InfoHub Logo

الماتى وبلىسى كەربۇلاق اۋدانى قوعالى اۋىلى

پانفيلوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ كمم

تاريح جانە گەوگرافيا پاندەرىنىڭ ءمۇعالىمى

قابىلبەكوۆا اناركۋل ابدراحمانوۆنا

بالانى بوساڭسۋعا جىبەرەتىن دە جانە ونى قايتاراتىن دا كىمدەر؟

 

بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى. سوندىقتان حالىقتىق ورتادا اتا – انانىڭ، بۇكىل ەلدىڭ باقىتىن بالاعا، سانالى ۇرپاققا تەڭەگەن. قازاق حالقىندا بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى مەن وسۋىنە بايلانىستى ءتالىم تاربيە بەرۋدىڭ جۇيەلى «مەكتەبى» قالىپتاسقان. بويىنا بالا بىتكەن كەلىنشەك ءوزىنىڭ تەرىس مىنەزدەرى بولسا ءوزىن ىشتەي تاربيەلەپ، تەك جاقسىلىق جاساپ، جاقسى ويلاپ جۇرۋگە تىرىسقان. وسى تۇرعىدا قۇرساعىنداعى بالاسى بار انا نەمەن شۇعىلدانسا بالا سوعان بەيىم كەلەدى. سونىمەن دانا حالقىمىز ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءاربىر كىشكەنتاي دۇنيەگە ۇلكەن ءمان بەرىپ، زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. ءبىر حيكايادا: نارەستەلى بولعان ەكى جاس كونەكوز قارياعا بالانى تاربيەلەۋ ءۇشىن اقىل سۇراعالى كەلگەن ەكەن. سوندا قاريا: «بالالارىڭ ومىرگە كەلگەلى قانشا كۇن بولدى، - دەپ سۇرايدى. ەكەۋى بالاسىن قىرقىنان شىعارىپ كەلىپ وتىرعانىن ايتادى. قاريا باسىن شايقاپ: «تاربيە بەرۋ ءۇشىن 9 اي، 49 كۇنگە كەشىگىپ قالعان ەكەنسىڭدەر» - دەگەن ەكەن. بالاعا بايلانىستى قازاق حالقى كوپ ءداستۇر وتكىزگەن: «قۇرساق شاشۋ»، «جارىسقازان»، «شىلدەحانا»، «قىرقىنان شىعارۋ»، «قۇيرىق بوتقا»، «تۇساۋ كەسۋ»، «سۇندەتتەۋ»، «اتقا مىنگىزۋ» ت.ب.

حالىقتىق ورتادا «بالانى جەتى جاسقا دەيىن پاتشاڭداي كۇت، ون ءتورت جاسقا دەيىن قۇلشا جۇمسا، ون بەستەن اسقان سوڭ دوسىڭداي سىرلاس» دەگەن قاعيدا بار. بالا جەتى جاسقا كەلگەنشە ەمىن ەركىن ءوسىپ، ويىن اشىق ايتاتىن العىر بولىپ وسەدى، جەتىگە تولىپ بەلى قاتا باستاعان بالانى ءار ىسكە ارالاستىرىپ، ەڭبەككە ۇيرەتسە، ول ىسكەر جانە ەڭبەكقور بولادى. ون تورتتەن اسقان بالامەن ەركىن سويلەسسەڭ، ونىڭ ەرتەڭگى ۇلكەن ومىرىنە جول سىلتەپ، مازالاپ جۇرگەن ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىندىك تۋدىراسىڭ. ۇل بالانى ەرتەڭگى ابىرويلى اكە، ەلدى قورعايتىن جاۋىنگەر، ۇلتتىڭ نامىسىن جوعارى قوياتىن ەر ازامات بولۋعا تاربيەلەيدى.

نەگىزىنەن سانالىقتا، دانالىقتا ادام بويىنا وتباسىنىڭ ءتالىمى، اتا-انانىڭ كورسەتكەن ۇلگىسى ارقىلى داريدى. ال بالاسى تاربيەلى، ۇلگىلى بولسا اتا-انانىڭ ابىرويى اسقاق. وسىعان وراي قازاقى ورتادا «بالاڭ جاقسى بولسا ماقتانىپ جۇرەسىڭ، بالاڭ جامان بولسا جاسقانىپ جۇرەسىڭ» دەگەن ءسوز ورامى قالىپتاسقان. «ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماعان. ويتكەنى بالا – وتباسىنىڭ نەگىزگى دىنگەگى، دانەكەرى. ادامعا ناعىز باقىتتى – تاربيەلى ۇرپاعى عانا سىيلاي الادى. جاس كەزىنەن بالا جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەنسە، مەكتەپتەگى مىندەتتەرىن وڭدى ورىندايدى.

قازىرگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە بۇرىن – سوڭدى بولماعان وقۋعا، ەڭبەككە، قوعامدىق ومىرگە ىقىلاسى جوق بالالار سانى كۇننەن كۇنگە ارتۋدا، ولار دورەكى، ادەپسىز، بارلىق جاعىمسىز ادەپتەرگە ەلىكتەۋگە بەيىم كەلەدى. بۇل ماسەلەنى تۋدىراتىن سەبەپتەردىڭ ءبىرى – وتباسى تاربيەسىندەگى اتا – انالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىنىڭ جوقتىعى. سەبەپتەردىڭ ەكىنشىسى – وتباسىنداعى ماسكۇنەمدىك، ۇرىس – كەرىس، اتا – انالاردىڭ اجىراسۋى. بالا تاربيەسىندە اتا – انالاردىڭ مىنەز قۇلقى شەشۋشى ءرول اتقارادى. «ءسىز ءوز بالالارىڭىزدىڭ تاربيەسىن باستاماستان بۇرىن ءوزىڭىزدىڭ مىنەز – قۇلقىڭىزدى تەكسەرىڭىز. ءسىزدىڭ جەكە مىنەز – قۇلقىڭىز شەشۋشى نارسە. اتا – انالاردىڭ وزدەرىنە تالاپ قويۋى، ءوزىنىڭ ءاربىر قادامىن قاداعالاپ وتىرۋى – تاربيەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ باستى ءادىسى» - دەگەن بولاتىن ا.ماكارەنكو. ءۇشىنشى سەبەپ - ۇل بالاعا ۇنەمى جەتكىلىكسىز كوڭىل اۋداراتىندىقتان، كەيبىر وتباسى بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىن، تىلەكتەرىن، ويلارىن، قايعىسىن جەتە بىلە بىلمەيدى. داڭقتى باتىر باۋىرجان مومىش ۇلى اتامىز بالا تاربيە جونىندە بىلاي دەپتى: «مەن ءۇش نارسەدەن قورقامىن. ءبىرىنشىسى، ءوزىڭنىڭ سابيىڭە بەسىك جىرىن ايتا الماعان انادان، نەمەرەسىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە الماعان اجەدەن، ءۇشىنشىسى ،ەكى قازاقتىڭ ءبىر – بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ تۇرعانىنان. بالا تاربيەسىنە وتباسى جاۋاپتى. سەبەبى مەكتەپ قابىرعاسىنا ءار ءتۇرلى تاربيە العان بالالار كەلەدى. جاۋاپكەرشىلىگى مول، تارتىپكە ۇيرەنگەن، بالا ساباقتاردا ۇستازدىڭ تاپسىرمالارىن بۇلجىتپاي ورىندايدى، ءۇي تاپسىرماسىن تۇڭعىلىقتى جاساپ كەلەدى. وقۋشىلاردىڭ اتا – اناسى، ول مەكتەپتەن كەلگەندە قانداي باعا العانىن، نە نارسەنى ۇيرەنگەنىن سۇراسا، العان باعاسىنا ريزا ما بىلگىسى كەلسە، بالا ءوزىنىڭ باعاسىنا سىني تۇرعىدان قاراپ، ءوزى جىبەرگەن ولقىلىقتارىن مويىنداپ، جىبەرگەن قاتەلىكتەردى جويىپ وتىرسا، ال اتا – انا ونى كىنالاماي، جاردەمدەسسە، شامالارىنا قاراي سوندا وقۋدىڭ ناتيجەسى وڭدى بولار. ال اتا – انا بالاسىنىڭ نە وقىپ، نە ىستەگەنىنەن بەيحابار بولسا، ول ءوز بالاسىنا كومەك كورسەتە المايدى» .

وقۋ مەن تاربيە ەگىز. ءمۇعالىم وقىعىسى كەلمەيتىن بالانى دا وقىتا بىلۋگە ءتيىستى. ساباقتان ساباققا دايىندالماي كەلگەن، ساباق بارىسىندا ءمۇعالىم بەرگەن تاپسىرمانى ورىنداماعان بالا، وسىندا جايدى ادەتكە اينالدىرادى. سوندىقتان ساباقتان ساباققا، وقۋ جىلىنان جىلعا وسىنداي وقۋشىلار ساباقتاردا ءتارتىپتى بۇزىپ، ەرىگىپ، سىنىپتاستارىنىڭ مازاسىن الىپ، مۇعالىمگە ساباقتى قاجەتتى دەڭگەيدە بەرۋگە كەدەرگى جاسايدى، نەمەسە قىزىعۋشىلىعى وقۋعا جوق بولعاندىقتان ءار – ءتۇرلى سىلتاۋلاردى ويلاپ تاۋىپ، ساباقتارعا قاتىسپايدى.

