InfoHub Logo

1786 جىلدىڭ قىسقى كەشتەرىنىڭ بىرىندە، ۆەنانىڭ شەت جاعىنداعى جاپىرايعان اعاش ۇيدە، بۇرىن گرافينيا تۋننىڭ اسپازى بولعان ءازى شال ءال ۇستىندە جاتتى. مۇنىڭ ءوزى ءۇي دەيتىن ءۇي ەمەس، باۋدىڭ تۇكپىر جاعىنداعى قاۋقيعان ەسكى لاشىق ەدى. باۋدىڭ ءىشى جەل ايداپ تۇسىرگەن شىرىك بۇتاقتاردان اياق الىپ جۇرگىسىز، قادام باسقان سايىن اعاش بۇتاقتارى سىتىرلاسا، كۇركە ىشىندەگى بايلاۋلى توبەت ىرىلداي باستايتىن. ول دا ەزىنىڭ يەسى سياقتى، ءولىم حالىندە ەدى، ابدەن الجىعان يت ءتىپتى ۇرۋدەن دە قالعان.

بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن كوزىن وت شارپىپ، اسپاز سوقىر بولىپ قالىپ ەدى. گرافينيانىڭ ءىس باسقارۋشىسى سودان بەرى ونى كۇزەتشىنىڭ قوسىنا كوشىرىپ اكەپ تاستاعان، تەك اندا-ساندا تالشىق ەتسىن دەپ، تيىن-تەبەندەپ كومەك بەرىپ تۇراتىن.

اسپاز شالدىڭ كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتار قاراسى — ون سەگىزدەر شاماسىنداعى ماريا دەگەن جالعىز قىزى. ءۇيدىڭ بار جيھازى — ءبىر كەرەۋەت، بىرەر سىقىرلاۋىق ەسكى ورىندىق پەن داعاراداي ۇستەل، ەرنەۋى شەتىنەگەن تاباق پەن ماريانىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىز كۇيساندىعى ەدى.

كۇيساندىقتىڭ كونەلىگى سونداي، ونىڭ ىشەكتەرى اينالاداعى دىبىستىڭ بارىنە دىڭىلداپ، ءۇن قوسىپ تۇراتىن. اسپاز كۇيساندىقتى "ءوز ءۇيىنىڭ كۇزەتشىسى" دەيتىن ازىلدەپ. ۇيگە كىرگەن كىسىنىڭ ءبارىن كۇيساندىق قارلىققان قارتاڭ ۇنىمەن قارسى الاتىن. اجال اۋزىندا جاتقان اكەسىن شومىلدىرىپ، كىر-قوڭىسىن جۋىپ، سالقىن تازا كويلەك كيگىزگەندە:

— مەن ومىرىمدە سونىمەن اۋليە اكەي اتاۋلىعا جىبىگەن جان ەمەس ەدىم. ال ءقازىر دە قۇدايدان يمان تىلەيتىن جايىم جوق، ءبىراق ولەر الدىندا، ارىم تازا بولسىن، ايتىپ كەتەر بىرەر ءسوزىم بار ەدى، — دەدى شال

— ەندى ءقايتتىم؟ — دەپ سۇرادى ماريا ۇرەيلەنىپ.

— كوشەگە شىق تا، — دەدى شال، — العاش كەزدەسكەن كىسىنى ءال ۇستىندەگى ادامنىڭ سوڭعى ارىزىن تىڭداۋعا ۇيگە ءجۇرىڭىز دەپ شاقىرعايسىڭ. ەشكىم دە ءسوزىڭدى جەرگە تاستاماس.

— ءبىزدىڭ كوشە دە ءبىر، قۇلازىپ جاتقان دالا دا ءبىر...— دەدى ماريا سىبىرلاپ، سوسىن ءشالىسىن جامىلىپ، دالاعا شىقتى.

قىز ب ا ق ىشىمەن جۇگىرىپ ءوتىپ، توت باسقان قاقپانى سىقىرلاتا اشىپ بارىپ، دەمىگىن باستى. كوشە قاڭىراپ بوس جاتىر، تەك تەنتەك جەل عانا ونىڭ بويىمەن جاپىراقتاردى قۋالايدى، ال تۇنجىر مەڭىرەۋ اسپان سۋىق جاڭبىرىن بۇركىپ تۇر.

