InfoHub Logo

1810 جىلى اعاسى ءالىم حاننىڭ ورنىن باسقان ومار حان ۇراتوبەنى، تۇركىستاندى الىپ، 1818 جىلى ءوزىن ءامىر ءۋل-مۇسىلىمىن (مۇسىلمانداردىڭ بيلەۋشىسى) دەپ جاريالايدى. سىر بويىنا جاسالعان قوقاندىق باسقىنشىلىق تاريحى وسى ومار حاننىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستا ءوربىدى.

ورتا ءجۇز حاندارىنىڭ ورداسى بولىپ كەلگەن تۇركىستاندى 1816 جىلى ومار حان جاۋلاپ الدى، باسقىنشىلارعا تويتارىس بەرە الماعان قالا بيلەۋشىسى توقاي تەمىر قاشىپ قۇتىلدى.

قوقاندىقتار تۇركىستان قالاسىن باسىپ العاننان كەيىن، Cىر بويىنداعى قوڭىرات، بەستامعالى رۋلارىنا ىقپالىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، بەكىنىستەر سالا باستادى. العاشقى قوقاندىق بەكىنىستەر ومارحان (1809-1821) كەزىندە سالىنعان.

ولاردىڭ سالىنعان ۋاقىتىن كورسەتۋدە ت.  ا. بەيسەمبييەۆتىڭ مالىمەتتەرىندە قوقاندىقتار 1814 جىل شولاققورعان، 1815-1820 جىلدارى كۇمىسقورعان، جاڭاقورعان، جولەك بەكىنىستەرىن سالعان. قوقان حاندىعىنىڭ ءوز ىشىندە باستالعان بيلىك ءۇشىن ساياسي تەكەتىرەس كەزىندە قوقاندىقتار باسىپ العان سىر بويىنداعى بەكىنىستەردى كەنەسارى حاننىڭ كەرى قايتارۋ جوسپارلارى بولدى. بەكىنىستەرگە شابۋىل جاساۋعا قازاقتاردىڭ ءوزى ۇسىنىس جاسادى. 1845 جىلى ورىس اسكەرىنە قولعا تۇسكەن كىشكەنباي بەكباساروۆ سىر بويىنداعى قازاقتارعا قاتىستى «قوقان ىقپالىنان قىسىم كورگەن قازاقتار كەنەسارىدان كومەك سۇراعان. ولاردىڭ وتىنىشتەرىنە وراي، كەنەسارى 4000 ادام جيناپ، قوقان حاندىعىنا اتتاندى. ول ءتورت بەكىنىسكە شابۋىل جاسادى: جولەك، جاڭاقورعان، بابايقورعان، تۇرسىنبايقورعان. سونىمەن بىرگە اقمەشىتتى ءتورت كۇن قورشاپ تۇردى» دەپ حابارلادى. بەكىنىستە تاراعان اۋرۋعا بايلانىستى، قورشاۋدى تاستاپ، سارىسۋعا ورالۋعا ءماجبۇر بولدى. شابۋىل كەزىندە كەنەسارىنىڭ بىرنەشە ادامى اۋرۋعا شالدىعىپ، قايتىس بولدى». 1845 جىلى جەلتوقساندا تۇركىستاننان اقمەشىتكە دەيىنگى ايماقتا جانە كەنەسارى اۋىلدارىندا تىرىسقاق ىندەتى تاراپ، اقمەشىتتى قورشاۋ كەزىندە كەنەسارىنىڭ بالاسى جاپار سۇلتان دا اۋرۋعا شالدىققان. اقمەشىت بەكىنىسىنە جاسالعان شابۋىلدان كەيىن كەنەسارى قوسىنىندا باستالعان تىرىسقاق ىندەتىنە بايلانىستى كۇندە ءبىر جىلقى قۇرباندىققا شالىنعان. 1847 جىلى كەنەسارى حان قازا تاپقاننان كەيىن تۇركىستان توڭىرەگىنە قوقاندىق ىقپال بۇرىنعىدان دا كۇشەيە تۇسكەن.

قوقان يەلىگىندەگى قازاق جەرلەرىنە جۇرگىزىلگەن بارلاۋ مالىمەتتەرى بويىنشا گەنەرال-مايور لادىجەنسكيي 1852 جىلدىڭ 21 تامىزىندا ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنا، ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا بەرگەن حاتىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، سىر بويىندا قوقاندىق بەكىنىستەردىڭ سالىنعان مەرزىمىن انىقتاي الامىز. ونداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قوقاندىقتار تۇركىستان قالاسىنان ءبىر كۇنشىلىك جەردە جاڭاقورعان، ودان ءبىر جارىق كۇندىك جەردە جولەك، ودان ەكى كۇنشىلىك جەردە اقمەشىت، وعان جاقىن جەرلەرگە كۇمىسقورعان، قوسقورعان جانە شىمقورعان بەكىنىستەرىن سالعان.

اقمەشىت بەكىنىسى

جاڭاقورعان بەكىنىسى

جەلەك بەكىنىسى

فوتودا بەكىنىستىڭ قورشاۋىن قوقاندىقتار ساز بالشىقتان تۇرعىزعان جانە سىرتىنا جاعالاي سايالى اعاشتار وتىرعىزعانى كورىنەدى. بەكىنىستىڭ ىشىنەن ورىس اسكەرلەرىنىڭ سالعان شىركەۋىنىڭ مۇناراسى مەن اسكەري كازارمالاردىڭ شاتىرلارىن بايقايمىز. سوندا شامامەن 1815 جىلدارى سالىنعان جولەك قورعانىن 1853 جىلى ورىستار قوقاندىقتاردان سوعىسسىز تارتىپ الىپ، 1861 جىلى پاتشا اسكەرىنىڭ  گارنيزونىنا اينالدىرعان.

