، تىم ۇزاتىپ الدىم با دەگەن ءىلياس ەندى اتتىڭ باسىن جىبەرىپ، «ءشۇۋ، جانۋار!» دەپ تەبىنىپ قويدى. قاراگەر قۇلاشىن جازىپ، كوسىلە ءتۇستى. سوناۋ كوز ۇشىندا بايگەتوبەنىڭ دە سۇلباسى قاراۋىتقانداي كورىندى. قاراگەر الدىندا بارا جاتقان بايگە كۇرەڭگە قۇلاعىن قايشىلاي قارادى دا، ەرەكشە ءبىر سىلكىنگەندەي شابىستى ۇدەتتى. ءىلياس تاعى دا «ءبورىبايلاپ» قويدى. ايقايى كۇش بەرگەن قاراگەر شابىسىنا شابىس قوسىپ، اش كۇزەنشە بۇكتەتىلدى. سول-اق ەكەن، اپ-ساتتە الداعى اتتى قۋىپ جەتتى. ۇستىندەگى بالا قايتا-قايتا قامشى باستى. ءبىراق بايگە كۇرەڭنىڭ شابىسى قويۋلاپ، قيمىلى سىلبىراپ قالىپتى. قاتارلاسا بەرىپ، كۇرەڭ اتتىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، جانارىن اششى تەر باسىپ، سودان جاساۋراپ كەلە جاتقانىن بايقادى. «قامشىلاي بەرگەنشە، كوزىن سۇرتسەڭشى بايعۇستىڭ» دەپ قالدى شىداماي. قاراگەر وسىلايشا تاعى بىر-ەكى جۇيرىكتى باسىپ وزعاندا بايگەتوبە اپ-ايقىن كورىندى. الدىدا بار-جوعى ءتورت-اق ات قالدى.
ءۇش جۇزدەن بار-جوعى ءتورت-اق ات. ءبىراق سول تورتەۋى بىر-بىرىمەن قۇيرىق تىستەسە شاۋىپ بارا جاتىر ەدى. بۇدان نەداۋىر قاشىق، قوزى كوشتەي جەردە كەتىپ
بارادى. ارعى جاعىنداعى كومبە دە سول شامالاس. الدىڭعى اتتاردى تىم-تىم ۇزاتىپ العانىن سەزگەن بالا اتىنا قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەردى. قاراگەر «ونسىز دا بارىمدى سالىپ كەلەم عوي» دەگەندەي، پىسقىرىنىپ الىپ، قۇلاشىن جازا ءتۇستى. جارىقتىق جانۋاردىڭ باۋىرى جەرگە تيەر-تيمەستەي كوسىلدى. ءبىر-اق پاستە الدىڭعى اتتارمەن اراقاشىقتىق ەكى ەسەدەي قىسقاردى. قاراگەردىڭ قوسامجار تىنىسى اشىلعانداي شابىستى ۇدەتە تۇسكەنىنە ءىلياس شىنىمەن تاڭىرقاپ تا، شاتتانىپ تا كەلەدى. بۇرىن-سوڭدى الپىس شاقىرىمدىق الامانعا شاۋىپ كورمەگەن اتىنا ءىلياستىڭ اۋەلدە ونشا سەنىڭكىرەمەگەنى دە راس. ال داستارعا جەتكەن سوڭ-اق شەتكە شىعىپ قالعان، جىعىلعان اتتاردى كورگەندە سول كۇدىگى ۇلعايا تۇسكەن. ايتتى-ايتپادى، بىلتىرعى شاپقان بايگەلەرى قىرىق- قىرىق بەس شاقىرىمنان اسپاۋشى ەدى. ال مىناسى الپىس ەمەس، جەتپىس شاقىرىمداي، تىم-تىم قاشىق بولىپ كورىندى. ونىڭ ۇستىنە سان ءتۇرلى الاماندى كورىپ، ابدەن ىسىلعان ساقا جۇيرىك ەمەس، قاراگەر بيىل ەندى عانا بەستىگە شىعىپ ەدى. ەندەشە قارلىعىپ، جول ورتادا قالعانشا، كومبەگە جەتكەنىم ولجا ەمەس پە دەپ، تىزگىندى ءجيى تارتىڭقىراپ وتىرعان. اتتەڭ، ءدال مىناداي قوسامجار تىنىسى اشىلارىن بىلگەندە، جارىم جولدى كۇتپەي-اق اتتىڭ باسىن ەمىن-ەركىن جىبەرەر ەدى-اۋ ءبىر. ەندى وكىندىڭ نە، وكىنبەدىڭ نە؟!
