بالاباقشادا ۇلتتىق ويىنداردى دامىتۋ
ءححى – عاسىر بىلىمدىلەر عاسىرى بولعاندىقتان بۇگىنگى تاڭدا زامانىمىزعا ساي زەردەلى، وي - ءورىسى جوعارى، جان – جاقتى دامىعان ۇرپاق قالىپتاستىرۋ مەملەكەتىمىزدىڭ العا قويعان اسا ماڭىزدى مىندەتى بولىپ تۇر. تاربيە مەن ءبىلىمنىڭ العاشقى ءدانى – مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە وشاعىندا بەرىلەدى. بالا دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولىپ، قوزعالىس، دەنە قۇرىلىسىنىڭ دۇرىس جەتىلۋى مەكتەپكە دەيىنگى كەزەڭدە قالىپتاسادى.
ۇلتتىق ويىندار – قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ويىن - ساۋىقتاردىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ باستاۋى العاشقى قاۋىمدىق قوعامدا شىققان. ۇلتتىق ويىندار نەگىزىندە ءار حالىق ءتۇرلى – ءتۇرلى جاتتىعۋلار جاساۋ جولىمەن دەنە شىنىقتىرۋ ءىسىنىڭ نەگىزىن سالدى. بەرتىن كەلە شىنايى سپورت ويىندارىنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولدى. ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا جاقسارتۋدا پايدالى اسا كۇشتى ەكەنى قيلى.
ۇلتتىق ويىندار – اتا – بابالارىمىزدان بىزگە بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. سوندىقتان، ۇيرەنۋدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسقا پايدالانۋدىڭ زامانىمىزعا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋگە پايداسى وراسان زور. ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ۇشتاسا بەرەدى.
ۆ.ا. سۋحوملينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: ويىنسىز اقىن – ويدىڭ قانشالىقتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاستىق شاق ومىرىمەن ۇشتاستىرىپ، ءوزىن قورشاعان، دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى.
ويىن دەگەنىمىز – ۇشقىن، بىلىمگە قۇمارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداي جاساعان وتى. مىنە، ويىن دەگەنىمىز - تىنىسىن كەڭ الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان-ويعا جەتەلەيتىن، ادامعا قيالمەن قانات بەرەتىن وسىنداي عاجاپ نارسە اقىل-وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى.
ۇلتتىق ويىنداردىڭ مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا لايىقتارى «كوكپار»، «ورامال الۋ»، «تاقيا جاسىرۋ»، «التىن قاقپا»، «اق سەرەك-كوك سەرەك»، «ايگولەك»، «اق ساندىق – كوك ساندىق»، «اق سۇيەك» بالانىڭ كوزىن جۇمعىزىپ الاڭداعى اعاش ىشىنە سۇيەكتى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ىزدەۋ ت.ب. ويىندار ويناتۋ ارقىلى بالانى تاپقىرلىققا، جىلدامدىققا، شاپشاڭدىققا، يكەمدىلىككە، باتىلدىلىققا ۇيرەتۋ ىسكە اسىرىلادى. ياعني، تاڭەرتەڭگى قابىلداۋ كەزىنەن كەشكە بالانىڭ ۇيگە قايتۋىنا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىنداعى كۇن تارتىبىنە سايكەس دەنە تاربيەسى كۇنى بويعى تاربيە تۇرلەرىمەن ءبىرتۇتاس ساباقتاس جۇرگىزىلەدى. سوندىقتان دا، باعدارلاما بويىنشا ارنايى وتىلەتىن تاقىرىپتىق تاربيە ساتتەرىنىڭ اراسىندا اۋەلى دەنە سەرگىتۋ، جۇمىس سوڭىندا ىرعاقتى قيمىل –قوزعالىس ويىندارىن وتكىزۋ كوزدەلەدى.
ەڭ باستىسى اتا-بابادان قالعان ونەر مەن ونەگە، ۇلگىلەرىنىڭ لايىقتىلارىن بالانىڭ سانا سەزىمىنە قۇيىپ كوزىنە كورسەتە وتىرىپ، ويىن ارقىلى بويىنا ءسىڭىرىپ، ولاردى ادەپتىلىككە، مەيىرىمدىلىككە ىزەتتىلىككە، تۋىسقاندىق پەن باۋىرمالدىققا، ۇلكەنگە - قۇرمەت، كىشىگە - قامقورلىققا باۋلىپ ادامدى قاجەتتەردى ۇعىندىرۋ، قالىپتاستىرۋ. ءبىر عاجابى ويىندار بالالاردىڭ جان سۇلۋلىعىندا، ءتان سۇلۋلىعىندا جان-جاقتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. وزگەنى بىلاي قويعاندا جان-جانۋارلار قالاي دىبىستايدى، قالاي ىس-ارەكەتتەر جاسايدى، ولاردى تىلىمىزدە قالاي ايتادى دەيتىن تانىمدىق، ءتىلدىڭ ماڭىزى زور ماسەلەلەردى «قالاي ايتۋدى بىلەسىڭ؟» ويىننىڭ ءوزى بالالاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ بەرەدى.
اتەش - شاقىرادى
ەسەك – باقىرادى
كۇزەن – شاقىلدايدى
باقا-باقىلدايدى
شىبىن – ىزىلدايدى
شىركەي ىزىندايدى
ويىندى ويناۋ بارىسىندا بالالاردىڭ جاس ەرەكشىلىگى ەسكەرىلەدى. ءار ءتۇرلى ويىننىڭ ءوتىلۋ بارىسىندا، ونىڭ ەرەجەسىن ساقتاپ، ياعني 3 كەزەڭنەن تۇراتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك:
ويىندى وتكىزەر الدىنداعى دايىندىق جۇمىس؛
ويىننىڭ باستالۋى مەن وينالۋ بارىسى؛
ويىننىڭ اياقتالۋى.
دەنە تاربيەسى ءىس - ارەكەتى مازمۇنى نەگىزىنەن قيمىلدى، ۇلتتىق ويىنداردان تۇرادى. ويىن كەزىندە جاسالاتىن قيمىل-قوزعالىستار بالالاردىڭ ەپتىلىك ، شاپشاڭدىق، كۇشتىلىك، باتىلدىق، توزىمدىلىك قابىلەتتەرىن دامىتادى. دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، اقىل – ويىن وسىرەدى. ويىن بارىسىندا بالالار بىر-بىرىمەن جاقىن ارالاسىپ، تاتۋ، ۇيىمشىل بولىپ وسەدى.
