كۇلتەگىن جىرلارى
اتىراۋ وبلىسى،
يساتاي اۋدانى، زينەدەن سەلوسى، يۋ.گاگارين اتىنداعى
ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جارىلعاسوۆا گۇلشات
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كۇلتەگىن جىرلارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك - كۇلتەگىن جىرلارى تۋرالى تەرەڭ تۇسىندىرە وتىرىپ، كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن ۇعىندىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىققا، شىعارماشىلىققا دەگەن ىنتالارىن ارتتىرىپ، بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
دامىتۋشىلىق - ورحون ەسكەرتكىشتەرىنەن تابىلعان جىردا ايتىلاتىن نەگىزگى ماسەلەلەردى تانىستىرا وتىرىپ، جىرداعى تۇلعالارعا جان-جاقتى سيپاتتاما بەرۋ.وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن قۇندىلىعىن باعالاۋ.
تاربيەلىك - وقۋشىلاردى ىزدەنۋگە جەتەلەۋ، وتاندى سۇيۋگە باۋلۋ، تاريح تاعىلىمدارى ارقىلى ءتالىمدى تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: ىزدەندىرۋ، بايانداۋ، جيناقتاۋ، سالىستىرۋ، تالداۋ،پىكىرلەسۋ، وي قوزعاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قوسىمشا وقۋلىقتار،ينتەراكتيۆتى تاقتادان كورسەتىلەتىن سلايدتار.
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
امانداسۋ.
ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. نەلىكتەن ءبىز ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنىڭ باسى دەپ ەسەپتەيمىز؟
3. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنە جاتاتىن قانداي شىعارمالاردى بىلەسىڭ؟
4. بۇلاردى زەرتتەپ، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا قوسۋعا، ەلگە تانىتۋعا ۇلەس قوسقان قازاق عالىمدارىن اتاڭدار.
ءىىى. جاڭا ساباقتىڭ مازمۇنى.
1. وي شاقىرۋ. سەكەن تۇرىسبەكوۆتىڭ «كۇلتەگىن» كۇيى ويناتىلادى.
ينتەراكتيۆتى تاقتادان كونە تۇركى ءالفاۆيتىنىڭ، تاس ەسكەرتكىشتەردىڭ سۋرەتى كورسەتىلەدى.
«تۇركى حالقىنىڭ اتاق-داڭقى وشپەسىن... »(«كۇلتەگىن»جىرىنان.) سوزىنە وقۋشىلاردىڭ نازارى اۋدارىلادى.
ورتا ازيانىڭ تۇركى تايپالارى رۋنا جازۋىن قولدانعان، ال اراب ءالىپبيىن كەيىنىرەك، X عاسىردا يسلام ءدىنىنىڭ ەنۋىنە بايلانىستى پايدالانعان.الەمگە ايگىلى ورحون ەسكەرتكىشتەرى تاستارىنىڭ بەتىنە وسى رۋنا جازۋىمەن كوپتەگەن جىرلار جازىلعان(VIII).ولاردى العاش تاپقاندار: شۆەد وفيسەرى يوگانن جانە ورىس عالىمى ن.م.يادرينسيەۆ (XVIII-XIXعع.).قۇلپىتاستارعا قاشالىپ جازىلىپ، بىزگە جەتكەن وسى ءبىر عاجايىپ جازۋلاردى عىلىمدا رۋنالىق جازۋلار دەپ اتايدى.ول جازۋلاردا VIIع. ىرگەلى مەملەكەتى - تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ ءوزارا جاۋلاسۋى، جورىقتارى مەن سوعىستارى سۋرەتتەلەدى.كەيىننەن ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى اتانعان جىرلاردىڭ نەگىزگى ويى – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، بەرەكە-بىرلىگىن ساقتاۋعا شاقىرۋ.
جىردا ايتىلاتىن نەگىزگى ماسەلە
1.تۇركى قاعاناتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلعان 630-680 جىلدار.
2.تۇركىلەردىڭ تاۋعاشتارعا باعىنىشتىلىعى؛
ءبىرى - تاۋعاشتىڭ التىن-كۇمىسىنە، جىبەك ماتاسىنا الدانىپ قالۋى؛
ەكىنشى – تاققا وتىرعان ۇرپاقتارىنىڭ جىگەرسىزدىگى؛
2. «كۇلتەگىن» جىرىن مانەرلەپ وقىپ، ءتۇسىندىرۋ.وقۋشىلارعا مانەرلەپ، ءۇزىندى وقىتۋ.
