بالا سۇلتاننان باستاۋ العان تۇلعا
اتىراۋ قالاسى،
№ 23 ورتا مەكتەپ، ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بوزجيگيتوۆا لياززات كوناكبايەۆنا
تاقىرىبى: بالا سۇلتاننان باستاۋ العان تۇلعا
ماقساتى: 1. قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءومىر جولى، تۋىپ-وسكەن، وقىپ ءبىلىم العان، قىزمەت ەتكەن جەرلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ؛
2. ەلباسىنىڭ ءومىر جولىنان ۇلگى الا وتىرىپ وتانىن، حالقىن سۇيۋگە، ەرجۇرەكتىلىككە ازاماتتىققا، پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەۋ؛
3. شاكىرت جۇرەگىندە ەلباسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن وياتۋ، قۇرمەتتەۋ
كورنەكىلىگى: سلايدتار كورسەتۋ، ءۇنتاسپا، شارلار، سۋرەتتەر، بۋكلەت « نۇرسۇلتان نازاربايەۆ - تۇڭعىش پرەزيدەنت»، «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» كوركەم فيلم
ءجۇرۋ بارىسى
ءمۇعالىم ءسوزى: ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز –نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ مەملەكەت باسقارۋ ءىسى – ماشاقاتتى دا، مارتەبەلى مىندەت. باسشى باسقارعان ەل – ەڭ باي مەملەكەت، حالقى ەڭ باقىتتى حالىق.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان سوڭ حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ن.ءا.نازاربايەۆ تۇڭعىش ەلباسى بولدى. ەلباسىنىڭ باستاۋىمەن مەنىڭ وتانىم الەمگە تانىلدى. ەلىم ەلدىگىن كورسەتتى، ەرلىگىن تانىتتى. قازاق حالقى ەگەمەندىگىن الىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەندە ءوز الدىمىزعا ەل بولا الاتىندىعىمىزعا كۇماندانعان جاندار دا بولعان ەكەن. ءبىراق ار-نامىستى تۋ ەتكەن ەلباسىمىز بەن ۇكىمەت باسىنداعى ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن اعالارىمىزدىڭ ايانباي ەڭبەك ەتۋى وسى نۇرلى كۇندەرگە جەتكىزدى. ال وسى ەلباسىمىز تۋرالى نە بىلەمىز؟ ونىڭ ءومىرى تۋرالى قانشالىقتى حاباردارسىز؟ ەندەشە، مەن بۇگىنگى كەزدەسۋىمىزدى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ بالالىق شاعى مەن جاستىق شاعىنا دەيىنگى ءومىرى جونىندە ايتپاقپىن. سەبەبى سىزدەر ءقازىر مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جاتىرسىزدار. ومىرلەرىڭ الدا. قانداي ماقسات قوياسىز، قانداي جول تاڭدايسىز؟ وسىنىڭ ءبارى سىزدەردى مازالايتىن سۇراقتار. ال وسىنداي ەل ماقتانىشىنا اينالعان ادامنىڭ ءومىرى كىم كىمگە دە ۇلگى.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءوزى ەرەكشە ەكەن. كوپتەن بالدارى بولماعان سوڭ اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەپ، قۇدايدان ءسابي تىلەگەن ەكەن اتا-اناسى، سول كۇنى اناسى ءتۇس كورىپ، تۇسىندە تەڭىزدىڭ تۇبىنەن كۇمىس مىلتىق تاۋىپ الىپ شىعادى ەكەن. مىنە، وسىنىڭ ءوزى بالانىڭ بولاشاعى جارقىن ەكەنىن، كوپ نارسەگە قول جەتكىزەتىنىن بىلدىرگەن عوي. ەلباسى دۇنيەگە كەلگەندە قاتتى جاڭبىر جاۋعان ەكەن. مۇنى نۇر جاۋدى دەپ اتىن نۇرسۇلتان دەپ قويعان ەكەن. قاراڭدارشى، ءبىز وسىنداي جاعدايلاردى بىلە بەرمەيمىز. ەلباسىمىز تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرىلگەن ەكەن. بۇل «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» — 2011 جىلعى رەجيسسور رۇستەم ابدىراشيەۆتىڭ قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى جايىندا تۇسىرگەن كوركەم ءفيلمى. كوپسەريالى «كوشباسشى جولى» كينوەپوپەياسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى. 2011 جىلى 7 ساۋىردە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ استانا قالاسىنىڭ «قازاقستان» ورتالىق كونسەرت زالىندا بولىپ، ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىن تاماشالادى. بالا كەزىنەن سۇلتان دەگەن ەسىمگە يە بولعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ۇشقىش بولۋدى ارمانداعان ەكەن. مەكتەپتى بىتىرگەن شاعىندا كييەۆتەگى ازاماتتىق اۆياسيا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسۋگە مۇمكىندىك الادى. الايدا، تاعدىر ونى مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرادى. مىنە ءبىرىنشى ءبولىمى وسى جايىندا ەكەن. سوڭىندا ءبىز بۇل ءفيلمدى تاماشالايمىز. ال ءقازىر شارامىزدىڭ نەگىزگى بولىمىنە كەلەيىك. مەن سىزدەرگە ءقازىر ءماتىن تاراتامىن. سول ءماتىندى ءبارىڭ دۇرىستاپ وقىپ، ءتۇسىنىپ، وسى ءماتىننىڭ ەڭ نەگىزگى جەرلەرىن باسقا توپقا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرەسىزدەر. وسىلاي بارلىعىڭ ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ بالالىق شاعى، ءجاسوسپىرىم شاعى جانە جاستىق شاعى تۋرالى بىلەتىن بولاسىزدار. ( ءار توپقا تاراتىلادى)
ءجاسوسپىرىم شاعى
نۇرسۇلتان تەك ءوز سىنىبىنداعى عانا ەمەس، مەكتەپتەگى ەڭ ۇزدىك وقۋشىنىڭ ءبىرى بولدى، ساباقتى زور ىنتا-ىقىلاسپەن وقىدى. ول ءوزىنىڭ اسا قۇشتارلىعىن بىلەتىن اعايىن-تۋىستارى اكەپ بەرگەن كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ شىعۋعا جان-تانىمەن كىرىستى.
ول، اسىرەسە، ەجەلگى اڭىزدار مەن بابالاردىڭ نانىم-سەنىمدەرى تۋرالى ۇلكەندەر ايتاتىن اڭگىمەلەردى ىقىلاسپەن تىڭدايتىن. قاسكەلەڭدەگى نۇرسۇلتان بىتىرگەن ورتا مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سەيىتحان يسايەۆ جاس ۇلاننىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن جانە اقىلدىلىعى مەن العىرلىعىن بىردەن بايقايدى. «ول ەڭ ۇلگىلى وقۋشى بولدى. ساباقتى ۇيىپ تىڭدايدى، وقۋ باعدارلاماسىنان تىس سۇراقتار دا قويادى. ءمۇعالىمنىڭ ءار سوزىنە ءمان بەرەدى. كىتاپتان باس كوتەرمەيتىن، ۇنەمى وقىپ وتىراتىن».
نۇرسۇلتاننىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى ۇزاققا سوزىلعان جوق. مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 18-گە تاياعان نۇرسۇلتان ءوز قاتارلاستارىنىڭ اراسىندا تەرەڭ بىلىمىمەن، ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. تىنىمسىز ەڭبەك، سپورتپەن جۇيەلى اينالىسۋ ونى تىعىنشىقتاي ەتىپ، شىڭداپ شىعاردى. ول قۇربى-قۇرداستارىنا قاراعاندا الدەقايدا ەرەسەك سياقتى كورىنەتىن. ءبىراق ونى ەرەكشەلەگەن باستى نارسە – پىكىر ايتۋداعى جانە ارەكەت ەتۋدەگى دەربەستىك پەن جەتەكشىلىككە تۇراقتى ۇمتىلىس ەدى. ول قۇربى-قۇرداستارىمەن العاش تانىسقان ساتتەن باستاپ، ءتىل تابىسىپ كەتە بەرەتىن. ءوز ورتاسىنىڭ ۇيتقىسى جانە قوعامدىق ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. ءازىل-قالجىڭعا بەيىم بولدى، ءاندى جاقسى ايتاتىن، ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ءوز ورتاسىن تەز ءۇيىرىپ اكەتە ءبىلدى.
سول كەزدە ونىڭ تاعى ءبىر قىرى اشىلىپ، پراگماتيزمگە قادام باستى. تەمىرتاۋداعى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىنا كومسومولداردى جيناپ جاتقانىن بىلگەن سوڭ، نۇرسۇلتان مەتاللۋرگ بولۋعا بەل بۋدى.
نۇرسۇلتان ەرتەرەك ەڭسەسىن تىكتەپ، ءوز احۋالىن جاقسارتىپ، اتا-اناسىنا، تۋعان-تۋىستارىنا ماتەريالدىق تۇرعىدان كومەكتەسكىسى كەلدى. ويتكەنى، ول وتباسىنداعى ۇلكەن ۇل ەدى.
تەمىرتاۋعا كەلگەن سوڭ، ول بولاشاق مەتاللۋرگ رەتىندە ۋكرايناعا، دنەپرودزەرجينسك قالاسىنداعى دنەپر مەتاللۋرگيا كومبيناتى جانىنداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلدى.
نۇرسۇلتان شىنىققان شىمىر جاستاردان ىرىكتەلگەن دومناشىلار توبىنا قوسىلدى. جاس نازاربايەۆ بۇلشىق ەتى مەن مىنەزىنىڭ مىقتىلىعىن سپورتتا، بالۋانداردىڭ بوز كىلەمىندە دالەلدەي ءبىلدى.
1959 جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كاسىپوداقتاردىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كەڭەسى (ۆسسپس) ۇيىمداستىرعان جارىستا جەڭىمپاز اتاندى. ءسويتىپ، ول ۋچيليششە بىتىرگەندە مەتاللۋرگتىڭ قيىن دا كۇردەلى ماماندىعىن يگەرىپ قانا قويماي، ۋكراينانىڭ سپورت شەبەرى اتاندى.
تاباندىلىعى مەن قايسارلىعى ءوزى تاڭداعان ماماندىق بويىنشا بارلىق ءپاندى ۇزدىك يگەرۋگە جول اشتى. سونداي-اق، جاس نازاربايەۆ وقۋ بىتىرەتىن كەزدەگى بىلىكتىلىك ەمتيحاندارىنان ۇزدىك باعا الىپ، «دومنا پەشىنىڭ سەگىزىنشى رازريادتى ەكىنشى گورنوۆويى» كۋالىگىن يەلەندى.
جاستىق شاعى
تەمىرتاۋعا ورالعاننان كەيىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءومىربايانىنىڭ «جالىندى» كەزەڭى باستالدى. 1960 جىلى 3 شىلدەدە سول كەزدە قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى العاشقى جانە بىردەن ءبىر دومنا پەشى ىسكە قوسىلدى. بۇل قازاقستان ماگنيتكاسى – قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ ومىرگە كەلگەن كۇنى بولىپ سانالادى. قازاقستاننىڭ العاشقى شويىنىن قورىتۋعا تاجىريبەلى شەبەرلەرمەن بىرگە جاس مەتاللۋرگ نازاربايەۆ تا قاتىستى.
ول «قارمەتتە» باسقا دا تەكتەس ماماندىقتاردى يگەرىپ، قۇيۋ ماشيناسىنىڭ شويىنشىسى، دومنا پەشىنىڭ گورنوۆويى، دومنا سەحىنىڭ ديسپەچەرى، گازشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. جۇمىس وتە اۋىر ەدى، كەيبىرەۋلەر الاپات ىستىق پەن قيىندىقتا شىداماي، ەسىنەن تانىپ، مۇرىندارىنان قان ساۋلاپ جاتاتىن. كوپتەگەن جاستار وسىعان توزە الماي، كەتىپ قالدى. ءبىراق نازاربايەۆ ولاردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. ول بارىنە شىداۋعا انت بەردى جانە شىداي ءبىلىپ، جۇمىستى دوڭگەلەنتىپ اكەتتى. جيىرما جاستاعى نۇرسۇلتان ءوزىنىڭ قوماقتى جالاقىسىنىڭ جارتىسىن جاس بالالارىنىڭ مۇقتاجدىعىنا جۇمساسىن دەپ، اكەسىنە جولداپ وتىردى.
الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى قازاق، كومسومول مۇشەسى رەتىندە نازاربايەۆ بلكجو سەزدەرى مەن جاستار فەستيۆالدەرىنە ءجيى جىبەرىلىپ تۇردى. ول تانىمال بولا باستادى، ءوندىرىس ۇزدىگى نازاربايەۆتىڭ سۋرەتى ورتالىق باسپاسوزدە دە باسىلدى. جاس مەتاللۋرگ جۇمىستاستارى اراسىندا ۇلكەن قۇرمەت پەن بەدەلگە يە بولدى. سوندىقتان ول پارتياعا وتكەننەن كەيىن سەح پارتورگى بولىپ سايلاندى.
زاۋىتتىڭ جولداماسى بويىنشا نازاربايەۆ ءوز سەحىنداعى بىرنەشە جىگىتپەن بىرگە قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇستى. ول وندا تەمىرتاۋدا تۇراتىن تالاپكەرلەردەن جاساقتالعان لپ-62-2 (قارا جانە ءتۇستى مەتالل قۇيما ءوندىرىسى) توبىنا ءبولىندى.
ن.ءا.نازاربايەۆ قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا 3 جىل وقىپ، ودان سوڭ تەمىرتاۋدا قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتى جانىنان قايتا قۇرىلعان زاۋىت-ۆۋزعا اۋىستىرىلدى، ونى ينجەنەر-مەتاللۋرگ ديپلومىمەن ءبىتىرىپ شىقتى.