جاڭاقورعان، جولەك، اقمەشىت بەكىنىستەرى 30 جىلدان ءسال عانا استام ۋاقىتتا، شىمقورعان 25، ال كۇمىسقورعان مەن قوسقورعان 15 جىل بۇرىن سالىنعان. اقمەشىت 1818 جىلدارى سالىنعان دەپ دالەلدەنگەن.سوندا جاڭاقورعان بەكىنىسى 1813، جولەك بەكىنىسىنىڭ سالىنعان ۋاقىتى 1815 جىلعا تۋرا كەلەدى.

جاقىنداپ قالعان ورىس اسكەرىنە قارسى قورعانىستى كۇشەيتۋ ماقساتىندا قوقاندىقتار 1850 ج. جولەك بەكىنىسىن نىعايتتى. 1853 جىلى ورىس اسكەرى جولەكتى السا، قوقاندىقتار جولەك پەن تۇركىستان ارالىعىنداعى قازاقتارعا ىقپالىن جوعالتپاۋ ءۇشىن جاڭاقورعان بەكىنىسىن كۇشەيتەدى.
بۇل بەكىنىس «قوقاندىق باسكەسەرلەردىڭ ۇياسى» بولعاندىقتان تالقاندالدى. ونىڭ ورنىنا سالىنا باستاعان ءدىنقورعان بەكىنىسى دە ورىس اسكەرلەرى تاراپىنان قيراتىلدى. وسىلايشا، 1864 جىلدىڭ ساۋىرىندە ورىس اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبى بولعان جولەك پەن تۇركىستان قالاسىنىڭ اراسىنداعى 190 ۆەرست اۋماقتا قوقاندىقتاردىڭ ءبىر دە ءبىر بەكىنىسى قالماعان.

1853 جىلى اقمەشىت تۇبىندەگى شايقاستان كەيىن رەسەيدىڭ سىر بويىندا سوعىس قيمىلدارى توقتاپ، جەتىسۋ جەرىندەگى ارەكەتى بەلسەندىرەك بولعان ەدى.

قورىتا كەلگەندە جولەك اۋىلىنىڭ تاريحى 19 عاسىردىڭ 1815 جىلىنان باستالادى دەۋگە تولىق دالەلدەر بار.

ال ەندى جولەك (جۋلەك، دجۋلەك، دجيۋلەك) اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىندا ءتۇرلى بولجامدار ايتىلادى. دەگەنمەن جولەك اتاۋى «جەلەك» ءسوزى نەگىزىندە اتالىپ كەتكەن دەۋگە نەگىز كوبىرەك. ويتكەنى قوقاندىقتار 1815 جىلى قورعاندى تۇرعىزعان كەزدە ونىڭ ىشىنە، اينالاسىنا تۇگەل تال، تەرەك اعاشتارىن وتىرعىزعان. جەمىستەردەن ءجۇزىم، الما، شيە، ورىك ت.ب وسىرگەن. باقشا ونىمدەرىن ەككەن. ارحيۆ ماتەريالدارىنداعى جازبالارعا سۇيەنسەك سىر بويىنداعى جولەك اۋماعىنداعى تابيعاتتىڭ كەرەمەتتىگىنە سۇيسىنگەن دالەلدەر كوپ. سايالى اعاشتارمەن قورشالعان جولەك قورعانىنىڭ اسەمدىگى، ونىڭ جاسىل جەلەگى الىستان كوز تارتاتىنى ايتىلادى. سونىمەن قاتار جولەك قورعانى ماڭىنداعى جەرگىلىكتى قازاقتار وتىرىقشى بولىپ، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، ءتۇرلى جەمىستەر وتىرعىزعان، قولونەر، ونەركاسىپ دامىعان. جولەك 19 عاسىردىڭ باسىندىعى سىر بويىندا وركەنيەت پەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ دامۋىندا العاشقى ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىرى بولعاندىعى اقيقات شىندىق.
 
دەمەك، سىرعا تولى جولەكتىڭ تاريحى قىزىلوردا مەن شىمكەنتتەن ارىدە، تۇركىستاننان بەرىدە جاتقانىن بايقايمىز. قاسيەتتى مەكەن جولەگىمىزدى قادىرلەي بىلەيىك، تاريحىنان ءتالىم الىپ، بۇگىنگىسىمەن مارقايايىق. جىلدان-جىلعا ەلىمىزدىڭ ابىرويى ارتىپ، تۋعان جەرىمىز تۇلەي بەرسىن، ۇرپاقتارىمىز ۇلاعاتتى بولسىن، ابىروي مەن ازاماتتىق بيىگىندە كورىنىڭىزدەر!  

 

پايدالانىلعان ماتەريالدار:

«مەنىڭ وتانىم – قازاقستان» سەرياسى اياسىندا جارىق كورگەن «جاڭاقورعان» عىلىمي-كوپشىلىك كىتابىنان الىندى. ورىس ساياحاتشىسى ءارى جازۋشى پاشينو پەتر ءيۆانوۆيچتىڭ (1836-1891) «تۋركەستانسكيي كراي ۆ 1866 گودۋ» اتتى جولجازباسىنىڭ «ۋكرەپلەنيە دجۋلەك» اتتى بولىمىندە [302، 53-62] بۇحار ءامىرىنىڭ جولەككە ساپارى، يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى، باقسى ەمى، قازاقتاردىڭ كوكتاس قويۋى قامتىلعان.

مۇسايەۆ قايرات ءقىدىرالى ۇلى

---