سونىمەن بىرگە ويىن ويناۋ نەگىزىندە بالا:
- كوڭىلدى بولىپ جاقسى دەمالادى؛
- دەنەسى قيمىلداپ، بويى سەرگيدى، ميى تىنىعادى؛
- ويىنعا قاتىسۋشىلار ءبىر-بىرىن تەز تۇسىنەدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەنەدى.
ويىندى ويناتۋ مەن ۇيرەتۋدىڭ ماقساتى:
- ۇلتتىق ويىندار دەنە شىنىقتىرۋ ىس-ارەكەتىندە كەڭ قولدانا وتىرىپ، بالالاردىڭ دەنە تاربيەسىن دۇرىس جولعا قويۋ، سپورتتىق شەبەرلىكتەرىن، مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ؛
- قازاق حالقىنىڭ ەرلىك-جاۋىنگەرلىك تاريحىن ۇرپاققا ەرلىكتىڭ وشپەس ۇلگىسىن قالدىرعان حاس باتىرلاردىڭ ءومىر ونەگەسىمەن تانىستىرۋ، ءوز جەرىن، ءوز ەلىن قورعاي الاتىن ەل جاندى، ۇلتتىق نامىسى مول جىگەرلى بۇلدىرشىندەردى تاربيەلەۋ؛
- جاس ۇرپاقتى وزدىگىنەن ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋگە ۇيرەتىپ ءوزىن-وزى تاربيەلەۋگە داعدىلاندىرۋ.
ۇلتتىق ويىن ويناتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى :
بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ؛
دەنەنى شىنىقتىرۋ؛
مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ؛
ءوزىن-وزى تاربيەلەۋ، ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋ.
ويىندى ويناتۋ مەن ۇيرەتۋدىڭ مىندەتتەرى:
قاجەتتى دەنە قوزعالىس داعدىلارىن، تانىمدىق-قوزعالىس بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ؛
قالىپتاستىراتىن دەنە جاتتىعۋلارىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىمەن بالالاردى تانىستىرۋ؛
دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان قوزعالىس ارەكەتتەرىمەن دەنە جاتتىعۋلارىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن بالالارعا مەڭگەرتۋ؛
قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرىپ دامىتۋ؛
وقۋ ىس-ارەكەتتەرىندە باعدارلامانىڭ مازمۇنىنا قاراي سەرگىتۋ جاتتىعۋلارى رەتىندە قولدانۋعا بولادى. دەنە شىنىقتىرۋ ىس-ارەكەتتەرىندە قيمىلدى ويىن رەتىندە ۇلتتىق ويىنداردى الۋدا تاربيەشىنىڭ ءوز ەركىندە.
مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا ۇيىمداستىرىلعان تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ كۇن تارتىبىندە جوسپارلاۋعا بولادى.
ويىن – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ىس-ارەكەتتەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. ويىن – بالانىڭ، بۇكىل بالالار كوللەكتيۆىنىڭ دامۋىندا باستى رول اتقارادى. بالالارعا ۇلتتىق ويىندار ارقىلى حالقىمىزدىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تانىستىرۋ قولعا الىنعان. جيناقتاعى ۇلتتىق ويىنداردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەگە ادىستەمەلىك قۇرال بولىپ تابىلادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ قوعامدىق قۇبىلىستاردى، قوعامداعى ەرەسەك ادامداردىڭ ىس-اركەتىن ءوز تۇسىنىگىنشە ارەكەتى ارقىلى بەينەلەۋى ويىن بولىپ سانالادى. ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنا شولۋ جاساۋدا كوڭىل اۋداراتىنىمىز ول ەڭبەكپەن، ونەرمەن، قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا دامىعان، ياعني ويىندى ومىردەن اجىراتىپ قاراي المايمىز. بالالار تەك ويناپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ويلايدى، اڭعارادى، كوپ نارسەنى بىلۋگە، زەرتتەۋگە تالپىنادى. ياعني، قازىرگى زامان اعىمىنا قاراي بەلسەنە قاتىسادى. اسا كورنەكتى ۇزدىك پەداگوگ ن.ك.كرۋپسكايا قيمىلدى ويىن جونىندە بىلاي دەپ تولعانادى: «ويىن – ءوسىپ كەلە جاتقان بالا ورگانيزمىنىڭ قاجەتى. ويىندا بالانىڭ دەنە كۇشى ارتادى، قولى قاتايىپ، دەنەسى شىڭدالا تۇسەدى، كوزى قىراعىلانادى، زەرەكتىلىگى، تاپقىرلىعى، ىنتاسى ارتىپ جەتىلە تۇسەدى. ويىندا بالالاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق داعدىلارى قالىپتاسىپ شىڭدالادى». ۇلتتىق ويىندارىمىز بالالارعا تاربيەلىك مانىمەن، دەنە ءبىتىمىنىڭ اسەم دە سىمباتتى بولىپ بىتۋگە پايداسى زور. ءبىر-اق مىسال كەلتىرىپ كەتەيىن: «قۋىر-قۋىر، قۋىرماش» ويىنى بالالاردىڭ ساۋساق ماتوريكاسىن دامىتۋعا، ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋگە، كوڭىلىن كوتەرۋگە قولدانۋعا بولادى. بالالاردى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىمەن، ويناتا وتىرىپ جان-جاقتى تاربيەلەيمىز. سونىمەن قاتار بىرنەشە ۇلتتىق ويىنداردى شارتىمەن ۇسىنامىن:
ارقان تارتۋ.
بۇل ەكى توپقا بولىنگەن بالالارمەن نەمەسە ەكى بالامەن وينالادى. ارقاننىڭ ەكى جاعىنان ەكى بالا نەمەسە ەكى توپقا بولىنگەن بالالار تارتىسادى. قاي توپ ارقاندى ءوز جاعىنا تارتىپ، الىپ، كەسە سول توپ جەڭىسكە جەتەدى. ەكى بالا تارتىسقاندا قاي بالا وزىنە قاراي ارقاندى تارتىپ ەكىنشى بالانى قۇلاتسا، قۇلاماعان بالا جەڭىسكە جەتەدى.