ونىڭ ىزىنشە زايىبى سارا الپىس قىزى نازاربايەۆا دا 1967 جىلى «قارمەت» جانىنداعى زاۋىت - ۆۋزدى ءبىتىرىپ، ەكونوميست ديپلومىن الدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ الدىنان جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلدى. ونىڭ ءاردايىم ءبىرىنشى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىسى، وزگەلەردى قىزىقتىرۋعا جانە سوڭىنا ەرتە بىلۋگە قابىلەتتىلىگى بايقالىپ، باعالاندى. ول 1969 جىلدان باستاپ تۋعان قالاسىنداي بولىپ كەتكەن تەمىرتاۋدا وزىنە ۇسىنىلعان پارتيالىق، كومسومولدىق جۇمىسقا اۋىسۋعا كەلىسىم بەرەدى.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول بۇل ماڭىزدى ىسكە قىزۋ ارالاسىپ كەتتى. قالىڭ كوپتىڭ ورتاسىندا سولاردىڭ مۇددەسى جانە ارمان-تىلەكتەرىن سەزىنە وتىرىپ تىرشىلىك ەتۋ، ولاردى باسقارۋ مەن ۇيىمداستىرۋ نازاربايەۆتىڭ قانىندا بار قاسيەت بولىپ شىقتى.
بىرگە جۇمىس ىستەگەن جانداردىڭ كوبى كەيىننەن ونىڭ ادامدى جانە وعان قاتىستى وقيعانى ەستە ساقتايتىن كەرەمەت قابىلەتى، ۇنەمى ءبارىن ۇعۋعا، تۇپكى مانىنە جەتۋگە، سۇحباتتاسۋشىسىن مۇقيات تىڭداۋعا جانە تۇسىنۋگە تىرىساتىنى تۋرالى ايتىپ ءجۇردى.
بولاشاقتى باستاپ بەرگەن بالا شاق
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۋعان جەرى، كىندىك قانى تامعان كىشى وتانى – الماتى ىرگەسىندەگى قاسكەلەڭ، سوعان جالعاس شامالعان اۋىلى، ونىڭ ارجاعىنداعى ءۇشقوڭىردىڭ تاۋى مەن جايلاۋى. قازاقستاننىڭ بولاشاق پرەزيدەنتىنىڭ بالالىق شاعى وسى جەرلەردە وتكەن. سول بالالىق شاعىندا-اق بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ العاشقى بەلگىلەرى بوي كورسەتىپ، ءبۇر جارعان. ارينە، نۇراعاڭنىڭ پەرزەنتتىك ساعىنىشىنىڭ بۇلجىماس قاعباسىنداي وسىناۋ تۋعان ءوڭىردىڭ قاسيەت قاينارلارى بولەك اڭگىمەنىڭ وزەگى. ال تۋعان جەر، بالالىق شاق، بالا كۇنگى دوستار ءاردايىم ەلباسى كوڭىلىنىڭ تورىندە. تۋعان اۋىلعا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى مۇمكىندىگىنشە ات ءىزىن سالىپ تۇرادى، بالداۋرەن بالالىق شاقتاعى دوستاردى، بىرگە وقىعان سىنىپتاس جورا-جولداستاردى ۇمىتپايدى، دوستىق دانەكەرىن ۇزبەيدى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ بولاشاعىن باستاپ بەرگەن بالا شاعى تۋرالى سىنىپتاس دوستارىنىڭ اڭگىمەسىنە كوز جۇگىرتەيىك.
ءنۇسىپحان نۇرماعانبەت ۇلى، زەينەتكەر، شامالعان اۋىلى:
– ءوزىم ەسىمدى ءبىلىپ، كوزىمدى اشقاننان اۋىلدا العاش تانىعان بالام نۇرسۇلتان ەدى. ءبىرىنشى كلاسقا دا بىرگە باردىق، بىرگە وقىدىق. وسى شامالعاندا “كولحوزنايا” دەپ اتالاتىن ءبىر كوشەنىڭ بويىندا تۇردىق. ءابىش اعانىڭ ءۇيى، مەنىڭ اكەمنىڭ تۇزاق، جۇماقان دەگەن باۋىرلارىنىڭ ءۇيى – ءبارى قاتار ورنالاستى. ءبىزدىڭ ءۇي مەن ول ءۇيدىڭ اراسىندا ابەت دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى بولدى. قازاقى ۇعىمعا سالعاندا، ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. سوندا دا بولسا ءابىش اعا ءبىزدىڭ شالدى، مەنىڭ كىشى اكەم جۇماقاندى سونداي جاقسى كورەتىن. ەكەۋىنىڭ كوڭىلدەرى وتە جاقسى بولدى. دوس. قۇرداس. ءبىر-بىرىن تۋعان باۋىردان ارتىق سىيلايتىن. ءبىر-بىرىن كورمەسە، “قايدا ءجۇر؟” دەپ ساعىنىپ ىزدەيتىن. باستارى قوسىلسا، اڭگىمەنى سوعىپ تاڭعا دەيىن وتىراتىن.
ال ەندى نۇرسۇلتان ساباعىن وتە جاقسى، كىلەڭ بەسپەن وقىدى. وتە زەيىندى، زەرەك بالا بولدى. ءمۇعالىمنىڭ ايتقان ءبىر ءسوزىن دە قاعاس جىبەرمەي، قاعىپ الىپ وتىراتىن. بالا كەزدە نە بولمايدى؟ ءبىز جۇگىرىپ ويناپ كەتەمىز. سۇلتان بولسا، قولىنان كىتاپ تۇسپەيدى، وقيتىنى – تەك كىتاپ. ءارقاشان سالماقتى، بايىپتىلىعىنان جازبايدى. قاق-سوققا كىرىسپەيتىن، وتە ۇستامدى بولاتىن. ءبىر عاجابى، بالا دا بولسا ءوزىن ۇلكەن كىسىلەر قاتتى سىيلاپ تۇراتىن.
قاراسايەۆ جىلقىباي دەگەن ءبىر ءمۇعالىم بولدى. ءوزى سوعىسقا بارىپ كەلگەن كىسى ەدى. ول كىسى جۇرگەندە مەكتەپتە ۇشقان شىبىننىڭ عانا ىزىڭى ەستىلەتىن. سونداي سۇستى، قاتال ادام بولاتىن. بىردە ءبارىمىز شۋىلداپ، ويناپ، اپىر-توپىر بولىپ سىنىپقا كىردىك. سويتسەك، نۇرسۇلتان جايىمەن عانا پارتادا وتىر. وسىنى كورگەن قاراسايەۆ الگى جەردە: “مىنا نۇرسۇلتاننان باسقالارىڭ ءبارىڭ وگىز ايدايسىڭدار. الىسىپ-جۇلىسىپ، تۇيەباس ويناپ جۇرگەندەرىڭ مىناۋ!” دەپ ۇرىستى بارىمىزگە. سول ۇستازىمىز سوندا ناعىز اۋليەنىڭ ءسوزىن ايتقان ەكەن.
شارا قاتۋبايەۆا، زەينەتكەر، شامالعان اۋىلى:
ءۇشقوڭىردا مەكتەپ بولماعاندىقتان، مەن بەسىنشى-التىنشى سىنىپتاردى شامالعاندا، ءابىش اعالاردىڭ قولىندا وقىدىم. اعا-جەڭگەم ءوز قىزىنداي ماپەلەپ ۇستادى. اسەت شەشەم مەنىڭ 13 جاسىمدا قايتىس بوپ كەتتى. سودان سوڭ ءالجان جەڭەشەم مەنى باۋىرىنا تارتىپ، جانى اشىپ، جاقسى كورىپ، قامقور بولاتىن.