ماريا اينالاسىنا ەلەگىزي قۇلاعىن توسىپ كوپ تۇردى. اقىرىندا، وعان شەتەندى جاعالاپ، ءبىر ادام ىڭىلداپ كەلە جاتقانداي بولدى. قىز وعان قارسى ءجۇردى، جۇزبە-جۇز كەلىپ قالعاندا وقىستان داۋسى شىعىپ تا كەتتى. الگى ادام توقتادى دا:

— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى.

ماريا ونى قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، داۋسى دىرىلدەپ، اكەسىنىڭ ءوتىنىشىن ايتتى.

— جارايدى، — دەدى الگى ادام بايسالدى تۇردە. — اۋليە اكەي بولماسام دا، ءبارى ءبىر ەمەس پە، ءجۇرىڭىز.

ەكەۋى ۇيگە كىردى. ماريا شىراق جارىعىمەن ءوڭى جۇدەۋلەۋ كەلگەن كىسىنى كوردى. ول سۋ-سۋ شەكپەنىن ورىندىقتىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى، ءوزى سىپايى دا جۇپىنى كيىنىپتى — شىراق جارىعى ونىڭ قارا قامزولىنا، اقىق تۇيمەلەرى مەن شىلتەرى اق جاعاسىنا شاعىلىسىپ، جالتىراپ تۇر.

ءوزى ۋىزداي جىگىت ەكەن. بالاعا ءتان ەركەلىكپەن باسىن ءبىر سىلكىپ تاستاپ، وپا سەبىلگەن پاريگىن جوندەدى دە، كەرەۋەتكە ورىندىقتى جاقىنداتىپ قويىپ، وتىرا كەتتى، سوسىن ەڭكەيە ءتۇسىپ، ولمەلى شالدىڭ جۇزىنە جادىراي كوز تاستادى.

— سويلە، — دەدى ول. — مۇمكىن، مەن قۇداي ەمەس، ونەر بەرگەن قۇدىرەت-جىگەرمەن دەمىڭىز ۇزىلگەنشە كوڭىلىڭىزگە مەدەۋ بولارمىن، جانىڭىزدى جەگىدەي جەگەن اۋىرتپالىقتان ايىكتىرارمىن.

— سۋ قاراڭعى بولىپ قالعانعا دەيىن ءومىر بويى تىربانىپ ەڭبەك ەتىپ ەم، — دەدى شال سىبىرلاپ، سوسىن ول بەيتانىس جىگىتتىڭ قولىنان تارتىپ وزىنە جاقىنداتتى. — ەڭبەك ادامىنىڭ كۇنا جاساۋعا دا مۇرساتى كەلمەيدى ەكەن. ايەلىم قۇرت اۋرۋىنا شالدىققان كەزدە — بايعۇستى مارتا دەپ اتاۋشى ەدى — ءبىر ەمشى تولىپ جاتقان قىمبات دارى-دارمەك جازىپ بەردى جانە ناۋقاسقا قايماق قوسىپ، نەشە ءتۇرلى جەمىس-جيدەك جەگىزىپ، قايناعان قىزىل شاراپ ىشكىز دەپ بۇيىردى، جوقتىق نە ىستەتپەيدى، مەن گرافينيا ءتۇننىڭ سەرۆيزىنەن ويماقتاي عانا التىن توستاعاندى ۇرلاپ الىپ، ونى كۇل-تالقان ەتىپ ۇگىپ، ساتىپ جىبەردىم. ەندى سونى ويلاسام، ازا بويىم قازا تۇرادى، قىزىما ايتۋعا دا ءداتىم شىدامايدى: ونى بىرەۋدىڭ ساباقتى ينەسىن الما دەپ ۇيرەتىپ ەدىم.

— سول ءۇشىن گرافينيانىڭ كۇتۋشىلەرىنەن ءزابىر كورگەن جان بولدى ما؟ — دەپ سۇرادى بەيتانىس كىسى.