وسىنداي ماسەلەلەر تۋىنداماۋ ءۇشىن باستاۋىش سىنىپتا وقۋشىلار ساباقتان ساباققا ۇنەمى قاتىسىپ، تاپسىرمالاردى ورىنداپ ورتا بۋىنعا وڭ داعدىلارمەن كەلۋگە ءتيىستى، ءار وقۋشى ءمۇعالىمنىڭ نازارىنان تىس قالماۋعا ءتيىستى. ال ورتا بۋىنعا ءاربىر ناشار تارتىپتەگى، ۇلگەرىمدەگى وقۋشىلارعا ساباق سايىن تاپسىرمالاردى بەرىپ، ولاردان جاۋاپتارىن الىپ، ساباق سايىن ەڭبەكتەنۋگە داعدىلاندىرۋ كەرەك. سوندا عانا بۇل ماسەلە شەشىلە باستالادى.

وقۋشىعا قويىلعان تالاپتار ءبىر اۋىزدان بولۋى كەرەك. اتا – انانىڭ تالابى ، مۇعالىمدەردىڭ تالابىنا سايكەس بولۋعا ءتيىستى، قاراما –قايشىلىقتار تاربيەدە بولماسا ناتيجە وڭدى بولاتىنىنا سەنىمدىمىن.

تاربيە مەكتەپتەندە، جانۇياداندا ۇلتتىق سالت – داستۇرگە، قازاق حالقىنىڭ پەداگوگيكاسىنا نەگىزدەلۋگە ءتيىستى دەپ ويلايمىن. «جاس جەتكىنشەكتەرىڭىزدى كورسەتىڭىز ، مەن سىزدەردىڭ بولاشاقتارىڭىزدى ايتىپ بەرەمىن» دەگەن شىعىستىڭ عۇلاماسى ءال-فارابي. ادامنىڭ قۇدىرەتى ساناسىندا، سوندىقتان دا ءاربىر ادام سانالى ءومىر سۇرسە جانە بارىن اقىلعا سالىپ، ويلاپ ىستەسە، ونىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا دا، بايلىققا دا، باقىتقا دا قول جەتكىزۋىنە بولادى.

ەگەمەندى ەل بولىپ، ەلىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن، قازاق عىلىمىن دامىتىپ، دۇنيەجۇزىلىك ارەناعا كوتەرە بىلەتىن تەرەڭ ءبىلىمدى جىگىتتەر مەن قىزداردى تاربيەلەي ءبىلۋ كۇن تارتىبىندەگى ءبىرىنشى ماسەلە.

بالانىڭ جىگەرىن جاسىتاتىن ۇكىمدى باعا بەرۋ. («سەن دۇرىس سويلەي المايسىن» دەگەن سياقتى كەسىمدى ۇعىمداردىڭ اسەرى جامان). وسىدان كەيىن بالانىڭ تاۋى شاعىلىپ، تالابى قايتىپ قالاتىنى انىق. سوندىقتان مەكتەپ الدىڭعى جانە باستاۋىش سىنىپتاعى بالالاردى ۇنەمى كوتەرمەلەي جەتەلەپ تاربيەلەۋدىڭ ءمانى زور.

باستاۋىش سىنىپقا كەلگەن بالا ناشار وقىسا، ءتارتىبى جامان بولسا دا ىستەگەن ارەكەتتەرىنە تەرىس تە ءزىلدى باعا بەرۋمەن قوسا، ونىڭ جەكە باسىنىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەردى ايتپاي، ونىڭ جان دۇنيەسىن جارالاماۋ كەرەك. سوندىقتان دا بالانىڭ ءىس ارەكەتىن دۇرىس باعالاماۋ، تومەندەتىپ باعالاۋ ارقىلى ونىڭ قالىپتاسۋ قابىلەتىن تۇتىلدىرۋ مەن قوسا، ۇستامدىلىعى مەن پاراساتىنا دا قاياۋ تۇسىرەدى. مۇنداي ارەكەتتەر بالانىڭ ومىرشەڭ تالپىنىستارىن بىردەن توقتاتىپ، ءتىپتى تىرشىلىگىنەن دە جيرەنىپ كەتۋى مۇمكىن. ول الدىڭعى ارماندارىن جانە سەنىمدەرىن دە جوعالتا باستايدى.

ۇشىنشىدەن ءبىر ىڭعايسىز ءسات، باسقا ءبىر بالامەن سالىستىرا باعالاۋداعى جىبەرىلەتىن ادىلەتسىزدىك. مۇنداي ارەكەتتەر ارقىلى بالانىڭ قىزعانۋشىلىق، وزىلشىلدىكتى قالاي ءسىڭىرىپ العاندارىن بايقاماي قالادى.

