باقىت باقشاسىندا
رومان
ارناۋ
بۇل ەڭبەگىمدى — كۇرىشتەن دۇنيەجۇزىلىك رەكورد الۋشىلاردىڭ بەينەسىن جاساۋدا ۇلگىلى ىسىمەن، قىلىعىمەن، مىنەزىمەن ءاردايىم كوز الدىندا وتىرعان، زامانىمىزدى ەڭ ارداقتى ەڭبەك ەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، شيەلى اۋدانىنداعى (قىزىلوردا وبلىسى) «قىزىلتۋ» كولحوزىنىڭ مۇشەسى — ىبىراي جاقايەۆقا دوستىق جانە ىنىلىك كوڭىلدەن زور قۇرمەتپەن سىيعا تارتام.
جازۋشى.
ءبىرىنشى تاراۋ
ءجاقسى جۇبايلار
«سىرداريا دا تەرەزەدەن كورىنە باستادى، نىسانالى جەرگە جاقىندادىم»، — دەپ جازدى دا، جاس ينجەنەر — مەليوراتور بايجان بەكتاسوۆ اۆتومات قالامىن ستول ۇستىنە قويا ساپ، ورنىنان تۇرەگەلدى.
بۇل ونىڭ موسكۆادا قالعان دوس پروفەسسورىنا، موسكۆا — الماتى پوەزىنىڭ حالىقارالىق ۆاگونىندا جازىپ وتىرعان حاتى ەدى.
حاتتى ونىڭ اياقتاعىسى كەلگەنمەن، كۋپە ءىشىنىڭ ىستىعى ادام دەم الا الماستىق حالگە جەتتى. سول قاپالىقتى جەڭىلدەتكىسى كەلگەن ويمەن، كەسكىنى كۇرەڭدەنىپ شىپشي تەرلەگەن بايجان، كۋپەسىنىڭ كۇن جاققا قاراعان تەرەزەسىنىڭ جابىق پەردەسىن اشتى دا، سىرعىمالى قوس-قابات تەرەزەنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جوعارى كوتەردى. جۇيتكىپ كەلە جاتقان پوەزد ەكپىنىنەن بۇرقىراعان قويۋ شاڭداق. تەرەزەنىڭ اشىلعان استىڭعى جاعىنان لاپ قويا كىرىپ، تىمىق كۋپەنىڭ ءىشىن بورانداتىپ جىبەردى. اۋزى-مۇرنىنا، كەزىنە ۇيتقىعان شاپ، تىعىلعان بايجان، تىنىسى بۇرىنعىدان دا تارىلىپ كەتكەن سوڭ، كوتەرىلگەن تەرەزەنى جالما-جان ورنىنا ءتۇسىردى دە پەردەسىن قايتا جاۋىپ، جۇقا الا جىبەك شاپانىن كيە ساپ كوريدورعا شىقتى.
ەسىك الدىندا ەكى كىسى تۇر ەكەن، ءبىرى — موسكۆادان ساپارلاس بوپ كەلە جاتقان، ورتا جاستى ورىس ايەلى، ءبىرى — بۇرىن كورمەگەن، موسقالداۋ جاستى، دەمبەلشە، تولىقشا ورتا بويلى، سارعىلتتاۋ ءوڭدى، شاشىن، ساقال-مۇرتىن ۇستارامەن جۋىردا عانا جىلتىراتا قىردىرعان، سۇرعىلتتاۋ كەنەپتەن تىكتىرگەن كوستيۋمى بار قازاق. بايجان قازاققا دا، ايەلگە دە باس ءيىپ سالەم بەلگىسىن كورسەتتى. قازاق تا وڭ قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ باسىن ءيدى.
بۇعان دەيىن سويلەسىپ تانىسقان ايەلدىڭ بايجانعا ايتۋىنشا ونىڭ ەرى شىمكەنت قالاسىنداعى وبلىستىق مەكەمەلەردىڭ بىرەۋىندە باستىق، ايەلدىڭ ءوزى ۇنەمى موسكۆادا تۇرادى. شىمكەنتكە موسكۆادان بىلتىر عانا اۋىسقان ەرىنە ايەل ءبىرىنشى رەت كەلە جاتقان؛ ايەلدىڭ شىمكەنتكە عانا ەمەس، بۇكىل ورتا ازياعا بۇل ءبىرىنشى رەت ساپار شەگۋى.
كەشە شالقاردان وتە ىستىققا كەزدەسكەن پوەزد ىشىندە، بۇرىن مۇنداي ىستىقتى كورمەگەن ايەل ءتۇن بويى دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماعان ەدى دە، كۇن شىعا ارال تەڭىزى ستانسياسىنان ەتىپ، ءىشى ءتىپتى ىسىعان پوەزدان دەم الارلىق. اۋا تابا الماي، كۋپەسى مەن كوريدورعا كەزەك-كەزەك كىرىپ تىنىشسىزدانىپ كەلە جاتىر ەدى. ءقازىر، كۇن تۇسكە تارماسا، ول ايەل ءتىپتى مازاسىزدانىپ، جۇقا عانا جىبەك شاپانمەن كوريدوردا زورعا دەم الىپ تۇرعان.
— ۋجاسنو، — دەدى ايەل، بايجان كۋپەسىنەن شىعا بەرگەندە، دەمىن ەنتىگە، ءجيى الىپ، الدەنەندەي قۇستىڭ قاناتىنان جاسالعان جەلپىنشەگىمەن بەتىن، كەۋدەسىن ەرسىلى-قارسىلى جىلدامداتا جايقاپ، — دەم الىپ بولار ەمەس... بۇل ارانىڭ ادامدارى وتتاي الاۋلانعان مىنا ىستىقتا قالاي كۇن كورەدى؟!. كۇندىز ۇيلەرىندە تىرپ ەتپەي جاتاتىن بولار، ولار...
— ۇيرەنبەگەن كىسىگە سولاي دا، — دەدى قازاق، ايەلگە قاراپ جىميىپ قويىپ، — تۇرعىن ەلدىڭ ادامىنا مۇنداي ىستىق تۇك تە ەمەس، ولار جۇمىستارىن ىستەپ جۇرە بەرەدى.
— مۇمكىن ەمەس، — دەدى ايەل سەنبەگەندەي، جەلپىنشەگىن جايقاي ءتۇسىپ.
از كىدىرىستەن كەيىن قازاق تەرەزەگە ءبىر قاراپ الدى دا:
— سىزگە دالەلمەن كورسەتۋگە بولار ما ەكەن؟ — دەدى ايەلگە تاعى دا جىميا قاراپ.
— نەنى؟ — دەدى ايەل.
— بۇل ارانىڭ ادامدارىنىڭ وسىنداي ىستىقتا دالادا جۇمىستا جۇرگەنىن.
ايەل تۇرعان تەرەزەنىڭ قاسىنا قازاق كەلدى دە:
— كوردىڭىز بە، انالاردى؟ — دەدى جارقىراعان سۋدا وسكەن كوگالدىڭ اراسىنداعى بىرنەشە اق كيىمدى ادامدى قولىمەن نۇسقاپ.
سۋدى كولگە، كوگالدى قۇراققا جورىعان ايەل، ونىڭ ىشىندە جۇرگەن اق كيىمدەردى اۋ قۇرعان بالىقشىلارعا جورىدى دا، ءبىراق كەڭەسىپ تۇرعان ادامنان انىعىن ءبىلىپ العىسى كەلىپ:
— نە ىستەپ ءجۇر ولار؟ — دەپ سۇرادى.
— ەگىن سۋارىپ ءجۇر، — دەدى قازاق.
— ەگىن؟!. نە ەگىن ول؟.. سۋدا ەگىن وسە مە؟..
— وسەدى. وزگە ەگىن ەمەس، كۇرىش.
— قالجىڭدايسىز دا، — دەدى ايەل سەنبەگەندەي، ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ.
— راس، — دەدى بايجان. — كۇرىش راسىندا دا سۋدا ەسەدى. ەكى ايدان ارتىق سۋدا تۇرادى ول.
— تەرەڭ سۋدا ما؟ — دەدى ايەل، بايجاننىڭ شىنىمەن ايتىپ تۇرعان بەينەسىن كورىپ، ءبىراق ءالى دە نانار-نانباسىن بىلە الماي.
— جيىرما سانتيمەتردەن تەرەڭدىگى كەم بولماۋعا ءتيىستى، — دەدى بايجان، قازاققا قاراپ قويىپ، — سولاي بولار، اعاي؟
— سولاي، — دەدى قازاق ىشىنەن «بۇل جاس جىگىت كىم ەكەن ءوزى؟» دەپ ويلاپ، ءبىراق «كىمسىڭ؟» دەپ سۇراۋعا ىڭعايسىزدانىپ.
كۇرىشتىڭ سۋدا وسۋىنە ەندى يلانعانداي بولعان ايەل:
— شىعىمى قانداي بولادى؟ — دەپ سۇرادى قازاقتان.
— دۇرىستاپ ەگە، كۇتە بىلسە كوپ شىعادى. وتكەن جىلى وسى ارانىڭ ءبىر كولحوزىندا گەكتارىنان ەلۋ سەنتنەردەن الدى.
اۋىل شارۋاشىلىعىمەن بايلانىسىپ كەرمەگەن ايەلگە قازاقتىڭ ول ءسوزى پالەندەي اسەر، ەتە قويعان جوق، ويتكەنى ول گەكتاردان قانشا استىق السا شىعىمدى يا شىعىمسىز بولۋىنان حابارسىز ەدى. بۇل كەڭەستى ءارى سوزۋعا پىسىناۋى شەكتەن شىققان ايەلدىڭ حالى جوعىن كورگەن قازاق:
— ءسىز سۋساپ تۇرعان سياقتىسىز، — دەدى وعان، — بۇل ارانىڭ ەڭ جاقسى سۋسىنى قاربىز، مەندە جاقسى قاربىز بار، سودان سۋسىنداۋىڭىزدى وتىنەم.
ايەل سىپايىلىق قىپ راحمەت ايتقانمەن، قازاق ءوتىنىشىن قايتالاپ ونى كۋپەسىنە كىرۋگە كوندىردى دە:
— ىنىشەك، ءسىز دە ءجۇرىڭىز! — دەدى بايجانعا.
ءبىر قاربىزدى ءوز كۋپەسىندە جاقىندا عانا ەڭسەرە جەپ العان بايجان، تاعى دا جەۋگە زاۋقى سوعا قويماعان سوڭ، «راحمەت، اعاي» دەپ بارعىسى كەلمەگەن قالپىن كورسەتىپ ەدى.
— ول بولماس، ىنىشەك، — دەدى قازاق، — اعاسى دامگە شاقىرعاندا، ءىنىسى باس تارتۋعا ءتيىستى ەمەس. تانىماساق تا جاتسىنبا.
ءسوزى سىپايى قازاقتى ودان ءارى وتىندىرۋگە ىڭعايسىزدانعان بايجان:
— جاقسى، اعاي، جەسەك جەيىك، — دەدى.
قازاق بايجانعا العىس ايتتى دا:
— ءاتى-جونىمىزدى ءبىلىپ الايىق وندا، مەنىڭ اتىم راحمەت، فاميليام دۇيسەنبين، — دەپ قولىن ۇسىندى.
— بايجان بەكتاسوۆ، — دەدى قولىن بەرگەن بايجان.
راحمەت بايجاننىڭ ءاتى-جونىن ەستىگەن كەسكىن كورسەتتى.
ۇشەۋى راحمەتتىڭ كۋپەسىنە كىردى. تەرەزەنىڭ پەردەسى تۇسىرىلگەن، ءىشى قاراكولەڭكە جانە سالقىنداۋ ەكەن. قوناقتارىن ورنالاستىرعان راحمەت، ەڭكەيىپ ستول استىنان قۇشاققا ارەڭ سياتىن جاسىل جولاقتى قاربىزدى سۋىرىپ الدى.
— و، ءتاڭىرى، نە دەگەن زور قاربىز، مىناۋ! — دەدى قايران قالعان ايەل، ادەمى كوگىلدىر كوزىن توڭكەرە ءبىر قاراپ قويىپ.
— سىرداريانىڭ بويىندا بۇدان دا ۇلكەن قاربىز وسەدى، — دەپ راحمەت ءبىر جىميىپ الدى دا، سابى اق سۇيەكتەن ىستەلگەن، ساعاسى جەز ساقينالى، ۇزىنشالاۋ، سۇيىرلەۋ كەلگەن كەزدىكتىڭ ىستىك ۇشىمەنەن قاربىزدىڭ ءتۇپ جاق بۇيىرىنەن سۇعىپ كەپ جىبەردى.
كەزدىكتىڭ ءتيۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءپىسىپ تۇرعان قاربىز سىتىرلاپ بارىپ قاق جارىلىپ ءتۇستى.
قاربىزدىڭ قىزىل كۇرەڭ جالىنداي بوپ جارىلعان شىرىنى مەن شىرىن اراسىنا قاتارلاسا تىزىلگەن ءموپ-مولدىر، قاپ-قارا ءدانىن كورگەندە، شولدەپ وتىرعان ايەلدىڭ اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ كەتتى.
راحمەت قاربىزدان قالىڭداۋ قىپ ەكى ءتىلىپ الدى دا، بىرەۋىن ايەلگە، بىرەۋىن بايجانعا ۇسىندى. تاتتىلىگى بالداي، سالقىندىعى مۇزداي قاربىز شىرىنىن قوناقتار قۇمارتا سورىپ جاتقاندا، راحمەت ماناعى جىميعان قالپىن وزگەرتپەستەن، قاربىزدان باستاعان كەڭەسىن جالعاستىرا جونەلدى.
— ءبىزدىڭ سىرداريا ولكەسىنە عانا وسىنداي تاماشا قاربىزدار مەن قاۋىندار وسەدى، — دەدى ول، — بۇلار تۋرالى نەلەر قىزىق ەرتەگىلەرىمىز دە بولادى... سونىڭ بىرەۋىن ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!..
— وتىنەمىز! — دەگەن ايەلگە راحمەت قاربىزدان قالىڭداۋ قىپ تاعى ءبىر كەسىپ بەردى دە، بايجانعا دا ءبىر ءتىلىپ ۇستاتىپ ەرتەگىسىن باستادى:
— ەرتەرەك كەزدە، — دەدى ول، — وسى سىردىڭ بويىن جايلاعان ءبىر ديحاننىڭ جالعىز ەسەگى جوعالادى. نەشە كۇن ىزدەپ تابا المايدى. قالجىراپ قايتقان ەرىنە ايەلى: «ءبىزدىڭ جوعالعان ەسەكتىڭ داۋسى ۇنەمى وسى ماڭنان شىعادى، ءوزى كورىنبەيدى، بۇل نە كەرەمەت؟!» دەيدى. ەرى دە تىڭداسا، ەسەكتىڭ داۋسى، راسىندا ەستىلەدى، ءوزى جوق. سول ماڭدا بوشكەدەي دوڭكيىپ قاۋىندار جاتادى ەكەن. «ەسەك وسىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ ىشىندە تۇرماسىن، بۇلارعا ەسەك تۇگىل سيىر دا سىيىپ كەتەدى» دەيدى ايەل.
راحمەت ايەلگە قاربىزدان ءۇشىنشى رەت كەسىپ بەرمەك بولىپ ەدى، سۋسىنداپ تا، تويىپ تا قالعان ايەل سىپايىلىق قىپ «بولادى، بولادى» دەپ وتىرىپ، كوزى قىزىققان قاربىزدان تاعى ءبىر ءتىلىمدى الدى دا:
— كەيىنىرەك جەيىن، ەرتەگىڭىزدى ايتا بەرىڭىز، — دەدى.
— سونىمەن، قىسقاسى، — دەدى راحمەت، — ديحان مەن ايەلى تەڭكيىپ قاز-قاتار جاتقان قاۋىنداردى ارالاپ كەلە جاتسا، بىرەۋىنىڭ ءتۇپ جاعى قاسقىردىڭ، اپانىندا ۇڭىرەيىپ تۇر. سول ۇڭگىردەن بىردەمە بۇلعاقتايدى. ەكەۋى كەپ قاراسا، بۇلعاقتاعان ەسەكتىڭ قۇيرىعى. ارجاعىندا ءوزى تۇر.
— مىنە قىزىق! — دەپ، ايەل سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
كەسكىنىنە جىميا قاراپ كىدىرگەن راحمەتكە ايەل:
— ايتىڭىز، ايتىڭىز! — دەدى.
— ارجاعىن ايتۋعا قيىنداۋ، — دەدى راحمەت.
— نەگە؟
— ەندىگى ماسەلە ەسەكتى سول قاۋىننىڭ ىشىنەن شىعارۋ عوي. ونى ايەلگە ايتۋعا قيىن.
— وندا كەرەگى جوق، — دەدى ايەل، — بۇل ارانىڭ قاۋىنىنىڭ تاتتىلىگى شارجويدىكىنەن قالاي؟
— سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى، ءبىزدىڭ قاۋىننىڭ قاسىندا، شارجويدىكى سۋ تاتيدى.
ايەل بايجانعا ءبىر قاراپ قويدى دا:
— سىرداريا بويىنا ءسىزدى نە نارسەنىڭ تارتقانى ەندى تۇسىنىكتى، — دەدى.
ءبىراق ايەل بايجاننىڭ ءدال ويىنان تۇسە العان جوق. ونىڭ قىزىلوردا وبلىسىندا قىزمەت ىستەۋگە كەلە جاتقانىن موسكۆادان شىعا ەستىگەن ايەل، پوەزد ىستىققا جانە شولەيتكە كەزدەسكەن سوڭ-اق مۇنداي جەردە قىزمەت ىستەۋگە قالايشا ريزالاسقان سەبەبىن سۇراعان ەدى. سوندا ايەلگە ايتقىسى كەلمەگەن بايجاننىڭ سىرىن وقۋشىلاردىڭ الدىنا جايىپ بەرەيىك.
بايجان بۇرىنعى اقمولا وبلىسىنىڭ قىزىلجار (پەتروپاۆل) ۇيەزىندەگى ءبىر اۋلىندا، كەدەي شارۋالى ۇيدە 1917 جىلى تۋدى. اكەسىنىڭ اتى بەكتاس، سول اتتى ول كەيىن فاميليا قىپ قولداندى. بەكتاستىڭ، ەسبول دەيتىن پىسىقشا جانە قالالى جەرگە بارىپ جۇكشىلىك قىزمەتىن اتقاراتىن ءىنىسى بار-دى؛ سول جىگىت اۋىلداعى بىرەۋدىڭ قىزىمەن كوڭىل قوستى دا، الدەكىمگە اتاستىرىپ قويعان قىزبەن قوسىلۋعا مۇمكىندىگى بولماعان سوڭ الىپ قاشىپ، قىزىلجار قالاسىنا ءسىڭىپ كەتتى.
پيموكات زاۆودىنا جۇمىسقا ورنالاسقان ەسبول، از جىلدا وزىنە ءتاپ-تاۋىر تۇرمىس جاساپ الدى دا ەلىنە ءبىر قاتىناسقاندا ەكى-ۇش جاسار بايجاندى الىپ كەلدى. ءوز بالاسىنداي ماپەلەپ وسىرگەن بايجاندى ول سەگىز جاسىندا قازاق مەكتەبىنە ساباققا بەرىپ، اقىلدى، زيرەك بالا كلاستان كلاسقا ۇنەمى «وتليچنومەن» كەشتى دە، ون جىلدىق مەكتەپتى 1935 جىلى ماقتاۋ قاعازبەن ءبىتىردى.
مەكتەپ ىشىندە بايجاننىڭ بەلسەنە ارالاسقان ءبىر ءىسى — درامالىق، ادەبيەتتىك ۇيىرمەلەر ەدى. بۇل ۇيىرمەلەردىڭ ول سپەكتاكلدەرىندە دە وينادى، كونسەرتتەرىنە دە قاتىستى، ورىسشا جانە قازاقشا ولەڭدەردى جاتقا دا وقىدى. مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتىنىڭ بەتىنە ءوزى دە قىسقاشا ولەڭدەر جازدى.
بايجان ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن جىلدىڭ جازىندا، الماتى قالاسىندا جاس ونەرشىلەردىڭ رەسپۋبليكالىق وليمپياداسى شاقىرىلىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اتىنان باراتىن وكىلدەردىڭ تىزىمىنە ول دا ىلىكتى.
الماتىعا سامولەتپەن بارعان ولاردى اەروپورتتا كۇتىپ تۇرعان ماشينا كالينين كوشەسىندەگى ون ەكىنشى مەكتەپتىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى. وزگە وبلىستاردان كەلگەن جاس ونەرشىلەر دە وسى ۇيگە ورنالاسقان ەكەن.
ءۇيدىڭ الدىنداعى كوپ باسقىشتى ساتىمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان بايجاننىڭ كوزى، شۋلاسا، كۇلىسە، ەرسىلى-قارسىلى ساپىرىلعان كوپ جاستىڭ اراسىنان ءبىر قىزعا تۇسە قالدى. قىزدىڭ ۇستىندە ءتۇستى جىبەكتەن تىككەن وزبەكشە كويلەك، باسىندا وزبەكتىڭ ءتۇرلى تۇسپەن كەستەلەگەن توپىسى، اياعىندا دا ءتۇرلى ءتۇستى بىلعارىدان ويۋلاپ، كەستەلەپ تىككەن بيىك وكشەلى ەتىك. ۇزىن قارا شاشىن دا قىز وزبەكشە قىرىق تارام قىپ ءورىپ، يىعىنا جايىپ جىبەرىپتى.
قاسىنان جاناسا ەتىپ تومەن تۇسە بەرگەن قىزعا، بايجان كىدىرىپ قاراي قالدى. ونى سەزگەندەي قىز دا جالت قارادى دا، بەتىن تەز بۇرىپ تەمەن قاراي جۇگىرە باسىپ جونەلدى. قىزدىڭ سوپاقتاۋ كەلگەن اقشىل بەتى، كەڭ ماڭدايلى، يىلگەن قويۋ قارا قاسى، ۇزىنداۋ، قايقىلاۋ كىرپىكتەرى، كوگىلدىرلەۋ كوزى، ورتاسى دوڭەستەۋ قىر مۇرنى بايجاننىڭ كوڭىلىندە قالىپ قويدى. قىزدىڭ باسقىشتارمەن تومەندەپ بارا جاتقان تالدىرماش دەنەسىنە بايجان ۇزاعىراق قاراپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ءبىر سەرىگى:
— سونشاما نەگە قىزىعا قالدىڭ؟! — دەمەسە.
— كىمگە؟ — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى، سەرىگىنە جالت قاراعان بايجاننىڭ اۋزىنان.
— قىزىعا قاراعان قىزىڭدى كورمەدى دەپ تۇرسىڭ با؟ تاعى دا جولىقپاسپىن دەيسىڭ بە، ءجۇر ىلگەرى...
جولداستارىمەن جوعارى كوتەرىلە بەرگەن بايجان، ول قىزدى تاعى دا كەرۋگە قۇمارتا ءتۇستى.