— انت ەتەمىن، مىرزا، ەشكىم دە ءزابىر شەككەن جوق، — دەدى شال ەگىلىپ، — التىننىڭ مارتاما پايداسى تيمەيتىنىن بىلسەم، تىرىدە جولارمىن با!

— ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز كىم؟ — دەدى بەيتانىس كىسى.

— يوگان مەيەر، مىرزام.

— ال، ەندەشە تىڭدا مەنى، يوگان مەيەر، — دەدى بەيتانىس جان، شالدىڭ سوقىر كوزىن الاقانىمەن ايالاپ. — ءسىز جۇرت الدىندا سۇتتەن اق، سۋدان تازاسىز. ءسىزدىڭ جاسادىم دەگەنىڭىز كۇنا دا ەمەس، ۇرلىق تا ەمەس، قايتا سۇيگەن جۇرەكتىڭ ىزگى ەرلىگى.

— ءاۋمين، — دەدى شال كۇبىرلەپ.

— ءاۋمين، — دەدى بەيتانىس جان. — ال ەندى ماعان اقىرعى تىلەگىڭىزدى ايتىڭىز.

— شىركىن، دۇنيە، ماريانى قامقورلىعىنا الاتىن كىسى بولسا.

— مەن قامقورشى بولايىن. تاعى قانداي تىلەگىڭىز بار.

سول كەزدە ولمەلى شال ءجۇزى جايناپ، ساڭقىلداي ءتىل قاتتى.

— قايران دۇنيە، مەن مارتامدى ەڭ العاش جولىققانداعىداي، اق بورىق بالعىن كۇيىندە كورسەم. جادىراعان كۇندى، وسىناۋ كونە باقتىڭ جايناعان كوكتەمدە جايقالعان شاعىن كورسەم. ءبىراق ونى كورۋ قايدا ماعان، مىرزام. الجىعان قارتتىڭ سوزىنە اشۋلانا كورمە. اۋرۋى قۇرعىر مەڭدەتتى بىلەم.

— جارايدى، — دەدى بەيتانىس كىسى ورنىنان تۇرىپ. — جارايدى، — دەدى ول تاعى دا كۇيساندىق جانىنداعى ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ.

— جارايدى! — دەدى ول داۋىستاپ ءۇشىنشى رەت. كەنەت ەدەنگە ءبىر ۋىس كۇمىس تەڭگەنى شاشىپ جىبەرگەندەي، ءۇيدىڭ ءىشىن اسەم سىڭعىر كەرنەپ كەتتى.

— تىڭدا، — دەدى بەيتانىس كىسى. — تىڭدا دا كورە بەر.

ول ويناي جونەلدى. كۇيساندىق ءتىلى العاش اسەم اۋەزىن تامىلجىتا توككەن كەزدە، ماريا بەيتانىس كىسىنىڭ جۇزىنە كوز تاستاپ ەدى. ونىڭ جازىق ماڭدايى بوزارىپ، تۇڭعيىق كوزىندە شىراق ساۋلەسى دىرىلدەپ، ويناپ تۇر ەكەن.

ۇزاق جىلداردان بەرى تۇڭعىش رەت كۇيساندىق قۇيقىلجىتا كۇي توكتى. ونىڭ ءۇنى اياداي ۇيدەن شالقىپ اسىپ، كۇللى ب ا ق ءىشىن كەزىپ كەتتى. كارى توبەت كۇركەسىنەن شىعىپ، باسىن قيسايتىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ شوقيىپ وتىر. جاپالاقتاپ قار جاۋدى، ءبىراق يت سىلكىنىپ-سىلكىنىپ وتىرا بەردى.

— مەنىڭ كوزىم اشىلدى، مىرزا، مەن كورەمىن! — دەدى شال باسىن كوتەرىپ. — مەن مارتامەن جولىققان كۇندى كورىپ تۇرمىن، ول سوندا ۇيالعاننان ءسۇت قۇيىلعان قۇمىراسىن سىندىرىپ الىپ ەدى. بۇل قىستىڭ كۇنى تاۋدا بولعان-دى. اسپان كوگىلدىر اينەكتەي ءموپ-مولدىر ەدى، مارتا سىڭعىرلاپ كۇلىپ ەدى، — دەدى شال، كۇيدى تىڭداي ءتۇسىپ.

