InfoHub Logo

نوام حومسكيي «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جۇرتقا ايلا-شارعى جاساۋدىڭ 10 ءتاسىلىنىڭ» ءتىزىمىن جاساعان ەكەن. سىزدەرمەن ءبولىسىپ وتىرمىز.

1 - نازاردى باسقاعا بۇرىپ جىبەرۋ

اقپاراتتىق كەڭىستىكتى ۇنەمى ماڭىزسىز حابارلارمەن تولتىرىپ تاستاپ وتىرۋ ارقىلى پروبلەمالار مەن ساياسي، ەكونوميكالىق بيلەۋشى توپتار قابىلدايتىن شەشىمدەردى نازاردان تىس قالدىرۋ قوعامعا قارسى ايلا-شارعى جاساۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى. زەيىن سالدىرماۋ ءتاسىلى قوعامعا پايدالى، ماڭىزدى، وزەكتى مالىمەتتەر مەن ماسەلەدەن حالىقتى ۇزاق ەتۋ ءۇشىن قاجەت.   

ازاماتتاردىڭ ناقتى ءبىر ءمان-ماڭىزى جوق تاقىرىپتارعا ۇنەمى زەيىندەرىن اۋدارۋ ارقىلى ناعىز الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى ولاردىڭ نازارىنان تىس قالدىرۋ. ازاماتتاردىڭ قولدارى ءاردايىم بوس بولماي، ولاردىڭ ويلانىپ-تولعانۋعا ۋاقىتى قالماۋى؛ مال-مۇلىك سىقىلدى ورىستەن قوراعا ايداۋ.

«جايباراقات سوعىستارعا ارنالعان تىنىش قارۋ» كىتابىنان الىنعان دايەكسوز.

2 - پروبلەمالاردى قولدان جاساپ، سوسىن ولاردىڭ شەشىمىن ۇسىنۋ

بۇل ءادىس، سونداي-اق، «پروبلەما — رەاكسيا — شەشىم» دەپ اتالادى. بيلەۋشى توپتارعا قاجەتتى شارالاردىڭ قولدانىلۋىن حالىق ءوزى تالاپ ەتۋىن كوزدەگەن پروبلەما، قانداي ءبىر «جاعداي» جاسالادى. مىسالى، قاۋىپسىزدىك شارالارىن كۇشەيتۋ تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانۋىن جانە ازاماتتىق بوستاندىقتارىنا شەكتەۋلەر قوياتىن ساياساتتىڭ جۇرگىزىلۋىن ازاماتتار وزدەرى تالاپ ەتۋى ءۇشىن قالالاردا نەشە ءتۇرلى زورلىق-زومبىلىقتى كوبەيتىپ جىبەرۋ نەمەسە لاڭكەستىك اكتىلەر ۇيىمداستىرۋ. نەمەسە: قاجەتتى بالەكەت رەتىندە الەۋمەتتىك قۇقىقتاردىڭ بۇزىلۋىن قولاي كورىپ، قالالىق قىزمەتتەردىڭ جۇمىسىن توقىراتۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق داعدارىس تۋدىرۋ.

3 - بىرتىندەپ كوندىرۋ

كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنە جاقپايتىن قانداي دا ءبىر شارانىڭ قابىلدانۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ونى بىرتىندەپ، كۇننەن كۇنگە، جىلدان جىلعا ەنگىزىپ وتىرسا جەتەدى. وتكەن عاسىردىڭ 80 جانە 90 جىلدارى ءپرينسيپتى تۇردە جاڭا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق (نەوليبەراليزم) زاڭدار الەۋمەتكە تاڭىلدى. مەملەكەت فۋنكسيالارىن بارىنشا ازايتۋ، جەكەشەلەندىرۋ، كوڭىلگە سەنىمسىزدىك ۇيالاتۋ، تۇراقسىزدىق، جاپپاي جۇمىسسىزدىق، الاڭسىز جاقسى ءومىر سۇرۋگە جەتكىلىكسىز جالاقى. ەگەر وسىنىڭ ءبارى ءبىر ۋاقىتتا بولعان بولسا، توڭكەرىس بولماي قويمايتىنى انىق ەدى. 