ەرتەڭىڭە ولار كوركەمونەر باسقارماسىنىڭ ۇيىندە بولعان ءماسليحاتتا جولىقتى. ءالى قىلاۋى تۇسپەگەن ءجاسوسپىرىم بولعانمەن، بايجان ءوزىن جاستارمەن، اسىرەسە قىزدارمەن تانىسقىش، ءۇيىر بولا كەتكىش جىگىتكە سانايتىن ەدى. مىنا قىزعا ولاي باتىل بولا المادى. ءماسليحاتتا تولتىرعان انكەتاسىنا قاراسا، قىزدىڭ ءاتى-جونى گۇلنار اناتوليەۆنا پوليەۆايا!.. قازاق سەرىكتەرى ونى گۇلنار دەپ اتايدى.
«بۇل قالاي؟! — دەپ ويلادى بايجان، — كيىم-كەشەگىنە، اتىنا قاراساڭ وزبەك قىزى!.. كەسكىنى قازاققا جاقىندايدى... ءسوزى دە تازا قازاقشا... اكەسىنىڭ اتى مەن فاميلياسى ورىسشا!.» بايجاننىڭ باقىتىنا قاراي، ءماسليحاتتا گۇلنار ەكەۋى وليمپيادانىڭ پروگرامماسىن باسقارۋعا سايلاندى. وسى قىزمەتتە بايجان جاقىنىراق تانىسىپ بايقاسا، قىز ءوزىن وزگەلەردەن سىرعاقتاۋ ۇستايدى. وليمپياداعا كەلگەن وزگە قىزدار مەن جىگىتتەر بىر-بىرىنە سوقتىعىسىپ، ازىلدەسىپ، شۋلاسىپ ولەڭ ايتىسىپ جاتقاندا، گۇلنار بايىرعى ءبىر ادام سياقتانىپ، جەلپەڭدەي قويمايدى.
بۇل مىنەزدەرىن گۇلنار بايجانعا دا كورسەتكەنمەن، جالبارىنىپ ءجۇرىپ، اقىرى قىزعا كىم ەكەندىگىن سويلەتتى.
— مەنىڭ اكەم اناتوليي كوندراتيەۆيچ پوليەۆوي موسكۆادا تۋىپ ەسكەن ورىس، — دەدى قىز، — ونىڭ اكەسى موسكۆادا ۆراچ قىزمەت اتقارىپتى. اكەم موسكۆانىڭ مەليوراتيۆتىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ ديپلوم العان جىلى، «ستۋدەنتتەردىڭ ريەۆوليۋسيالىق ىسىنە قاتىناستىڭ» دەگەن ايىپپەن ورتا ازياعا جەر اۋدارىلىپتى. سول كەزدە وزبەكستان جەرىندە «پاتشا ارىعى» دەيتىن كانال قازىلىپ جاتىر ەكەن. اكەم سوندا ينجەنەر-مەليوراتور بوپ قىزمەتكە ورنالاسىپتى. كانالدى قازۋشىلار وزبەكتەر. اكەم سولارمەن سىڭىسەدى دە، ادەتىن -عۇرپىن، ءتىلىن ۇيرەنەدى، دوستاسادى. «ميراب» دەگەندى ءسىز بىلەتىن بولارسىز؟
— ارينە، — دەدى بايجان، — ديحان اراسىنان شىققان سۋ مامانى عوي ولار، «مير» — ولشەۋ، «اب» — سۋ. ميراب — «سۋدىڭ ولشەۋشىسى». قازاقتار ميرابتى «مۇراپ» دەيدى عوي.
— ءبىلدىڭىز. جاڭاعى ايتقان «پاتشا ارىعىن» قازۋشى وزبەكتەردىڭ ىشىندە قۇربان دەگەن قارت ميراب بار ەكەن. سونىڭ شاھادات اتتى جالعىز قىزى بولادى ەكەن. وسى قىزعا مەنىڭ اكەم عاشىق بولادى.
— ءسىزدىڭ شەشەڭىز بە؟ — دەدى كەڭەسكە ەندى قۇمارتا باستاعان بايجان.
— يا — دەدى گۇلنار.
— سودان كەيىن؟
— تىڭداڭىز. قىز دا اكەمدى سۇيەدى. ءبىراق، ەكەۋىنە قوسىلۋعا مۇمكىندىك جوق. ەسكى تىلمەن ايتقاندا ءبىرى — كاپىر، ءبىرى — مۇسىلمان، قوسىلام دەسە-اق ەكەۋىن دە ءدىنشىل وزبەكتەر ولتىرەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە، ول ارادان ەكەۋى دە كەتۋ كەرەك. ءبىراق قايدا؟ روسسياعا اكەم بارا المايدى، جەر اۋدارىلعان ادام، وزبەك اراسىندا تۇرۋعا تاعى دا بولمايدى...
— قيىن حال بولعان ەكەن، — دەدى بايجان.
— دوستارى اكەمە: «قىزدى ال دا سىرداريانىڭ تومەنگى جاعىنداعى كوشپەلى قازاقتاردىڭ اراسىنا كەت، ولاردىڭ ارىق قازۋىنا جاردەمدەسسەڭ سەنى جاسىرادى» دەيدى. اكەم سول اقىلدى الىپ، شەشەم ەكەۋى ءبىر تۇندە جوق بولادى دا، قازاقتار اراسىنا بارادى. ارىق قازۋىنا جاردەمدەسكەن سوڭ قازاقتار ونى جاسىرادى. سودان ول ريەۆوليۋسياعا دەيىن جاسىرىنىپ جۇرەدى. ونىڭ باسقارۋىمەن سىرداريانىڭ قازاقستاندىق جاعاسىنان كوپتەگەن ۇساق ارىقتار قازىلادى. 1928 جىلدان باستاپ اكەم قىزىلوردا وبلىسىنىڭ سۋ شارۋاشىلىق مەكەمەسىندە باس ينجەنەر بوپ قىزمەت اتقارادى.
جاس جاعىنان گۇلنار بايجانمەن تۇيدەي قۇرداس بوپ شىقتى. ون جىلدىق مەكتەپتى دە ول بيىل ءبىتىرىپتى. ءوز جايىن قىسقاشا ايتا كەپ:
— اكەمنىڭ تۋىسى ورىس بولعانمەن، تۇرمىسى قازاق بوپ كەتكەن، — دەدى گۇلنار. — سويلەگەندە ونى قازاقتان ايىرىپ الا المايسىز. قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن دا ءبىر قازاقتان كەم بىلمەيدى. ال، شەشەم ورىسقا كۇيەۋگە شىققانىمەن، كوپ جىل قازاق اراسىندا تۇرعانمەن، ءبىراز جاعدايدا وزبەك سالتىن قولداناتىن.
— ول نە سالت؟ — دەپ سۇرادى بايجان.
— ءسىز وزبەك ءۇيىنىڭ قالاي قۇرىلاتىنىن بىلەسىز بە؟ — دەدى گۇلنار.
— قاي قۇرىلىسىن ايتاسىز؟ — دەپ سۇرادى، گۇلناردىڭ سۇراۋىنا تۇسىنبەگەن بايجان.
— ەسكى ازيالىق سالتپەن سالعان وزبەك ءۇيىنىڭ كوشە جاققا قاراعان تەرەزەسى دە، ەسىگى دە بولمايدى، ولاردىڭ ءبارى قورانىڭ ىشىنە قارايدى.
— ونى ەستىگەم.
— ونداي ۇيلەر «ىشكاري، تاشقاري» اتالىپ ەكىگە بولىنەدى. تۇسىنەسىز عوي؟
— «ىشكەرى»، «تىسقارى» دەگەن ءسوزى بولار، — دەدى بايجان ويلانىپ اپ.
— دۇرىس. «ىشكاري» دەگەنى — ايەلدەر بولمەسى، «تاشقاري» — ەركەكتەر بولمەسى. سول ءۇيدىڭ ءوز ادامدارىنان باسقا ەركەك، «ىشكاريعا» ەشۋاقىتتا باس سۇعا المايدى.
— ول تۋرالى دا ەستىگەن ەم، — دەدى بايجان.
— «ىشكاري» مەن «تاشقاريعا» بولەتىن كەڭ پاتەر، — دەدى گۇلنار، — مەنىڭ اكە-شەشەمدە ريەۆوليۋسيادان بۇرىن بولماعان. مەن ارينە، بەس بولمەلى كەڭ پاتەردە تۋىپ ءوستىم. بۇل بولمەلەردىڭ بىرەۋىن شەشەم «ىشكاري» سياقتاندىرىپ، وزبەك سالتىمەن جاساۋلاپ ۇستادى. ول كىسى مۋزىكانى جاقسى كورەتىن ەدى. وزبەكشە «ءاشۋلا»، تاتارشا «جىر»، قازاقشا «ءان» ايتىپ وتىراتىن ەدى. وزبەك ايەلدەرىندە «ءبازىم» جاساۋ بار. ول، قازاقتىڭ «باستاڭعىسىنا» كەلەدى. ەركەگى جولاۋشى شىققان كۇنى، ايەلى دوس ايەلدەرىڭ ولاردىڭ قىزدارىن شاقىرادى دا، دۋتار تارتىپ، ءاشۋلا ايتىپ ءماجىلىس قۇرادى. مەنىڭ شەشەم، وسىنداي «ءبازىم» جاساۋدى جاقسى كورەتىن. ماعان دا ول ورىسشا، قازاقشا، وزبەكشە اندەر ايتقىزىپ راحاتتاناتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە... — دەي بەرىپ، گۇلناردىڭ داۋسى دا، كەسكىنى دە بۇزىلا قالدى.
شەشەسىنىڭ جايىن ايتقان كەڭەسىنىڭ سوڭعى جاعىندا، گۇلنار ونى وتكەن ءداۋىردىڭ كىسىسى سياقتاندىرىپ سويلەگەن سوڭ، بايجان ىشىنەن «شەشەسى ولگەن بولار ما مۇنىڭ؟!» دەپ جورامالداي باستاعان. ەندى گۇلناردىڭ كەسكىنى مەن داۋسى بۇزىلا باستاعان سوڭ، «سول ويىم راس بولدى ما» دەگەندەي، تۇنەرە قاراي قاپ ەدى. گۇلنار ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ جىلاپ جىبەردى.
— وي، گۇلنار، مۇنىڭ نە؟ — دەپ ۇستاي العان بايجان، ونى ارەڭ دەگەندە ۋاتىپ جايىن سۇراسا، شەشەسى شاھادات وتكەن جىلى قىلتاماق بولىپ ولگەن ەكەن. سول ولىمگە ەگىلە قايعىرىپ، ويىن-ساۋىقتان قول ۇزگەن گۇلناردى اكەسى مىنا وليمپياداعا زورلاعانداي ارەڭ جىبەرىپتى.
«گۇلناردىڭ ءوزىن تۇيىق ۇستاۋىنا سەبەپ — شەشەسىنىڭ ءولىمى بولۋ كەرەك» دەپ جورىعان بايجان، ءبىر جاقتان، ونىڭ قايعىسىن جەڭىلدەتۋ ماقساتىمەن، ەكىنشىدەن، ءوز قۇمارلىعىن وعان ۇقتىرۋ ماقساتىمەن ەندى ودان جۇبىن جازباي، ۇيقىدان باسقا ۋاقىتتارىن ۇنەمى سونىڭ توڭىرەگىندە وتكىزۋگە تىرىستى. بۇل جولىعىسۋلار، سىرتىن سالقىن ۇستاعان گۇلناردىڭ ىشكى سالقىندىعىن جىلىتپاي قويعان جوق. گۇلناردى ءبىرىنشى كورگەندە بايجاننىڭ كوڭىلى قانداي اۋسا، سول كەرگەندە گۇلناردىڭ دا كوڭىلى سونداي اۋعان ەدى.
گۇلناردىڭ شەشەسى شاھاداتتان ەستۋىنشە، «سامارقاننىڭ كوك تاسى» دەگەن بار. جازدىڭ باستالۋىن ول ارانىڭ حالقى سول كوك تاستان بىلەدى. «كۇننىڭ دە ەكى كوزى بار: بىرەۋى جازدىق، بىرەۋى قىستىق. قىس باستالاردا كۇن جازعى كوزىن جۇمادى، جاز باستالاردا قىسقى كوزىن جۇمادى. كۇننىڭ جازعى كوزى اشىلعاندا، ەڭ العاشقى ساۋلەسى سامارقاننىڭ كەك تاسىنا ءتۇسىپ، وتقا قىزدىرعان قورعاسىنداي تاس بالقيدى. جازدىڭ باسى سول كۇن».
بايجان گۇلنارعا كۇننىڭ جازدىق كوزى سياقتى بولدى. سۇڭعاق بويلى، كەڭ جاۋرىندى، تولقىندى قارا بۇيرا شاشتى، كەڭ ماڭدايلى، قيىلعان قويۋ قارا قاستى، دوڭگەلەك قاراتورى ءجۇزدى، كىشىرەك كەلگەن ءمولدىر قارا كەزدى، شولاق تا دوڭەس مۇرىندى، بالكىم ءۇستى قالىڭداۋ ەرىندى، ءالى تۇك سياقتى ەمەس، تۇكتىڭ كولەڭكەسى سياقتانىپ، جوعارعى ەرنىن جيەكتەپ كەلە جاتقان بولار-بولماس قىربىق مۇرتتى، سۇيىرلەۋ يەكتى، تولىق مويىندى، ارشىن-تىك دەنەلى بايجان، جولىققان سايىن گۇلناردىڭ قۇمارلىعىن ارتتىرا ءتۇستى. جولىققان سايىن ولاردىڭ كوزدەرى بىر-بىرىنە ىلگەرى جولىعۋدان ارتىعىراق قادالىستى. بۇل قادالۋدىڭ نە قادالۋ ەكەنىن ەكى جاعى دا ايتپاي-اق ۇعىستى.
جۇرەكتىڭ وسى سىرىن كىم بۇرىن اقتارۋ كەرەك؟
XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە جاساعان قازاقتىق سال جىگىتى ءبىرجان مەن اقىن سارا ايتىسقاندا، سارا ءبىرجانعا «حاۋا اناعا بۇرىن بارعان ادام اتا» دەيدى. سول ايتقانداي ەكى جىنىستى ادام ءبىرىن ءبىرى سۇيە قالعان كۇندە، جۇرەك سىرىن اقتارۋ ەركەكتەن باستالۋى — ادام اتا مەن حاۋا انادان بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان سالت ەمەس پە؟
ءبىرىن ءبىرى الماتىنىڭ وليمپياداسىندا كورىپ، كوڭىلدەرى ۇيالاسا قالعان ءبىزدىڭ ەكى جاس تا وسى سالتتى بۇزا المادى. ىشتەي ءبىرىن ءبىرى سۇيە وتىرىپ، العاشقى كۇندەرى ولاردىڭ اۋىزدارى قالجىڭنان ارتىق سەزگە بارا المادى.
بەتپە-بەت كەلگەندە جۇرەك سىرىن اقتارۋعا، قىلاۋى تۇسپەگەن بەتتەرى قىزا بەرگەن سوڭ، بۇل ۇياتتى، بەتىندە قانى جوق قاعاز موينىنا جۇكتەدى. بايجاننىڭ سىرى گۇلنارعا ءبىر كۇنى ولەڭ حات بوپ قاعاز ارقىلى جەتتى.
بىر-بىرىنە حات ارقىلى سىرلارىن اقتاراتىن جاستار، ەگەر وزدەرى اقىن، جازۋشى بولماسا، جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنداعى گەرويلاردىڭ حاتتارىنان ءسوز ۇرلايدى دەسەدى. ءسويتتى مە، الدە ماحابباتتىق جۇرەكتەرى بىردەي سوققاندىقتان، سوزدەرى دە بىردەي شىقتى ما، بايجاننىڭ ولەڭ-حاتىن گۇلنار وقىپ كەرسە سارىنى اۋماعان ونەگيننىڭ تاتياناعا جازعان حاتى سياقتى.
بايجان ونەگين بولا قالعانمەن، گۇلنار تاتيانا بولا قالمادى، حاتتارىنا حاتپەن جاۋاپ بەرمەدى. ەرتەڭ قايتامىز دەگەن كۇننىڭ، كەشىنە بايجان گۇلناردى «پارككە بارايىق» دەپ ەرتىپ شىقتى دا، باقشانىڭ الىسىراق ءبىر تۇكپىرىنە الىپ كەتىپ، جۇرەك سىرىن ەندى شەشتى. ول ۇزاق سويلەدى.
اقىرى، بايجان، ەندى ايتار ءسوزى قالماعانداي، نە پايداسىز سويلەي بەرۋدەن ماعىنا شىقپاۋىنا كوزى جەتكەندەي، يا شارشاعان ادامداي:
— وتىرساق قايتەدى، گۇلنار، — دەدى.
باقشانىڭ بۇل تۇسىنداعى الما اعاشتارى ءبىراز جاساپ، تۇپتەرى جۋانداپ، بۇتاقتارى كەڭ تارماقتانا كوبەيگەن ەدى. سول بۇتاقتارعا بيىل بىتىك شىققان اپورتتى المالار ءالى پىسپەگەنىمەن، كۇنگەي بەتى الاۋلانىپ، اتقان تاڭداي قىزىل كۇرەڭدەنە باستاعان. ءار جاپىراقتىڭ تۇبىنە وسىنداي بەينەمەن تورتەۋ-بەسەۋى ۇيىسا ەسكەن المالار، بۇتاقتاردى ءيىپ، باستارىن جەرگە تيگىزەتىن بولعان سوڭ، باقشاشىلار بۇتاقتاردىڭ استىنا تىرەۋ قويعان.
بايجان مەن گۇلنار تىرەلگەن بۇتاقتاردىڭ كولەڭكەسىندەگى جاسىل بەتەگەگە جانتايا قاتار وتىرىستى. بۇتاقتاردىڭ اراسىنان سىعالاعان كۇن، ولاردىڭ اق جىبەك كيىمدەرىنە، دەنەلەرىنىڭ اشىق جەرلەرىنە، الما اعاشىنىڭ باسىندا بار بايلىقتىڭ كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ، بۇتاقتاردىڭ، جاپىراقتاردىڭ، المالاردىڭ، بەينەلەرى دەنەلەرىنە تاڭبا بوپ باسىلعان جاس الما اعاشىنىڭ ماۋەسى سالبىراعان بۇتاقتارىنا اينالعانداي بولدى. جەلسىز كۇنى سىبدىرسىز تۇرعان الما اعاشىنداي، ەكى جاس تا ءبىرازعا شەيىن ءۇنسىز تىنا قالىستى.
بايجاننىڭ ۇندەمەۋى جاۋاپتى گۇلناردان كۇتكەندىكتەن ەكەنى بىزگە ءمالىم، ەندەشە، ءبىز گۇلناردىڭ، نەگە ۇندەمەۋىنە توقتالايىق. ونىڭ بايجاندى ۇناتقاندىعىن ءبىز بىلەمىز، سويتە تۇرا، بايجان حاتپەن دە، اۋىزشا دا بار بىلگەن ءسوزىن ايتقاندا، سول سوزدەرگە كوڭىلى ۇيي تۇرا، سۇراۋلى سوزدەرىنە جاۋاپ بەرمەۋى مىنەزىنىڭ تۇيىقتىعىنان، يا ەرەكشە سابىرلىلىعىنان عانا ەمەس ەدى. تۇپكى نيەتى بايجاندى ۇناتا تۋرا، وعان ءقازىر بەرەر ۋادەسى جوق. نەگە ويتەتىندىگى وزىنشە دالەلدەرى بار، سولارىن ايتايىن دەسە، بايجانعا دالەل سياقتى كورىنبەۋى مۇمكىن.
ءبىراز ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن، گۇلناردىڭ، اۋزىنا «قايتپايمىز با؟» دەگەن ءسوز كەپ قالىپ ەدى، «قا...» دەي بەرىپ اۋزىن جيناپ الا قويدى، ونسىز دا وكپەلى وتىرعان بايجاندى ودان زور وكپەلەتىپ الارمىن دەپ ويلادى.
— يا، نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟ — دەدى بايجان. بەتىن بۇرىپ.
— بيىلعى جىلى الما شىعىمدىسى-اي! — دەپ تاڭدانعان بولدى گۇلنار بۇلتارىپ.
— باسقا بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانعان سياقتى ەدىڭىز عوي؟
— ونى قايدان بىلەسىز؟
— «قا» دەپ باستاي بەرىپ توقتاي قالدىڭىز عوي؟
— اۋزىمدى اڭدىپ وتىر ما ەدىڭىز؟
— ءسىزدىڭ اۋزىڭىز ماعان، مەنىڭ ىزدەگەن اقىم تۇبىندە تىعىلىپ جاتقان ءىن سياقتى بوپ جۇرگەن جوق پا؟
— ءا، سولاي ما ەدى؟ — دەدى گۇلنار كۇلكىلى داۋىسپەن. — تىعىلعان اڭ بارى راس بولسا، ءىن تۇبىندە جاتۋعا قانشا شىدار دەيسىز؟ نە قۇرالمەن ۇستاماق ەدىڭىز ونى؟ قاقپان مەن بە؟ تور مەن بە؟
— قاي ءساتى تۇسكەنى بولادى دا. تەك، تورىعان اڭ شىقسىن دەڭىز.
— شىقپاي قالاي شىدايدى ول؟ جاندى ماقلۇق تۇگىل، مىنا الما سياقتى جەمىستەر دە مەزگىلى جەتسە ءۇزىلىپ تۇسپەي مە؟
— باقشاشىلاردان ەستۋىم — ءوزى ءۇزىلىپ تۇسكەن الما تەز ءشىريدى. ونى بۇتاقتان قولمەن ءۇزىپ الۋ كەرەك.
— راس. ءبىراق، پىسكەندە عانا. سوندا عانا ودان ءلاززات الاسىڭ. پىسپەسە جەۋگە جەركەنەسىڭ.
— نەمەنەگە مىسال قىلدىڭىز ونى؟
— وزىمە. مەنىڭ ءالى بويىم پىسكەنمەن، ويىم پىسكەن جوق. ءبىزدىڭ زاماننىڭ جاسىنا ويىن پىسىرمەۋ — قىلمىس. راس پا وسى؟
— راس. ءبىراق، ويدىڭ ءپىسۋى، سۇيىسكەن كوڭىلدى تەجەۋگە بايلانىستى ما ەكەن؟
— جۇمباقتاسا بەرەتىن، ءبىز باياعىنىڭ عاشىعى ەمەسپىز، — دەدى گۇلنار. — ءبىز كومسومولەستەرمىز. ومىرگە ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بۇرىنعى جاستاردان باسقا. سوندىقتان ءبىزدىڭ پىكىرىمىز دە اشىق بولۋى كەرەك.
— مەنىڭ تىلەگەنىم وسى عوي، — دەدى بايجان سەرگىپ، — اپ-اشىق ماسەلەنى جۇمباقتاپ جۇرگەن ەزىڭىز. كەشىرىڭىز، ءسوز سىزدىكى.
— ەڭ الدىمەن «ال، جارايدى» دەي قويۋعا ءبىز ءالى ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى بىلمەيمىز. ءومىر جولى ۇزاق. وعان سەرىكتەسىپ ساپار شەككەن ادامدار، ەڭ الدىمەن ءبىرىن ءبىرى جاقسى ءبىلىپ الۋى كەرەك.