نۇرسۇلتاندى ۇيدە ءبارىمىز سۇلتان دەيمىز. سۇلتان اقىلدى، جاقسى بالا بولىپ ءوستى. ءۇي ىشىنە دە، اكە-شەشەسىنە دە جايلى. اكەسىنىڭ ءبىر ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن. سول ۇيدەگى بالانىڭ ۇلكەنى بولعاننان كەيىن قاردى كۇرەۋ، وتىندى جارۋ، كوكتەمدە باۋ-شارباق وتىرعىزۋ سياقتى بارلىق جۇمىستار سۇلتاننىڭ موينىندا ەدى. ول اناۋ-مىناۋ دەپ قيقاڭداپ، كەيبىر بالالارشا جۇمىستان قاشپايتىن، ساباعىن دا ۇلگەرىپ ۇزدىك وقيتىن. اكە-شەشەگە جاسىنان قايىرىمدى، مەيىرىمدى بولدى. ارتىنداعى ەكى ءىنى، ءبىر قارىنداسىنا دا جانى اشىعىش ەدى. ساتىبالدى دەگەن ءىنىسى ەركەلەۋ بولىپ ءوستى.
ءابىش اعامىزدىڭ ءوزى مومىن بولسا دا، سونداي سابىرلى، تەرەڭنەن ويلايتىن، ەڭبەكقور كىسى ەدى. ەڭبەكقورلىعى سول، ناۋرىزدىڭ سوڭى، ءساۋىردىڭ باسىندا جەدەلدەتىپ كارتوبىن وتىرعىزىپ تاستايتىن. جازدىڭ ورتاسىندا ونى قازىپ الىپ ساتىپ تاستايدى. ورنىنا قايتادان كارتوپ سالىپ، كۇزدە قايتا قازادى. وسىنىڭ بارىنە بەل شەشىپ كومەكتەسىپ، باسىندا جۇرەتىن نۇرسۇلتان.
مەكتەپتە وقۋدىڭ وزاتى. ءبىراق ول “مەن مىناندايمىن” دەمەيدى. قاراپايىم. كىشىپەيىل. جان-جاعىنا مەيىرىمدى بالا بولدى. ويعا العانىن ىستەمەي قويمايتىن قايسار. بالا كۇنىنەن باتىر ەدى. مەكتەپتى بىتىرە ساپ 17 جاسىندا سوناۋ ۋكرايناعا تارتىپ كەتۋى – و دا باتىرلىعى عوي. بەتالدى بالا بارا ما؟ كەيبىرەۋ بالاسىن جەتەكتەسە دە بارماس ەدى سول جەرگە. بۇل بولسا ءوزى جارىپ شىقتى. ايتەۋىر اكەسى مالىن ساتىپ، اقشاسىن سالىپ، جولىنا كولدەنەڭ تۇرماي، بارا عوي دەپ باتاسىن بەرىپ، تىلەگىن تىلەپ وتىراتىن. “اكە – بالاعا سىنشى” دەگەندەي، وسى بالامنان بىردەڭە شىعادى دەپ بايقايدى عوي.
ءابىش اعانىڭ ءۇيى ۇلكەن ەكى بولمە بولدى. سۇلتان ەكەۋمىز قاتار سىنىپتا وقىدىق، ساباقتى ءبىر ۇستەل باسىندا وتىرىپ دايىندايمىز. ساتىبالدى ءىنىمىز جارماسىپ، مەنىڭ قاسىمدا وتىرادى. ويتكەنى، ول دا مەن سياقتى ورىس سىنىبىندا وقىدى. مەن ساباعىن قاراۋعا كومەك¬تەسەمىن. ءوزىم ماتەماتيكاعا شورقاقپىن. ماعان سۇلتان كومەكتەسەدى. جازىپ بەرىپ، كوشىرىپ ال دەمەيتىن. ەسەپتى قالاي شىعارۋدىڭ جولىن ءتۇسىندىرىپ قانا ايتاتىن. ءوزى قازاق سىنىبىنىڭ باعدارلاماسىن مىسە تۇتپايتىن. ورىس ادەبيەتىن ورىس سىنىبىنىڭ وقۋلىعىنان وقيتىن. شىعارما جازسا باعدارلاما شەڭبەرىندە قالماي، ۇلعايتىڭقىراپ جازىپ وتىراتىن. قازاق سىنىبىندا وقىسا دا ورىس ادەبيەتىن ورىس سىنىبىنىڭ دارەجەسىندە بىلەتىن. پۋشكين، چەرنىشيەۆسكيي، نەكراسوۆ. فادەيەۆتىڭ “مولودايا گۆاردياسى”. باسقا دا كىتاپتاردى كوپ وقيتىن. “بوتاگوز”، “اباي جولى”، “روبينزون كرۋزو”، “گۋلليۆەردىڭ ساياحاتى”. ءداۋ-داۋ كىتاپتاردى كىتاپحانادان الىپ وقيدى. بىرنەشە كىتاپتى قاتار بەرمەسە، ماعان العىزادى. تۇندە مايشاممەن وقيدى. سوسىن ءابىش اعا ۇيگە ەلدەن بۇرىن ەلەكتر جارىعىن كىرگىزدى.
پىكىرلەسۋ
سۇراق: بالالار، وزدەرىڭ پرەزيدەنتتىڭ ءومىرى جونىندە نە ءبىلدىڭىز؟ قانشالىقتى اسەر قالدىردى؟ وزدەرىڭنىڭ وعان ۇقسايتىن جەرلەرىڭ بار ما؟ جەكە قاسيەتتەرىنىڭ ىشىندە وزىڭە ۇلگى الاتىنى بار ما؟
تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ بالا كەزىنەن كورىنە بىلگەن قاسيەتتەرىن اتاڭدارشى
( تاقتاعا قاسيەتتەرىن جازادى)
قورىتىندى ءبولىم.
«بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» اتتى كوركەم فيلمىنەن ءۇزىندى كورسەتىلەدى. بالالىق كەزى، ءجاسوسپىرىم كەزى جانە جاستىق شاعى كەزىندەگى فوتوسۋرەتتەر كورسەتىلەدى.