بەيتانىس كىسى قاراڭعى تەرەزەگە قاراپ ويناپ وتىر.

— ال، ەندى ەشتەڭە كوردىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى ول. شال كۇيگە ەلتىگەن، ءۇن قاتقان جوق.

— قالايشا كورمەيسىز، — دەدى بەيتانىس كىسى جۇلىپ العانداي، كۇيساندىقتى تارتىپ وتىرىپ. — انە، قارا تۇنەك اسپان مولدىرەپ، كوگىلدىر تارتتى، شىرقاۋ بيىكتەن شۇعىلا قۇيىلىپ، ءسىزدىڭ كارى اعاشىڭىز كۇلتەلەنىپ، شەشەك اتتى. مەنىڭشە، بۇل المانىڭ گۇلدەرى عوي، ول وسى جەردەن، بولمەدەن قاراعاندا قىزعالداققا ۇقسايدى. انە، كۇن شۋاعى تاس دۋالعا ءتۇسىپ، ونى جىلىتتى، دۋال بۋسانىپ تۇر. بۇل، مۇمكىن، ەرىگەن قار سۋى سىڭگەن مۇك بولار. ال، اسپان كوكپەڭبەك بولىپ جايناي ءتۇستى، ءبىزدىڭ ەسكى ۆەنا ۇستىنەن تەرىسكەي جاققا قاراي توپ-توپ قۇستار ۇشىپ بارادى.

— مەن ءبارىن دە كورىپ وتىرمىن، — دەدى شال داۋىستاپ.

كۇيساندىقتىڭ تەپكىشەگى باياۋ سىقىرلاسا دا، جۇزدەگەن ادام قۋانا اندەتكەندەي، عاجايىپ ءبىر سەرپىندى قۇش-اۋەز شىرقاي كوتەرىلدى.

— جوق، مىرزا، — دەدى ماريا بەيتانىس كىسىگە، — وسىناۋ گۇلدەر قىزعالداققا ءتىپتى دە ۇقسامايدى. بۇل ءبىر تۇندە شەشەك جارعان الما اعاشتارى عوي.

— ءيا، — دەدى بەيتانىس كىسى، — مۇنىڭ الما ەكەنى راس، ءبىراق ولاردىڭ كۇلتەسى الاقانداي.

— تەرەزەنى اششى، ماريا، — دەدى شال.

ماريا تەرەزەنى اشتى. سالقىن اۋا بولمەنى كەرنەدى. بەيتانىس كىسى جايىمەن، باياۋ عانا ويناپ وتىر.

شال جاستىققا سىلق ەتە ءتۇستى، تىنىسى تارىلىپ، تارامىس قولىمەن كورپەنى قارمالاپ جاتىر. ماريا وعان تۇرا ۇمتىلدى. بەيتانىس كىسى كۇي تارتۋىن قويا قويدى. ول ءوز مۋزىكاسىمەن ءوزى سيقىرلانعانداي، كۇيساندىق قاسىندا قيمىلسىز وتىر.

ماريا داۋىستاپ جىبەردى. بەيتانىس كىسى ورنىنان تۇرىپ، كەرەۋەت باسىنا كەلدى. شال ەنتىگە، ىقىلىق اتا ءتىل قاتتى:

— مەن ءبارىن دە تاپ باياعى قالپىندا كوردىم، انىق كوردىم. ءبىراق مەن سەنىڭ ءاتى-جونىڭدى بىلمەي...ولگىم كەلمەيدى. ەسىمىڭ كىم!

— مەنىڭ اتىم ۆولفگانگ امادەي موسارت، — دەدى بەيتانىس كىسى.

ماريا كەرەۋەتتەن شەگىنشەكتەپ بارىپ، تىزەسىن بۇگىپ، ۇلى كۇيشىگە ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى.

قىز تۇرەگەلگەن كەزدە، شال ءۇزىلىپ كەتكەن ەكەن.

تەرەزەدەن سارعايعان تاڭ اتىپ كەلە جاتتى، ۇلپەك قاردان گۇل تاعىنعان ب ا ق تاڭ ساۋلەسىنە مالىنىپ تۇردى.

1940 جىل

---