— ولار جول ۇستىندە بىلىسپەي مە؟
— جول ۇستىندە شىن سەرىك بولىپ كەتە السا جاقسى، ەگەر كەتە الماسا، ونىڭ وكىنىشىن قايدا قوياسىز؟
سۇراۋلى كەسكىنمەن قاراعان گۇلنارعا بايجان جاۋاپ بەرمەدى.
— قايتالاپ ايتايىن، — دەدى گۇلنار، — ءومىردىڭ ۇزاق جولىنا سەرىكتەسىپ اتتانۋ ءۇشىن ادام ءبىرىن ءبىرى جاقسى سىناپ ءبىلىپ الۋ كەرەك.
— وعان مەن ءازىرمىن، — دەدى بايجان، — سول سىننىڭ قانداي سىن ەكەنىن بىلۋگە بولار ما ەكەن؟
— ءسوزدىڭ سىنى ەمەس ول، جۇرەكتىڭ سىنى. ءبىر كۇننىڭ ەمەس، ول كەپ كۇننىڭ سىنى.
بايجان بىردەمە دەۋگە ىڭعايلانا بەرگەندە، گۇلنار ونى بوگەپ:
— ءومىر جولىنا سەرىكتەسىپ شىعار الدىندا مەنىڭ ازىرگە ءۇش شارتىم بار، — دەدى.
— ءبىرىنشى؟ — دەدى بايجان.
— ءبىز سوۆەتتىك سانالى جاستارمىز. ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن عانا ەمەس.، ەلىمىز، وتانىمىز ءۇشىن دە قىزمەت اتقارۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىز قالاعان ءبىر عىلىمنىڭ شەگىنە شىعىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە مامان بولۋىمىز كەرەك.
— دۇرىس. ءبىراق، ماماندىق الۋدىڭ ماحابباتقا نە بوگەتى بار؟
— نەگە اسىعاسىز ءسىز؟ سىزشە بۇگىن قوسىلسا ماحاببات بوپ، ەرتەڭ قوسىلسا ماحاببات ەمەس پە؟
— ەكىنشى شارت؟ — دەدى سوزدەن توسىلعان بايجان.
— بۇل ماسەلەنى وسى تۇيىق كۇيىنشە، جوعارعى مەكتەپتى بىتىرگەنشە قالدىرامىز.
— ماقۇل. وعان دا كەندىك. قايدا وقيمىز سوندا؟
— مەن مەديسينا ينستيتۋتىنا تۇسەم.
— سەبەبى؟
— سەبەبى — شەشەم قىلتاماقتان ولگەننەن بەرى، مەن ادام بالاسىنىڭ ءومىرىن مەزگىلسىز سۋالدىراتىن سىرقاتتىڭ بارىنە ءوشپىن. اسىرەسە راكقا ءوشپىن. سونىڭ ەمىن تاپقىم كەلەدى.
— تۇسىنىكتى.
— ەگەر مەنى سۇيەتىنىڭىز راس بولسا ءسىزدىڭ دە نە ماماندىققا دايارلانۋىڭىزدى مەنىڭ ايتقىم كەلەدى.
— ايتىڭىز.
— وتكەن ءبىر كەزدە، سىر بويىندا وسكەن ماقپال .دەيتىن قىزعا، ارقانىڭ سەگىز دەگەن جىگىتى عاشىق بولىپتى. وزگە عاشىقتارعا كيلىگە كەتەتىن ءۇشىنشى بىرەۋ، ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولماپتى. قيىندىققا قوسىلعاننان كەيىن ۇشىراپتى.
— ول نە ەكەن؟
— ماقپالدى سەگىز ارقاعا ۇزاتىپ اكەتەدى. ارقاعا بارا، ماقپال سارى كەزىك بوپ اۋىرىپ، كۇزگى شوپتەي سولا باستايدى. باقسى-بالگەردىڭ بىرەۋى دە ەم تابا المايدى.
ماقپالدىڭ سىرقاتىن ەستىگەن سوڭ، سىر بويىنان اكە-شەشەسى كەلەدى. ءشولدى كەشىپ كەلگەن ولار، تورسىققا قۇيعان سىردىڭ سۋىنا مالتا سالعان ەكەن دەيدى، سول سۋسىن اۋزىنا تيگەن سوڭ-اق ماقپال ساۋىعا باستايدى... سۋسىن تاۋسىلعاننان كەيىن ماقپال تاعى دا اۋىرادى. سوندا جۇرت: «بۇعان سىردىڭ سۋى ەم بولار ما» دەپ ويلاپ، سەگىزبەن ەكەۋىن سىرعا جىبەرەدى. سىرعا جەتىپ سۋىن ىشكەن سوڭ، ماقپال تاعى دا ساۋىعىپ كەتەدى. سودان كەيىن ارقاعا قايتسا تاعى اۋىرادى... قىسقاسى، ماقپال سىردىڭ سۋسىز تۇرا المايتىن بولعان سوڭ، سەگىز ارقادان ءبىرجولا كوشىپ كەپ، سوندا تۇرىپ قالادى. ونىڭ ۇرپاقتارى ءقازىر سىردا دەيدى:
— تۇسىنىكتى، — دەدى بايجان، — ونى مەنىڭ سىزگە دەگەن ماحابباتىممەن نەگە بايلانىستىردىڭىز؟
— بۇل سۇراۋىڭىزدىڭ جاۋابىن وزبەكتىڭ ءبىر ەرتەگىسىنەن تاباسىز. ەرتەدە وتكەن وزبەك اقىنى ناۆوي «فارحات — شىرىن» اتتى پوەما جازعان. مەنىڭ شەشەم سول پوەمانى اسا ءسۇيسىنىپ وقىپ وتىراتىن ەدى.
— نە تۋرالى ەكەن ول؟
— فارحات دەگەن جىگىت شىرىن دەگەن قىزعا عاشىق بولادى. شىرىن ونىڭ الدىنا مىناداي شارت قويادى: «مەنىڭ ەلىم، سىرداريادان الىس جەردەگى شولدە، سول ءشولدى گۇلدەندىرۋ ءۇشىن ارىق قازىپ، سىردىڭ سۋىن اپارۋ كەرەك، مەن ساعان، ەگەر وسىنى ىستەسەڭ عانا قوسىلام» دەيدى.
— ورىنداپ پا ول تىلەكتى فارحات؟ — دەدى بايجان.
— ورىنداماسا سۇيگەنى قايدا؟
— تۇسىنىكتى. ماعان دا قوياسىز با سول شارتتى؟
— ونىڭ دا جاۋابىن ايتام، — دەدى گۇلنار، ەرتەگىلەر ايتۋدان باستاپ كۇلىمدەپ وتىرعان كەسكىنىن تاعى دا سالماقتاندى. — مەنىڭ بۇكىل دۇنيەگە ايىرباستامايتىن ءبىر قىمباتتىم بار، ول — اكەم. اكەسىن كىم جەك كورەدى؟.. جاقسى كورۋدىڭ ۇستىنە مەن ونى تاستاپ، باسقا جاققا كەتە المايمىن.
بايجان قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلەسىز؟ — دەدى گۇلنار جابىرلەنگەندەي.
بايجان كۇلكىسىن تىيمادى.
— جاقسى وندا... — دەپ گۇلنار تۇرەگەلدى دە، جونەلە بەرۋگە اينالدى.
— وۋ، جولداس. ونىڭىز قالاي؟ — دەپ بايجان دا تۇرەگەپ، گۇلناردىڭ الدىن بوگەپ ەدى:
— مەن سىزگە سالماقتى ءسوز ايتايىن دەسەم، — دەدى گۇلنار كىدىرىپ، — ءسىزدىڭ تىڭداعىڭىز كەلمەيدى...
— كەشىرىڭىز، — دەدى بايجان، گۇلناردىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — تانىسپاي جاتىپ جانجالداسپايىق. ال، تىڭدادىم.
بايجان گۇلناردى وتىرعىزايىن دەپ ەدى، گۇلنار وتىرماي، ايتارىن تۇرەگەپ تۇرىپ ايتتى.
— قالجىڭ كورىڭىز، يا شىن كورىڭىز، ىقتيار سىزدە، قالاي كورسەڭىز دە ايتارىم — اكەمنەن مەن ايرىلا المايمىن. ونىڭ جەكە ومىرىندە مەنەن باسقا باقىتى جوق. باقىت شامىن ءوشىرىپ، مەن باسقا جاققا قالاي كەتەم؟
— كۇلسە وكپەلەيسىز، — دەدى بايجان، — كۇلمەيىن دەسە بالانىڭ ءسوزىن ايتاسىز: قىزىن كۇيەۋگە بەرۋ باقىتسىزدىق دەپ كىم ايتقان؟ جاقسى، اكەڭىزدى قيماي-اق قويىڭىز. سوندا، ول كىسىنى باراتىن جاعىڭىزعا الا كەتۋگە بولماي ما؟ اكەسى ۇزاتقان قىزىنىڭ قولىندا بولۋ بۇل زامانعا ۇيات پا؟
— ۇيات ەمەس. مەن الا كەتەر ەم، اكەم بارمايدى. ول سىردان سۇيرەسەڭىز دە كەتپەيدى.
— نەگە؟!
— مەنىڭ اكەمنىڭ باسىندا ماڭگىدەن بەرى شولىركەپ جاتقان سىرداريانىڭ ولكەلەرىن سۋلاندىرۋدان باسقا وي جوق. ول بارلىق ءومىرىن وسى جۇمىسقا ارناعان ادام. ونى بۇل ماقساتىنان ەشبىر كۇشپەن ايىرۋعا بولمايدى.
بۇل كەڭەستىڭ ارتى ۇزاققا سوزىلىپ، ول كۇنى بىتپەدى. ەرتەڭىنە قىزىلورداعا جۇرەتىن پوەزعا گۇلناردى بايجان شىعارىپ سالدى. ەكەۋى پەرروندا پوەزد قوزعالعانشا ءجۇرىپ، كەشەگى سوزدەردىڭ جالعاسىن كەڭەستى. اقىرى بايجان گۇلناردىڭ سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىڭىز دەگەن ۇسىنىسىن قابىلدادى. قاي قالاداعى ينستيتۋتقا ءتۇسۋىڭ گۇلنار اكەسىمەن اقىلداسىپ حابارلاندىرماق بولدى.
گۇلنارمەن قوشتاسىپ قىزىلجارعا قايتقان بايجان، كەشىكپەي قىزىلوردانىڭ وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىق بولىمىنەن شاقىرعان تەلەگرامما الدى. بايجان قىزىلورداعا كىدىرمەي جەتتى. ول كەلسە، گۇلناردىڭ اكەسى اناتوليي كوندراتيەۆيچ الماتىعا شاقىرىلىپ، بايجانعا حات تاستاپ كەتكەن ەكەن. حاتىندا موسكۆاداعى سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا بارۋىن، ەگەر وعان ريزا بولسا، قىزىلوردانىڭ وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىق بولىمىمەن كونتراكتاسيا جاساۋىن ءوتىنىپتى. بايجان بۇل ءوتىنىشتى ورىندادى.
ينستيتۋتتى بايجان ءتورت جىلدا ءبىتىردى. سول جىلى گۇلنار دا الماتىداعى مەديسينا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، قىزىلوردادا تابىسپاق بولدى.
بايجاننىڭ ساپارلاس ايەلگە ايتپاي كەلە جاتقان سىرى وسى ەدى.
كۇنى ىستىق، الىس جولدان قاجىدى ما، الدە وي ءورىسىن تۇگەلىمەن سۇيگەن قىزى جايلادى ما، موسكۆادان شىعا بايجاننىڭ بار ەرمەگى كىتاپ قانا بوپ، جولشىباي ساپارلاس ادامدارىنىڭ ەشقايسىسىمەن شۇيىركەلەسە قويعان جوق. سول مىنەزىن ول راحمەتكە دە كورسەتىپ، ونىڭ ايەلگە ايتقان كۇلكىلى ەرتەگىلەرىن سالماقپەن عانا، ىقلاسپەن تىڭدادى. سونداي قالپىن كورگەن سوڭ، راحمەت تە وعان جالپاڭداي قويعان جوق.
قاربىز جەلىنىپ بولعان سوڭ بايجان راحمەتكە العىس ايتتى دا كۋپەسىنە كەتتى. ونىڭ موسكۆادان قىزىلورداعا قىزمەتكە كەلە جاتقان جاس ينجەنەر ەكەنىن راحمەتكە ايەل تانىستىردى.
— تۇسىنىكتى، — دەپ باستاپ، راحمەت ايەلگە بايجاننىڭ بۇل اراعا نەندەي بايلانىسى بارى تۋرالى ەسىتكەن-بىلگەنىن قىسقاشا ايتىپ بەردى.
— اھا، — دەدى ايەل راحمەتتىڭ كەڭەسىن تىڭداپ بوپ، — وسىنداي ىستىق جاققا جاس ينجەنەردىڭ نەگە كەلە جاتقانى ماعان ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى...
پوەزد قىزىلوردا ستانسياسىنا تاقالا بەرگەندە ايەل راحمەتتىڭ تەرەزەسى اشىق كۋپەسىنەن باسىن سۇعىپ قاراپ ەدى، كوزى ۆاگون ەسىگىنىڭ باسقىشىندا تۇرعان بايجانعا ءتۇستى. بايجان باسقىشتان پوەزد توقتاماي-اق قارعىدى دا، ىلگەرى قاراي جۇگىردى. وعان قارسى، ۇستىندە كەڭ تىككەن شايى كويلەگى، باسىندا وزبەك توپىسى بار، شاشىن كوپ تارامدى قىپ ورگەن قىز جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتكەن تۇسقا كەپ راحمەت پەن ايەل مىنگەن ۆاگون توقتاي قالدى.
— قالىڭدىعى وسى ما؟ — دەدى ايەل راحمەتكە.
— وسى!
— جاقسى جۇبايلار ەكەن!.
— يا، جاقسى جۇبايلار...
ەكىنشى تاراۋ
پوليەۆويدىڭ سەمياسى
اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ جەكە باسىنداعى تۇرمىس سالتىنا قاراعان كىسى ونى شىعىستان، اسىرەسە، قازاقتان ايىرا الماس ەدى. ەڭ الدىمەن، ول قازاقتىڭ ءتىلىن بارلىق ماقال-ماتەلىمەن، بارلىق اكسەنتىمەن انايى قازاقتىڭ بىرەۋىندەي سويلەيدى. ونىڭ وتىرىس-تۇرىسى دا، اس ءىشۋى دە قازاقشا: مالداسىن قۇرىپ وتىرا قالعاندا، اۋىل قازاعىنان ايىرا المايسىڭ. قازاقتارداي ول دا ەتتى جاقسى كورەدى جانە اۋىل قازاعىندا مايلى ەتتى الاقانىمەن تولتىرا اسايدى. قىمىز ىشۋدە ول، قازاقتىڭ بىرەۋىمەن تالاسا الادى — اققۇبا كەسكىنى كۇرەڭدەنىپ اپ، سىزدىقتاي سىمىرۋگە كۇن ۇزىن جالىقپايدى.
قازاقتارداي و دا اتقا قۇمار، تالاي جىلميعان جۇيرىك، تايپالعان جورعا ونىڭ تاقىمىنان تارادى. جاقسى ات ونىڭ قولىنان كەتپەدى، سول جاقسى اتقا ول، قازاقتىڭ باسى قوشقار ءمۇيىزدى، تۇرمانىنىڭ ءبارىن كۇمىستەگەن قۇراندى ەرىن سالىپ، ۇنەمى سالت جۇرەتىن بولدى. قالاعا قىزمەتكە ورنالاسقاننان كەيىن دە، ول وسى سالتىن وزگەرتكەن جوق؛ ءبىر ادەمى اتتى ۇيىندە ۇستادى دا، كەڭسەسىنە سونى سالت ءمىنىپ بارىپ قايتادى، كوشە قىدىرسا، يا ءبىر جاققا شىقسا، ۇنەمى سولاي سالت ءجۇردى. ول اڭشى ەدى. كەڭسەدە قىزمەت اتقاراتىن وزگە اڭشىلاردىڭ مۇمكىنشىلىگى بارى اڭعا ماشينامەن شىققاندا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ ماشيناسى بولا تۇرسا دا، تازىسىن جەتەككە الىپ، مىلتىعىن اسىنىپ سالت كەتەتىن.
سىر بويىندا اناتوليي كوندراتيەۆيچتى بىلمەيتىن قازاق جوق، سولاردىڭ، ءبارى ونىڭ، اتىن قازاقشىلاپ «ءاناتول» دەپ، وعان «سۋشى» دەگەن ءسوز قوسىپ، «سۋشى ءاناتول» دەۋشى ەدى، كوبى ونىڭ اكەسىنىڭ اتى مەن فاميلياسىن بىلمەۋشى ەدى. ءبىراق «سۋشى ءاناتولدى» ەڭبەكتەگەن جاستان باستاپ ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن تۇگەل ءبىلۋشى ەدى. تانىسپاي، سويلەسپەي تۇرىپ، ونى ورىس دەپ ويلاپ، ول تۋرالى ىقعايسىز سەزدەر ايتىپ قاپ، ارتىنان ۇيالعان قازاقتار ءار جەردە كەزدەستى.
ول تۋرالى ەل اراسىندا تالاي كۇلدىرگى اڭگىمەلەر دە شىقتى. اناتوليي كوندراتيەۆيچ ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر قازاقتىڭ ۇيىنە تۇسەدى. قازاقتىڭ ءۇيى ءۇش تاعانعا قويعان شويىن قۇمانعا ەت اسىپ وتىرادى. قارنى اشىپ كەلگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ەتتى جەگىسى كەلەدى. ءۇي يەسىنىڭ تانىماعان قوناققا ەتتى بەرگىسى كەلمەي، ايران-شالاپپەن اتتاندىرماق بولادى. ايراندى ءىشىپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ ۇيدەن شىقپاي وتىرىپ الادى. بۇرقىلداپ قايناعان شاينەكتەگى سورپا ازايىپ، شاينەك قاقسىپ، ەتتىڭ قوڭىرسىپ كۇيگەن ءيسى شىعا باستايدى. ەرى ايەلىنە: «مىنا ءبىر ورىس وتىرىپ الدى-اۋ» دەيدى، ايەلى: «باسىندا قازاقشا بوركى بار عوي، توبەسى جارىق بوپ جۇرمەسىن» دەيدى. سوندا اناتوليي كوندراتيەۆيچ تازا قازاق تىلىمەن: «جەڭگەي، مەنىڭ باسىمدا جارىق بولسا سىزگە زالالى جوق، وتقا قاقسىپ اناۋ شاينەگىڭىز جارىلسا زالال بولار، ءارى ەتىڭىز كۇيىن كەتەر، سوعان سۋ قۇيىڭىز!» دەيدى. ەرى دە، ايەلى دە مىنا سوزدەن قاتتى ۇيالىپ، «ءاناتول» ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن مال سويىپ اتتاندىرعان ەكەن دەسەدى.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ تۋرالى وسىنداي كۇلدىرگى اڭگىمەلەر سىر قازاقتارىنىڭ اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى.
سىرتى جانە سالتى ازيالىق سياقتى كورىنگەنمەن، ىشكى سارايىن اقتارعان كىسى، ونىڭ شىن ماعىناسىنداعى ورىس بالاسى ەكەنىن ەكى ماسەلەدە ايقىن كورەتىن ەدى: ءبىرىنشى — ەگىنشىلىك ماسەلەسىندە، ەكىنشى —-سەميا ماسەلەسىندە.
«ورتا ازيانىڭ، — دەيتىن ەدى ول. سىرلاسقان ادامدارىنا، — عاسىرلار بويى پاتريارحالدىق قالىپتان بۇلجىماي كەلە جاتقان مادەنيەتىن، ونىڭ ىشىندە ەگىنشىلىك مادەنيەتىن عىلىمنىڭ سوڭعى تابىسىنىڭ جولىنا تۇسىرگەن ءبىزدىڭ ورىستار. اگرونوميالىق عىلىم ورتا ازياعا وزگە ەۆروپادان ەمەس، ورىستان كەلدى، بۇل ءبىر؛ ەكىنشى — ارينە، ەگىنشىلىك جۇمىستارى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا شەيىن، اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى كولحوزدانعانعا شەيىن ءبىزدىڭ روسسيادا كەمەلىنە كەلگەن جوق. بۇل جۇمىستى تاريحتا بولماعان بيىك ساتىعا سوۆەت وكىمەتى كوتەردى. ءبىراق، بۇل دا ورىس حالقىنىڭ ارەكەتىنەن تۋعان ەمەس پە؟ وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ اۆتورى ورىس ەمەس پە؟ ريەۆوليۋسيا بولماسا، اۋىل شارۋاشىلىعى وسىلاي كولحوزداسار ما ەدى؟ كولحوزداسپاسا، قازىرگىدەي ەگىن شارۋاشىلىعى وركەندەر مە ەدى؟ ءقازىر ءبىزدىڭ سوۆەت وداعىنىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىنا دۇنيە جۇزىندە تالاسا الاتىن شارۋا بار ما؟ ەگىنشىلىكتىڭ ەڭ زور مادەنيەتى بىزدە ەمەس پە؟ وسى مادەنيەتتىڭ اۆتورى ورىس دەسەك، مەن دە سول ورىستىڭ ءبىر بالاسىمەن ماقتانۋىم ەمەس، ورتا ازيادا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا سۋارمالى ەگىن كاسىبىن وركەندەتۋدە. مەنىڭ ەڭبەگىم از بولعان جوق. سول ەڭبەكتى، مەن ەڭ الدىمەن، ورىس عىلىمىنىڭ، ورتا ازياعا مادەنيەت تاراتۋداعى وكىلىنىڭ ءبىرىمىن دەپ اتقارام. جانە سونداي ەڭبەك اتقارۋدى ءوزىمنىڭ عانا ەمەس، تۋعان حالقىم — ورىستىڭ ماقتانىشى كورەم».
«ورتا ازيا حالىقتارىن، سەميالىق ءومىر جاعىنان مەن ەكىگە بولەم، — دەيتىن ول سىرلاس، — وزبەك، تاجىك سياقتى وتىرىقشى ەلدەر؛ قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، تۇرىكپەن سياقتى كوشپەلى ەلدەر. وسى ەكى جۇيەلى ەلدەردىڭ دە سەميا جاساۋ تارتىبىنە مەن نارازى. وتىرىقشى ەلدەر ايەلىن ەرلەردەن جاسىرىپ، ءپارانجى استىندا ۇستايدى شاريعات تۋدىرعان بۇل زاڭ بارىپ تۇرعان تاعىلىق. قوعامنىڭ تەڭ جاراسى ايەلدى مۇنشا قورلاتىپ، مۇنشا جابىق دۇنيەدە ۇستاۋ — باقىتتى حالىقتىڭ ەمەس، سورلى حالىقتىڭ ءىسى. تەڭ جاراسى اباقتىداي تۇرمىستا كۇن كەشىرگەن-ەل قايدان باقىتتى بولادى...»