ورامال تاستاماق
بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرادى. باستاۋشى(تاربيەشى) بالالاردى اينالا ءجۇرىپ ءبىر بالانىڭ ارتىنا ورامال تاستاپ كەتەدى. ارتىنا ورامالدى تاستاعانىن سەزگەن بالا مەنىڭ ارتىمدا دەپ جاۋاپ بەرەدى. ارتىنا ورامالدىڭ تاستالعانىن سەزبەسە ول ولەڭ، تاقپاق ايتىپ نەمەسە بيلەپ بەرۋى كەرەك. بالالار شەڭبەر بويىندا كوزدەرىن جۇمىپ تۇرۋى كەرەك. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
اقسەرەك-كوكسەرەك.
بۇل ويىندى ويناۋ ءۇشىن بالالار ەكى توپقا بولىنەدى، قولدارىنان ۇستاپ تۇرادى. ارا قاشىقتىق 20-30 قادام.
1ء-شى توپ. ويىندى باستايدى: اقسەرەك-اۋ اق سەرەك
بىزدەن سىزگە كىم كەرەك.
2ء-شى توپ اقسەرەك –اۋ اق سەرەك
جامان-جامان بالا اتى (بالا اتى) كەرەك
اتى اتالعان بالا كەلەسى توپقا دەيىن جۇگىرىپ بارىپ ورتاسىنان ۇستاسقان قولداردى اجىراتىپ كەتۋ كەرەك. ەگەر ءوتىپ كەتسە سول توپتان ءبىر بالانى توبىنا الىپ قايتادى، وتە الماسا سول توپتا قالادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
قىز –قۋۋ
بالالار اراسىنان ءبىر ەر بالا، ءبىر قىزدى(اعاش اتپەن) قۋادى. بالا قىزعا جەتىپ قولىنان ۇستاسا ول جەڭىسكە جەتكەنى. كەيدە قىزدى 2 بالا دا قۋادى قاي بالا بۇرىن جەتىپ قىز قولىن ۇستاسا سول بالا جەڭىسكە جەتەدى.
تۇيىلگەن ورامال.
ويىن جۇرگىزۋشى ويىندى ءوزى باستايدى. ەڭ الدىمەن بالالاردى اينالاسىنا جيناپ الادى دا «1، 2، 3» - دەپ داۋىستايدى. وسى كەزدە بالالار جان-جاققا بىتىراي قاشادى. ال ويىن جۇرگىزۋشىسى قولىندا تۇيىلگەن ورامالى بار بالانى قۋالايدى. ول ورامالدى باسقا بىرەۋگە لاقتىرادى قاعىپ العان بالا قاشا جونەلەدى. وسىلايشا ويىن جۇرگىزىلەدى، ءتۇيۋلى ورامالدى العانشا قۋالاي بەرەدى. ۇستالعان ويىنشى كوپشىلىك ۇيعارىمىمەن ورتادا تۇرىپ ونەر كورسەتەدى. ودان كەيىن ويىن جۇرگىزۋشى اۋىستىرىلادى. ويىن ويناپ بولعان سوڭ بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرادى.
سوقىر تەكە.
بالالار دوڭگەلەنە تۇرادى. ءبىر بالانىڭ كوزى بايلانىپ قويىلادى.
بالالار: بوتا، بۇزاۋ، قوزى، لاق
قايدا كەتكەن قۇلىنشاق
سوقىرتەكە باق-باق
مەنى ىزدەن تاپ-تاپ
دەپ تاقپاقتايدى.
سودان كەيىن سوقىرتەكە (بالانىڭ كوزى بايلاۋلى) بالالاردى قۋالايدى نەمەسە بالالار ونىڭ جانىنا كەلىپ ءتۇرتىپ قاشادى. سوقىر تەكە ۇستاپ العان بالانىڭ كوزى بايلانادى دا ول «سوقىر تەكە» ءرولىن اتقارادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
ساقينا جاسىرۋ
ويىندى وتكىزۋشى جانە ساقينا جاسىرۋشى بالا بەلگىلەنەدى. قالعان ويىنشىلار جەرگە وتىرىپ تىزىلەرىنىڭ ۇستىنە الاقاندارىن جايادى. باستاۋشى جابۋلى قولىن ءاربىر ويىنشىنىڭ الاقانىنا سالىسىمەن، ول بالا الاقانىن جابا قويادى.باستاۋشى ءبىر بالانىڭ الاقانىنا ساقينا سالىسىمەن، ويىنشىلاردىڭ بىرەۋىنەن-«ساقينا كىمدە»-دەپ سۇرايدى. ول ساقينانىڭ كىمدە ەكەنىن بىلسە سول بالامەن ورنىن اۋىستىرادى. ال بىلمەسە ول ءوز ونەرىن كورسەتەدى. ويىن باسقارۋشى ويىندى وسىلاي جالعاستىرا بەرەدى.
قۋىر-قۋىر قۋىرماش.
وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعىن ءبىر جەرگە تۇيىستىرەدى دە، سول قولىمەن ونى بۇرمەلەپ قاپسىرا ۇستايدى.سودان سوڭ ەكىنشى بالاعا:
- ورتاڭعى ساۋساعىمدى تاپشى، - دەيدى.ەكىنشى بالاعا قاراپ بايقاپ وتىرادى دا، مىنە، -دەپ ءبىر ساۋساقتىڭ باسىنان شىمشىپ ۇستاپ تۇرادى.ەگەر ەكىنشى بالا جاسىرۋشىنىڭ ورتانعى ساۋساعىن ءدال تاپسا، ۇپايدى ءبىرىنشى بالا تارتادى.ۇتقان بالا ۇپاي الۋ ءۇشىن مىنا ەرەجەلەرمەن سوزدەردى جاقسى ءبىلۋى كەرەك.
1. باس بارماقتان باستاپ شىناققا دەيىن ساۋساقتاردىڭ اتىن ءبىر تۇگەل اتاپ بەرەدى: باسبارماق، بالان ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنتاي بوبەك.بەس ساۋساعىن تۇگەل جۇمادى.تاعى دا باس بارماعىننان باستاپ، بىلاي دەپ 5 ساۋساقتى تۇگەل جازادى.
سەن تۇر قويىڭا بار.
سەن تۇر تۇيەڭە بار
سەن تۇر جىلقىڭا بار
سەن تۇر سيىرىڭا بار
سەن كىشكەنتاي ءالى جاس ەكەنسىڭ
قازاننىڭ قاسپاعىن قىرىپ جە دە، جىلاماي وتىرا تۇر.