وقۋلىقپەن جۇمىس. جىردىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن بىلدىرەتىن ءسوز ايشىقتارىن تەرىپ جازۋ.مىسالى:
«وت-سۋ قىلمادىم»،
«تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم»،
«تىزەلىنى بۇكتىردى، باستىنى ەڭكەيتتى»؛
3.جىرداعى تۇلعالاردى توپتاستىرىپ، سيپاتتاما بەرۋ.
كۇلتەگىن
توڭۇقۇق
بىلگە قاعان
ەلتەرىس
قاپاعان
ەلبىلگە انا،
تاۋعاش حالقى
ۇماي انا
قۇلتەگىن- جىرداعى وقيعانى ۇيىمداستىرۋشى نەگىزگى تۇلعا.ونى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەرلىك تۋرالى ۇعىمىنىڭ جيىنتىق بەينەسى دەۋگە بولادى.كۇلتەگىندە تۇركىلەرگە ءتان ەرجۇرەك، ءورشىل،قايسار، قايتپاس مىنەز بار.ەلدىڭ «سونداي باتىرىم بولسا» دەگەن ارمانىنا ساي ناعىز باتىر.
47جاس جاساعان اسكەرباسى،بۋمىن،قاپاعان، ىستەمى قاعانداردىڭ ۇرپاعى، بىلگە قاعاننىڭ تۋعان ءىنىسى، جىرداعى ەڭ وزەكتى تۇلعا، ەپوستىق وبراز.
3. قۇلتەگىن بەينەسىنە جان-جاقتى تالداۋ جاساۋ.
كۇلتەگىن - اتقا مىقتى،بەكەم بەكزادا دەگەن ءسوز.
كۇلتەگىن تۇلپارلارى - الىپ شالشى اق ايعىر، ازماناق، قاراگەر، باشعى بوز ات
كۇلتەگىن ءومىرىنىڭ جىردا ءارتۇرلى جاس بەلەسىمەن ايقىن سيپاتتالۋىن تەرىپ جازىپ كورۋ.
...ءىنىم كۇلتەگىن جەتى جاستا قالدى...-7جاس؛
...ون جاستا...ءىنىم كۇلتەگىن ەر اتاندى...-10 جاس؛
...ون التى جاسقا كەلگەندە. ...ەل-جۇرتىن سونشا مولايتتى...-16 جاس؛
جيىرما ءبىر جاسىندا چاچا سەڭۇنمەن ايقاستىق...-21 جاس؛
كۇلتەگىن جيىرما التى جاسقا كەلگەندە...-26 جاس؛
كۇلتەگىننىڭ جيىرما جەتى جاسىندا. ..-27 جاس؛
كۇلتەگىن سول سوعىستا وتىز جاستا ەدى...-30جاس؛
كۇلتەگىن وتىز ءبىر جاستا ەدى...-31جاس؛
كۇلتەگىن ولگەندە قىرىق جەتى جاستا ەدى...-47 جاس؛
4. جىردى باتىرلار جىرىمەن سالىستىرۋ.
«كۇلتەگىن» جىرى
قويعا شاپقان بورىدەي،
تالقانداپ قۋىپ بەرەدى...
اكەم قاعاننىڭ
قوسىنى بورىدەي،
تالقانداپ قۋىپ
بەرەدى...
ايدارلىسىن قۇل قىلدى،
تۇلىمدىسىن تۇل قىلدى...
بەك ۇلدارى قۇل بولدى،
پاك قىزدارى كۇڭ بولدى...
«قوبىلاندى» جىرى...........
«الپامىس» جىرى............
5.ۆەنن دياگرامماسى.
6.سوزدىك جۇمىسى.
قاعان-حان.
بىلگە-اقىلدى، دانىشپان،بىلىكتى.
شاد، اتا بەكتەر-اسكەر باسشىلارى
توعىز وعىز- تايپانىڭ اتى.
IV.قورىتىندى.
باتىرلار جىرى – ەلدىكتى،
«كۇلتەگىن»جىرى- ەلدىكتى،
يساتاي-ماحامبەت-ەركىندىكتى،
جەلتوقسان كوتەرىلىسى-تاۋەلسىزدىكتى تۋ ەتتى، سول ءۇشىن كۇرەستى.
« بۇكىل تۇركى حالقى ءۇشىن
ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت ءبولدىم،
جانىپ كۇيدىم، ءورت بولدىم» («كۇلتەگىن»جىرىنان.) دەگەن جىر جولدارىن بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىستىر.(وزىندىك پىكىرىن ساباقتان العان اسەرىمەن بايلانىستىرۋ).
V.ۇيگە تاپسىرما.
جىردى ءتۇسىنىپ وقىپ، ءۇزىندى جاتتاۋ.
«جىرشى تاستار –الەمنىڭ كەرەمەت تاڭعاجايىبى » (ويتولعاۋ جازۋ.)