«ال، كوشپەلى ەلدەردى الساڭىز، — دەيدى ول، — ول ەلدەر ايەلدى ءپارانجى استىندا، جابىق ۇيدە ۇستامايدى، ولاي ۇستاۋعا ولاردىڭ ومىرىندە جاعداي دا جوق. ءبىراق، ول ەلدەردىڭ ايەلى ونىمەن باقىتتى بوپ جۇرگەن جوق. قايدان باقىتتى بولادى، ول ەلدە قىزىن قالىڭمالعا ساتادى، قالىڭ تولەسە قىزدى كارى دە، كەمتار دا الا بەرەدى. وسى سالتتىڭ سالدارىنان، كۇيەۋىنە ريزا بوپ باراتىن قىزدى سيرەك ۇشىراتاسىڭ... ورتا ازيانىڭ وتىرىقشى ەلدەرىندە دە، كوشپەلى ەلدەرىندە دە، قىز بەن جىگىت ءبىرىن ءبىرى ءوز بەتىمەن ۇناتىسىپ قوسىلعان ەمەس، ولاردى قوساتىن اكە-شەشەلەرى، تۋىسقاندارى. كۇيەۋى دە، قىز دا، تەك تۋىسقاندارىنا ۇناسا بولدى. وزدەرى ءبىرىن ءبىرى ۇناتۋ، ۇناتپاۋى ەسەپ ەمەس، سولاي قوسىلعاندىقتان ورتا ازيانىڭ سەميالارىندا، ەرلى-زايىپتى ادامدار، ەگەر ءبىرىن ءبىرى سىيلاسا سۇيگەندىكتەن ەمەس، تاعدىرى سولاي بولعاندىقتان، سويتۋگە مىندەتتىمىن دەپ سىيلايدى، باسقا ءتۇرلى سىيلاۋدىڭ تياناعى بولمايدى. نەسى ءومىر، وسىنىڭ؟!. ءبىزدىڭ ورىستى الساق، ريەۆوليۋسياعا شەيىن ونىڭ دا ەڭبەكشى كوپشىلىگىنىڭ كۇن كورىسى اۋىر بولعانمەن، كرەپوستنويلىق پراۆو جويىلعاننان بەرى، قىزدى سۇيمەگەنىنە زورلاپ بەرۋ، جىگىتكە سۇيمەگەنىن زورلاپ العىزۋ سيرەك كەزدەسەتىن، حالىقتىڭ عۇرپىنا شىققان سالت. سوندىقتان ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى كەزدەگى ەڭبەكشى كوپشىلىكتىڭ تىرشىلىگىن العاندا، تۇرمىس اۋىرلىعى بىردەي بولعانمەن، مەن ءوزىم، ورىس كرەستيانىنىڭ سەميالىق ءومىرىن وزبەك ديحانىنىڭ يا قازاق باقتاشىسىنىڭ سەميالىق ومىرىنەن جوعارى قويامىن. كرەستياننىڭ ومىرىندە قىز بەن جىگىت ءبىرىن ءبىرى ۇناتىپ ەركىمەن قوسىلۋ بار. وزبەك پەن قازاقتا ول جوق».
ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى سەميالىق تىرشىلىكتە، اناتوليي كوندراتيەۆيچكە ۇنايتىن ايەلدەر: عىلىمنىڭ، سوڭعى تابىسىنان ەركىن حابارلى، وزىنە ءتان وي-پىكىرى بار، وي-پىكىرى پروگرەسشىل، قوعام ىسىندە ەزىن كىممەن دە بولسا تەڭ ۇستاي الاتىن، ءبىلىمنىڭ مولشەرىندە قوعامعا پايدالى بولا الاتىن، تۇزدە كوپشىلىكپەن، ۇيدە تۋىسقان-تۋعاندارىمەن، ەرىمەن، بالا-شاعاسىمەن كەلىسە الاتىن، سىيلاسا الاتىن ادام.
سونداي سەميانى ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ اراسىندا كەزدەستىرگەن ول، ءوزى دە سونىڭ ءبىرى بولدى. ارمان ەتىپ جۇرگەندە، تاعدىر ونى ورتا ازياعا ايدادى دا، وزبەك قىزى شاھاداتقا كەزدەستىردى. ول شاھاداتتىڭ ءوزىن سۇيگەنمەن، وسكەن ورتاسىنىڭ عۇرپىن سۇيگەن جوق. سول عۇرىپتىڭ ءبىراز سالدارىن شاھاداتتىڭ دا بويىنان تاپقان ول، ءوز ويىما كوندىرەمىن دەگەن ماقساتپەن ۇيلەندى.
ءبىراق، شاھادات ۇناتقانىن عانا قابىلدايتىن، ۇناتپاعان ىسىندە ءوز ىرقىنا اۋمايتىن، كۇيەۋىنە ەزىن بيلەتۋدەن گورى، ونى ءوزى بيلەۋدى جاقسى كورەتىن، نە بولسا دا بەتكە ايتاتىن، ىشىندە قالتارىسى جوق، ءبىر ءسوزدى، ءبىر بەتتى ادام بوپ شىقتى دا، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ دەگەنىنە يەك قاعا بەرمەي، ءجوندى دەگەن جەردە ونىڭ ەركىنە كوندى دە، ءجونسىز دەگەن جەردە ونى ەركىنە كوندىردى. سول كەلىسۋلەردىڭ ءبارىن سايىپ كەلگەندە، شاھادات اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ قيالىنداعى داما دا بولعان جوق، وزبەك ايەلى دە بولعان جوق.
ءسويتىپ ەكەۋى ءبىرىن ءبىرى ءوز تاربيەسىنە تۇگەل اۋدارىپ اكەتە الماي ورتا جەردەن ءتۇيىستى دە، كەلىسىمدە ءومىر ءسۇردى.
جۇبايلىق ومىرلەرىندە، ورىس پەن وزبەك تاربيەسىنىڭ ورتا كەزەڭىنە توقىراسقان ولار، بالا تاربيەلەۋدە دە سونداي كەلىسىمگە كەلدى.
شاھاداتپەن كوڭىلى قوسىلعان كۇننەن باستاپ-اق، ونىڭ اتىن شۋرا قويعان ەدى. سول شۋرانى ەركەلەتە ايتۋدان، ەركىندە ۇستاۋدان وتىز جىلداي وتاسقاندا ءبىر اينىعان جوق.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ شاھاداتقا جيىرما بەس جاسىندا ۇيلەنگەن ەدى. كەلەسى جىلى ولار پەرزەنت كوردى. بالا بىرەر اي ءومىر سۇرگەننەن كەيىن قايتىس بولدى. ودان كەيىنگى بالالارى دا تۇرماي ءجۇرىپ، اناتوليي كوندراتيەۆيچ وتىز بەس جاسقا شىققاندا، دۇنيەگە گۇلنار كەلدى...
بۇرىنعى شىعىستىڭ سالتىندا قىزدى اكە «بالام» دەپ جاقسى كورگەنمەن، «باقىتىم» دەپ جاقسى كورمەيتىن. سەبەبى، ولاردىڭ ۇعىمىندا قىز «جات جۇرتتىق»، ول «ۇرپاق ەمەس، ءورىس» قانا.
وسى سالتتى جاقسى بىلەتىن شاھادات، ورىستار دا سولاي تۇسىنەتىن بولار دەگەن ويمەن، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ۇلدارى توقتاماۋى، اقىرى جالعىز بالاسى عانا توقتاپ، ول دا قىز بوپ، ودان كەيىن بالا كوتەرمەۋى ىشتەي اسا قىنجىلاتىن دا، كەيدە قايعىراتىن دا ەدى. ءبىراق جۇرە كەلە، وسى پىكىردەن شاھادات قايتتى. وعان سەبەپ — ەرىنىڭ گۇلناردى جانىنداي جاقسى كورۋى بولدى.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ سۇيىكتى «گالياسىن» جاسقاندىرماي، جابىرقاتپاي، ەرىكتى، ەركىن، ەركە وسىرۋگە تىرىستى. وسى ماسەلەدە ەۆروپالىق سەميادا وسكەن ونى مەن شىعىستىق سەميادا وسكەن شاھاداتتىڭ اراسىندا شالقايىسقان ەمەس، قابىسقان قايشىلىق كەپ تۋدى. اكەنىڭ ويىنا سالسا گاليانى ەۆروپاشا تاربيەلەۋ كەرەك ەدى دە، شەشەسىنىڭ ويىنا سالسا شىعىسشا تاربيەلەۋ كەرەك ەدى.
العاشقى كەزدە ەكەۋى دە ءوز جوندەرىنە تارتقىسى كەلگەنمەن تاربيەلەيتىندەرى ءبىر-اق، بالا بولعان سوڭ ازداپ ارباسىپ كارىپ، اقىرى ءبىرىن ءبىرى ۇعىنىستى.
— ءپارانجى سالاتىن قىز ەمەس، سوۆەت قىزى، ۇنەمى ۋىستا ۇستايمىن دەۋگە بولمايدى، — دەگەن اكەسىنىڭ سوزىنە شەشە كوندى.
— سوۆەت قىزى بولعانمەن، قىزدىڭ اتى قىز، ۇل ەمەس، قىزدىڭ وزىنە ءتان مىنەزى، سىپايىشىلىعى، ءجۇرىس-تۇرىسى بولۋى كەرەك، مەن ونى بەتىمەن سەكەڭدەتىپ وسىرە المايمىن، — دەگەن شەشەسىنىڭ سوزىنە اكە كوندى.
گۇلناردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىن تۇگەلىمەن شەشەسىنىڭ قولىنا بەرگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ مەكتەپكە تۇسكەن كۇننەن باستاپ، قىزىنا ءوز باسىنداعى ويىن ءسىڭىرۋ جولىندا قولداندىم دەگەن قۇرالى — كىتاپ.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءوزىن موراليست سانايتىن كىسى ەدى دە، سول وقىعاندارىن ول وزگەگە دە ايتىپ وتىرۋدى جانە ايتىپ قويماي، ايتقانىن تىڭداۋشىسىنا ءسىڭىرۋدى جاقسى كورەتىن، گۇلناردىڭ مەكتەپتەن تىس ۋاقىتتا دا كىتاپ وقۋعا ىنتالىلىعىن بايقاعان ول، كەز كەلگەن كىتاپ ەمەس ءوزى ۇناتاتىن كىتاپتاردى وقىتتى، ۇناتپاعان كىتاپتاردى وقۋدان تىيدى، ونداي كىتاپتار قولىنا تۇسپەۋ ءۇشىن، ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن قىزىنا، «مەنىمەن ريزالاسپاعان كىتاپتى وقىما» دەپ تاپسىردى. گۇلناردىڭ قايران قالعانى: مەليوراتورلىق قىزمەت اتقاراتىن، ۋاقىتىنىڭ كوبىن ەل اراسىندا وتكىزەتىن، ۇيدە دە سول ماسەلەمەن كوپ شۇعىلداناتىن اكەسى، سۋ شارۋاشىلىعىنان باسقا جۇيەلى كىتاپتاردى دا اسا كوپ وقىعان. جەردىڭ، كوكتىڭ، ولاردا بولاتىن قۇبىلىستاردىڭ جايى تۋرالى، وسىمدىكتەردىڭ، حايۋانداردىڭ، ادامنىڭ ءومىرى تۋرالى نەلەر قىزىق اڭگىمەلەردەن باسقا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ كوركەم ادەبيەتتىڭ دە ءار داۋىردە جازىلعان، ءار ەلدە جازىلعان تالاي نۇسقالارىن بىلەدى. گۇلنار، ەس بىلگەلى سولاردى ايتىپ، ونىڭ اۋزىن تالاي تامساندىردى.
قىزىن بەلگىلى باعىتتا، ياعني، مورالدىق قاسيەتى جوعارى دارەجەدە ءوسۋ باعىتىندا تاربيەلەۋگە تىرىسقان اناتوليي كوندراتيەۆيچ وعان باسىنا كەلگەن اڭگىمەنىڭ ءبارىن ايتپاي، ءوز باعىتىنا جەتەكتەيتىن اڭگىمەلەردى عانا ايتتى. ول قىزىنا ەكى پىكىردى سىڭىرۋگە قاتتى تىرىستى: بىرەۋى — بۇلجىمايتىن تۇراقتىلىق، ەكىنشىسى — اينىمايتىن ماحاببات.
بەرتىن گۇلنار اقىل توقتاتا باستاعان كەزدە، اناتوليي كوندراتيەۆيچ قىزىنىڭ وقىعان كىتابى تۋرالى سويلەسۋدى سىلتاۋ قىپ، ءوز ويىن قوزعايتىن پىكىرلەرى تۋرالى ونىمەن ۇزاق كەڭەسكە كەتەتىن بولدى. ەسىن بىلگەن كەزدەگى مۇنداي ۇزاق كەڭەستەردە، گۇلنار اكەسى نە ايتسا، بالالىق شاعىنداي باسىن يزەي بەرگەن جوق. ول كەي ماسەلەدە «جوق، اكە، سىزشە ولاي بولعانىمەن، ءبىزدىڭ كومسومولدىق سانامىز بويىنشا ولاي ەمەس» دەپ تالاستى دا. ونداي ماسەلەدە پىكىرلەرىنىڭ قابىسپاۋى، اكە مەن قىزدىڭ اراسىندا تۋىسقاندىق ماحابباتقا بوگەت بولعان جوق.
شاھادات قايتقان جىلى اناتوليي كوندراتيەۆيچ ەلۋدەن ءارى شىعىپ ەدى. ەرجەتىپ ەسىن ءبىلىپ قالعان گۇلنار اكەسىن ۇيلەنەر دەپ ويلادى. جانە ايەلسىز بابى كەلە مە دەپ ساناعان ول، سىرلاسىپ ۇيرەنگەن اكەسىنە، بۇل پىكىرىن ايتتى دا، ءبىراق:
— بولمايدى، — دەدى اكەسى، — ەندىگى باقىتىم ۇيدە — ءوزىڭ، تىستا — قىزمەتىم.
سودان كەيىن گۇلنار. بوس ۋاقىتىن اكەسىنىڭ كۇتىمىنە، كوڭىلدى جۇرۋىنە ارناپ، ونى بالاداي ماپەلەدى. 1936 جىلى الماتىداعى وليمپيادادا تانىسىپ سىر اشىسقان بايجانعا، ونىڭ «اكەمدى تاستاپ باسقا جاققا كەتە المايمىن» دەۋى دە وسىدان بولاتىن.
بايجانمەن ۋادە بايلاسقانىن، وليمپيادادان قايتقان گۇلنار اكەسىنە ايتا كەلدى. ءبىراق، ول كۇيەۋ تاۋىپ قايتتىم دەگەن جوق، «ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قۋىپ، مەليوراتور بولعىسى كەپ جۇرگەن ءبىر جاس جىگىتتى كوردىم، سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا تۇسپەك، قاي قالاداعى ينستيتۋتقا تۇسكەنى پايدالى بولارىن سىزبەن اقىلداسىپ، مەن حاتپەن حابارلاندىرماق بولدىم» دەدى.
جاستىقتا ارالاعان ولكەنىڭ ءبارىن قىدىرىپ كەپ، ول ولكەنىڭ ويىندا نە، قىرىندا نە بارىن جاقسى بىلەتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، قىزىنىڭ سىرىن ايتپاي-اق كورە قالدى دا:
— تاشكەنتتە وقيدى دا وندا، — دەدى.
— ول جىگىت ىستىقتى جەك كورەدى. تاشكەنت تۇگىل الماتىنىڭ ىستىعىنا ارەڭ شىداپ ءجۇردى، — دەدى گۇلنار.
اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ اۋزىنا «ەندەشە سىرداريا بويىندا قالاي قىزمەت اتقارادى؟» دەگەن سۇراۋ كەپ قالدى دا، قىزىن ۇيالتقىسى كەلمەي، تەك كەسكىنىنە جىميا قارادى. اكەسىنىڭ ويىن تۇسىنگەندەي، قىزى قىزاراڭداپ تومەن قارادى. ەندى ۇيالتقىسى كەلمەي:
— ارينە، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءتۇسىن سالماقتانىپ، — موسكۆادا دا وقۋعا بولادى. وندا دا سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتى بار.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىق مەكەمەسى ارقىلى بايجاندى قىزىلجاردان قىزىلورداعا شاقىرتىپ اپ كونتراكتاسيا جاساتتى دا، موسكۆانىڭ سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا اتتاندىردى.
قىزىنىڭ نەگە قامقورسۋىنا ول، بايجاندى كورگەننەن كەيىن عانا ءتۇسىندى. ءبىر قىز قانداي بولسا دا تاتىپ جاتقان جىگىت. ونىڭ ۇستىنە، ەرتەگىنىڭ عاشىقتارىندا، ۇيلەنگىسى كەلگەن قىزدىڭ اۋىر شارتىنا كونگەن ءتۇرى مىناۋ!
ءوزىن كىسى تانيتىن ادامعا جوريتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ بايقاۋىنشا، سىرعا قۇمارتىپ جۇرگەن بايجان جوق. قۇمارتۋ بىلاي تۇرسىن، موسكۆادا وقىپ جۇرگەن جىلداردىڭ جازعى كانيكۋلدارىندا تاجىريبە جۇمىستارىن سىلتاۋ قىپ گۇلنارعا كەلەدى دە، قىزىلوردانىڭ ميدى قايناتاتىن ىستىعىنا شىداي الماي، اھلاپ-ۋھلەپ ولە جازدايدى. سونداي ءحالىن كورگەندە، ويىنشىل اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— قالاي، بالا، — دەيدى بايجانعا، — ماحاببات وتى ىستىق پا ەكەن، قىزىلوردانىڭ كۇنى ىستىق پا ەكەن؟
— ەكەۋى دە ىستىق قوي دەيمىن! — دەيدى بايجان.
— راسىڭدى ايتپادىڭ، بالا. ماحاببات وتى كۇن وتىنان ىستىعىراق پا دەيمىن.
— نەگە؟
— ماحاببات وتىنىڭ لەبى تاپتاماسا، سەن مۇندا سۇيرەسە دە كەلەرمىسىڭ! كۇن وتىنىڭ، قىزۋى وسىلاي وزىنە تارتا الا ما سەنى؟..
بايجان مويىنداعانداي ۇندەمەيدى.
راسىندا، بايجان قىزىلورداعا كانيكۋل كەزىندە دە، ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن دە، ءبىر عانا گۇلنار ءۇشىن كەلدى. ايتپەسە، اناتوليي كوندراتيەۆيچ وعان جولىققان سايىن سىرداريانىڭ جاعدايىن بار ىقلاسىمەن اڭگىمە قىپ، سىردىڭ ولكەسىن سۇيدىرۋگە تىرىسقانمەن، بۇل كەڭەستىڭ بىرەۋىن دە بايجان كوڭىل قويىپ تىڭداعان دا ەمەس، سىردىڭ سۋىن دا، ءشولدى دالاسىن دا سۇيگەن ەمەس. سونداعى ونىڭ ويى: لەگىن وسىرۋگە سىردان باسقا جەر جوق پا؟ سىرعا ۇيرەنگەندەر وسىندا ەسىرە بەرسىن ەگىنىڭ ۇيرەنبەگەنگە كەرەگى نە ونىڭ؟ وزگە جەر جەتپەي جاتىر ما؟»
وسىدان ويى اۋماعان بايجاننىڭ، وزىنشە ىشتەي جاساعان قۋلىعى: وقۋدى ۇندەمەي ءبىتىرۋ، ءبىراق ماماندىقتى كانال قازۋ مەن جەر سۋارۋ جونىندە ەمەس، جەر استىنىڭ سۋىن مەڭگەرۋ جونىندە الۋ، ءسويتىپ، وقۋدان كەيىن گۇلناردى ءوز ىرقىنا شىجىمداپ تارتىپ جونىنە كەتۋ بولدى. ءبىراق مۇنىڭ بارىنە ءتاسىل كەرەك. ويتپەسە گۇلناردى دا، ونىڭ اكەسىن دە وكپەلەتىپ الۋى مۇمكىن.
ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانىندا، 1940 جىلدىڭ جازىنان سىرداريادا زور كانال قازىلماق. گۇلنار بايجاندى سونىڭ قۇرىلىسىنا قاتىناسادى دەپ ويلاپ ءجۇر. وسى ويىن ول اۋىزشا دا ايتقان، حاتقا دا جازعان، بايجان كونگەن قالىپ كورسەتكەن.
بايجاننىڭ ءوز ويى — قۇرىلىستىڭ جاۋابى جەڭىل ءبىر جۇمىسىنا ورنالاسۋ دا، بىرەر جىلدان كەيىن ەبىن تاۋىپ الدى. بۇل جوندە، الماتىداعى سۋ شارۋاشىلىق كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقاراتىن تانىس بىرەۋدىڭ «بىرەر جىلدان كەيىن كورەرمىز» دەگەن ۋادەسى دە بار.
بولاشاق كۇيەۋىنىڭ بۇل قۋلىعىن گۇلنار سەزبەگەنمەن، اناتوليي كوندراتيەۆيچ جورامالدايدى، ءبىراق ەكى سەبەپتەن وعان قىنجىلا قويمايدى: ءبىرىنشى — سىرداريانىڭ تاعدىرى بايجاننىڭ قولىندا تۇر ما ەكەن؛ ەكىنشى — سىردى ءسۇيۋ ءۇشىن، ونىڭ جاعاسىندا تۇرۋ كەرەك. وعان كۋا — اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ءوزى. ول دا العاشقى كەزىندە سىرعا بايجان قاراعان. العاش كەرگەندە ول، سىردان قالاي قاشىپ قۇتىلۋدى بىلمەي كەيىگەن. اقىرى، سىردىڭ جاعاسىندا تۇرا كەلە، ۇيرەنە كەلە، ودان سۇيرەسەڭ كەتپەيتىن بولدى. بايجاننىڭ دا سويتپەۋى كىم كەپىل!..
بايجاننىڭ بولاشاقتا قايدا تۇرۋىن تۇرمىستىڭ ءوز تالقىسىنا تاپسىرعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ، ونىڭ تەز كەلۋىن كۇتىپ جۇرگەندە «موسكۆادان شىقتىم» دەگەن تەلەگرامما كەلدى. ناق سول كۇنى اناتوليي كوندراتيەۆيچ قازىلۋ ازىرلىگى ءجۇرىپ جاتقان كانالدىڭ ءبىر تىعىز جۇمىسىمەن اۋدانعا شىققالى جاتىر ەدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟
قىزمەت بابىنا ول قاتال كىسى. ومىرىندە تالاي قيىنشىلىقتاردى كەزدەستىرە جۇرە، شامادان اسىپ كەتپەسە، ول اتقاراتىن قىزمەتىنەن قالىپ كورگەن ەمەس. وزگە قيىندىق بىلاي تۇرسىن، ومىردە ەڭ جاقسى كورەتىن جانى — شاھاداتتى جەرلەگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە قىزمەتكە شىعۋى، بىلەتىن ادامداردى حايران قالدىرعان.
بايجاننىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ كەلە جاتۋىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ ارينە وزىنە باقىت سانايدى. ايەلى ءولىپ، قىزى وقۋعا كەتىپ، سوڭعى ەكى-ۇش جىلىن سەميالىق ومىرىندە جالعىز وتكىزگەن ونىڭ باسىنان ءىشى پىسقان، جالعىزسىراعان تالاي كۇندەر وتكەن. ۇيىندە قىزمەتكەر قارتاڭ ايەلدەن باسقا جان جوقتىقتان، قۇلازىپ تۇرعان بىرنەشە بولمەلى ءۇيىنىڭ قاي تۇكپىرىنە قاراسا دا، كەزىنە شاھادات ەلەستەي بەرگەندىكتەن، گۇلنار جوق كۇندەردە اناتوليي كوندراتيەۆيچ وسى ۇيدە بولماۋعا، ۋاقىتىن كومانديروۆكادا وتكىزۋگە تىرىساتىن.
مىنە، سونداي قۇلازىعان ءۇي، بايجاننىڭ كەلۋىمەن تولعالى وتىر، شاھادات ولگەلى بۇل ۇيدەن قاشقان باقىت قايتا كەپ قونعالى وتىر. وعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ قالاي قۋانباس!
قۋانا تۇرا اڭساپ كۇتكەن كۇيەۋى كەلە جاتقاندا ۇيدە بولماۋدىڭ ۇيات ەكەنىن بىلە تۇرا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ داعدىسىنان اسا المادى دا:
— گالوچكا! — دەدى قىزىنا، — كومانديروۆكاعا ءجۇرىپ كەلەيىن مەن. اسا قاجەتتى قىزمەت ەدى، اتقارىپ كەلمەۋگە بولمايدى. قوناقتى سەن قارسى الارسىڭ.
قىزى ۇندەمەدى. ونى اكەسى داعدىلى ۇيالشاقتىعىنا تورىعان جوق، رەنجۋىنە جورىدى. «رەنجىسە قايتەم، — دەپ وكلادى ول، — ءۇي ءىشىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، مەملەكەتتىك ءىستى بوگەۋگە بولا ما؟»
گۇلنار راسىندا رەنجىدى. «قىزمەت دەگەنمەن، — دەپ ويلادى ول،- — تورت-بەس كۇنگە شىداۋعا بولماي ما؟ كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقان ەشتەمە جوق. داعدىلى قىزمەت. بۇ نەسى اكەمنىڭ؟ الدە ايتپاي جۇرگەن نارازىلىعى بار ما ەكەن؟» وسىلاي رەنجي تۇرا، گۇلنار اكەسىنە ۇستايتىن داعدىلى سىپايىلىعىنان اسپادى، وكپەسىن ايتپادى.
از ۋاقىتقا، يا كوپ ۋاقىتقا اجىراسسىن، نە ول كەتەرىندە نە ءوزى كەتەردە، گۇلناردىڭ ماڭدايىنان ءسۇيۋ اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ داعدىسى ەدى. سول داعدىسىمەن ول، كومانديروۆكاعا جۇرەردە قىزىن ءسۇيدى دە:
قوناق ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسەر، گالوچكا! — دەدى.
گۇلنار وعان دا جاۋاپ بەرگەن جوق. قىزىنىڭ بۇل ۇندەمەۋىن اكە ۇيالشاقتىققا جورىدى.
قىزىلورداعا كەلە جۇرە، قايىن اتاسىنىڭ كەڭ پاتەرى بولا تۇرا، بايجان ول پاتەرگە تۇسكەن ەمەس، ءتۇس دەپ يەلەرى شاقىرعان دا ەمەس. گۇلناردىڭ شاقىرماۋى — كۇيەۋ ماسەلەسىندە شىعىس قىزىنىڭ سالتىن ۇستايتىن، جەتەكتەپ اكەلۋگە، اكەسىنەن قىمسىنعاندىقتان، ال، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ شاقىرماۋى — «كوزى كەلگەندە بىرگە تۇرار، ازىرگە اۋلاعىراق تۇرۋلارى دۇرىس» دەگەندىكتەن.
اكەسىنىڭ ول ويىن سەزەتىن قىزى، مىنا جولى بايجاندى ۇيگە ءتۇسىر دەۋىنە تاڭداندى دا، ءبىراق، نە «تۇسەر»، نە «تۇسپەس» دەپ ءتۇس اشپادى.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءجۇرىپ كەتتى.
ءۇشىنشى تاراۋ
قارسى الۋ
بايجان وتىرعان پوەزد قىزىلورداعا كۇن ەڭكەيە كەلگەنىمەن، ءالى ىستىق باسىلعان جوق ەدى.
ۆاگوندا شىپشىپ قانا تەرلەپ وتىرعان ول، بۇلتسىز اسپاننىڭ باتىس جاق ەڭىسىنەن شاڭقايا قاراعان كۇننىڭ ساۋلەسىنە شىعا كەلگەندە وتقا قالاعان مۇزداي ەرىپ، دەنەسىنەن اققان تەر، توبەسىنە قۇيعان سۋداي اقتارىلدى. قىزىلوردانىڭ جازىندا عانا كيۋگە ارناپ تىكتىرگەن ونىڭ اق سۋشا كوستيۋمى تەردەن شىلقي شىلانىپ، دەنەسىنە جابىسىپ قالدى.
— دوستىم، مۇنىڭ قالاي؟! — دەدى، ونىڭ جۇگىن كوتەرىسىپ، ۆوكزال ۇيىنە قاراي قاتار كەلە جاتقان گۇلنار قالجىڭداپ، — وتقا قاقتاعان قورعاسىنداي ەرىدىڭ عوي.
بايجان تەر اشىتقان كوزىن ءتوس قالتاسىنداعى ورامالىمەن ءبىر ءسۇرتىپ گۇلناردىڭ كەسكىنىنە قاراسا، مىناداي اعىل-تەگىل بولا قويعان جوق، تەك، كۇرەڭ تارتقان كەسكىنى ازداپ قانا شىپشىپتى.
ۆوكزال ىشىندە ازداپ سالقىنداپ، ەكەۋى ءارى قاراي شىقسا، پوەزدان تۇسكەندەر مەن ولاردى قارسى العانداردىڭ جۇرىسىنەن كوتەرىلگەن بوزعىلت شاڭ تۇماندانىپ تۇر ەكەن. تۇماننىڭ ىشىنەن، ەربەڭدەگەن ادامداردان باسقا، ارىرەك جەردە جاداعاي اربالارىنا ەسەك، نەمەسە ات جەككەن ارباكەشتەر، ءبىر «ەمكا»، ەكى «ۆيلليس» جانە شوگەرىلگەن ەكى تۇيە كەرىندى. سولارعا قاراپ اڭىرا قالعان بايجانعا:
— كەتتىك ! — دەدى گۇلنار.
— قايدا؟ — دەدى بايجان.
— گوستينيساعا.
ەكەۋى بايجاننىڭ جۇگىن كوتەرە بەرگەندە، باسىندا وزبەك تاقياسى، ۇستىندە وزبەكتىڭ الا شاپانى بار جاستاۋ جىگىت جۇگىرە باسىپ كەلدى دە بايجانعا امانداستى.
— ءبىزدىڭ جاڭا شوفەر جانتاس، — دەدى گۇلنار تانىستىرىپ.
— اكەجان، ءمان الاي! — دەپ جىگىت جۇكتى كوتەرە جونەلدى.
ساپىرىلىسقان ادامدار مەن ارباكەشتەردى ارالاپ، قويۋ شاڭعا قۇمىعا ولار ماشيناعا جەتتى دە، ءمىنىپ اپ ءجۇرىپ كەتتى.
ماشينا كوشەسىنە كىرە بەرگەن بۇل قالانىڭ تاريحى دا بايجانعا تانىس ەدى. ناق قاي جىلى ورناۋى بەلگىسىز بۇل قالانى XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا شەيىن قوقان حاندىعى بيلەپ كەلگەن دە، ودان كەيىن پەروۆسكيي باسقارعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى جاۋلاپ اپ، بۇرىنعى اقمەشىت اتىن پەروۆسكىگە اۋىستىرعان. پەروۆسك ريەۆوليۋسياعا شەيىن ءساندى بولعان قالا ەمەس. ونىڭ كوشەلەرى ورتا ازياداعى وزگە ەسكى قالالارداعى كوشەلەردەي ءارى تار، ءارى قيسىق. ءتۇزۋ سالىنعان — قازىرگى كارل ماركس اتىنداعى كوشە مەن سوعان جالعاسا شىعاتىن لەنين اتىنداعى كوشە. ءتاۋىر ۇيلەر دە بۇرىن وسى ەكى كوشەنىڭ عانا بويىنا سالىنعان. ەتاجى بىرەۋدەن-اق بولعانىمەن، بۇل ەكى كوشەدەگى ۇيلەر ەۆروپا ۇلگىسىمەن قىشتان1 قالانعان. وزگە كوشەلەردە ونداي ۇيلەر قاداق – قۇداق-اق كەزدەسەدى. ولاردا كەزدەستىرەتىننىڭ كوبى — سىرتى قام كەسەكتەن قاڭقايتا سالعان بيىك دۋالدى، تەرەزەلەرى قورالارىنىڭ ىشىنە قاراعان وزبەك ۇيلەرىنە بەينەلەس.
بايجان دا وتىردى. ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز. ەكەۋى دە «قاسىمداعى نەعىپ وتىر ەكەن» دەگەندەي، بىرىنەن ءبىرى كوزىن ۇرلاپ قاراپ قويادى.
گۇلناردىڭ ۇندەمەۋىن بايجان، «ۇيىنە تۇسىرمەگەن ۇيالۋى» دەپ جورىپ وتىر؛ ءبىراق، گۇلناردىڭ ءوزى قوزعالماسا، ول جوندە اۋزىن اشپاق ەمەس. ال، بايجاننىڭ ۇندەمەۋىن گۇلنار — «ۇيىنە تۇسىرمەدى دەپ وكپەلەۋى» دەپ ويلاپ وتىر. ءبىراق ول دا، ەگەر بايجاننىڭ ءوزى بىردەمە دەپ قالماسا، ول جوندە ءسوز قوزعاماق ەمەس.
تىم-تىرىس قالىپتا از وتىرعاننان كەيىن:
— ال، ەندى، تىنىعاسىڭ دا، — دەدى گۇلنار تۇرەگەپ.
— سويتەمىز دە، — دەدى بايجان دا تۇرەگەپ سالقىن داۋىسپەن.
بولمەگە كۇتۋشى ايەل كىردى دە، دۋش دايار بولعاندىعىن ايتتى.
— كەتتىم، — دەدى گۇلنار، ەسىك الدىنا شىعارىپ سالعان بايجانعا.
گۇلنار جونەلە بەرىپ جالت بۇرىلدى دا، ءۇنسىز تۇرىپ قالعان بايجانعا ورالىپ كەپ:
— كەشىكپەي كەلەم. جۋىن. كيىن. كەشكە باقشاعا بارامىز، — دەدى.
سودان كەيىن بۇرىلا بەرگەن گۇلنار، بايجاننىڭ كەسكىنىنە كۇلىمسىرەي قاراپ تۇردى دا، وڭ جاق جاعىن جۇمساق الاقانىمەن سيپاپ قاپ:
— نۋ!.. دو سۆيدانيا، موي ورلونوك! — دەپ ءجۇرىپ كەتتى.
ول ورالىپ كەلگەندە بايجان باپتانىپ بولىپ ءازىر وتىر ەدى.
— اۋەلى بىزگە بارىپ اس ىشەيىك، — دەدى گۇلنار. — سودان كەيىن باقشاعا بارامىز.
بايجان: «رەستوران بار ەمەس پە؟» — دەپ كەلە جاتىر ەدى:
— بروس تى، ەرۋندۋ، — دەپ گۇلنار نازدى داۋىسپەن جەكىپ تاستادى.
— مولچۋ، — دەدى بايجان.
— كەتتىك، — دەدى گۇلنار.
— قۇپ بولادى، — دەپ بايجان سوڭىنا ەردى.
كەشكى مەزگىل عوي دەپ بايجان قوڭىر شالبارىن، ۇستىنە ۋكرايننىڭ كەستەلى اق جىبەك كويلەگىن كيگەن ەدى.
— پەنجاك كي! — دەدى گۇلنار.
— وسىنداي قاپادا ما؟
— ءبىزدىڭ قالانىڭ كۇندىزى قانداي ىستىق بولسا، ءتۇنى سونداي سالقىن بولاتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟
دالا راس سالقىن ەكەن. كۇندىز اشىق اسپانعا قاس قارايا بوزامىق سيرەك بۇلت جاياتىن داعدىلى سالتىن قىزىلوردانىڭ ءتۇنى بۇگىن دە ىستەپتى. الدەقايدا بۇلت استىندا قالقىعان اي بارى ءتۇننىڭ قوڭىرقاي سۇرعىلت بەينەسىنەن بايقالادى.
بۇل ۇيدە شاھادات زامانىنان كەلە جاتقان شالا تاتار شالا قازاقتا مارفۋعا اتتى ايەل بار. شاھادات ولگەلى ول ءوزىن گۇلناردىڭ قامقورشىسىمىن دەپ تۇسىنەدى، بارلىق بابىن تابۋعا تىرىسادى جانە تابادى دا، اكەسى دە مارفۋعانى سىيلايدى. ءۇي-ىشىنىڭ قوجاسى سول.
اكەسىنىڭ رۇقساتى بولا تۇرا، گۇلنار بايجاندى وسى مارفۋعانىڭ سوزىنە قاراپ، ۇيىنە تۇسىرمەدى، بۇل جونىندە گۇلنار ايتقاندا:
استاعفيراللا! — دەپ مارفۋعا ورە تۇرا كەلدى. — نارسە ديگانىڭ ۋل؟ نيكاح ۋقىلماعان ۇيگا كۇياۋ كيلا ءما يكان؟ حالىق نارسە دي؟ ايتا كۋرما، قىزىم. نيكاح ۋقىتقان سۋن، قايدا ءبىرلاشىپ تۇرساعىز دا ىحتيار، ءقازىر رۋحسات يۋق.
— اپا، ءقازىر نيكاح جوق، زاگس قانا بار عوي، — دەپ گۇلنار قالجىڭدايىن دەپ ەدى، مارفۋعا:
— ءسىزشا — زاگس، ءبىزشا — نيكاح. ءيجاپ — قابىلىنىڭ ءبارى ءبىر؛ ءسىز زاگس-قا دا بارماعانسىز ءالى، — دەپ ءوز جوسىعىن قولدادى.
مارفۋعانىڭ دا وزىنشە قۋلىعى بولاتىن ەدى. ەگەر گۇلنار، نە اناتوليي كوندراتيەۆيچ ونى الدەنەدەن تىڭداعىسى كەلمەسە، شاھاداتتى ايتىپ اعىل-تەگىل جىلاي باستايتىن. سونىسىنان قورقىپ گۇلنار دا، اكەسى دە ىرقىنا كونە قوياتىن. «ىرقىنا كوندى» دەگەندە، مارفۋعانىڭ تەرىس جايىلاتىن تۇگى دە جوق، بار كوزدەيتىنى وسى ءۇيدىڭ پايداسى عانا.
مارفۋعانىڭ ىرقىنا سولاي باعىنىپ ۇيرەنگەن گۇلنار، بايجاندى ۇيىنە اكەپ تۇسىرەمىن دەگەن ءسوزىن مارفۋعا ۇناتپاعان سوڭ قايتالامادى، قوناققا شاقىرايىق دەگەن سوزىنە مارفۋعا دا قارسى بولمادى.
قوناقاسىنى مارفۋعا قازاقشا دايارلاعان ەكەن: شايدى باۋىرساقپەن بەردى، ەتتى بەسبارماق قىپ تارتتى.
باقشاعا گۇلنار مەن بايجان كەشىگىڭكىرەپ باردى.
ۇزىن تۇرقى كۇنگەيدەن تەرىسكەيگە قاراي سوزىلعان كارل ماركس كوشەسىنىڭ ورتا كەزىندە، شىعىس جاعىن الا ورناعان بۇل باقشا، كولەم جاعىنان كەڭ دە، وسىمدىك جاعىنان كورىكتى دە بولۋشى ەدى. ونىڭ سەرۋەنگە ارنالعان اللەيالارىنىڭ ەكى جيەگىنە ەسكەن شىنارلار قاتار تىككەن قازدىڭ قاۋىرسىنىنا ۇقساپ، بۇتاقتارى تىك ورلەيدى دە، كۇندىز دە بيىك شىنارلار، ءتۇن مەزگىلىندە كۇندىزگىسىنەن ۇزارعانداي، تۇنەرگەن اسپانعا شىرقاپ قاقشاڭداپ كەتەدى. سولاردىڭ ارالارىندا، بيىك سەلەۋدىڭ تۇبىنە ۇيىسا وسكەن قالىڭ كودەگە ۇقساپ، بۇتاقتارى جايىلا بىتكەن الاسا بويلى قارا اعاشتار تۇردى. ارعى ءىشى شوقتانا ەسكەن قالىڭ تال.
باقشاعا قولتىقتاسا كىرگەن گۇلنار مەن بايجان، وسىنداي اللەيانىڭ بىرەۋىن بويلاي، تۇكپىرىنە قاراي تارتتى؛ ويتكەنى باقشانىڭ بەرگى ءىشى ساپىرىلىسقان كوپ حالىق ەكەن جانە ءار جەردە مۋزىكالار وينالىپ، اندەر ايتىلىپ، ءتۇرلى ساۋىقتار ءجۇرىپ، باقشانىڭ بۇل جاعى ىڭ-جىڭ. سول شۋدان گۇلناردىڭ بايجاندى وڭاشا الىپ كەتكىسى كەلدى.
بۇدان ءبىر جىل بۇرىن گۇلنار بايجانعا مىناداي ءبىر سىرىن ايتقان ەدى: «مەنىڭ مىنەزىمنىڭ تۇيىقتاۋ ەكەندىگىن ءمىن كورگىڭ كەلەدى. راس، تۇيىقتاۋمىن مەن. تۇيىقتاۋ عانا ەمەس، تۇيىقپىن. ءبىراق، وسى مىنەز بويىما شەشەمنىڭ سۇتىمەن كىردى دەسەم قاتەلەسپەگەن بولار ەدىم. سەن مەنىڭ شەشەمدى كورگەن جوقسىڭ. ول كىسى سوزگە ساراڭ بولاتىن-دى. بىرەۋدى جەك كورىپ تۇرسا دا، جاقسى كورىپ تۇرسا دا، «مەن سولايمىن» دەپ اقتارىلا قويمايتىن. سولاي بولا تۇرا، جاقسى كورسە دە ويلانىپ بارىپ، ولشەپ-پىشىپ بارىپ جاقسى كورەتىن، جەك كورسە دە سويتەتىن. ال، ەگەر جاقسى، يا جەك كورە قالسا، ول بەتىنەن بۇرۋ قيىن بولاتىن... ەسىمدى بىلگەن كۇننەن باستاپ، شەشەم ماعان وسى مىنەزىن سىڭىرۋگە تىرىستى. ول تالابىن شەشەمنىڭ قانشالىق ىسكە اسىرعانىن ءبىلۋ ماعان قيىن، دەگەنمەن، شەشەمنىڭ كوپ مىنەزىنىڭ كەيدە ءوزى، كەيدە كولەڭكەسى مەندە قالىپ قويعان سياقتى. سوندىقتان، ەگەر مەن ساعان وزەۋرەي قويماسام، ول مەنىڭ سەنى جاقسى كورمەۋىمنىڭ بەلگىسى ەمەس، مىنەزىندەگى كەمشىلىك».
بايجان گۇلناردى ىرقىنا كوندىردى دە، سەرۋەندەگەن كوپشىلىكتىڭ اراسىنا الىپ كىردى.
تانىس كوپشىلىك. بۇل كوپشىلىكتىڭ موسكۆا، الماتى، تاشكەنت تاعى سولارداي قالالاردىڭ باقشالارىندا سەرۋەندەگەن جۇرتتان ايىرماسى جوق. سوۆەتتىك ەلدىڭ بارلىق باقشالارىندا سەرۋەندەگەن ادامدارداي، بۇلاردىڭ دا جۇزدەرى جارقىن، وڭدەرى اجارلى، كيىمدەرى ءساندى، ويتكەنى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وندىرە ەڭبەك اتقارىپ، مادەنيەتتى دەم الۋعا حاقىسى جانە مۇمكىنشىلىگى بار.
كىشىرەك قالالاردىڭ ءبىر سالتى — شەتتەن كوزگە تۇسەرلىك بىرەۋ كەلسە بىلە قويادى عوي. باقشادا قىدىرعاندار بايجان تۋرالى دا ءسويتتى.
— مىناسى كىم؟ — دەپ قالدى، گۇلنار مەن بايجانعا قارسى كەلگەن ءبىر توپ جاستىڭ ءبىرى، قاستارىنان ەتە بەرىپ.
— قاسىنداعى ينجەنەر پوليەۆويدىڭ قىزى ەمەس پە؟ — دەدى ەكىنشىسى، — وقۋىن ءبىتىرىپ كەپ، قالالىق بولنيساعا قىزمەتكە كىردى دەگەن.
— ەگەر ول بولسا قاسىنداعى جىگىت سونىڭ كۇيەۋى، — دەدى ءۇشىنشى، — ول دا وقۋىڭ بىتىرەدى دەگەن، موسكۆادا سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقيدى دەگەن، ءبىزدىڭ قىزىلورداعا قىزمەتكە كەلەدى دەگەن.
— ءبىلدىم، — دەدى بىرەۋى، — ول بولسا، بيىل ءبىزدىڭ وبلىستا قازىلعالى جاتقان كانالعا ناچالنيك بولادى.
— ونى كىمنەن ەسىتتىڭ؟ — دەدى وزگەلەرى.
— مەنىڭ اكەم سوندا قىزمەت ىستەمەي مە، — دەدى اناۋ، — سودان ەستيمىن.
— و، ەندەشە بىزگە دە ناچالنيك دەسەيشى، — دەدى بىرەۋى كۇلىپ.
— كانال قۇرىلىسىنا سەن دە باراتىن بولىپ پا ەڭ؟ — دەپ سۇرادى ەكىنشىسى.
— قىزىق ەكەنسىڭ-اۋ! — دەدى اناۋسى. — ءۇش جارىم مىڭ كومسومولەس بارايىن دەپ وتىرعان جوق پا قالادان، كانال قۇرىلىسىنا؟ سەن مەنى الدە كومسومولەس ەمەس دەپ ويلايتىن با ەدىڭ؟..
كوپشىلىكتىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان بايجان مەن گۇلنار، توڭىرەگىن الاسا قازىقتى توقىما شارباقپەن قورشاعان، اعاش اراسىنداعى اشىق رەستورانعا كەزدەستى.
— قىزىلوردانىڭ مانتىسىن جاقسى كورۋشى ەدىم، سونى جەسەك قايتەدى؟ — دەدى بايجان.
— جاقسى.