ەندى وسى شىناشاقتىڭ ءوزى الاقان شۇڭقىرىنا بۇگىپ تۇقىرتا ۇستايدى دا:
قۋىر-قۋىر ، قۋىرماش
بالاپانعا بيداي شاش
اجەڭ كەلسە ەسىك اش
قاسقىر كەلسە مىقتاپ باس
شىناشاقتى شىر اينالدىرىپ، بالانىڭ الاقانىن قىتىقتايدى.وسىلاردى ىستەپ بولا بەرىپ:
مىنا جەردە قوي بار
مىنا جەردە جىلقى بار
مىنا جەردە جىلقى بار
مىنا جەردە تۇلكى بار
- دەپ بالانىڭ بىلەگىنەن قولتىعىنا دەيىن ءتۇرتىپ ەڭ سوڭىندا مىنا جەردە كۇلكى بار –دەپ ءسال عانا قىتىق-قىتىق! قىتىقتايدى
حان تالاپاي.
بۇل وتىرىپ وينالاتىن، نەگىزىنەن قىز بالالارعا ارنالعان ويىن.وعان تورت-بەس ۇمىتكەردەن قاتىسادى.ويىن ءۇشىن ون اسىق تاڭداپ الىنادى.ون ءبىرىنشى اسىقتاردان ەرەكشە وزگە تۇسكە (قىزىل، نە كوك) بويالعان بولۋى شارت بىر-بىردەن اسىق ءۇيىرۋسىۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ويىنشىلار كەزەكتەرىن بولىسەدى.بۇدان سوڭ العاشقى ويىنشى قوس ۋىستاي ۇستاعان بار اسىقتى ورتاعا ءۇيىرۋى كەرەك.قالعان ويىنشىلار اڭدىسىن اڭداپ وزگە اسىقتاردان ەرەكشەلەنگەن «حانعا» قادالادى.سەبەبى، حان الشى تۇسسە، بارلىعى تارپا باس سالىپ، ورتاداعى اسىقتاردى، حان تالاپاي جاساۋى ءتيىس.حان كىمنىڭ قولىندا كەتسە، كەلەسى ءۇيىرى كەزەگى سوعان بەرىلەدى ەكەن، حان مەن بىرگە قولىنا ىلىنگەن اسىقتاردىڭ سانىنا قاراي ۇپاي جازىلادى.
حان الشى تۇسپەگەن جاعدايدا ۇيىرگەن ويىنشى شاشىلعان اسىقتاردىڭ بۇگى مەن بۇگىن، شىگى مەن شىگىن ، الشىسىمەن-الشىسىن تايكەسىمەن مەن تايكەسىن بىر-بىرىنە سوعىپ، كەنەيلەر بىر-بىرىنە تيمەي قالعانشا ۇپاي جينايدى.كوزدەگەن اسىعى ءۇشىنشى ءبىر اسىققا ءتيىپ كەتسە، نەمەسە بوگدە اسىقتى قوزعاپ قالسا دا، ويىننىڭ بۇزىلعانى.وندا كەزەك كەلەسى ويىنشىعا بەرىلەدى.وسى رەتپەن ءار ويىنشى جيناعان اسىعىنىڭ سانىنا قاراي ۇپاي جينايدى. مەجەلى ۇپاي سانىن (100 نە 50 نەمەسە 80-40) ويىن جۇرگىزۋشى الدىن الا بەلگىلەيدى.مەجەگە بۇرىن جەتكەن ويىنشى جەڭىمپاز بولىپ سانالادى. ەسكەرتۋ: اسىقتاردى بىر-بىرىنە تيگىزۋ كەزىندە قولمەن سۇيرەتىپ اپارۋعا، ورىننان قوزعاپ تۇزەتۋگە بول مايدى.ويىننىڭ سوڭىنا دەيىن حانعا بىردە - ءبىر اسىق تيمەۋى كەرەك.سەبەبى ول –حان.
اۋدارىسپاق
قازاقتىڭ كادىمگى ۇلتتىق ويىن سپورت ويىنى.قاراپايىم بورەنەدەن «اعاش ات» جاساۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق.ەكى جاق باسى بەرىك تۇعىرعا بەكىتىلگەن بيىكتىگى ءبىر-بىر جارىم مەتردەي (بالالاردىڭ جاسىنا قاراي) ۇزىندىعى 70-80 سانتيمەتردەي ءبىر –بىرىنە قاپتالداس ورنالاسقان «اعاشتاردىڭ» ارا قاشىقتىعى ەكى جاقتان سوزىلعان قول ەرىن جەكتەتىندەي بولسا جەتكىلىكتى..ولارعا مىنگەن «شاباندوز» بالالار بىر-بىرىنە قاراما قارسى وتىرىپ قول ۇستاسادى.تورەشىنىڭ بەلگىسىمەن ءبىرى-بىرى تارتىپ، نە يتەرىپ، ايتەۋىر قاي ايلاسىن، نە كۇشىن اسىرعانى قارسىلاسىن»اعاش اتتان» اۋدارىپ ءتۇسۋى شارت.اياقتى جەرگە اعاش اتقا تىرەۋگە بولمايدى.ويىن شارتى بۇزىلادى.اعاش اتتىڭ قۇلاعاندا اينالاسىنا قۇم نەمەسە اعاش ۇگىندىلەرى توسەلۋ كەرەك.
تەڭگە ءىلۋ.
ويىنعا قاتىسۋشىلار تەپە-تەڭ ەكى توپقا بولىنەدى.ءار قايسىسى جەكە-جەكە شىبىقتان ات مىنەدى. ويىن كەزگى باستالاتىن جەرگە سىزىق سىزىلادى.ودان ءارى 20-30 مەتردەي جەردەن تەرەڭدىگى ءبىر قارىستاي ەكى شۇڭقىر قازىلادى.شۇڭقىرعا ون-وننان تاس سالىنادى.سودان ەكى توپتان ەكى سايىسكەر شىعادى.سىزىققا كەلىپ قاتارلاسىپ تۇرادى.باستاۋشىنىڭ بەلگىسى بويىنشا شىبىق اتتارىن قۇيعىتىپ، شابا جونەلەدى.سول بەتتەرىمەن الگى شۇڭقىرعا جەتىپ قول سوعىپ جىبەرەدى دە، تاستى ءىلىپ الىپ، ءارى قاراي شاۋىپ كەتە بارادى، شۇڭقىر تۇسىندا بوگەلۋگە بولمايدى. ۇپاي ءار سايىسكەردىڭ ءىلىپ العان تاستارىنىڭ سانىنا قاراي ەسەپتەلەدى.قاي توپ كوپ ۇپاي جيناسا، سول توپ جەڭەدى.