سونىمەن بالا تۇسىنىسكەن ورتادا تاربيەلەنسە ونىڭ ءتوزىمدى دە جىگەرلى پسيحيكاسى قالىپتاسادى. ول ءوزىنىڭ ءار قادامىنا باعا بەرىپ، جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. وتباسىندا، مەكتەپتە، ءوز دوستارىنىڭ اراسىندا العان تاربيەنىڭ ارقاسىندا ول كەز – كەلگەن جاعدايعا بەيىمدەلىپ، ءبىلىمىن ءوز قاجەتتىلىگىنە، يگىلىگىنە پايدالانىپ، شىعارماشىل، ءوز وزىنە سەنىمدى تۇلعا بولا الادى، جاسقانشاقتىقتان ايىرىلا الادى.

ءححى عاسىردىڭ بالاسىنىڭ پسيحيكاسى وزگەشە، ولار توتاليتارلىق جۇيەدەن نارىقتىق جۇيەگە ءوتۋ پروسەسستەر كەزىندە دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ ۇرپاعى. سوندىقتان ولاردىڭ پسيحولوگياسى دا وزگەشە، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە وسكەندەردىكى سياقتى ەمەس. سوندىقتان:

1. بالانى مىندەتتى تۇردە تاربيەلەۋ كەرەك. ال، جاڭا كوزقاراسپەن تاربيەلەۋ ءۇشىن، ۇلكەندەر جاعى جاستاردىڭ پسيحولوگياسىن ءتۇسىنۋ كەرەك.
2. ەگەر ۇلكەندەر جاعى ءوزىن – ءوزى بالانىڭ ىڭعايىنا قاراي وزگەرتە الماسا، ارى قاراي بالانى تاربيەلەۋ قيىنداتا تۇسەدى.
3. ەشقانداي كۇش كورسەتۋ ءتالىمىن جۇرگىزۋگە بولمايدى. بۇل بالانىڭ كەلەشەگىن سىندىرۋ مەن قۇرتۋ دەگەن ءسوز.
4. ۇلكەندەردىڭ قاتاڭدىعى مەن قاتىگەزدىگى ارقىلى بالانى جوندەيمىن دەۋى، ول ناداندىق.
5. تەك قانا مەيىرىم مەن سۇيىسپەنشىلىك، توزىمدىلىك ناتيجە بەرەدى.
6. بالانىڭ سانالى تۇسىنىگىنە سەنىم كورسەتە وتىرىپ، ءوزارا قارىم – قاتىناستىڭ جەتىستىگى دالەلدى دە مازمۇندى بولعانى دۇرىس. جەتكەن جەتىستىكتەر ادىلەتتى باعالانعانى مەن تىم اسىرا ماداقتاۋدىڭ دا ورنىن الماۋىن قاداعالاۋ كەرەك. ارتىق ايتقان ماقتاۋ ءسوز، ەشقاشان جاقسىلىق اپەرمەيدى.

باياندامانىڭ تاقىرىبى بويىنشا: «بالانى كىم بوساڭسۋعا جىبەرەدى جانە ونى قايتاراتىن كىم» دەگەن ساۋالنامانى ءار بۋىندا وقيتىن وقۋشىلاردان جانە مۇعالىمدەردەن الدىم. ولاردىڭ جاۋاپتارى تومەندەگىدەي: ورتا بۋىنداعى وقۋشىلار وزدەرىن كىنالايدى، جوعارى بۋىنداعىلار وزدەرىن، اتا – انالارىن جەنە ۇستازدى كىنالايدى. ولاردىڭ پىكىرى: «اتا – انالار مەن ۇستازدار باستاۋىش سىنىپتاردا ءبىزدىڭ ويىن بالاسى ەكەنىمىزدى كوپ ەسكەرمەدى، بىزبەن كۇن سايىن قارا تەرگە ءتۇسىپ تىڭعىلىقتى ءۇي تاپسىرمالارىن ورىنداۋعا جاردەمدەسپەدى، سوندىقتان ءبىز ويناپ كەتىپ، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەنبەگەنبىز»- دەيدى. وسى ولقىلىقتاردى بىرلەسىپ جويۋ كەرەكپىز دەگەن پىكىردە. ۇستازدار اتا – انالاردى كىنالاۋدا، ال اتا – انالار ۇستازداردى. ولاردىڭ پىكىرى بويىنشا ۇستازدار ءار وقۋشىنىڭ جۇرەگىنە جول تابا بىلۋىنە ءتيىستى.

 

---