شارباق ءىشى كەڭ، ستولدار كوپ بولعانمەن، ورىن اتاۋلىدا بوسى جوق ەكەن. تاماقتارىن تاۋىسۋعا جاقىنداعان ەكى قازاقتى توسىپ تۇرىپ گۇلنار مەن بايجان ولاردىڭ اۋزىنان شىققان سەزدەردى ىقلاسپەن تىڭدادى. ءسوز الپەتتەرىنە قاراعاندا، ەكەۋدىڭ توسقالى جالاعاش اۋدانىنان ەندى ءبىرى وبلىستىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ دۇكەن اۋداننان كەلگەندى دۇكەنشى «ناعاشى» دەپ، ول «جيەن» دەپ سويلەيدى.
بۇ كەڭەستى دوعارايىق، جيەن، — دەدى ناعاشىسى، — مىنا بالالاردى، — دەدى ول بايجان مەن گۇلناردى يەگىمەن نۇسقاپ، — تۇرعىزىپ قويىپ ۇيات بولدى عوي.
شىدامسىزدانىپ تۇرعانمەن، بايجان:
اسىقپاڭىز، اقساقال، — دەپ سىپايىسىپ ەدى:
ءبىز بولدىق، بالام، — دەدى ناعاشىسى، — ال ەسەپتەس، جيەن العان تاماعىڭا. سودان كەيىن كوتەرىلەيىك.
ولار ەسەپتەستى دە، كەتتى.
بۇل ارادا كانال قۇرىلىسىنان باسقا ءسوز بولمايدى ەكەن-اۋ! — دەدى بايجان وتىرا بەرىپ.
ەندى قالاي، — دەدى گۇلنار، — تىرشىلىگىنىڭ تەتىگى كانالدا ەمەس پە. مانتىنى جەگەن سوڭ، مەن ساعان ونىڭ پلانىن كورسەتەيىن.
قايداعى؟!
وسى باقشاداعى. ول ەتە وريگينالنىي پلان — ەككەن گۇلدەردەن ويۋلاپ كەلتىرىلگەن.
ينتەرەسنو! — دەپ قويدى بايجان.
بارسا، راس عاجاپ پلان ەكەن: كەڭدەۋ ءبىر الاپتا، ءتۇرلى ءتۇستى گۇلدەردەن كەلتىرىپ سىرداريانىڭ، ودان الىناتىن كانالىنىڭ، كانالدان سۋارىلىپ گۇلدەنەتىن باقشالار مەن ەگىستىك ولكەلەردىڭ بەينەلەرىن سالىپتى.
— ەتو ۋج ۋنيكۋم!2 — دەدى بايجان قايران قاپ.
— ءبىزدىڭ قالادا دا وسىنداي ادەمىلىكتەر بولادى! — دەدى گۇلنار ماساتتانىپ.
— يا!.. مىناۋ ادەمىلىكتىڭ دە ادەمىلىگى.
ول ارادان جىلجىعان ەكەۋى، ورالا اياڭداپ وتىرىپ، باقشانىڭ تىم-تىرىس ءبىر بەتىنە شىعىپ كەتىپتى.
— ادەمى باقشا ەكەن دە مىناۋ! — دەدى، ماحاببات سەزىمىنە ماس بوپ كەلە جاتقان بايجان، ءبىر تۇيىقتا بوگەلىپ.
— سۇيمەۋگە بولا ما، وسىنداي باقشانى؟ — دەدى گۇلنار.
— ارينە، بولمايدى.
بايجان كەۋدەسىن كەرە دەم الدى دا:
— وسىنداي باقشادا وسكەن عاشىعىن سۇيمەۋگە بولا ما، گۇلىم؟ — دەدى.
جاۋاپ بەرمەگەن گۇلناردى، سول كەزدە قۇمارلىق بيلەپ كەتكەن بايجان يىعىنان قۇشاقتاي ەزىنە تارتىپ ەدى، كۇشى استى ما، الدە گۇلنار قارسىلاسپادى ما، جابىسا جاقىنداي قالدى.
سول كەزدە، بايجان گۇلناردىڭ بەتىن ەزىنە قاراي بۇرىپ، سۇيۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، كوزىن جۇمعان گۇلنار، بايجاننىڭ قۇشاقتاعان قولىنا سۇيەنىپ شالقايا بەردى.
ەڭكەيە بەرگەن بايجاننىڭ ەرىندەرى، گۇلناردىڭ ەرىندەرىنە جابىسا كەتتى...
...بۇل ولاردىڭ ءبىرىنشى ءسۇيىسۋى ەدى...
ءتورتىنشى تاراۋ
سىرداريا
بايجاننىڭ كەلگەنىن ەستىگەن قىزىلوردانىڭ تۇرعىن حالقى بايجان مەن گۇلناردىڭ نەكەلەنۋ تويى تۋرالى تولىپ جاتقان جورامالدار ايتىستى. بىرەۋلەر:
— سوقا قارا باسى جۇرگەن جالعىز ەركەك، تويعا دايارلانىپ نە ءوندىردى دەيسىڭ، — دەپ كۇدىك ايتىپ ەدى:
— ونىڭ ءوزى ەمەس، قايىن اتاسىنىڭ دايارلانۋىندا كەمدىك جوق، — دەپ داۋلاستى بىلەتىندەر، — پالاۋعا دەگەن ءبىر قاپ ەرىك، مەيىزى، ەكى قاپ كۇرىشى، جۋىردا عانا دالىزىندە تيەلىپ تۇرعانىن كورگەنبىز. وسى تويعا ارناپ بازاردان ون تۋ قوي ساتىپ اپ،تويعا شەيىن جۇرە تۇرسىن دەپ، داريانىڭ ارعى بەتىندەگى امانكەلدى كولحوزىنا ايداتىپ جىبەردى.
— ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ شومىلاتىن جەرى باسقا بولادى، انە، — دەدى گۇلنار.
ىشەر سۋىن قۇدىقتان اپ، داريا جاعاسىنا بارۋدى بىلمەيتىن مارفۋعانىڭ باسىنا ايەلدەردىڭ كۇندىز دارياعا شومىلۋى كىرمەيدى.
— ءايتما، ءايتما! — دەپ زىرىلدايدى ول، — ءيرلار تۋگىل قۇياشقا كۋرساتىرگا بۋلا مىني، حاتىن-قىزلارعا ءتانىن؟!.
گۇلنار شومىلاتىن كوستيۋمى بارىن ايتادى. ونداي كوستيۋم مارفۋعا بىلەدى: جەڭدەرى جوق، بالاقتارى جوق، دەنەمەن دەنە بوپ تۇراتىن توقىما كيىم. سول كيىمدى گۇلنار مارفۋعاعا وڭاشا كورسەتسە، ۇيات كورگەن مارفۋعا:
— استاعفيراللا، ءميننان باشقاعا كۋرساتما انى! — دەپ زىر قاعادى.
مارفۋعانى سىيلاي تۇرا، كوڭىلىنە قاراي تۇرا، شىن سۇيگەن بايجانمەن بوس ۋاقىتىن بىرگە وتكىزبەي تۇرا المايدى گۇلنار. مارفۋعاعا «بايجان مەنى قىزمەتتەن شىعاردا كۇتىپ تۇرادى» دەگەنمەن، كوبىنەسە، گوستينيساداعى بايجانعا، قىزمەتتەن شىعا گۇلناردىڭ ءوزى بارادى.
بايجاننىڭ ويى، اناتوليي كوندراتيەۆيچ كەلگەنشە قىزمەتكە ورنالاسپاي ۋاقىتىن بوس ۇستاۋ ەدى. ءبىراق، ول ويى بولماي، قىزىلورداعا كەلگەننەن ءبىر جۇما كەيىن، كانال قۇرىلىسىنىڭ ماتەريالدارىمەن شۇعىلدانىپ كەتتى. وعان مىناداي سەبەپ بولدى. كەلگەننەن ەكى-ۇش كۇن كەيىن ول قالالىق پارتيا كوميتەتىنە بارىپ ەسەپكە كىرىپ ەدى، سودان ءبىلدى مە، الدە، بىلاي دا ەسىتتى مە، ونى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى شاقىرىپ الدى. بايجاندى اسا جىلى شىرايمەن قارسى العان ول، وقىعان ينستيتۋتىنىڭ جايىن، ديپلومىنىڭ تەماسىن، قىزىلوردادا نە ىستەۋگە ويى بارىن اسىقپاي ۇزاق سۇراپ وتىردى دا:
— جاڭا قۇرىلىستا قىزمەت اتقارماق بولعانىڭىز ەتە جاقسى، — دەدى ءوزى ءسوز الىپ، — قازاقتىڭ ءارى جاس، ءارى جىگەرلى، ءارى وقىعان مامانىنا بۇل قۇرىلىستا قىزمەت كوپ. قۇرىلىسشىلاردىڭ جۇزدەن توقسان بەسى قازاق بولادى. ولاردىڭ ءىسىن باسقاراتىن كىسى ءتىلىن دە، ادەت-عۇرپىن دا جاقسى ءبىلۋ كەرەك، سولاي ەمەس پە، جولداس بەكتاسوۆ؟
— راس.
— بىزدە سونداي قىزمەتكەرلەر ەتە از، اسىرەسە ماماندار... تەحنيك-قازاقتار ءبىرتالاي، ال، ينجەنەر-مەليوراتور قازاق — جالعىز ءسىز عانا. تەحنيك تە قاجەت بولعانمەن، ول ينجەنەردىڭ مىندەتىن اتقارا المايدى، راس پا؟
سەكرەتاردىڭ بۇل سوزىنە بايجان ەلەڭدەي قالدى. «وسى كىسى مەنى كانالدىڭ جاۋاپتى ءبىر ىسىنە تارتقالى وتىرعان جوق پا» دەگەن وي كەلدى وعان، «ءبىراق قايدا؟»
— قايداعى «سيستەما» ول؟.. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن شىن ماعىناسىنداعى كانال ءبىزدىڭ وبلىستا بولعان جوق. بولعانى ارىقتار مەن ارىق سىماق... ولاردىڭ قاسيەتى قانداي بولعانىن اتتارى دا كورسەتىپ تۇر عوي، ارىق دەگەن جاقسى ءسوز بە؟ ارىق مال، ارىق ادام جاقسى ما، ارىق سۋ دا سونداي ەمەس پە؟
— ارينە، — دەدى «ارىق» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسىن ەندى عانا ەسىنە تۇسىرگەن بايجان.
— ءسىزدىڭ مانسۇر اقىن مەن دامە قىزدىڭ ايتىسىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟
— جوق، — دەدى بايجان.
— قازىرگى نارتاي اقىن بەگەجانوۆتى بىلەسىز عوي.
— بىلەم.
— مانسۇر سونىڭ تۋعان اعاسى، ەرتەرەك ولگەن ادام. سول مانسۇر كوشپەلى جاپپاس رۋىنان شىققان اقىن قىز — دامەنى ىزدەپ بارىپ ايتىسقاندا، قىز سىر بويىندا ەگىن كاسىبىن ىستەيتىندەردىڭ اۋىر ازابىن بىلايشا سۋرەتتەگەن ەكەن:
مەدينە، سەنىڭ جەرىڭ مەكە مە ەدى؟ مۇباراك، پايعامباردىڭ مەكەنى ەدى!.. جالاڭاش جازدىگۇنى شەكپەن كيىپ، قۋراعان كەدەيىڭنىڭ شەكەلەرى. جەرىڭنىڭ بەتى شيماي، استى ارىق. جۇرمەيسىڭ جولدى تاۋىپ توتە جەردى. سەزىمنىڭ وتىرىگى بولسا ىشىندە، مىناۋ شە، دەشى كانى، بەكەر ەدى! ايتپاسسىڭ سەن جامانداپ ءتۇبى قۇمدى. ايتارسىڭ كەمىتكەندە قۇدىعىمدى كەدەيىڭ شيقىلداتىپ جازداي ايداپ، جۇرگىزگەن كوك تارىعا شىعىرىڭدى تۇزاققا قىرعاۋىلعا قىلىن جۇلىپ، قۇيرىقسىز قور قىلاسىڭ تۇعىرىقتى. جۇرەدى كەي كەدەنىڭ كەسىرلەنىپ، جەلبەگەي جەڭى بولماس سۇعىنۋ. كوتەرىپ كوك تارىعا كيىم كيىپ، تاپقانىن كۇز نوعايعا تىعىنۋ. كوتەرەر قىس ازىعىن قارىز تاعى، قالدىم دەپ وتەي الماي شىعىنىمدى، ال مانسۇر سول كەدەيدىڭ سەن دە ءبىرى، ايتپاسام بولمادى عوي قىلىعىڭدى.
— قالاي بۇل؟ — دەپ سۇرادى سەكرەتار.
— عاجاپ ەكەن، — دەدى بايجان.
— مىناداي تاعى ءبىر جەرى بار، دامە قىزدىڭ سيپاتتاۋىندا، — دەپ سەكرەتار تاعى دا ايتا جونەلدى:
سىرىڭنىڭ كولى ساسىق ءشوبى جاسىق،
جارلى ءوزى جالاڭقايا، ەلى پاسىق.
شۋلايدى قۇرباقامەن ەلى بىرگە،
داريادان شىقسا سىرتقا سۋى تاسىپ.
تاڭ اتسا وگىزىنە جۇگىن ارتىپ،
قۇرعاققا شۇبىرادى اسىپ-ساسىپ.
كوكجيەك كوتەرىلىپ كۇن باتقان سوڭ،
زارلانىپ دابىس قالىپ زاھار شاشىپ،
جىرتىعىن كيىزىنىڭ شوپپەن قىمتاپ،
جان ادام شىعا المايدى ەسىك اشىپ.
تەزەكپەن ورتاسىنا ءتۇتىن سالىپ،
جاتادى جەر باۋىرلاپ بەتىن باسىپ.
سول ءۇش پلوتينانى قۇرعاندا دا، — دەدى سەكرەتار، بايجانعا ويلى كوزبەن قاراپ قويىپ، ونىڭ ويىن سىر بويىنداعى قۇرىلىس ىستەرىنە بولە تۇسكىسى كەپ، — سىردىڭ وبلىسىمىزداعى ولكەسىنىڭ ەگىندىك جەرىنەن ۇشتەن ءبىرىن عانا يگەرە الامىز!.. كوردىڭىز بە، الدىمىزدا نەندەي زور ىستەر تۇرعانىن؟.. سول ىستەردى جۇرگىزۋگە كادر كەرەك، اسىرەسە ماماندار... ءسىز سولاردىڭ ءبىرىسىز... سىزدەي مامان وبلىسىمىزدا از، اسىرەسە، قازاقستاندا... سونىڭ سالدارى ىسىمىزگە دە تيەدى... مىسالى، جوعارىدا اتالعان ءۇش پلوتينا. سولار تۋرالى ماسەلەنى ءبىز ۇكىمەت الدىنا ازىرگە قويا الماي وتىرمىز... نەگە؟.. سو قۇرىلىستاردىڭ پلانىن جاساپ بەرەتىن ماماندارىمىز جەتىسپەيدى، ايتپەسە، تەوريالىق جاعىنان ول پلوتينالاردىڭ قۇرىلۋى دالەلدەنگەن، ۇكىمەت قارجى بەرۋگە ءازىر، تەك قانا جەتپەيتىنى — سو قۇرىلىستاردىڭ ءىس پلانىن جاساۋ عانا... وبلىسىمىزدا بۇل ىسكە جەتىك جالعىز مامان جولداس پوليەۆوي. ونىڭ قولى پلاندالعان كانالداردى جۇزەگە اسىرۋدان تيمەيدى، پلوتينالاردى پلانداۋعا بوسامايدى، بوساتايىن دەسەڭ، ورنىن باسار كىسى جوق، مىنە، ءبىزدى قاتتى قيناپ جۇرگەن ماسەلە وسى...
سەكرەتار ستولعا قاراي باردى دا، كرەسلوعا وتىرا كەتىپ، ەكىنشى كرەسلودان بايجانعا ىممەن ورىن نۇسقادى. قارسى وتىرعان بايجانعا ول جىميا قاراپ الدى دا:
— سىزدەن مەنىڭ نە كۇتەتىنىم ەندى ءمالىم بولدى-اۋ دەيمىن، جاس جولداس، — دەدى.
— ۇعام، — دەدى بايجان سالماقتى كەسكىنمەن.
— بۇل قۇرىلىستار، پارتيانىڭ جەڭىمپاز تۋىنىڭ ساياسىندا كوممۋنيزمگە اپاراتىن سوسياليزم جارىق جولىنىڭ شامشىراقتارىنىڭ ءبىرى، — دەدى سەكرەتار، — ءسىز كوممۋنيسسىز جانە ينجەنەر-مەليوراتور كوممۋنيسسىز، سوندىقتان كوممۋنيزم جولىنداعى ۇلى قۇرىلىستىڭ سىرتىندا قالا المايسىز... كەلىسەسىز بە، وسىعان؟
— ارينە...
— ەندەشە، سىزگە بار ايتايىن دەگەنىم وسى ەدى، — دەدى سەكرەتار جىميىپ، — ءسىزدىڭ پارتيالىق ىستەرىڭىزبەن مەن تانىسپىن.
— مەنىڭ؟..
— يا، ءسىزدىڭ. بىرەر كۇن كەشىككەنمەن، ءسىز قالالىق پارتيا ۇيىمىنا ەسەپكە تۇرعان جوقسىز با؟
— يا، جۋىردا، — دەدى بايجان.
— يا، جۋىردا عانا، — : دەدى سەكرەتار كۇلىپ، — وقاسى جوق. «ەشتەن دە كەش جاقسى» دەپتى. مەن سىزگە كوڭىلىمدى كوپتەن ءبولۋسىز موسكۆاعا وقۋعا كەتكەننەن جانە نە سەبەپپەن كەتكەنىڭىزدەن دە حابارىم بار، قالاي وقىعانىڭىزدى دا سۇراستىرىپ ءجۇردىم... ءسىزدىڭ ديپلومىڭىزدى بىرەۋ ماعان جاڭالىق دەپ ماقتادى. انىعىن ايتقاندا، قالالىق كوميتەتكە كەپ پارتيا ەسەبىنە كىرگەنشە، ءسىزدى بۇل وبلىستىڭ قىزمەتىندە قالار دەگەن سەنىمىم بەرىك ەمەس ەدى، ەندى بەكىندىم دە، قۋاندىم دا!.. ەندى قالاي... ءوزى ينجەنەر، ءوزى كوممۋنيست!..مىنا قازىلعالى جاتقان كانالدا ءالى كۇنگە دەيىن ينجەنەر جوق.
سول كەزدە بايجان دا سۋعا كۇپ بەردى.
— سەن قۋاسىڭ با، مەن قۋا ما؟ — دەدى بايجان سۋدا ءبىر قىرىنداي، قۇلاشىن سەرمەي جۇزگەن گۇلنارعا.
— ىقتيار سەندە.
— ەلدىڭ «قىز قۋۋ» سالتىنا باقساق، جول ماعان كەلەدى دە.
— ءىقتيار. مەن ەكەۋىنە دە ءازىرمىن.
— ەندەشە، مەن-اق قاشايىن، سەن-اق قۋ! — دەپ بايجان جالتارا جونەلدى.
سۋدا ءوزىن جۇيرىك-اق سانايتىن بايجانعا، گۇلنار قۋسا جەتتى، قاشسا شالدىرمادى. سۋدان شىعا «بۇ قالاي بولدى؟» دەپ بايجان جابىرلەنەيىن دەپ ەدى:
— اركىم ءوز سۋىندا جۇيرىك بولادى دا، — دەدى گۇلنار، — سىردىڭ تۇرعىنى بولساڭ عانا مەنەن وزۋىڭ مۇمكىن.
* * *
گۇلنار بايجاندى ۇيىنە الىپ كەلسە، اكەسى كومانديروۆكادان قايتقان ەكەن دە، اس بولمەدە شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. بايجان مەن گۇلنار كىرگەندە ول ورنىنان تۇرىپ قارسى ءجۇردى دە:
— اي – اي-اي! — دەدى بايجانعا قالجىڭدى داۋىسپەن، — بۇ قالاي، بىزگە تۇسپەي، گوستينيساعا ءتۇسىپ؟!
— ايىپتى مەنمىن، — دەدى گۇلنار.
— سولاي ما؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ءبولىنىپ تۇراتىن ۋاقىت بىتكەن بولار، ەندى تويدى جاساۋ كەرەك...
شاي قۇيىپ وتىرعان مارفۋعا، اناتوليي كوندراتيەۆيچكە بىلدىرمەي، بەت-اۋزىنىڭ قيمىلىمەن، «كۇيەۋىڭدى ەرتىپ كەپ، اكەڭنىڭ الدىندا ۇياتتى بولدىڭ عوي» دەگەن بەلگى ءبىلدىردى.
قالجىڭى، كۇلكىسى ارالاسا، شاي ەتە كوڭىلدى ءىشىلدى. شايدان كەيىن بايجان پوليەۆويعا وبكومنىڭ سەكرەتارى جاساعان ۇسىنىستى، ول تۋرالى ويلانا كەپ، باس ينجەنەر بولۋدى قيىنسىنۋىن ايتتى. اناتوليي كوندراتيەۆيچ بۇل كەڭەسكە ءسوز قوسقىسى كەلمەگەندەي، تىڭداپ بولعاننان كەيىن ورنىنان تۇرەگەلدى. گۇلنار وعان «جاتاسىڭ با، پاپا؟» دەپ ەدى:
— جۇمىسىم بار، — دەدى دە كابينەتىنە بەتتەدى.
«كابينەت» اتالاتىن بولمە، بايجانعا، وسى ۇيگە ارالاسقالى جۇمباق. جىل سايىن از ۋاقىتقا كەلسە، ادەيى قاشقانداي، اناتوليي كوندراتيەۆيچ ۇيىندە بولمايدى، ول جوقتا، كابينەت ۇنەمى جابۋلى بولادى. بايجان كورگىسى كەلەتىنىن بىلدىرسە، «رەنجيدى، ءوزى جوقتا اشۋعا رۇقسات ەتپەيدى» ءوزى مارفۋعا دا، گۇلنار دا ولاي قاراي اياق باسپايدى.
سول كابينەتتى كورۋگە بايجان وسى جولى دا قۇمارتىپ، اكەسىنىڭ كەلۋىنە قاراتقان ەدى. وسى تىلەگىن گۇلنار بىلدىرگەننەن كەيىن:
وتىنەمىن — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ كابينەتىنە كىردى دە بايجانعا.
كابينەتتىك بولمە كەڭ ەكەن. بولمە قابىرعالارىنىڭ تورىندە لەنيننىڭ، ەكى جاق قابىرعادا ماركس پەن ەنگەلستىڭ، بوساعادا گەرسەن مەن چەرنىشيەۆسكييدىڭ پورترەتتەرى تۇر. وڭ جاق قابىرعاسىنىڭ تومەنگى جاق جارتىسىن الا ىلىنگەن، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى. ونىڭ ارجاعىندا تولىپ جاتقان فوتوسنيموكتەر. سول جاق بوساعادا بىرنەشە شكاف. ولاردىڭ ءبىرازىندا كىتاپتار، قاعاز تولتىرعان پاپكالار كورىنەدى، ال، ەندى بىرەۋلەرىندە الدەنە سۇيىق زات قۇيىلعان بۋتىلكالار قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇر.