ۇلتتىق ويىندار – قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ويىن - ساۋىقتاردىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ باستاۋى العاشقى قاۋىمدىق قوعامدا شىققان. ۇلتتىق ويىندار نەگىزىندە ءار حالىق ءتۇرلى – ءتۇرلى جاتتىعۋلار جاساۋ جولىمەن دەنە شىنىقتىرۋ ءىسىنىڭ نەگىزىن سالدى. بەرتىن كەلە شىنايى سپورت ويىندارىنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولدى. ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا جاقسارتۋدا پايدالى اسا كۇشتى ەكەنى قيلى.
ۇلتتىق ويىندار – اتا – بابالارىمىزدان بىزگە بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. سوندىقتان، ۇيرەنۋدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسقا پايدالانۋدىڭ زامانىمىزعا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋگە پايداسى وراسان زور. ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ۇشتاسا بەرەدى.
ۆ.ا. سۋحوملينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: ويىنسىز اقىن – ويدىڭ قانشالىقتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاستىق شاق ومىرىمەن ۇشتاستىرىپ، ءوزىن قورشاعان، دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى.
ويىن دەگەنىمىز – ۇشقىن، بىلىمگە قۇمارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداي جاساعان وتى. مىنە، ويىن دەگەنىمىز - تىنىسىن كەڭ الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان-ويعا جەتەلەيتىن، ادامعا قيالمەن قانات بەرەتىن وسىنداي عاجاپ نارسە اقىل-وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى.
ۇلتتىق ويىنداردىڭ مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا لايىقتارى «كوكپار»، «ورامال الۋ»، «تاقيا جاسىرۋ»، «التىن قاقپا»، «اق سەرەك-كوك سەرەك»، «ايگولەك»، «اق ساندىق – كوك ساندىق»، «اق سۇيەك» بالانىڭ كوزىن جۇمعىزىپ الاڭداعى اعاش ىشىنە سۇيەكتى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ىزدەۋ ت.ب. ويىندار ويناتۋ ارقىلى بالانى تاپقىرلىققا، جىلدامدىققا، شاپشاڭدىققا، يكەمدىلىككە، باتىلدىلىققا ۇيرەتۋ ىسكە اسىرىلادى. ياعني، تاڭەرتەڭگى قابىلداۋ كەزىنەن كەشكە بالانىڭ ۇيگە قايتۋىنا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىنداعى كۇن تارتىبىنە سايكەس دەنە تاربيەسى كۇنى بويعى تاربيە تۇرلەرىمەن ءبىرتۇتاس ساباقتاس جۇرگىزىلەدى. سوندىقتان دا، باعدارلاما بويىنشا ارنايى وتىلەتىن تاقىرىپتىق تاربيە ساتتەرىنىڭ اراسىندا اۋەلى دەنە سەرگىتۋ، جۇمىس سوڭىندا ىرعاقتى قيمىل –قوزعالىس ويىندارىن وتكىزۋ كوزدەلەدى.
ەڭ باستىسى اتا-بابادان قالعان ونەر مەن ونەگە، ۇلگىلەرىنىڭ لايىقتىلارىن بالانىڭ سانا سەزىمىنە قۇيىپ كوزىنە كورسەتە وتىرىپ، ويىن ارقىلى بويىنا ءسىڭىرىپ، ولاردى ادەپتىلىككە، مەيىرىمدىلىككە ىزەتتىلىككە، تۋىسقاندىق پەن باۋىرمالدىققا، ۇلكەنگە - قۇرمەت، كىشىگە - قامقورلىققا باۋلىپ ادامدى قاجەتتەردى ۇعىندىرۋ، قالىپتاستىرۋ. ءبىر عاجابى ويىندار بالالاردىڭ جان سۇلۋلىعىندا، ءتان سۇلۋلىعىندا جان-جاقتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. وزگەنى بىلاي قويعاندا جان-جانۋارلار قالاي دىبىستايدى، قالاي ىس-ارەكەتتەر جاسايدى، ولاردى تىلىمىزدە قالاي ايتادى دەيتىن تانىمدىق، ءتىلدىڭ ماڭىزى زور ماسەلەلەردى «قالاي ايتۋدى بىلەسىڭ؟» ويىننىڭ ءوزى بالالاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ بەرەدى.
اتەش - شاقىرادى
ەسەك – باقىرادى
كۇزەن – شاقىلدايدى
باقا-باقىلدايدى
شىبىن – ىزىلدايدى
شىركەي ىزىندايدى
ويىندى ويناۋ بارىسىندا بالالاردىڭ جاس ەرەكشىلىگى ەسكەرىلەدى. ءار ءتۇرلى ويىننىڭ ءوتىلۋ بارىسىندا، ونىڭ ەرەجەسىن ساقتاپ، ياعني 3 كەزەڭنەن تۇراتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك:
ويىندى وتكىزەر الدىنداعى دايىندىق جۇمىس؛
ويىننىڭ باستالۋى مەن وينالۋ بارىسى؛
ويىننىڭ اياقتالۋى.
دەنە تاربيەسى ءىس - ارەكەتى مازمۇنى نەگىزىنەن قيمىلدى، ۇلتتىق ويىنداردان تۇرادى. ويىن كەزىندە جاسالاتىن قيمىل-قوزعالىستار بالالاردىڭ ەپتىلىك ، شاپشاڭدىق، كۇشتىلىك، باتىلدىق، توزىمدىلىك قابىلەتتەرىن دامىتادى. دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، اقىل – ويىن وسىرەدى. ويىن بارىسىندا بالالار بىر-بىرىمەن جاقىن ارالاسىپ، تاتۋ، ۇيىمشىل بولىپ وسەدى.
سونىمەن بىرگە ويىن ويناۋ نەگىزىندە بالا:
- كوڭىلدى بولىپ جاقسى دەمالادى؛
- دەنەسى قيمىلداپ، بويى سەرگيدى، ميى تىنىعادى؛
- ويىنعا قاتىسۋشىلار ءبىر-بىرىن تەز تۇسىنەدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەنەدى.