جارىقتىق جانۋار بار ەكپىنىمەن قۇيعىتىپ-اق كەلەدى. ماناعىداي ەمەس، ىشقىنعان سايىن قارا تەرگە ءتۇستى. ءىلياس تاعى دا قامشى سابىنا بايلانعان شۇبەرەكپەن كوزىن ءسۇرتتى. تەر باسقان موينى جالت-جۇلت ەتىپ، كۇنگە شاعىلىسىپ، كوز قارىقتىرادى. مىنە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بايگەتوبەگە دە جەتىپ-اق كەلدى. «شىن جۇيرىك ورگە سالساڭ، ورشەلەنەر» دەگەندەي، توبەگە كوتەرىلە بەرە اق بوزدى باسىپ وزدى. ال قاراقشىعا تاياق تاستام قالعاندا جيرەندى ارتقا تاستادى. قالعان ەكەۋىن قۋىپ جەتۋگە قاس-قاعىم ءسات قانا جەتپەي قالدى. كومبەدەن العاشقى بولىپ، قاناعات بولىستىڭ قاراكوگى ءوتتى. ۇستىندەگى بالا دا، تۇرعاندار دا «قابانبايلاپ» بايگەتوبەنى باسىنا كوتەردى. ەكىنشى بولىپ قوڭىر تورەنىڭ قوڭىراتى كەلدى. ونىڭ ۇستىندەگى بالانىڭ داۋسىن دا، از عانا تورە مەن تولەڭگىتتىڭ ءۇنىن دە «قابانبايلاعان» كوپتىڭ داۋسى جۇتىپ قويدى. سولارمەن قۇيرىق تىستەسە ءىلياس مىنگەن قاراگەر دە كومبەدەن ءوتتى...
ەڭ كەرەمەتى ارىنداپ كەلگەن قاراگەردى ەكى جاقتان ەكى جىگىت شاۋجايلاپ، اۋدەم جەرگە قاتارلاسا شاۋىپ بارىپ، زورعا توقتاتتى. سوڭىنان جەتكەن بايسال اتبەگى: «اينالايىن، قاراگەرىم-اي، ۇزاققا تالماي شاباتىن ورەن جۇيرىك ەكەنسىڭ-اۋ. مۇنىڭدى بىلگەندە تىزگىندى تەجەمەي، بىردەن ەركىڭە جىبەرەر ەدىك قوي، قايدان بىلەيىك»،— دەپ، اينالىپ-تولعانا بەردى.
سۇلەيمەننىڭ اسىندا اسەتتىڭ ونەرىنە قۇمارتقان ءىلياس «بۇلبۇلعا»، «انشىگە»، «اسەت» سياقتى تىرناقالدى تۋىندىلارىن جازدى. ال وسى استا كورىپ، كوڭىلىنە تۇيگەندەرىن ءدۇلدىل اقىن كەيىنىرەك ونەرى كەمەلىنە كەلگەن شاقتا ايگىلى «قۇلاگەردەي» كەڭ تىنىستى پوەماعا اينالدىردى.
You Might Also Like
-
اتام ءبىر ەرتەگى باستادى. ءبارىمىز ۇيىپ تىڭدادىق. بۇگىنگى ايتقان ەرتەگىسى بالا قىران تۋرالى ەدى. قولعا ۇيرەتىلگەن بالا قىران اڭ اۋلاپ، ءبىر ەلدى اسىراعان مەرگەننىڭ سەنىمدى سەرىگى، اينىماس دوسىندا...
-
ءان ساباعىن اسىعا كۇتپەيتىن بالا كەمدە-كەم شىعار. ماتەماتيكا، ورىس ءتىلى، قازاق تىلىنەن شارشاعاندا ءان ايتىپ سەرگيدى. ءان ساباعىنىڭ ءمۇعالىمى ايگۇل دە بالاجان. جاس تا بولسا، بالانى باۋىرىنا تارتقاسىن ول...