تاماشا وي ەكەن، — دەدى بايجان، — جيناعانىڭىز كوپ ەكەن، قاشاننان شۇعىلدانىپ ەدىڭىز؟
مەن سىرداريانىڭ پاتريوتى ەمەسپىن بە، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ قالجىڭدى داۋىسپەن، — مەنەن كارى مەليوراتور بۇل ولكەدە بولا قويار ما ەكەن. بىلاي ايتقاندا، ءسىز سياقتى ديپلومى بار ينجەنەرگە، مۇندا جاڭالىق، ەشتەمە جوق، ءبارى دە ءمالىم ىستەر...
اناتوليي كوندراتيەۆيچ سىپايمەن، ونىڭ سۋ شارۋاشىلىعى تۋرالى بىلەتىنىنىڭ جۇزدەن ءبىرىن عانا بىلەرمىن دەگەن وي بايجاننىڭ باسىنا، ءبىرىنشى رەت تانىسقاندا-اق كەلىپ ەدى، ءالى دە سول ويداعى بايجان:
— سىزبەن سالىستىرعاندا، مەن نە بىلەم، — دەدى تۋرا ويىن ايتىپ، — ەتە از بىلەم، سوندىقتان، بۇل تۋرالى ءاردايىم كەڭەسىڭىزدى تىڭداۋعا دايىنمىن...
— ءا، سولاي ما، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ جىميىپ، — وقاسى جوق... سىرداريانىڭ تاريحىن سەن جاقسى بىلەسىڭ بە؟
— كىتاپتان وقىعاننان باسقا نە بىلەم مەن، ايتىڭىز!
سىرداريا تۋرالى كەڭەسىن ونىڭ تاريحىن بايانداۋدان باستاۋدى جاقسى كورەتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— «سىرداريا» دەگەنىڭ مىناۋ، — دەدى كارتانىڭ بەتىنە، قولىنداعى شىبىعىن جۇگىرتە سويلەپ، — ونىڭ باسى ۇلكەن ەكى وزەننەن قۇرالادى: اناۋ — گيمالاي تاۋىنان باستالىپ اعاتىن قاراداريا مەن مىناۋ — قىرعىزدىڭ الاتاۋىنداعى ىستىقكولدىڭ بەرگى ىرگەسىنە جاقىن جەردەن باستالىپ اعاتىن نارىننان. وسى ەكى داريا، وزبەكستاننىڭ اناۋ فەرعانا ولكەسىندە ۇشتاسىپ، سودان سىرداريا باستالادى. سىردىڭ ۇزىن تۇرقى 2200 كيلومەتر، وسىنىڭ 1800 كيلومەترى شىنازدان باستاپ قازاقستاننىڭ كۇنگەي-باتىسىن جيەكتەپ وتىرىپ، ارال تەڭىزىنە قۇيادى. سىردىڭ بۇلاي قاراي اعاتىن سەبەبى — ارجاعى بەر جاعىنان جوعارى. ماسەلەن، مىرزا ءشول تەڭىز بەتىنەن 273 مەتر بيىك بولسا، قىزىلوردا 129 مەتر، ارال ساعاسى 67 مەتر بيىك.
— ەگەر، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — قازاقستاندىق سىردىڭ ەكى جاق ولكەسى تۇگەلىمەن ەگىستىك جەر بوپ، سىردىڭ سۋىن بايلاپ تۇگەل پايدالانا الساق، ونىڭ سۋى جىلىنا ون ميلليون گەكتار ەگىندى سۋعارۋعا جەتەر ەدى؛ اتتەڭ نە كەرەك، — دەپ ارمان ەتتى ول، — سىردىڭ باتىسىندا سوزىلىپ جاتقان قىزىلقۇم مەن شىعىسىندا سوزىلىپ جاتقان قاراقۇم، ءۇش ءجۇز ون سەگىز مىڭ دا سەگىز ءجۇز قىرىق شارشى كيلومەتر جەردىڭ، ەكى ءجۇز الپىس مىڭ دا جەتى ءجۇز ون ەكى شارشى كيلومەترىڭ ياعني سەكسەن ەكى پروسەنتىن الىپ جاتىر.
— ءبىراق، — دەپ سەرگىلدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — پايداعا اساتىن ەلۋ سەگىز مىڭ دا ءبىر ءجۇز جيىرما سەگىز شارشى شاقىرىم جەردە سۋارۋعا از بوپ جاتقان جوق؛ لاتىن تىلىمەن ايتقاندا، بۇل جەردىڭ — «brutto»-cbi مەن «nelto-سىن ايىرعاندا، ياعني جالپى مولشەرىمەن، ونىڭ اراسىنداعى پايداعا اسپايتىن ويمىش-ويمىش جەرلەردى شىعارىپ تاستاعاندا، ناق ەگىسكە جارايتىن «netto-نىڭ ءوزى، كازاقستاندىق سىردىڭ ەكى جاق جاعاسىندا بەس ميلليون گەكتارداي. وسى بەس ميلليون گەكتار جەردىڭ، بيىل — 1940 جىلى جەتپىس بەس مىڭ-اق گەكتارى ەگىلىپ وتىر.
— مونعولدار بۇلدىرگەن سىر بويىنىڭ ەگىن شارۋاسى، — دەدى، سىردىڭ تاريحىن بايجاننىڭ بىلەتىندىگىن كورسە دە، ءوز بىلگەنىن تۇگەل ايتىپ شىققىسى كەلگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — سىر بويى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا روسسياعا قاراعانشا تۇزەلگەن جوق. پاتشا ۇكىمەتى بۇلىنگەن شارۋانى تۇزەيمىن دەگەنمەن، ويداعىداي تۇزەي المادى. قالاي تۇزەسىن، ول كەزدەگى اۋىل كەدەيىندە ارىق قازاتىن شاما جوق، ۇكىمەت ولارعا جاردەم بەرمەيدى، بايلار قازدىرعان ازىن-اۋلاق ارىقتار، ولاردىڭ ءوز جەرىن سۋارۋدان اسپادى. سوندىقتان، ريەۆوليۋسياعا شەيىن سىردىڭ قازاقستانعا قارايتىن بارلىق ولكەسىندە، 15-اق مىڭ دەسياتينا ەگىن سەبىلدى. سونىڭ ىشىندە، ەڭ مول ونەتىن كۇرىش، ماسەلەن، 1913 جىلى قانشا ەگىلدى دەپ ويلايسىز؟
— ونداي مالىمەت مەنىڭ قولىمدا جوق، — دەدى بايجان.
— توعىز، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
— ءبىر توعىز با؟!. — دەدى بايجان نانعىسى كەلمەي.
— يا، توعىز دەسياتينا عانا!..
— ياپىرماي، تىم از ەكەن! سەبەبى نە ەكەن، ونىڭ؟
— سەبەبى: ءوزىڭ بىلەسىڭ، كۇرىش — سۋدا عانا وسەدى عوي. مول ەگىندى قامتاماسىز ەتەتىن سۋدى سىرداريادان تارتىپ شىعارۋعا ول كەزدە كىمنىڭ كۇشى كەلسىن! بۇل ءبىر. ەكىنشى، كۇرىش ەگىلگەن جەر، از جىلدا سازدانىپ، باتپاققا، كولگە اينالىپ كەتپەي مە؟
— راس.
— وسى ەكى سەبەپپەن، بۇرىنعى ۋاقىتتا جۇرت كۇرىش ەگىسىن وركەندەتە الماعان.
— ءسىز سىرداريا ولكەسىندە بيىل 75 مىڭ گەكتار جەر ەگىلدى دەدىڭىز، — دەپ سۇرادى بايجان، — سونىڭ قانشاسى كۇرىش ەكەن؟
— 22 مىڭى.
— مولايىپ قالعان ەكەن، — دەدى بايجان.
— قايدان مول بولادى! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — بۇل وتە از.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءبىر شكافتى اشتى دا، ىشىندە تەكشەلەنە جينالعان پاپكالاردى سۋىرا باستاپ تاعى دا سويلەدى:
وبكوم سەكرەتارىنىڭ «سىرداريا ولكەسىن سۋلاندىرۋ ماسەلەسى سوۆەت تۇسىندا عانا شەشىلە باستادى» دەۋى دۇرىس. قازاقتىڭ «قۋىرداقتىڭ اكەسىن تۇيە سويعاندا كورەرسىڭ» دەگەن ماقالى ساعان تانىس. كىشكەنتاي ارىقتارمەن ۇزاققا بارا المايسىڭ..جاڭا كانالدى قازساق ءجۇز مىڭ گەكتار كۇرىش ەگە الامىز... ءۇش پلوتينانى قۇرعان سوڭ ميلليون جارىم گەكتاردى يگەرەمىز... وتكەن جىلى ءبىر كولحوزدا گەكتارىنان ەلۋ سەنتنەردەن كۇرىش الدى... ەگەر جەردى كۇتە بىلسە، ودان دا ارتىق الۋعا مۇمكىندىك بار، مىسالى، 75 سەنتنەردەن...سونى ميلليون جارىم گەكتارعا كوبەيت...
ەندەشە، اشىعىراق ايتايىن، ۇلىم. كوممۋنيزم قۇرۋدان ماقسات — ادام تابيعاتقا بەتپە-بەت كەپ، ونىڭ جارىم بايلىعىن اشا بەرۋ عوي.
— راس.
— سونداي ىستەرگە، بەسجىلدىقتار ءبىزدىڭ وتاندى جىلدان-جىلعا مولىقتىرىپ كەلە جاتقان جوق پا؟.
— راس.
— وسى زور ءىستى مولايتا ءتۇسۋ ءۇشىن ادام مەن ادامنىڭ، توپ پەن توپتىڭ اراسىندا سوسياليستىك جارىس بارا جاتقان جوق پا؟
— راس، — دەپ بايجان، «بۇل كەڭەستىڭ اياعى نەگە سوعار ەكەن؟» دەپ ايالاپ، ءبىراق، نەگە سوعارىن جورامالداي الماي.
— ءبىزدىڭ ورتا ازيانى ەمىزەتىن ەكى اناسى بار عوي، ۇلىم، ءبىرى — سىرداريا، ءبىرى — امۋداريا. ماعان تانىس مامانداردىڭ ايتۋىنشا، امۋداريانى كاسپييگە بۇرىپ، جولىنداعى كەڭ ءشولدى گۇلدەندىرۋ تۋرالى عاجاپ ءبىر جوسپار جاسالىپ جاتىر. سىرداريا گۇلدەنۋ جونىندە ەگىزىنەن ارتتا قالسا ۇيات بولماي ما؟
— ارينە.
— ەندەشە سىر بويىندا ورنايتىن پلوتينالاردى تەزدەتۋ كەرەك پە؟
— كەرەك.
— سونى جوسپارلاۋعا وتىرۋ كەرەك پە؟
— بۇل كىمگە جاساعان ۇسىنىسىڭىز؟ — دەدى بايجان، اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءسوز قۇيىلىسىنا ەندى عانا ءتۇسىنىپ.
— ول اشىق ماسەلە عوي. كانال جوسپارى ءپىسىپ تۇرعان ءىس، ونى ورىنداۋعا جىگەر مەن قايرات قانا كەرەك، ول ەكەۋى دە سەندە بار. وتىرىپ اتقاراتىن قىزمەت شالدارعا لايىق بولادى دا...
— ءتۇسىندىم، — دەپ كەلە جاتقان بايجاندى اناتوليي كوندراتيەۆيچ «ول تۋرالى كەيىن سويلەسەرمىز» دەپ بوگەدى دە:
— ايتشى، جاس ينجەنەر، — دەدى، — وتانىمىزدىڭ بولاشاعى سياقتى، سىردىڭ بولاشاعى دا اسا جارقىن ەمەس پە؟
— ارينە!..
— بولاشاعىمىزدىڭ بەينەسى وسىنشا جارقىن بولسا، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — وتكەن كۇندەردىڭ بەينەسى قانشالىق قاراڭعى ەكەنىن دالەلدەيتىن مىنا پاپكادا كۋالىكتەر بار، ەندى سولاردى كور!..
پاپكانى بايجانعا ۇستاتتى دا، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ءوزى وتىردى. بايجان دا وتىرىپ اقتارسا، پاپكا ءىشى فوتوالبوم سياقتى ەكەن.
ءبىرىنشى فوتودا: بەت-اۋزى كۇيگەن كوڭدەي تىرىسىپ قالعان، اعارعان ساقال-مۇرتى «كارىقىز» جابىسقان جىلقىنىڭ جالىنداي ۇيىسقان، بالاعى جىرتىلعان دامبالىن تىزەسىنەن جوعارى تۇرگەن، ۇستىندە وزگە كيىم جوق، سۇيەكتەرىن ساناپ الارلىقتاي ارىق شال. شالدىڭ الدىندا، ۇزىندىعى ونىڭ، كەۋدەسىنە عانا كەلەتىن، ايىر بۇتاقتى اشا. اشانىڭ اراسىنا اعاش كۇرەككە ۇقساعان بىردەمە كولدەنەڭ ورناتىلعان. كۇرەكتىڭ جالپاق باسى، اشانىڭ قاسىنداعى اۋىتتە تۇر، سابىن شال ۇستاپ تۇر. بۇل فوتونىڭ استىنا «اتپاق» دەپ جازىپ قويعان.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرادى قاسىنداعى اناتوليي كوندراتيەۆيچتەن بايجان.
— ءاي جاستار، جاستار! — دەپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجانعا ويلى كەسكىنمەن قاراپ قويدى دا بايانداي باستادى. — باياعىدا كەدەيدىڭ ارىق قازار كۇشى جوق كەزدە، اشىپ ولمەۋگە جانتالاسقان ولار داريانىڭ جاعاسىنان شۇقاناق قازادى، ونىڭ اتىن «ءاۋىت» دەيدى. سول شۇقاناققا جىرىپ سۋ اپارادى. شۇقاناقتىڭ قاسىنا مىنانى ورناتادى، ونىڭ جىقپىلىنا باسى وجاۋ سياقتى، ساپى الىپ، مىنا كۇرەكتى بايلايدى. ورناتۋشى ادام سول كۇرەكتىڭ سابىنان ۇستاپ، باسىن سۋعا باتىرادى دا، وجاۋعا جەرىنە شاشادى.
بۇل فوتونىڭ استىنا «كەدەيدىڭ شىعىرى» دەپ جازعان.
— بۇل شىعىردان قانشا استىق الادى ەكەن؟ — دەدى بايجان.
— بۇدان شەرمەندە الادى. تەك داريادا سۋ بولسىن.
ءتورتىنشى فوتودا: سۋدىڭ جاعاسىنان شىعىر ورناتىلعان.
ونىڭ دوڭعالاعى دا الگى كورگەن شىعىردان ەكى-ۇش ەسە ۇلكەن اعاشتارى دا الدەقايدا سوم، ۇزىن. دوڭعالاققا جيىرما شاقتى شەلەك بايلاپ. شىعىردى كوزىن بايلاعان ەكى ەگىز اينالدىرىپ جاتىر. شەلەكتەردەن توگىلگەن سۋ ەنى استاۋداي عانا تار ارىقتى تولتىرا، ەگىن دالاسىنا قاراي اعىپ بارادى.
— اۋقاتتى ادامنىڭ ارىعى وسىلاي بولاتىن، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ. — ەندى بايدىڭ شىعىرىن كور!
بەسىنشى فوتودا: سۋدىڭ ناق جاعاسىندا، الگىدەن ەكى ەسە زور دەرلىك شىعىر تۇر. دوڭعالاعىنا بايلانعان شەلەكتىڭ سانى وتىز. شىعىرعا كوزىن بايلاعان ەكى نار تۇيە جەگىلگەن. بۇل شىعىردىڭ داريا جاعاسىنداعى اۋىتتەن ءىلىپ العان سۋى جاردىڭ جاعاسىنداعى كەڭ اۋىتكە قۇيىلىپ جاتىر. ءاۋىتتىڭ جاعاسىنا ورناتقان ەكىنشى شىعىر، كەڭدەۋ قازىلعان ارىققا سۋ توگىپ جاتىر.
— بايدىڭ شىعىرى دەگەن وسى، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ. — مۇنداي شىعىرمەن ءبىر جازدا بەستەن ون دەسياتيناعا شەيىن سۋارۋعا بولادى. شىعىردىڭ ەسكى ءتۇرىنىڭ ەن، ءتاۋىرى وسى. مۇنىڭ اتىن «استان-كەستەن» دەيدى.
— مۇنىسى ەڭبەككە تۇرادى ەكەن، ايتەۋىر، — دەدى بايجان. «اتپاق» كەڭەسى باستالعاننان بەرى سىردارياعا سۋىپ وتىرعان كوڭىلى، ەندى عانا ازداپ جاي تاپقانداي.
— ءسىز شىعىردىڭ قۇرىلىسىن بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجاننان.
— بىلمەيمىن.
— ەندەشە ايتىپ بەرەيىن، — دەپ، اناتوليي كوندراتيەۆيچ شىعىردىڭ، بولىمدەرىنىڭ اتتارىن ساناي جونەلدى: ءبىرىنشى — ورىن اعاش. بۇل جۋان اعاش، جەرگە توسەلەدى دە، قوزعالماستاي بوپ بەكىلەدى. اعاشتىڭ ورتاسى ويىلىپ، تىك دىڭگەك ورناتىلادى. ونىڭ اتى — ۇسقىن. بويى دەل-سال بىرەۋگە قازاقتىڭ «ۇسقىنىڭ جامان ەكەن» دەۋى وسىدان. بۇل ەكىنشى بولشەك. ءۇشىنشى بولشەك — ۇسقىن اۋماۋ ءۇشىن، توبەسىنەن باستىرىق سالىپ، باستىرىقتىڭ ەكى باسىن جەرگە قادامەن بەكىتىپ تاستايدى. بۇل ءۇش. ءتورتىنشى بولشەك — ۇسقىندى اينالدىراتىن كولىك جەگۋ ءۇشىن جەتەك ىستەيدى، ونىڭ اتى تىرەس». بەسىنشى — ۇسقىننىڭ تۇبىندە شىعىردىڭ سۋ تارتا دوڭعالاعىن اينالدىراتىن كىشكەنە دوڭعالاق بولادى، ونىڭ اتى «توعىن». توعىن جۋان اعاشتان دوڭگەلەتە ويىلىپ تۇتاس جاسالادى. ول دوڭعالاقتىڭ تىستەرىن «ىركىس» دەيدى، ىركىسكە قابىسىپ جاتاتىن ەكىنشى دوڭعالاقتىڭ تىستەرىن «تىرەس» دەيدى. قازاقتىڭ ارازداسقان اعايىندى «ىركىس-تىركىس بولدى» دەيتىنى وسىدان. بۇل ەكەۋىمەن جەتى. سەگىزىنشى — ەكى دوڭعالاقتى جالعاستىراتىن سىرعاۋىلدى «كىندىك» دەيدى. كىندىكتىڭ باسى دوعالداۋ، شوقپارلاۋ كەلەدى، ونىڭ اتىن «ەبەي» دەيدى. قازاقتىڭ «ەبەي باستى سارى ۇلەك» دەپ تۇيەنى سيپاتتاۋى وسىدان. بۇل توعىز. ونىنشى — جەردەن شەلەكپەن سۋ تارتاتىن ۇلكەن دوڭعالاقتىڭ قۇرساۋىن «توبەلدىرىك» دەيدى، ونى ءتۇزۋ اعاشتان تۇتاس يەدى. ون ءبىرىنشى — كۇپشەك. بۇل دومالاق جۋان اعاش. كۇپشەك پەن توبەلدىرىكتى جالعاستىراتىن تارماقتاردى «كەگەي» دەيدى. كەگەي، ءبىر دوڭعالاقتا تورتتەن ون ەكىگە دەيىن، ۇزىندىعى سەگىزدەن جيىرما شەيىن بولادى. بۇل ون ەكىنشى. ون ءۇشىنشى — توبەلدىرىكتىڭ ءىشىن اينالا، سۋ تارتاتىن شەلەكتەر بايلانادى، ولاردىڭ سانى بەستەن وتىزعا شەيىن. ون ءتورتىنشى — اينالعان شەلەكتەردىڭ سۋىن توڭكەرىپ شۇڭقىرعا قۇياتىن، ۇزىندىعى وقتاۋداي اعاش بولادى، ونىڭ اتىن «قاسىنەك» دەيدى.
ەڭ الدىمەن، شىعىرعا لايىقتى اعاش سىردىڭ بويىنان تابىلا قويمايتىن. ءتۇزۋ اعاش، جۋان اعاش سيرەك قوي مۇندا. سوندىقتان، ەرتەرەك كەزدە اعاشتى شىمكەنت، الماتى جاقتان تۇيەمەن تاسىپ، قۇنىڭداي باعاعا ارەڭ ساتىپ اكەلەتىن.
— مۇنداي شىعىرلارمەن قانشا جەر سۋارا الاتىن ەدى؟
— بەس-التى قورىمنان ارتىق جەر ەگە المايتىن.
— «قورىمىڭىز» نە؟
— اينالا اتىز سوعىپ، قورشاپ العان جەر، ەڭ كوپ قورىمى بار دەگەن باي، شاماسى ون گەكتارداي عانا ەگەتىن. كەدەيدىكى بولسا-بولماسا دا از عوي. اينالا ءجۇز قۇلاش ەككەن كەدەي از بولاتىن. اتپاقپەن نەمەسە تاسىمالمەن ەگەتىندەر، ات ارقاسىنداي عانا جەرگە ۇيىلەتىن. «كەرىز» دەگەندى بىلەسىڭ بە؟
— ەستىگەنىم بولماسا، كورگەنىم جوق.
— ول مىناۋ، — دەپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ تاۋعا ورمەلەپ جەر قازىپ جۇرگەن بىرەۋلەردىڭ فوتولارىن كورسەتتى دە بايانداي باستادى. — مەن ءبىر كەزدە ورىستىڭ وريەنتاليستكە ەلىكتەپ، قازاقتىڭ فولكلورىن جيناپ ەم. سوندا ارعىننىڭ التاي دەگەن رۋىنان شىققان قۇلتۋما دەگەن اقىن، سول رۋدىڭ اتاقتى ەكى بايى — اققوشقار، سايدالى دەگەنگە ولەڭ ايتقاندا:
«تۋىپ ەڭ ءبىر انادان ەگىز بولىپ،
ارىعىڭ كۇيلەنىپ تۇر، سەمىز بولىپ،
شالقىعان ەكەۋىڭ دە داريا ەمەس پە ەڭ،
قالماساڭ بەرتىن كەزدە كەرىز بولىپ؟» —
دەپتى. وسى «كەرىز» تاۋدان قازىلاتىن ارىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. مىسالى، تاۋدىڭ، بيىگىندە ەگىندىك جەر بار. وعان تومەننەن سۋ شىعارۋعا بولمايدى. ونداي جەردى ەگۋدە مىناداي ايلا جاساعان: تاۋدىڭ باسىندا بۇلاق اعاتىن جەر بولسا، سول ارادان قۇدىق قازىپ، بۇلاقتىڭ سۋىن سارقيدى. تومەننەن ساتىلاپ تاعى بىرنەشە قۇدىق قازادى دا، سولاردىڭ اراسىن جىرىپ قوسادى. جوعارعى قۇدىققا تولعان سۋ، جىراق پەن تومەنگە اعادى دا، بىرنەشە ساتىمەن ەگىستىك جەرگە جەتەدى. وسىنى قازاقتار «كەرىز» دەيدى. پارسىدا «قارىز» دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ماعىناسى دا وسى. ءبىراق، قازاقتىڭ بىلگىشتەرى، «كەرىزدى» قارىزدان الىنعان ەمەس، قازاقتىڭ، «كەر» جانە «ءىز» دەگەن ەكى سوزىنەن قۇرالعان، «كەردى» قازاق «كەيىن» ماعىناسىندا قولدانادى، كەيىن كەتكەندى «كەر كەتكەن» دەيدى، كەر اعاتىن سۋ بولعان سوڭ «كەرىز» قويعان دەسەدى. قايسىسى راسىن كىم ءبىلسىن؟..