ويىندى ويناتۋ مەن ۇيرەتۋدىڭ ماقساتى:
- ۇلتتىق ويىندار دەنە شىنىقتىرۋ ىس-ارەكەتىندە كەڭ قولدانا وتىرىپ، بالالاردىڭ دەنە تاربيەسىن دۇرىس جولعا قويۋ، سپورتتىق شەبەرلىكتەرىن، مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ؛
- قازاق حالقىنىڭ ەرلىك-جاۋىنگەرلىك تاريحىن ۇرپاققا ەرلىكتىڭ وشپەس ۇلگىسىن قالدىرعان حاس باتىرلاردىڭ ءومىر ونەگەسىمەن تانىستىرۋ، ءوز جەرىن، ءوز ەلىن قورعاي الاتىن ەل جاندى، ۇلتتىق نامىسى مول جىگەرلى بۇلدىرشىندەردى تاربيەلەۋ؛
- جاس ۇرپاقتى وزدىگىنەن ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋگە ۇيرەتىپ ءوزىن-وزى تاربيەلەۋگە داعدىلاندىرۋ.
ۇلتتىق ويىن ويناتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى :
بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ؛
دەنەنى شىنىقتىرۋ؛
مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ؛
ءوزىن-وزى تاربيەلەۋ، ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋ.
ويىندى ويناتۋ مەن ۇيرەتۋدىڭ مىندەتتەرى:
قاجەتتى دەنە قوزعالىس داعدىلارىن، تانىمدىق-قوزعالىس بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ؛
قالىپتاستىراتىن دەنە جاتتىعۋلارىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىمەن بالالاردى تانىستىرۋ؛
دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان قوزعالىس ارەكەتتەرىمەن دەنە جاتتىعۋلارىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن بالالارعا مەڭگەرتۋ؛
قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرىپ دامىتۋ؛
وقۋ ىس-ارەكەتتەرىندە باعدارلامانىڭ مازمۇنىنا قاراي سەرگىتۋ جاتتىعۋلارى رەتىندە قولدانۋعا بولادى. دەنە شىنىقتىرۋ ىس-ارەكەتتەرىندە قيمىلدى ويىن رەتىندە ۇلتتىق ويىنداردى الۋدا تاربيەشىنىڭ ءوز ەركىندە.
مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا ۇيىمداستىرىلعان تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ كۇن تارتىبىندە جوسپارلاۋعا بولادى.
ويىن – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ىس-ارەكەتتەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. ويىن – بالانىڭ، بۇكىل بالالار كوللەكتيۆىنىڭ دامۋىندا باستى رول اتقارادى. بالالارعا ۇلتتىق ويىندار ارقىلى حالقىمىزدىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تانىستىرۋ قولعا الىنعان. جيناقتاعى ۇلتتىق ويىنداردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەگە ادىستەمەلىك قۇرال بولىپ تابىلادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ قوعامدىق قۇبىلىستاردى، قوعامداعى ەرەسەك ادامداردىڭ ىس-اركەتىن ءوز تۇسىنىگىنشە ارەكەتى ارقىلى بەينەلەۋى ويىن بولىپ سانالادى. ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنا شولۋ جاساۋدا كوڭىل اۋداراتىنىمىز ول ەڭبەكپەن، ونەرمەن، قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا دامىعان، ياعني ويىندى ومىردەن اجىراتىپ قاراي المايمىز. بالالار تەك ويناپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ويلايدى، اڭعارادى، كوپ نارسەنى بىلۋگە، زەرتتەۋگە تالپىنادى. ياعني، قازىرگى زامان اعىمىنا قاراي بەلسەنە قاتىسادى. اسا كورنەكتى ۇزدىك پەداگوگ ن.ك.كرۋپسكايا قيمىلدى ويىن جونىندە بىلاي دەپ تولعانادى: «ويىن – ءوسىپ كەلە جاتقان بالا ورگانيزمىنىڭ قاجەتى. ويىندا بالانىڭ دەنە كۇشى ارتادى، قولى قاتايىپ، دەنەسى شىڭدالا تۇسەدى، كوزى قىراعىلانادى، زەرەكتىلىگى، تاپقىرلىعى، ىنتاسى ارتىپ جەتىلە تۇسەدى. ويىندا بالالاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق داعدىلارى قالىپتاسىپ شىڭدالادى». ۇلتتىق ويىندارىمىز بالالارعا تاربيەلىك مانىمەن، دەنە ءبىتىمىنىڭ اسەم دە سىمباتتى بولىپ بىتۋگە پايداسى زور. ءبىر-اق مىسال كەلتىرىپ كەتەيىن: «قۋىر-قۋىر، قۋىرماش» ويىنى بالالاردىڭ ساۋساق ماتوريكاسىن دامىتۋعا، ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋگە، كوڭىلىن كوتەرۋگە قولدانۋعا بولادى. بالالاردى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىمەن، ويناتا وتىرىپ جان-جاقتى تاربيەلەيمىز. سونىمەن قاتار بىرنەشە ۇلتتىق ويىنداردى شارتىمەن ۇسىنامىن:
ارقان تارتۋ.
بۇل ەكى توپقا بولىنگەن بالالارمەن نەمەسە ەكى بالامەن وينالادى. ارقاننىڭ ەكى جاعىنان ەكى بالا نەمەسە ەكى توپقا بولىنگەن بالالار تارتىسادى. قاي توپ ارقاندى ءوز جاعىنا تارتىپ، الىپ، كەسە سول توپ جەڭىسكە جەتەدى. ەكى بالا تارتىسقاندا قاي بالا وزىنە قاراي ارقاندى تارتىپ ەكىنشى بالانى قۇلاتسا، قۇلاماعان بالا جەڭىسكە جەتەدى.
ورامال تاستاماق
بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرادى. باستاۋشى(تاربيەشى) بالالاردى اينالا ءجۇرىپ ءبىر بالانىڭ ارتىنا ورامال تاستاپ كەتەدى. ارتىنا ورامالدى تاستاعانىن سەزگەن بالا مەنىڭ ارتىمدا دەپ جاۋاپ بەرەدى. ارتىنا ورامالدىڭ تاستالعانىن سەزبەسە ول ولەڭ، تاقپاق ايتىپ نەمەسە بيلەپ بەرۋى كەرەك. بالالار شەڭبەر بويىندا كوزدەرىن جۇمىپ تۇرۋى كەرەك. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
اقسەرەك-كوكسەرەك.