اۆتور ورىندىعى. ءار وقۋشى وتىرعىشقا وتىرىپ، بۇگىنگى شارامىزدان قانداي وي ءتۇيدى، نەنى ۇلگى رەتىندە ومىرىنە الادى سول تۋرالى اشىق ويىن ايتادى.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى
بارلىعى:«وسى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ نامىسىن قورعايتىن، بۇگىنىمىزدى ەرتەڭىنە جالعايتىن، قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭى، بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ۇرپاق ەكەنىمىزدى سەزىنەمىز»
ءان: «ەلىم مەنىڭ» (ءسوزى: ن.نازاربايەۆ، ءانى: ب.تىلەۋحانوۆ)
№ 23 ورتا مەكتەپ، ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بوزجيگيتوۆا لياززات كوناكبايەۆنا
تاقىرىبى: بالا سۇلتاننان باستاۋ العان تۇلعا
ماقساتى: 1. قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءومىر جولى، تۋىپ-وسكەن، وقىپ ءبىلىم العان، قىزمەت ەتكەن جەرلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ؛
2. ەلباسىنىڭ ءومىر جولىنان ۇلگى الا وتىرىپ وتانىن، حالقىن سۇيۋگە، ەرجۇرەكتىلىككە ازاماتتىققا، پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەۋ؛
3. شاكىرت جۇرەگىندە ەلباسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن وياتۋ، قۇرمەتتەۋ
كورنەكىلىگى: سلايدتار كورسەتۋ، ءۇنتاسپا، شارلار، سۋرەتتەر، بۋكلەت « نۇرسۇلتان نازاربايەۆ - تۇڭعىش پرەزيدەنت»، «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» كوركەم فيلم
ءجۇرۋ بارىسى
ءمۇعالىم ءسوزى: ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز –نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ مەملەكەت باسقارۋ ءىسى – ماشاقاتتى دا، مارتەبەلى مىندەت. باسشى باسقارعان ەل – ەڭ باي مەملەكەت، حالقى ەڭ باقىتتى حالىق.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان سوڭ حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ن.ءا.نازاربايەۆ تۇڭعىش ەلباسى بولدى. ەلباسىنىڭ باستاۋىمەن مەنىڭ وتانىم الەمگە تانىلدى. ەلىم ەلدىگىن كورسەتتى، ەرلىگىن تانىتتى. قازاق حالقى ەگەمەندىگىن الىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەندە ءوز الدىمىزعا ەل بولا الاتىندىعىمىزعا كۇماندانعان جاندار دا بولعان ەكەن. ءبىراق ار-نامىستى تۋ ەتكەن ەلباسىمىز بەن ۇكىمەت باسىنداعى ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن اعالارىمىزدىڭ ايانباي ەڭبەك ەتۋى وسى نۇرلى كۇندەرگە جەتكىزدى. ال وسى ەلباسىمىز تۋرالى نە بىلەمىز؟ ونىڭ ءومىرى تۋرالى قانشالىقتى حاباردارسىز؟ ەندەشە، مەن بۇگىنگى كەزدەسۋىمىزدى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ بالالىق شاعى مەن جاستىق شاعىنا دەيىنگى ءومىرى جونىندە ايتپاقپىن. سەبەبى سىزدەر ءقازىر مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جاتىرسىزدار. ومىرلەرىڭ الدا. قانداي ماقسات قوياسىز، قانداي جول تاڭدايسىز؟ وسىنىڭ ءبارى سىزدەردى مازالايتىن سۇراقتار. ال وسىنداي ەل ماقتانىشىنا اينالعان ادامنىڭ ءومىرى كىم كىمگە دە ۇلگى.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءوزى ەرەكشە ەكەن. كوپتەن بالدارى بولماعان سوڭ اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەپ، قۇدايدان ءسابي تىلەگەن ەكەن اتا-اناسى، سول كۇنى اناسى ءتۇس كورىپ، تۇسىندە تەڭىزدىڭ تۇبىنەن كۇمىس مىلتىق تاۋىپ الىپ شىعادى ەكەن. مىنە، وسىنىڭ ءوزى بالانىڭ بولاشاعى جارقىن ەكەنىن، كوپ نارسەگە قول جەتكىزەتىنىن بىلدىرگەن عوي. ەلباسى دۇنيەگە كەلگەندە قاتتى جاڭبىر جاۋعان ەكەن. مۇنى نۇر جاۋدى دەپ اتىن نۇرسۇلتان دەپ قويعان ەكەن. قاراڭدارشى، ءبىز وسىنداي جاعدايلاردى بىلە بەرمەيمىز. ەلباسىمىز تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرىلگەن ەكەن. بۇل «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» — 2011 جىلعى رەجيسسور رۇستەم ابدىراشيەۆتىڭ قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى جايىندا تۇسىرگەن كوركەم ءفيلمى. كوپسەريالى «كوشباسشى جولى» كينوەپوپەياسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى. 2011 جىلى 7 ساۋىردە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ استانا قالاسىنىڭ «قازاقستان» ورتالىق كونسەرت زالىندا بولىپ، ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىن تاماشالادى. بالا كەزىنەن سۇلتان دەگەن ەسىمگە يە بولعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ۇشقىش بولۋدى ارمانداعان ەكەن. مەكتەپتى بىتىرگەن شاعىندا كييەۆتەگى ازاماتتىق اۆياسيا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسۋگە مۇمكىندىك الادى. الايدا، تاعدىر ونى مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرادى. مىنە ءبىرىنشى ءبولىمى وسى جايىندا ەكەن. سوڭىندا ءبىز بۇل ءفيلمدى تاماشالايمىز. ال ءقازىر شارامىزدىڭ نەگىزگى بولىمىنە كەلەيىك. مەن سىزدەرگە ءقازىر ءماتىن تاراتامىن. سول ءماتىندى ءبارىڭ دۇرىستاپ وقىپ، ءتۇسىنىپ، وسى ءماتىننىڭ ەڭ نەگىزگى جەرلەرىن باسقا توپقا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرەسىزدەر. وسىلاي بارلىعىڭ ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ بالالىق شاعى، ءجاسوسپىرىم شاعى جانە جاستىق شاعى تۋرالى بىلەتىن بولاسىزدار. ( ءار توپقا تاراتىلادى)
ءجاسوسپىرىم شاعى
نۇرسۇلتان تەك ءوز سىنىبىنداعى عانا ەمەس، مەكتەپتەگى ەڭ ۇزدىك وقۋشىنىڭ ءبىرى بولدى، ساباقتى زور ىنتا-ىقىلاسپەن وقىدى. ول ءوزىنىڭ اسا قۇشتارلىعىن بىلەتىن اعايىن-تۋىستارى اكەپ بەرگەن كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ شىعۋعا جان-تانىمەن كىرىستى.
ول، اسىرەسە، ەجەلگى اڭىزدار مەن بابالاردىڭ نانىم-سەنىمدەرى تۋرالى ۇلكەندەر ايتاتىن اڭگىمەلەردى ىقىلاسپەن تىڭدايتىن. قاسكەلەڭدەگى نۇرسۇلتان بىتىرگەن ورتا مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سەيىتحان يسايەۆ جاس ۇلاننىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن جانە اقىلدىلىعى مەن العىرلىعىن بىردەن بايقايدى. «ول ەڭ ۇلگىلى وقۋشى بولدى. ساباقتى ۇيىپ تىڭدايدى، وقۋ باعدارلاماسىنان تىس سۇراقتار دا قويادى. ءمۇعالىمنىڭ ءار سوزىنە ءمان بەرەدى. كىتاپتان باس كوتەرمەيتىن، ۇنەمى وقىپ وتىراتىن».
نۇرسۇلتاننىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى ۇزاققا سوزىلعان جوق. مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 18-گە تاياعان نۇرسۇلتان ءوز قاتارلاستارىنىڭ اراسىندا تەرەڭ بىلىمىمەن، ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. تىنىمسىز ەڭبەك، سپورتپەن جۇيەلى اينالىسۋ ونى تىعىنشىقتاي ەتىپ، شىڭداپ شىعاردى. ول قۇربى-قۇرداستارىنا قاراعاندا الدەقايدا ەرەسەك سياقتى كورىنەتىن. ءبىراق ونى ەرەكشەلەگەن باستى نارسە – پىكىر ايتۋداعى جانە ارەكەت ەتۋدەگى دەربەستىك پەن جەتەكشىلىككە تۇراقتى ۇمتىلىس ەدى. ول قۇربى-قۇرداستارىمەن العاش تانىسقان ساتتەن باستاپ، ءتىل تابىسىپ كەتە بەرەتىن. ءوز ورتاسىنىڭ ۇيتقىسى جانە قوعامدىق ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. ءازىل-قالجىڭعا بەيىم بولدى، ءاندى جاقسى ايتاتىن، ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ءوز ورتاسىن تەز ءۇيىرىپ اكەتە ءبىلدى.
سول كەزدە ونىڭ تاعى ءبىر قىرى اشىلىپ، پراگماتيزمگە قادام باستى. تەمىرتاۋداعى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىنا كومسومولداردى جيناپ جاتقانىن بىلگەن سوڭ، نۇرسۇلتان مەتاللۋرگ بولۋعا بەل بۋدى.
نۇرسۇلتان ەرتەرەك ەڭسەسىن تىكتەپ، ءوز احۋالىن جاقسارتىپ، اتا-اناسىنا، تۋعان-تۋىستارىنا ماتەريالدىق تۇرعىدان كومەكتەسكىسى كەلدى. ويتكەنى، ول وتباسىنداعى ۇلكەن ۇل ەدى.
تەمىرتاۋعا كەلگەن سوڭ، ول بولاشاق مەتاللۋرگ رەتىندە ۋكرايناعا، دنەپرودزەرجينسك قالاسىنداعى دنەپر مەتاللۋرگيا كومبيناتى جانىنداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلدى.
نۇرسۇلتان شىنىققان شىمىر جاستاردان ىرىكتەلگەن دومناشىلار توبىنا قوسىلدى. جاس نازاربايەۆ بۇلشىق ەتى مەن مىنەزىنىڭ مىقتىلىعىن سپورتتا، بالۋانداردىڭ بوز كىلەمىندە دالەلدەي ءبىلدى.
1959 جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كاسىپوداقتاردىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كەڭەسى (ۆسسپس) ۇيىمداستىرعان جارىستا جەڭىمپاز اتاندى. ءسويتىپ، ول ۋچيليششە بىتىرگەندە مەتاللۋرگتىڭ قيىن دا كۇردەلى ماماندىعىن يگەرىپ قانا قويماي، ۋكراينانىڭ سپورت شەبەرى اتاندى.
تاباندىلىعى مەن قايسارلىعى ءوزى تاڭداعان ماماندىق بويىنشا بارلىق ءپاندى ۇزدىك يگەرۋگە جول اشتى. سونداي-اق، جاس نازاربايەۆ وقۋ بىتىرەتىن كەزدەگى بىلىكتىلىك ەمتيحاندارىنان ۇزدىك باعا الىپ، «دومنا پەشىنىڭ سەگىزىنشى رازريادتى ەكىنشى گورنوۆويى» كۋالىگىن يەلەندى.
جاستىق شاعى
تەمىرتاۋعا ورالعاننان كەيىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءومىربايانىنىڭ «جالىندى» كەزەڭى باستالدى. 1960 جىلى 3 شىلدەدە سول كەزدە قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى العاشقى جانە بىردەن ءبىر دومنا پەشى ىسكە قوسىلدى. بۇل قازاقستان ماگنيتكاسى – قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ ومىرگە كەلگەن كۇنى بولىپ سانالادى. قازاقستاننىڭ العاشقى شويىنىن قورىتۋعا تاجىريبەلى شەبەرلەرمەن بىرگە جاس مەتاللۋرگ نازاربايەۆ تا قاتىستى.
ول «قارمەتتە» باسقا دا تەكتەس ماماندىقتاردى يگەرىپ، قۇيۋ ماشيناسىنىڭ شويىنشىسى، دومنا پەشىنىڭ گورنوۆويى، دومنا سەحىنىڭ ديسپەچەرى، گازشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. جۇمىس وتە اۋىر ەدى، كەيبىرەۋلەر الاپات ىستىق پەن قيىندىقتا شىداماي، ەسىنەن تانىپ، مۇرىندارىنان قان ساۋلاپ جاتاتىن. كوپتەگەن جاستار وسىعان توزە الماي، كەتىپ قالدى. ءبىراق نازاربايەۆ ولاردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. ول بارىنە شىداۋعا انت بەردى جانە شىداي ءبىلىپ، جۇمىستى دوڭگەلەنتىپ اكەتتى. جيىرما جاستاعى نۇرسۇلتان ءوزىنىڭ قوماقتى جالاقىسىنىڭ جارتىسىن جاس بالالارىنىڭ مۇقتاجدىعىنا جۇمساسىن دەپ، اكەسىنە جولداپ وتىردى.
الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى قازاق، كومسومول مۇشەسى رەتىندە نازاربايەۆ بلكجو سەزدەرى مەن جاستار فەستيۆالدەرىنە ءجيى جىبەرىلىپ تۇردى. ول تانىمال بولا باستادى، ءوندىرىس ۇزدىگى نازاربايەۆتىڭ سۋرەتى ورتالىق باسپاسوزدە دە باسىلدى. جاس مەتاللۋرگ جۇمىستاستارى اراسىندا ۇلكەن قۇرمەت پەن بەدەلگە يە بولدى. سوندىقتان ول پارتياعا وتكەننەن كەيىن سەح پارتورگى بولىپ سايلاندى.
زاۋىتتىڭ جولداماسى بويىنشا نازاربايەۆ ءوز سەحىنداعى بىرنەشە جىگىتپەن بىرگە قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇستى. ول وندا تەمىرتاۋدا تۇراتىن تالاپكەرلەردەن جاساقتالعان لپ-62-2 (قارا جانە ءتۇستى مەتالل قۇيما ءوندىرىسى) توبىنا ءبولىندى.
ن.ءا.نازاربايەۆ قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا 3 جىل وقىپ، ودان سوڭ تەمىرتاۋدا قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتى جانىنان قايتا قۇرىلعان زاۋىت-ۆۋزعا اۋىستىرىلدى، ونى ينجەنەر-مەتاللۋرگ ديپلومىمەن ءبىتىرىپ شىقتى.