4 - ورىندالۋىن كەيىنگە شەگەرۋ

كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنە قونىمسىز شەشىمدى وتكىزۋدىڭ تاعى امالى — ونى «قىيىندىق اكەلەتىن، ءبىراق قاجەتتى» دەپ ۇسىنىپ، ونى بولاشاقتا جۇزەگە اسىرۋعا ازاماتتاردىڭ كەلىسىمىن الىپ الۋ. ءقازىر بولاتىن قانداي دا ءبىر جاماندىقتارعا كەلىسكەننەن گورى بولاشاقتا بولاتىن جاماندىقتارعا كەلىسۋ اناعۇرلىم وڭاي.

بىرىنشىدەن، بۇل دەرەۋ بولا قالمايدى. ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ كوپشىلىگى «ەرتەڭگى كۇنى ءبارى جاقسى بولىپ كەتەدى» دەپ ويلاپ، ولاردان تالاپ ەتىلىپ وتىرعان قۇرباندىقتاردىڭ بولمايتىنىنا ءۇمىت ارتۋعا بەيىم تۇرادى. بۇل ازاماتتارعا وزگەرىستەر تۋرالى ويعا كوندىگىپ، ۋاقىتى كەلگەن كەزدە ولاردى قارسىلىقسىز قابىلداۋعا كوبىرەك ۋاقىت بەرەدى. 

5 - حالىققا كىشكەنتاي بالالار سياقتى قاراۋ

كوپشىلىك بۇقاراعا ارنالعان ۇگىت-ناسيحاتتىق سوزدەردىڭ كوبىندە دامۋى توقتاپ قالعان نەمەسە اقىل-ەسىنىڭ كەمىستىگى بار مەكتەپ جاسىنداعى بالالار تۋرالى ايتىپ جاتقانداي ۋاجدەر، كەيىپكەرلەر، سوزدەر مەن ينتوناسيالار قولدانىلادى.

كىمدە كىم تىڭداۋشى ادامدى شاتاستىرىپ-جاڭىلىستىرۋعا كوبىرەك تىرىسقان سايىن، ول ۇشقالاقتىق (ينفانتيلدىك) ءسوز تىركەستەرىن قولدانۋعا كۇش سالادى. نەگە؟  ەگەر الدە بىرەۋ ادامعا 12-دەگى نەمەسە ودان دا جاس بالاداي سويلەيتىن بولسا، ادامنىڭ كەرى جاۋابىندا نەمەسە رەاكسياسىندا سىني كوزقاراستىڭ بولماۋىنىڭ ىقتيمالى جوعارى. 

6 - ادامعا ونىڭ وي-پاراساتىن ەمەس، ەموسياسىن كوبىرەك پايدالاندىرۋ

ادامنىڭ ەموسياسىنا اسەر ەتۋ ولاردىڭ راسيونالدى تالداۋ قابىلەتىن، اقىر اياعىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى سىني تۇرعىدا ۇعىنۋ قابىلەتىن تولىعىمەن بۇعاتتاپ تاستاۋعا باعىتتالعان كلاسسيكالىق امال. ەكىنشى جاعىنان، ەموسيونالدىق فاكتوردى پايدالانۋ ادامنىڭ ءتۇپساناسىنا ءارتۇرلى وي، قالاۋ، ۇرەي مەن ماجبۇرلىلىكتەرىن نەمەسە تۇراقتى ءجۇرىس-تۇرىس قالىپتارىن ەندىرىپ جىبەرۋگە بولاتىن ەسىكتەردىڭ اشىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى…