بۇل ويىندى ويناۋ ءۇشىن بالالار ەكى توپقا بولىنەدى، قولدارىنان ۇستاپ تۇرادى. ارا قاشىقتىق 20-30 قادام.
1ء-شى توپ. ويىندى باستايدى: اقسەرەك-اۋ اق سەرەك
بىزدەن سىزگە كىم كەرەك.
2ء-شى توپ اقسەرەك –اۋ اق سەرەك
جامان-جامان بالا اتى (بالا اتى) كەرەك
اتى اتالعان بالا كەلەسى توپقا دەيىن جۇگىرىپ بارىپ ورتاسىنان ۇستاسقان قولداردى اجىراتىپ كەتۋ كەرەك. ەگەر ءوتىپ كەتسە سول توپتان ءبىر بالانى توبىنا الىپ قايتادى، وتە الماسا سول توپتا قالادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
قىز –قۋۋ
بالالار اراسىنان ءبىر ەر بالا، ءبىر قىزدى(اعاش اتپەن) قۋادى. بالا قىزعا جەتىپ قولىنان ۇستاسا ول جەڭىسكە جەتكەنى. كەيدە قىزدى 2 بالا دا قۋادى قاي بالا بۇرىن جەتىپ قىز قولىن ۇستاسا سول بالا جەڭىسكە جەتەدى.
تۇيىلگەن ورامال.
ويىن جۇرگىزۋشى ويىندى ءوزى باستايدى. ەڭ الدىمەن بالالاردى اينالاسىنا جيناپ الادى دا «1، 2، 3» - دەپ داۋىستايدى. وسى كەزدە بالالار جان-جاققا بىتىراي قاشادى. ال ويىن جۇرگىزۋشىسى قولىندا تۇيىلگەن ورامالى بار بالانى قۋالايدى. ول ورامالدى باسقا بىرەۋگە لاقتىرادى قاعىپ العان بالا قاشا جونەلەدى. وسىلايشا ويىن جۇرگىزىلەدى، ءتۇيۋلى ورامالدى العانشا قۋالاي بەرەدى. ۇستالعان ويىنشى كوپشىلىك ۇيعارىمىمەن ورتادا تۇرىپ ونەر كورسەتەدى. ودان كەيىن ويىن جۇرگىزۋشى اۋىستىرىلادى. ويىن ويناپ بولعان سوڭ بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرادى.
سوقىر تەكە.
بالالار دوڭگەلەنە تۇرادى. ءبىر بالانىڭ كوزى بايلانىپ قويىلادى.
بالالار: بوتا، بۇزاۋ، قوزى، لاق
قايدا كەتكەن قۇلىنشاق
سوقىرتەكە باق-باق
مەنى ىزدەن تاپ-تاپ
دەپ تاقپاقتايدى.
سودان كەيىن سوقىرتەكە (بالانىڭ كوزى بايلاۋلى) بالالاردى قۋالايدى نەمەسە بالالار ونىڭ جانىنا كەلىپ ءتۇرتىپ قاشادى. سوقىر تەكە ۇستاپ العان بالانىڭ كوزى بايلانادى دا ول «سوقىر تەكە» ءرولىن اتقارادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
ساقينا جاسىرۋ
ويىندى وتكىزۋشى جانە ساقينا جاسىرۋشى بالا بەلگىلەنەدى. قالعان ويىنشىلار جەرگە وتىرىپ تىزىلەرىنىڭ ۇستىنە الاقاندارىن جايادى. باستاۋشى جابۋلى قولىن ءاربىر ويىنشىنىڭ الاقانىنا سالىسىمەن، ول بالا الاقانىن جابا قويادى.باستاۋشى ءبىر بالانىڭ الاقانىنا ساقينا سالىسىمەن، ويىنشىلاردىڭ بىرەۋىنەن-«ساقينا كىمدە»-دەپ سۇرايدى. ول ساقينانىڭ كىمدە ەكەنىن بىلسە سول بالامەن ورنىن اۋىستىرادى. ال بىلمەسە ول ءوز ونەرىن كورسەتەدى. ويىن باسقارۋشى ويىندى وسىلاي جالعاستىرا بەرەدى.
قۋىر-قۋىر قۋىرماش.
وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعىن ءبىر جەرگە تۇيىستىرەدى دە، سول قولىمەن ونى بۇرمەلەپ قاپسىرا ۇستايدى.سودان سوڭ ەكىنشى بالاعا:
- ورتاڭعى ساۋساعىمدى تاپشى، - دەيدى.ەكىنشى بالاعا قاراپ بايقاپ وتىرادى دا، مىنە، -دەپ ءبىر ساۋساقتىڭ باسىنان شىمشىپ ۇستاپ تۇرادى.ەگەر ەكىنشى بالا جاسىرۋشىنىڭ ورتانعى ساۋساعىن ءدال تاپسا، ۇپايدى ءبىرىنشى بالا تارتادى.ۇتقان بالا ۇپاي الۋ ءۇشىن مىنا ەرەجەلەرمەن سوزدەردى جاقسى ءبىلۋى كەرەك.
1. باس بارماقتان باستاپ شىناققا دەيىن ساۋساقتاردىڭ اتىن ءبىر تۇگەل اتاپ بەرەدى: باسبارماق، بالان ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنتاي بوبەك.بەس ساۋساعىن تۇگەل جۇمادى.تاعى دا باس بارماعىننان باستاپ، بىلاي دەپ 5 ساۋساقتى تۇگەل جازادى.
سەن تۇر قويىڭا بار.
سەن تۇر تۇيەڭە بار
سەن تۇر جىلقىڭا بار
سەن تۇر سيىرىڭا بار
سەن كىشكەنتاي ءالى جاس ەكەنسىڭ
قازاننىڭ قاسپاعىن قىرىپ جە دە، جىلاماي وتىرا تۇر.