ونىڭ ىزىنشە زايىبى سارا الپىس قىزى نازاربايەۆا دا 1967 جىلى «قارمەت» جانىنداعى زاۋىت - ۆۋزدى ءبىتىرىپ، ەكونوميست ديپلومىن الدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ الدىنان جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلدى. ونىڭ ءاردايىم ءبىرىنشى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىسى، وزگەلەردى قىزىقتىرۋعا جانە سوڭىنا ەرتە بىلۋگە قابىلەتتىلىگى بايقالىپ، باعالاندى. ول 1969 جىلدان باستاپ تۋعان قالاسىنداي بولىپ كەتكەن تەمىرتاۋدا وزىنە ۇسىنىلعان پارتيالىق، كومسومولدىق جۇمىسقا اۋىسۋعا كەلىسىم بەرەدى.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول بۇل ماڭىزدى ىسكە قىزۋ ارالاسىپ كەتتى. قالىڭ كوپتىڭ ورتاسىندا سولاردىڭ مۇددەسى جانە ارمان-تىلەكتەرىن سەزىنە وتىرىپ تىرشىلىك ەتۋ، ولاردى باسقارۋ مەن ۇيىمداستىرۋ نازاربايەۆتىڭ قانىندا بار قاسيەت بولىپ شىقتى.
بىرگە جۇمىس ىستەگەن جانداردىڭ كوبى كەيىننەن ونىڭ ادامدى جانە وعان قاتىستى وقيعانى ەستە ساقتايتىن كەرەمەت قابىلەتى، ۇنەمى ءبارىن ۇعۋعا، تۇپكى مانىنە جەتۋگە، سۇحباتتاسۋشىسىن مۇقيات تىڭداۋعا جانە تۇسىنۋگە تىرىساتىنى تۋرالى ايتىپ ءجۇردى.
بولاشاقتى باستاپ بەرگەن بالا شاق
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۋعان جەرى، كىندىك قانى تامعان كىشى وتانى – الماتى ىرگەسىندەگى قاسكەلەڭ، سوعان جالعاس شامالعان اۋىلى، ونىڭ ارجاعىنداعى ءۇشقوڭىردىڭ تاۋى مەن جايلاۋى. قازاقستاننىڭ بولاشاق پرەزيدەنتىنىڭ بالالىق شاعى وسى جەرلەردە وتكەن. سول بالالىق شاعىندا-اق بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ العاشقى بەلگىلەرى بوي كورسەتىپ، ءبۇر جارعان. ارينە، نۇراعاڭنىڭ پەرزەنتتىك ساعىنىشىنىڭ بۇلجىماس قاعباسىنداي وسىناۋ تۋعان ءوڭىردىڭ قاسيەت قاينارلارى بولەك اڭگىمەنىڭ وزەگى. ال تۋعان جەر، بالالىق شاق، بالا كۇنگى دوستار ءاردايىم ەلباسى كوڭىلىنىڭ تورىندە. تۋعان اۋىلعا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى مۇمكىندىگىنشە ات ءىزىن سالىپ تۇرادى، بالداۋرەن بالالىق شاقتاعى دوستاردى، بىرگە وقىعان سىنىپتاس جورا-جولداستاردى ۇمىتپايدى، دوستىق دانەكەرىن ۇزبەيدى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ بولاشاعىن باستاپ بەرگەن بالا شاعى تۋرالى سىنىپتاس دوستارىنىڭ اڭگىمەسىنە كوز جۇگىرتەيىك.
ءنۇسىپحان نۇرماعانبەت ۇلى، زەينەتكەر، شامالعان اۋىلى:
– ءوزىم ەسىمدى ءبىلىپ، كوزىمدى اشقاننان اۋىلدا العاش تانىعان بالام نۇرسۇلتان ەدى. ءبىرىنشى كلاسقا دا بىرگە باردىق، بىرگە وقىدىق. وسى شامالعاندا “كولحوزنايا” دەپ اتالاتىن ءبىر كوشەنىڭ بويىندا تۇردىق. ءابىش اعانىڭ ءۇيى، مەنىڭ اكەمنىڭ تۇزاق، جۇماقان دەگەن باۋىرلارىنىڭ ءۇيى – ءبارى قاتار ورنالاستى. ءبىزدىڭ ءۇي مەن ول ءۇيدىڭ اراسىندا ابەت دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى بولدى. قازاقى ۇعىمعا سالعاندا، ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. سوندا دا بولسا ءابىش اعا ءبىزدىڭ شالدى، مەنىڭ كىشى اكەم جۇماقاندى سونداي جاقسى كورەتىن. ەكەۋىنىڭ كوڭىلدەرى وتە جاقسى بولدى. دوس. قۇرداس. ءبىر-بىرىن تۋعان باۋىردان ارتىق سىيلايتىن. ءبىر-بىرىن كورمەسە، “قايدا ءجۇر؟” دەپ ساعىنىپ ىزدەيتىن. باستارى قوسىلسا، اڭگىمەنى سوعىپ تاڭعا دەيىن وتىراتىن.
ال ەندى نۇرسۇلتان ساباعىن وتە جاقسى، كىلەڭ بەسپەن وقىدى. وتە زەيىندى، زەرەك بالا بولدى. ءمۇعالىمنىڭ ايتقان ءبىر ءسوزىن دە قاعاس جىبەرمەي، قاعىپ الىپ وتىراتىن. بالا كەزدە نە بولمايدى؟ ءبىز جۇگىرىپ ويناپ كەتەمىز. سۇلتان بولسا، قولىنان كىتاپ تۇسپەيدى، وقيتىنى – تەك كىتاپ. ءارقاشان سالماقتى، بايىپتىلىعىنان جازبايدى. قاق-سوققا كىرىسپەيتىن، وتە ۇستامدى بولاتىن. ءبىر عاجابى، بالا دا بولسا ءوزىن ۇلكەن كىسىلەر قاتتى سىيلاپ تۇراتىن.
قاراسايەۆ جىلقىباي دەگەن ءبىر ءمۇعالىم بولدى. ءوزى سوعىسقا بارىپ كەلگەن كىسى ەدى. ول كىسى جۇرگەندە مەكتەپتە ۇشقان شىبىننىڭ عانا ىزىڭى ەستىلەتىن. سونداي سۇستى، قاتال ادام بولاتىن. بىردە ءبارىمىز شۋىلداپ، ويناپ، اپىر-توپىر بولىپ سىنىپقا كىردىك. سويتسەك، نۇرسۇلتان جايىمەن عانا پارتادا وتىر. وسىنى كورگەن قاراسايەۆ الگى جەردە: “مىنا نۇرسۇلتاننان باسقالارىڭ ءبارىڭ وگىز ايدايسىڭدار. الىسىپ-جۇلىسىپ، تۇيەباس ويناپ جۇرگەندەرىڭ مىناۋ!” دەپ ۇرىستى بارىمىزگە. سول ۇستازىمىز سوندا ناعىز اۋليەنىڭ ءسوزىن ايتقان ەكەن.
شارا قاتۋبايەۆا، زەينەتكەر، شامالعان اۋىلى:
ءۇشقوڭىردا مەكتەپ بولماعاندىقتان، مەن بەسىنشى-التىنشى سىنىپتاردى شامالعاندا، ءابىش اعالاردىڭ قولىندا وقىدىم. اعا-جەڭگەم ءوز قىزىنداي ماپەلەپ ۇستادى. اسەت شەشەم مەنىڭ 13 جاسىمدا قايتىس بوپ كەتتى. سودان سوڭ ءالجان جەڭەشەم مەنى باۋىرىنا تارتىپ، جانى اشىپ، جاقسى كورىپ، قامقور بولاتىن.