يساتاي اۋدانى، زينەدەن سەلوسى، يۋ.گاگارين اتىنداعى
ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جارىلعاسوۆا گۇلشات
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كۇلتەگىن جىرلارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك - كۇلتەگىن جىرلارى تۋرالى تەرەڭ تۇسىندىرە وتىرىپ، كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن ۇعىندىرۋ. وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىققا، شىعارماشىلىققا دەگەن ىنتالارىن ارتتىرىپ، بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
دامىتۋشىلىق - ورحون ەسكەرتكىشتەرىنەن تابىلعان جىردا ايتىلاتىن نەگىزگى ماسەلەلەردى تانىستىرا وتىرىپ، جىرداعى تۇلعالارعا جان-جاقتى سيپاتتاما بەرۋ.وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن قۇندىلىعىن باعالاۋ.
تاربيەلىك - وقۋشىلاردى ىزدەنۋگە جەتەلەۋ، وتاندى سۇيۋگە باۋلۋ، تاريح تاعىلىمدارى ارقىلى ءتالىمدى تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: ىزدەندىرۋ، بايانداۋ، جيناقتاۋ، سالىستىرۋ، تالداۋ،پىكىرلەسۋ، وي قوزعاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قوسىمشا وقۋلىقتار،ينتەراكتيۆتى تاقتادان كورسەتىلەتىن سلايدتار.
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
امانداسۋ.
ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. نەلىكتەن ءبىز ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنىڭ باسى دەپ ەسەپتەيمىز؟
3. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنە جاتاتىن قانداي شىعارمالاردى بىلەسىڭ؟
4. بۇلاردى زەرتتەپ، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا قوسۋعا، ەلگە تانىتۋعا ۇلەس قوسقان قازاق عالىمدارىن اتاڭدار.
ءىىى. جاڭا ساباقتىڭ مازمۇنى.
1. وي شاقىرۋ. سەكەن تۇرىسبەكوۆتىڭ «كۇلتەگىن» كۇيى ويناتىلادى.
ينتەراكتيۆتى تاقتادان كونە تۇركى ءالفاۆيتىنىڭ، تاس ەسكەرتكىشتەردىڭ سۋرەتى كورسەتىلەدى.
«تۇركى حالقىنىڭ اتاق-داڭقى وشپەسىن... »(«كۇلتەگىن»جىرىنان.) سوزىنە وقۋشىلاردىڭ نازارى اۋدارىلادى.
ورتا ازيانىڭ تۇركى تايپالارى رۋنا جازۋىن قولدانعان، ال اراب ءالىپبيىن كەيىنىرەك، X عاسىردا يسلام ءدىنىنىڭ ەنۋىنە بايلانىستى پايدالانعان.الەمگە ايگىلى ورحون ەسكەرتكىشتەرى تاستارىنىڭ بەتىنە وسى رۋنا جازۋىمەن كوپتەگەن جىرلار جازىلعان(VIII).ولاردى العاش تاپقاندار: شۆەد وفيسەرى يوگانن جانە ورىس عالىمى ن.م.يادرينسيەۆ (XVIII-XIXعع.).قۇلپىتاستارعا قاشالىپ جازىلىپ، بىزگە جەتكەن وسى ءبىر عاجايىپ جازۋلاردى عىلىمدا رۋنالىق جازۋلار دەپ اتايدى.ول جازۋلاردا VIIع. ىرگەلى مەملەكەتى - تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ ءوزارا جاۋلاسۋى، جورىقتارى مەن سوعىستارى سۋرەتتەلەدى.كەيىننەن ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى اتانعان جىرلاردىڭ نەگىزگى ويى – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، بەرەكە-بىرلىگىن ساقتاۋعا شاقىرۋ.
جىردا ايتىلاتىن نەگىزگى ماسەلە
1.تۇركى قاعاناتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلعان 630-680 جىلدار.
2.تۇركىلەردىڭ تاۋعاشتارعا باعىنىشتىلىعى؛
ءبىرى - تاۋعاشتىڭ التىن-كۇمىسىنە، جىبەك ماتاسىنا الدانىپ قالۋى؛
ەكىنشى – تاققا وتىرعان ۇرپاقتارىنىڭ جىگەرسىزدىگى؛
2. «كۇلتەگىن» جىرىن مانەرلەپ وقىپ، ءتۇسىندىرۋ.وقۋشىلارعا مانەرلەپ، ءۇزىندى وقىتۋ.
وقۋلىقپەن جۇمىس. جىردىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن بىلدىرەتىن ءسوز ايشىقتارىن تەرىپ جازۋ.مىسالى:
«وت-سۋ قىلمادىم»،
«تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم»،
«تىزەلىنى بۇكتىردى، باستىنى ەڭكەيتتى»؛
3.جىرداعى تۇلعالاردى توپتاستىرىپ، سيپاتتاما بەرۋ.