ەندى وسى شىناشاقتىڭ ءوزى الاقان شۇڭقىرىنا بۇگىپ تۇقىرتا ۇستايدى دا:
قۋىر-قۋىر ، قۋىرماش
بالاپانعا بيداي شاش
اجەڭ كەلسە ەسىك اش
قاسقىر كەلسە مىقتاپ باس
شىناشاقتى شىر اينالدىرىپ، بالانىڭ الاقانىن قىتىقتايدى.وسىلاردى ىستەپ بولا بەرىپ:
مىنا جەردە قوي بار
مىنا جەردە جىلقى بار
مىنا جەردە جىلقى بار
مىنا جەردە تۇلكى بار
- دەپ بالانىڭ بىلەگىنەن قولتىعىنا دەيىن ءتۇرتىپ ەڭ سوڭىندا مىنا جەردە كۇلكى بار –دەپ ءسال عانا قىتىق-قىتىق! قىتىقتايدى
حان تالاپاي.
بۇل وتىرىپ وينالاتىن، نەگىزىنەن قىز بالالارعا ارنالعان ويىن.وعان تورت-بەس ۇمىتكەردەن قاتىسادى.ويىن ءۇشىن ون اسىق تاڭداپ الىنادى.ون ءبىرىنشى اسىقتاردان ەرەكشە وزگە تۇسكە (قىزىل، نە كوك) بويالعان بولۋى شارت بىر-بىردەن اسىق ءۇيىرۋسىۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ويىنشىلار كەزەكتەرىن بولىسەدى.بۇدان سوڭ العاشقى ويىنشى قوس ۋىستاي ۇستاعان بار اسىقتى ورتاعا ءۇيىرۋى كەرەك.قالعان ويىنشىلار اڭدىسىن اڭداپ وزگە اسىقتاردان ەرەكشەلەنگەن «حانعا» قادالادى.سەبەبى، حان الشى تۇسسە، بارلىعى تارپا باس سالىپ، ورتاداعى اسىقتاردى، حان تالاپاي جاساۋى ءتيىس.حان كىمنىڭ قولىندا كەتسە، كەلەسى ءۇيىرى كەزەگى سوعان بەرىلەدى ەكەن، حان مەن بىرگە قولىنا ىلىنگەن اسىقتاردىڭ سانىنا قاراي ۇپاي جازىلادى.
حان الشى تۇسپەگەن جاعدايدا ۇيىرگەن ويىنشى شاشىلعان اسىقتاردىڭ بۇگى مەن بۇگىن، شىگى مەن شىگىن ، الشىسىمەن-الشىسىن تايكەسىمەن مەن تايكەسىن بىر-بىرىنە سوعىپ، كەنەيلەر بىر-بىرىنە تيمەي قالعانشا ۇپاي جينايدى.كوزدەگەن اسىعى ءۇشىنشى ءبىر اسىققا ءتيىپ كەتسە، نەمەسە بوگدە اسىقتى قوزعاپ قالسا دا، ويىننىڭ بۇزىلعانى.وندا كەزەك كەلەسى ويىنشىعا بەرىلەدى.وسى رەتپەن ءار ويىنشى جيناعان اسىعىنىڭ سانىنا قاراي ۇپاي جينايدى. مەجەلى ۇپاي سانىن (100 نە 50 نەمەسە 80-40) ويىن جۇرگىزۋشى الدىن الا بەلگىلەيدى.مەجەگە بۇرىن جەتكەن ويىنشى جەڭىمپاز بولىپ سانالادى. ەسكەرتۋ: اسىقتاردى بىر-بىرىنە تيگىزۋ كەزىندە قولمەن سۇيرەتىپ اپارۋعا، ورىننان قوزعاپ تۇزەتۋگە بول مايدى.ويىننىڭ سوڭىنا دەيىن حانعا بىردە - ءبىر اسىق تيمەۋى كەرەك.سەبەبى ول –حان.
اۋدارىسپاق
قازاقتىڭ كادىمگى ۇلتتىق ويىن سپورت ويىنى.قاراپايىم بورەنەدەن «اعاش ات» جاساۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق.ەكى جاق باسى بەرىك تۇعىرعا بەكىتىلگەن بيىكتىگى ءبىر-بىر جارىم مەتردەي (بالالاردىڭ جاسىنا قاراي) ۇزىندىعى 70-80 سانتيمەتردەي ءبىر –بىرىنە قاپتالداس ورنالاسقان «اعاشتاردىڭ» ارا قاشىقتىعى ەكى جاقتان سوزىلعان قول ەرىن جەكتەتىندەي بولسا جەتكىلىكتى..ولارعا مىنگەن «شاباندوز» بالالار بىر-بىرىنە قاراما قارسى وتىرىپ قول ۇستاسادى.تورەشىنىڭ بەلگىسىمەن ءبىرى-بىرى تارتىپ، نە يتەرىپ، ايتەۋىر قاي ايلاسىن، نە كۇشىن اسىرعانى قارسىلاسىن»اعاش اتتان» اۋدارىپ ءتۇسۋى شارت.اياقتى جەرگە اعاش اتقا تىرەۋگە بولمايدى.ويىن شارتى بۇزىلادى.اعاش اتتىڭ قۇلاعاندا اينالاسىنا قۇم نەمەسە اعاش ۇگىندىلەرى توسەلۋ كەرەك.
تەڭگە ءىلۋ.
ويىنعا قاتىسۋشىلار تەپە-تەڭ ەكى توپقا بولىنەدى.ءار قايسىسى جەكە-جەكە شىبىقتان ات مىنەدى. ويىن كەزگى باستالاتىن جەرگە سىزىق سىزىلادى.ودان ءارى 20-30 مەتردەي جەردەن تەرەڭدىگى ءبىر قارىستاي ەكى شۇڭقىر قازىلادى.شۇڭقىرعا ون-وننان تاس سالىنادى.سودان ەكى توپتان ەكى سايىسكەر شىعادى.سىزىققا كەلىپ قاتارلاسىپ تۇرادى.باستاۋشىنىڭ بەلگىسى بويىنشا شىبىق اتتارىن قۇيعىتىپ، شابا جونەلەدى.سول بەتتەرىمەن الگى شۇڭقىرعا جەتىپ قول سوعىپ جىبەرەدى دە، تاستى ءىلىپ الىپ، ءارى قاراي شاۋىپ كەتە بارادى، شۇڭقىر تۇسىندا بوگەلۋگە بولمايدى. ۇپاي ءار سايىسكەردىڭ ءىلىپ العان تاستارىنىڭ سانىنا قاراي ەسەپتەلەدى.قاي توپ كوپ ۇپاي جيناسا، سول توپ جەڭەدى.
You Might Also Like