7 - قاراپايىمدىلىقتى ۇلگى ەتۋ ارقىلى حالىقتى نادان قىلىپ ۇستاۋ

ايداۋىنا جۇرگىزىپ، ءوز ىرقىنا كوندىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تاسىلدەر مەن ادىستەردى ادامدار ءتۇسىنىپ الۋعا قابىلەتى جەتپەيتىن جاعدايعا قول جەتكىزۋ. ەڭ تومەنگى قوعامدىق تاپتاردى ەڭ جوعارعى تاپتاردان ءبولىپ تۇرعان ناداندىق تومەنگى تاپتاردان جوعارىلاي الماۋى ءۇشىن ەڭ تومەنگى قوعامدىق تاپتارعا بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ ساپاسى مەيلىنشە ماردىمسىز بولۋى ءتيىس. 

8 - ازاماتتاردىڭ دارىنسىزدىقتى دارىپتەۋىنە تۇرتكى بولۋ

حالىق ساناسىنا اقىماق، تۇرپايى جانە كورگەنسىز بولۋدىڭ ءساندى ەكەنىن قۇيۋ...

9 - ادامدار تۋرالى ولاردىڭ وزدەرى تۋرالى بىلەتىنىنەن كوپ ءبىلۋ

سوڭعى 50 جىل ىشىندە عىلىمنىڭ دامۋىنداعى تابىستار قاراپايىم ادامداردىڭ ءبىلىمى مەن ۇستەمدىك كۇرىپ وتىرعان تاپتاردىڭ قولىندا بار جانە پايدالانىپ جۇرگەن ماعلۇماتتاردىڭ اراسى الشاقتاعان ۇستىنە الشاقتاپ كەتۋىنە الىپ كەلىپ وتىر.

بيولوگيانىڭ، نەيروبيولوگيانىڭ جانە قولدانبالى پسيحولوگيانىڭ ارقاسىندا «جۇيە» فيزيولوگيا سالاسىندا دا، پسيحيكا سالاسىندا دا، ادام تۋرالى وزىق بىلىمدەرگە قولى جەتىپ وتىر. جۇيە قاراپايىم ادام تۋرالى ول ادامنىڭ وزىنەن دە ارتىق ءبىلىپ الدى. بۇل جۇيەنىڭ كوپ جاعدايدا ادامداردىڭ وزدەرىنەن گورى كوبىرەك بيلىگى بارىن، ادامداردى وزدەرىنەن ارتىعىراق باسقارا الاتىنىن بىلدىرەدى.

10 - ءوزىن كىنالى سەزىنۋشىلىكتى ارتتىرا ءتۇسۋ

ادامدى، ءوزىنىڭ اقىل-ويىنىڭ، قارىم-قابىلەتتەرىنىڭ جانە سالىپ جۇرگەن كۇشىنىڭ جەتكىلىكسىز بولۋى سەبەپتى، ءوزىنىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتەرگە تەك ءوزى كىنالى ەكەنىنە ناندىرىپ تاستاۋ. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكالىق جۇيەگە قارسى شىعۋدىڭ ورنىنا، ادام ءبارى ءۇشىن ءوزىن كىنالاۋ ارقىلى ءوزىن ءوزى كەمسىتۋمەن اينالىسادى دا، بۇل وزىنەن تۇڭىلەتىن، وعان قوسا ارەكەتسىزدىككە اپارىپ سوعاتىن كۇيگە سالىنادى. ال ارەكەت بولماعان جەردە ەشقانداي قارسىلىق تا بولماق ەمەس.

نوام حومسكيي — امەريكالىق لينگۆيست، فيلوسوف، قوعامدىق قايراتكەر جانە ساياسي تالداۋشى. ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل ءبىلىمى بويىنشا ەڭبەگى سىڭگەن پروفەسسورى جانە XX عاسىرداعى تەڭدەسسىز عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ءتىلتانۋ مەن تانىم عىلىمى سالاسىنداعى ىرگەلى ەڭبەكتەرى عىلىمي جانە وقىتۋشىلىق قاۋىمداستىقتارىندا تانىلعان.

---