كۇلتەگىن
توڭۇقۇق
بىلگە قاعان
ەلتەرىس
قاپاعان
ەلبىلگە انا،
تاۋعاش حالقى
ۇماي انا
قۇلتەگىن- جىرداعى وقيعانى ۇيىمداستىرۋشى نەگىزگى تۇلعا.ونى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەرلىك تۋرالى ۇعىمىنىڭ جيىنتىق بەينەسى دەۋگە بولادى.كۇلتەگىندە تۇركىلەرگە ءتان ەرجۇرەك، ءورشىل،قايسار، قايتپاس مىنەز بار.ەلدىڭ «سونداي باتىرىم بولسا» دەگەن ارمانىنا ساي ناعىز باتىر.
47جاس جاساعان اسكەرباسى،بۋمىن،قاپاعان، ىستەمى قاعانداردىڭ ۇرپاعى، بىلگە قاعاننىڭ تۋعان ءىنىسى، جىرداعى ەڭ وزەكتى تۇلعا، ەپوستىق وبراز.
3. قۇلتەگىن بەينەسىنە جان-جاقتى تالداۋ جاساۋ.
كۇلتەگىن - اتقا مىقتى،بەكەم بەكزادا دەگەن ءسوز.
كۇلتەگىن تۇلپارلارى - الىپ شالشى اق ايعىر، ازماناق، قاراگەر، باشعى بوز ات
كۇلتەگىن ءومىرىنىڭ جىردا ءارتۇرلى جاس بەلەسىمەن ايقىن سيپاتتالۋىن تەرىپ جازىپ كورۋ.
...ءىنىم كۇلتەگىن جەتى جاستا قالدى...-7جاس؛
...ون جاستا...ءىنىم كۇلتەگىن ەر اتاندى...-10 جاس؛
...ون التى جاسقا كەلگەندە. ...ەل-جۇرتىن سونشا مولايتتى...-16 جاس؛
جيىرما ءبىر جاسىندا چاچا سەڭۇنمەن ايقاستىق...-21 جاس؛
كۇلتەگىن جيىرما التى جاسقا كەلگەندە...-26 جاس؛
كۇلتەگىننىڭ جيىرما جەتى جاسىندا. ..-27 جاس؛
كۇلتەگىن سول سوعىستا وتىز جاستا ەدى...-30جاس؛
كۇلتەگىن وتىز ءبىر جاستا ەدى...-31جاس؛
كۇلتەگىن ولگەندە قىرىق جەتى جاستا ەدى...-47 جاس؛
4. جىردى باتىرلار جىرىمەن سالىستىرۋ.
«كۇلتەگىن» جىرى
قويعا شاپقان بورىدەي،
تالقانداپ قۋىپ بەرەدى...
اكەم قاعاننىڭ
قوسىنى بورىدەي،
تالقانداپ قۋىپ
بەرەدى...
ايدارلىسىن قۇل قىلدى،
تۇلىمدىسىن تۇل قىلدى...
بەك ۇلدارى قۇل بولدى،
پاك قىزدارى كۇڭ بولدى...
«قوبىلاندى» جىرى...........
«الپامىس» جىرى............
5.ۆەنن دياگرامماسى.
6.سوزدىك جۇمىسى.
قاعان-حان.
بىلگە-اقىلدى، دانىشپان،بىلىكتى.
شاد، اتا بەكتەر-اسكەر باسشىلارى
توعىز وعىز- تايپانىڭ اتى.
IV.قورىتىندى.
باتىرلار جىرى – ەلدىكتى،
«كۇلتەگىن»جىرى- ەلدىكتى،
يساتاي-ماحامبەت-ەركىندىكتى،
جەلتوقسان كوتەرىلىسى-تاۋەلسىزدىكتى تۋ ەتتى، سول ءۇشىن كۇرەستى.
« بۇكىل تۇركى حالقى ءۇشىن
ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت ءبولدىم،
جانىپ كۇيدىم، ءورت بولدىم» («كۇلتەگىن»جىرىنان.) دەگەن جىر جولدارىن بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىستىر.(وزىندىك پىكىرىن ساباقتان العان اسەرىمەن بايلانىستىرۋ).
V.ۇيگە تاپسىرما.
جىردى ءتۇسىنىپ وقىپ، ءۇزىندى جاتتاۋ.
«جىرشى تاستار –الەمنىڭ كەرەمەت تاڭعاجايىبى » (ويتولعاۋ جازۋ.)
You Might Also Like
-
بولاشاق مامانداردىڭ قۇزىرلىعىنا قويىلاتىن تالاپتار