نۇرسۇلتاندى ۇيدە ءبارىمىز سۇلتان دەيمىز. سۇلتان اقىلدى، جاقسى بالا بولىپ ءوستى. ءۇي ىشىنە دە، اكە-شەشەسىنە دە جايلى. اكەسىنىڭ ءبىر ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن. سول ۇيدەگى بالانىڭ ۇلكەنى بولعاننان كەيىن قاردى كۇرەۋ، وتىندى جارۋ، كوكتەمدە باۋ-شارباق وتىرعىزۋ سياقتى بارلىق جۇمىستار سۇلتاننىڭ موينىندا ەدى. ول اناۋ-مىناۋ دەپ قيقاڭداپ، كەيبىر بالالارشا جۇمىستان قاشپايتىن، ساباعىن دا ۇلگەرىپ ۇزدىك وقيتىن. اكە-شەشەگە جاسىنان قايىرىمدى، مەيىرىمدى بولدى. ارتىنداعى ەكى ءىنى، ءبىر قارىنداسىنا دا جانى اشىعىش ەدى. ساتىبالدى دەگەن ءىنىسى ەركەلەۋ بولىپ ءوستى.
ءابىش اعامىزدىڭ ءوزى مومىن بولسا دا، سونداي سابىرلى، تەرەڭنەن ويلايتىن، ەڭبەكقور كىسى ەدى. ەڭبەكقورلىعى سول، ناۋرىزدىڭ سوڭى، ءساۋىردىڭ باسىندا جەدەلدەتىپ كارتوبىن وتىرعىزىپ تاستايتىن. جازدىڭ ورتاسىندا ونى قازىپ الىپ ساتىپ تاستايدى. ورنىنا قايتادان كارتوپ سالىپ، كۇزدە قايتا قازادى. وسىنىڭ بارىنە بەل شەشىپ كومەكتەسىپ، باسىندا جۇرەتىن نۇرسۇلتان.
مەكتەپتە وقۋدىڭ وزاتى. ءبىراق ول “مەن مىناندايمىن” دەمەيدى. قاراپايىم. كىشىپەيىل. جان-جاعىنا مەيىرىمدى بالا بولدى. ويعا العانىن ىستەمەي قويمايتىن قايسار. بالا كۇنىنەن باتىر ەدى. مەكتەپتى بىتىرە ساپ 17 جاسىندا سوناۋ ۋكرايناعا تارتىپ كەتۋى – و دا باتىرلىعى عوي. بەتالدى بالا بارا ما؟ كەيبىرەۋ بالاسىن جەتەكتەسە دە بارماس ەدى سول جەرگە. بۇل بولسا ءوزى جارىپ شىقتى. ايتەۋىر اكەسى مالىن ساتىپ، اقشاسىن سالىپ، جولىنا كولدەنەڭ تۇرماي، بارا عوي دەپ باتاسىن بەرىپ، تىلەگىن تىلەپ وتىراتىن. “اكە – بالاعا سىنشى” دەگەندەي، وسى بالامنان بىردەڭە شىعادى دەپ بايقايدى عوي.
ءابىش اعانىڭ ءۇيى ۇلكەن ەكى بولمە بولدى. سۇلتان ەكەۋمىز قاتار سىنىپتا وقىدىق، ساباقتى ءبىر ۇستەل باسىندا وتىرىپ دايىندايمىز. ساتىبالدى ءىنىمىز جارماسىپ، مەنىڭ قاسىمدا وتىرادى. ويتكەنى، ول دا مەن سياقتى ورىس سىنىبىندا وقىدى. مەن ساباعىن قاراۋعا كومەك¬تەسەمىن. ءوزىم ماتەماتيكاعا شورقاقپىن. ماعان سۇلتان كومەكتەسەدى. جازىپ بەرىپ، كوشىرىپ ال دەمەيتىن. ەسەپتى قالاي شىعارۋدىڭ جولىن ءتۇسىندىرىپ قانا ايتاتىن. ءوزى قازاق سىنىبىنىڭ باعدارلاماسىن مىسە تۇتپايتىن. ورىس ادەبيەتىن ورىس سىنىبىنىڭ وقۋلىعىنان وقيتىن. شىعارما جازسا باعدارلاما شەڭبەرىندە قالماي، ۇلعايتىڭقىراپ جازىپ وتىراتىن. قازاق سىنىبىندا وقىسا دا ورىس ادەبيەتىن ورىس سىنىبىنىڭ دارەجەسىندە بىلەتىن. پۋشكين، چەرنىشيەۆسكيي، نەكراسوۆ. فادەيەۆتىڭ “مولودايا گۆاردياسى”. باسقا دا كىتاپتاردى كوپ وقيتىن. “بوتاگوز”، “اباي جولى”، “روبينزون كرۋزو”، “گۋلليۆەردىڭ ساياحاتى”. ءداۋ-داۋ كىتاپتاردى كىتاپحانادان الىپ وقيدى. بىرنەشە كىتاپتى قاتار بەرمەسە، ماعان العىزادى. تۇندە مايشاممەن وقيدى. سوسىن ءابىش اعا ۇيگە ەلدەن بۇرىن ەلەكتر جارىعىن كىرگىزدى.
پىكىرلەسۋ
سۇراق: بالالار، وزدەرىڭ پرەزيدەنتتىڭ ءومىرى جونىندە نە ءبىلدىڭىز؟ قانشالىقتى اسەر قالدىردى؟ وزدەرىڭنىڭ وعان ۇقسايتىن جەرلەرىڭ بار ما؟ جەكە قاسيەتتەرىنىڭ ىشىندە وزىڭە ۇلگى الاتىنى بار ما؟
تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ بالا كەزىنەن كورىنە بىلگەن قاسيەتتەرىن اتاڭدارشى
( تاقتاعا قاسيەتتەرىن جازادى)
قورىتىندى ءبولىم.
«بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى» اتتى كوركەم فيلمىنەن ءۇزىندى كورسەتىلەدى. بالالىق كەزى، ءجاسوسپىرىم كەزى جانە جاستىق شاعى كەزىندەگى فوتوسۋرەتتەر كورسەتىلەدى.
اۆتور ورىندىعى. ءار وقۋشى وتىرعىشقا وتىرىپ، بۇگىنگى شارامىزدان قانداي وي ءتۇيدى، نەنى ۇلگى رەتىندە ومىرىنە الادى سول تۋرالى اشىق ويىن ايتادى.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى
بارلىعى:«وسى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ نامىسىن قورعايتىن، بۇگىنىمىزدى ەرتەڭىنە جالعايتىن، قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭى، بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ۇرپاق ەكەنىمىزدى سەزىنەمىز»
ءان: «ەلىم مەنىڭ» (ءسوزى: ن.نازاربايەۆ، ءانى: ب.تىلەۋحانوۆ)
You Might Also Like
-
اقتوبە قالاسىندىعى "№13 ورتا مەكتەپتىڭ7"ۆ" سىنىبىنىڭ وقۋشىسى كۇزەمبايەۆا اياجانجەتەكشىسى: بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شۋرينا جانسايا