بۇل فوتولاردى كەرىپ شىعۋ بايجانعا، سىر بويىن جايلاعان ەلدىڭ ەگىن كاسىبىن قالاي وركەندەتۋى تۋرالى وقىعان عىلىمي لەكسيا سياقتاندى.
— ەندى ءبىزدىڭ، سوۆەت زامانىندا قازىلعان كانالداردىڭ جايىن كورسەتەتىن مىنا فوتولارمەن تانىس، — دەپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءبىر جۇيەلى فوتولاردىڭ بەتىن اشتى.
بايجان كورە باستادى.
ءبىرىنشى فوتودا: شەگەرىلگەن تۇيەلەردىڭ اراسىندا، جەر ولشەيتىن اپپاراتقا سىعالاپ قاراپ تۇرعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ. مۇنىڭ استىنا «كەركەلمەس كانالىنىڭ باعىتىن بەلگىلەۋ» دەپ جازىپتى.
ەكىنشى فوتودا: جان-جاقتان كەرۋەندەي ءتىزىلىپ قۇرىلىستا كەلە جاتقاندار.
ءۇشىنشى فوتودا: قاز-قاتار تۇرىپ كەتپەن شاپقاندار.
ءتورتىنشى فوتودا: تۇيەلەر، ەسەكتەر، اتتار، ماشينالار، ورىنعا اكەپ، بولاشاق كانال قۇرىلىسىنا كەرەكتى زاتتاردى توگىپ جاتىر.
بەسىنشى فوتودا: شليۋز جاسالاتىن ارناعا، سەرەيىپ دىڭگەكتەر ورناپ قالعان.
التىنشى فوتودا: سەمەنتكە ارالاستىراتىن تاستاردى ۇنتاپ جاتقان دروبيلكا.
جەتىنشى فوتودا: ءبىر دومالاق ماشينا، سەمەنت پەن تاستاردى ساپىرىپ ارالاستىرىپ جاتىر.
سەگىزىنشى فوتودا: سەمەنتتەن قۇيىلعان، ءشليۋزدىڭ جۋان-جۋان تىرەكتەرى.
توعىزىنشى فوتودا: سەمەنت دىڭگەكتەردىڭ ارالارى تەمىرلى بەتونمەن تۇتاسىپ، زور قورعاننىڭ قابىرعاسى سياقتانىپ كەتكەن. قابىرعانىڭ بەس جەرىندە سۋ اقتارىلاتىن كەڭ تەمىر قاقپا.
ونىنشى فوتودا: اعاش پەن تەمىردەن شايناستىرىپ جاساعان توعان. بۇدان توعانداردىڭ بىرنەشە ءتۇرى كورسەتىلگەن.
ون ءبىرىنشى فوتودا كانالدىڭ ماگيسترالى مەن تارماقتارىنىڭ وقتاي ءتۇزۋ، ءبىراق ءالى سۋ جىبەرىلمەگەن ارنالارى تۇسىرىلگەن.
ون ەكىنشى فوتودا ءشليۋزدىڭ العاش اشىلۋى، كانالعا سۋ جىبەرىلۋى كورسەتىلگەن. ول ارادا جينالعان توپ، قۋانىشتى كەسكىنمەن، الدەكىمدەردى كانالعا شىققان سۋعا، بەلىنە ارقان بايلاپ، كيىمشەڭ لاقتىرىپ جاتىر.
بۇلارى نەسى؟ — دەپ سۇرادى بايجان.
ارىققا العاش سۋ جىبەرگەندە، سول ارىقتى باستاپ قالدىرعان ادامدى سۋعا كيىمشەڭ مالىپ الۋ، بۇل ەلدىڭ ادەتى.
وندا ءسىزدى مالۋ كەرەك قوي؟ — دەدى بايجان كۇلىپ.
— مىناۋ فوتو ماعان ۇقساماي ما؟ — دەپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ، كيىم-كەشەگىمەن سۋعا مالشىنعان، اينالا قورشاعان جۇرت وعان كۇلىپ تۇرعان بىرەۋدى كورسەتىپ ەدى:
— ءدال ءوزىڭىز، — دەدى بايجان، ۇڭىلە قاراپ، — سۋعا تۇنشىقپاي ما، ادام بۇيتكەندە؟
— ارينە تۇنشىعادى. كەيبىرەۋ ولەردەي بوپ شىعادى. ەلدىڭ عۇرپى! امال نەشىك، كونەسىڭ.
— وزىڭىزگە نەشە رەت وسىلاي شومىلدىردى؟ — دەپ سۇرادى جىميىپ.
— جەتپىس التى رەت.
— سوۆەت تۇسىندا؟ ءتورت رەت.
— و قالاي از؟
— لەنين ايتقان جوق پا: «از بولسا دا جاقسى بولسىن» دەپ. سوۆەت تۇسىنداعى ءتورت ارىق، ەسكى زاماننىڭ ءتورت ءجۇز ارىعىنان ارتىق.
فوتولاردى قاراپ بىتىرگەن بايجان، كىتاپ شكافتارىن كورسە ءار شكافتىڭ ماڭدايىنا اق بوياۋمەن، وسى شكافتا نەندەي كىتاپتار بارى جازىلىپتى: ءبىرىنشى شكافتىڭ ماڭدايىندا «يرريگاسيا مەن مەليوراسيا تۋرالى» دەپ جازىپتى، ەكىنشى شكافتىڭ ماڭدايىنا «سىر بويىن سۋلاندىرۋدىڭ ماتەريالدارى» دەپ جازىپتى، وندا نومەر قالىڭ پاپكالار؛ ءۇشىنشى شكافتىڭ ماڭدايىندا «ماركسيزمنىڭ كلاسسيكتەرى» دەپ، ءتورتىنشى، بەسىنشى شكافتاردىڭ ماڭدايىنا «كوركەم ادەبيەت كىتاپتارى» دەپ جازىپتى.
ولارعا ءبىراز ۇڭىلگەن بايجان شكافقا قاتارلانا ىلىنگەن بۋتىلكالاردى كورە، سىردىڭ سۋىنىڭ، جىلدىڭ ءار كەزىندە حيميالىق قۇرىلىسىنىڭ قانداي بولاتىندىعىنا كەپىلدەمەلەر ەكەن. ودان ارعى گرافيكتەردە، سىر بويىندا اۋا رايىنىڭ قاي كەزدەردە قالاي قۇبىلاتىندىعى كورسەتىلىپتى. ودان ارعى دياگراممالاردا سىر بويىندا ارىقتىڭ قاي كەزدە قانشالىق قازىلعاندىعى، قاي كەزدە قانشا جەر سۋارىلعاندىعى ايتىلىپتى.
بۇل كابينەتتە ءوزىنىڭ الداعى ىسىنە قانشا جاردەم بارىن شامالاپ، وعان ىشتەي قۋانعان بايجان، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ تۇرعان ولكەسىن شەكسىز سۇيەتىندىگىنە حايران قاپ، العىس ايتتى.
— باقشاعا كىرىپ تىنىستايىق، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، ءبىر كەرۋگە وسى دا جەتەر دەگەن ويمەن.
بۇل ۇسىنىستى بايجان قۋانىشپەن قارسى الدى. اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ قولىنان جاسالعان باقشانى، وسى ۇيگە كەلگەن سايىن ول گۇلنارمەن بىرگە ارالاپ شىقپاي تىنبايتىن ەدى. باقشانى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، سىردىڭ توپىراعىنا قانداي اعاشتار مەن گۇلدەر ەسۋىن سىناۋ ماقساتىمەن قۇرعان. نە ەكسە سونىڭ ءبارى ويداعىداي ەنگەن باقشاسىن ول قالجىڭداپ «بولاشاق باقشاسى» اتايتىن دا، ەگەر باپتاپ ۇستاي بىلسە، بۇكىل سىردىڭ بويى وسىنداي باقشاعا اينالۋىنا دالەل قىلاتىن.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ پەن بايجان اس بولمە ارقىلى باقشاعا شىقتى. كەشكىرگەن كۇننىڭ قىزۋى ءالى دە قايتپاعان كىندىك شاپىن، جۇپار ءيسى اڭقىعان ءىشى قوڭىرجاي بايجان توڭىرەگىن كوزىمەن شولىپ تۇرىپ ۇزاق دەم الدى دا:
— جاساسىن گۇلدەر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
بۇل ونىڭ جان جۇرەگىنەن شىققان شاتتىق ءۇنى ەدى. ويتپەگەندە قايتسىن! كلۋمبالاردا وسكەن گۇلدەردە، تابيعاتتا كەزدەسەتىن بوياۋ تۇستەرىنەن جوعى جوق!.. وسى باقشانى ول كەشە عانا كورگەن ەدى، بۇگىن، كەشە كوزگە تۇسپەگەن نەلەر ءتۇستى گۇلدەر اشىلعان سياقتى!.. بايجاننىڭ بۇل تاڭدانۋىنا جىميا قاراعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— قالاي ۇناي ما مەنىڭ كىلەمدەرىم؟ — دەدى.
— بۇلارعا سايتاننىڭ كىلەمى تەڭەسسىن بە، — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى بايجاننىڭ اۋزىنان. بۇل سوزىنە ىڭعايسىزدانعانداي قايىن اتاسىنان كەشىرىم سۇرادى دا، — جوق-اۋ، — دەدى ءسوزىن جالعاستىرىپ، — راسىندا، دۇنيەدەگى ەڭ زور شەبەر وسى سياقتى تۇستەردى، تۇستەردىڭ وسى سياقتى ءوزارا كەلىسىمدەرىن، جاپىراقتار پەن بۇرشىكتەردىڭ وسىنشا عاجاپ نازىك تۇرلەرىن جاساي الار ما!..تابيعات — تاماشا زات!.. ەگەر وسىنداي كوركەم بەينەلەردەن ۇلگى الماسا، ءۇش ەسە رەمبراندت بوپ تۋسا دا، ەشبىر سۋرەتشى تۇككە تۇرماس ەدى. سۋرەتشىنى كوركەمدىككە كوركەم تابيعات قانا جەتەكتەي الادى...
كوركەم باقشانى ارالاۋعا كىرىسكەندە كۇلە، قالجىڭداسا، سامبىرلاي سويلەسكەن بايجان مەن گۇلناردىڭ ويلارىن كوركەم بەينە وزىنە تارتقانداي، ءبىرازدان كەيىن ەكەۋى دە تىم-تىرىس بولا قالدى. وسى حالدە ولار باقشانى وراپ شىعىپ، اناتوليي كوندراتيەۆيچ وتىرعان سكامەيكاعا جاقىندادى. بايجاننىڭ كوزى، سكامەيكا ماڭىندا بۇرىن كەزدەستىرمەگەن تارماعى كەڭ سارعىلتتاۋ گۇلدەرگە ءتۇستى. سونىڭ بىرەۋىن ءۇزىپ اپ گۇلنارعا سىيلاۋ ماقساتىمەن ول قولىن سوزا بەردى دە، ساۋساقتارىنا تىكەن قادالعان سوڭ، بالاشا باقىرىپ قاپ. تارتىپ العان قولى اشىپ، دۋىلداي جونەلگەندە اۋزىنا تىعىپ ۇرلەي باستادى. قالعىن وتىرعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجاننىڭ داۋسىنان ويانىپ كەتتى دە:
— نە بولدى؟ — دەدى.
— مىنا ءبىر گۇلدەر تىكەندى ەكەن، — دەدى بايجان، قولىن اۋزىنان ءبىر الىپ، ءبىر سالىپ...
— مۇنداعى گۇلدەردىڭ ءبارى دە تىكەندى بولادى، شىراعىم،- — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ولاردى ۇزە بىلمەسەڭ، ءاردايىم جارالاناسىڭ. ۇزە بىلگەندەر عانا ولاردان ءلاززات الادى...
— وقاسى جوق، — دەدى، قولىنىڭ اشۋى باسەڭدەگەن بايجان كۇلىپ، — تەك، شەشەك اتاتىن گۇل بولسىن دا، ءۇزۋ جانە ۇستاۋ ءتاسىلىن تابارمىز!..
بەسىنشى تاراۋ
ءىس ۇستىندە
بايجاننىڭ ۇيلەنۋ تويى وتكەننەن ءبىر جۇما كەيىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ پەن ول وبكومعا شاقىرىلدى.
بۇعان شەيىن بىرنەشە رەت جولىققان بايجاننان وبكومنىڭ سەكرەتار كانال جوسپارىنىڭ ءاربىر دەتالدارى تۋرالى عانا كەڭەسەتىن دە، باس ينجەنەر بولۋى تۋرالى ءسوزىن قايتالامايتىن.
سەكرەتاردىڭ كەڭ ماڭدايلى، تۇنىق قارشىعا كوزدى باسىنا ۇكىمەت پەن پارتيا سەنىپ تاپسىرعان.
سەكرەتار بايجانعا كانالدىڭ ءىس پلانى وبكومنىڭ بيۋروسىندا ءالى اقتىق رەت بەكىلمەگەنىن ايتتى.
— ول پلان دايار، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — مەنىڭ بۇل ورىنباسارىما،- — دەدى ول بايجاندى يەگىمەن نۇسقاپ، — دايار پلانمەن تانىسىپ، قوسار، الارى بولسا پىكىرىن ايتۋى ءجون... بۇدان بىلاي قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ سالماقتى جاعى بۇل جىگىتتە بولادى عوي، — دەدى ول سەكرەتارعا كوزىن قىسىپ قويىپ.
— ارينە، — دەدى سەكرەتار جىميىپ، — بيۋرو كەلەسى جۇمادا بولار، سوعان دەيىن دايارلاڭىز، جولداس بەكتاسوۆ!..
بايجان ىسكە كىرىستى.
جالپى سىرداريا تۋرالى، ودان قازىلعالى جاتقان كانال تۋرالى بايجاننىڭ بۇرىنعى بىلەمىن دەگەندەرى، بايانداماعا ازىرلەنۋ ماقساتىمەن ماتەريالدار اقتارعاندا تۇككە تۇرمايتىن سياقتانىپ كەتتى.
ونىڭ پيونەر كۇنىنەن باستاپ زەر سالا قارايتىن ءبىر ماسەلەسى سوعىس عىلىمى ەدى. ول، اسىرەسە، سوعىستىڭ ءايلا-ادىسىن باياندايتىن كىتاپتاردى كوپ وقىعان. سولارعا قاراپ وتىرسا: ءبىر مەملەكەتپەن ەكىنشى مەملەكەت سوعىسۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن بىر-بىرىنە استىرتىن بارلاۋشى جىبەرىپ ماتەريال جينايدى. ونداعى قاجەت ماتەريالدار: قارسى مەملەكەتتىڭ جەرىنىڭ، بايلىعىنىڭ، ءوندىرىس كۇشىنىڭ، تەحنيكاسىنىڭ ماڭدايلىعى، قانشالىق سوعىس كۇشىن شىعارا الاتىندىعى، سوعىستىڭ قۇرال تۇرلەرى، حالقىنىڭ بىرلىگىنىڭ قانشالىق بەرىكتىگى، قانشا اسكەرىنىڭ بارلىعى، ولاردىڭ سوعىسقا قانشالىق ازىرلىكتەرى... قاي مەملەكەت بولسا دا، وسى جاعدايلاردى اۋەلى انىقتاپ الىپ، جەڭۋگە شامام كەلەدى دەپ دامەلەنسە عانا سوعىسادى دا، شاماسى كەلمەيتىنىن كورسە، ولەرىن بىلمەيتىن ەسەرسوقتاۋ بىرەۋى بولماسا قارسى جاقتىڭ دەگەنىن ىستەپ، تىم-تىرىس وتىرا قويادى، ءوزارا سوعىسى وسىلاي ەسەپتى بولاتىندارى بار بايجان، تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىندا ماڭگىلىك كۇرەستى دە سوعىستىڭ ءبىر تۇرىنە مەڭزەيدى، سولاي ەمەس پە؟
بايجاننىڭ قولىنا تۇسكەن ماتەريالدارعا قاراعاندا، سوۆەت داۋىرىنە شەيىن، سىرداريانىڭ اساۋ سۋىن جەڭىپ باعىندىرىپ ءبىر ەل دە، ءبىر مەملەكەت تە بولماعان. سوۆەت زامانىندا، سىرداريانىڭ موينىنا بۇعالىق تاستاۋ اۋەلى وزبەك ولكەسىنەن باستالىپ، «مىرزا ءشول» ارقىلى قازاقستان ەلىنە دە تاراعان. ءبىراق، ازىرگە، بۇعالىققا جۋاسىپ جات جاس ينجەنەرگە سىرداريا كانالىنىڭ قۇرىلىسى سياقتى زور ءىستى باسقارۋ وڭاي ما ەكەن!.. ارينە، قيىن... ءبىراق، ءسىزدىڭ جالعىز ەمەستىگى ەستەن شىعارماۋ كەرەك، جولداس بەكتاسوۆ. ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا حالىق، الدىڭىزدا بولشيەۆيكتەر پارتياسى. ول جەڭىمپاز پارتيا ەكەنىن بىلەسىز. ونىڭ كۇش بۇلاعى حالىق ەكەنى دە سىزگە ءمالىم. ەندەشە سىزدەن تىلەيتىنىمىز نە؟ مەملەكەت تاپسىرعان ىسكە ادال كىرىسىپ ىنتالانا اتقارۋ. ەگەر اكتيۆكە سۇيەنە وتىرىپ، سولار ارقىلى حالىقتى باسقارا بىلسەڭىز، ورىندالمايتىن ءىس جوق. راس، ءىس ۇستىندە قيىنشىلىقتار دا كەزدەسەدى، ودان قورىقپاۋ كەرەك، جەڭە ءبىلۋ كەرەك... سونىمەن، ىسكە كىرىسەمىز بە، جولداس باس ينجەنەر؟..
— ارينە، — دەدى بايجان.
سەكرەتار بايجانعا كانالدىڭ ءىس پلانى وبكومنىڭ بيۋروسىندا ءالى اقتىق رەت بەكىلمەگەنىن ايتتى.
— ول پلان دايار، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — مەنىڭ بۇل ورىنباسارىما، — دەدى ول بايجاندى يەگىمەن نۇسقاپ، — دايار پلانمەن تانىسىپ، قوسار، الارى بولسا پىكىرىن ايتۋى ءجون... بۇدان بىلاي قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ سالماقتى جاعى بۇل جىگىتتە بولادى عوي، — دەدى ول سەكرەتار كوزىن قىسىپ قويىپ.
— ارينە، — دەدى سەكرەتار جىميىپ، — بيۋرو كەلەسى جۇمادا بولار، سوعان دەيىن دايارلاڭىز، جولداس بەكتاسوۆ!..
بايجان ىسكە كىرىستى.
جالپى سىرداريا تۋرالى، ودان قازىلعالى جاتقان كانال تۋرالى بايجاننىڭ بۇرىنعى بىلەمىن دەگەندەرى، بايانداماعا ازىرلەنۋ ماقساتىمەن ماتەريالدار اقتارعاندا تۇككە تۇرمايتىن سياقتانىپ كەتتى.
ونىڭ پيونەر كۇنىنەن باستاپ زەر سالا قارايتىن ءبىر ماسەلەسى سوعىس عىلىمى ەدى. ول، اسىرەسە، سوعىستىڭ ءايلا-ادىسىن باياندايتىن كىتاپتاردى كوپ وقىعان. سولارعا قاراپ وتىرسا: ءبىر مەملەكەتپەن ەكىنشى مەملەكەت سوعىسۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن بىر-بىرىنە استىرتىن بارلاۋشى جىبەرىپ ماتەريال جينايدى. ونداعى قاجەت ماتەريالدار: قارسى مەملەكەتتىڭ جەرىنىڭ، بايلىعىنىڭ، ءوندىرىس كۇشىنىڭ، تەحنيكاسىنىڭ قاندايلىق قانشالىق سوعىس كۇشىن شىعارا الاتىندىعى، سوعىستىڭ قۇرال تۇرلەرى، حالقىنىڭ بىرلىگىنىڭ قانشالىق بەرىكتىگى، قانشا اسكەرىنىڭ بارلىعى، ولاردىڭ سوعىسقا قانشالىق ازىرلىكتەرى... قاي مەملەكەت بولسا دا، وسى جاعدايلاردى اۋەلى انىقتاپ الىپ، جەڭۋگە شامام كەلەدى دەپ دامەلەنسە عانا سوعىسادى دا، شاماسى كەلمەيتىنىن كورسە، ولەرىن بىلمەيتىن ەسەرسوقتاۋ بىرەۋى بولماسا قارسى جاقتىڭ دەگەنىن ىستەپ، تىم-تىرىس وتىرا قويادى.
سوۆەت زامانىنا شەيىن دە جۋاسىتقىسى كەلگەندەردىڭ. تالايىنىڭ باسىن قاتىرعان تەنتەك سىرداريا، سوۆەت تۇسىندا دا از ادامدى اۋرەلەمەدى. بۇل جوندە، سوۆەت ينجەنەرلەرى تالاي تومدى ەڭبەكتەر جازىپتى، ولاردىڭ كەيبىرى كىتاپ بوپ تا شىعىپتى. سول ەڭبەكتەردىڭ نەگىزدى تۇگەلگە جاقىن قاراعان بايجاننىڭ كەلگەن قورىتىندىسى: سىرداريانىڭ ەكى مىڭ شاقىرىمنان ارتىق ولكەگە يرەلەڭدەي ءاردايىم ارناسىن اۋىستىرا اعاتىن تەنتەك سۋىنا، تۋرا اعاتىن سەمەنتتى ارنا جاساپ العانشا، نەشە جەردەن پلوتينا قۇرعانىمەن، ىرقىڭا تۇگەل باعىندىرا المايسىڭ. تۇبىندە وسىلاي ىستەۋ كەرەكتىگىن ينجەنەر اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ايتادى. ءبىراق، قاشان؟ — ماسەلە سوندا. ءبىر ينجەنەردىڭ، ەسەپتەۋىنشە، سىردارياعا قولدان سەمەنتتى ارنا جاساۋ ءۇشىن، ماسەلەن، سوۆەت مەملەكەتىنىڭ 1936 جىلعى بۇكىل بيۋدجەتىنىڭ تەڭ جارتىسى جەتەدى ەكەن. بۇل قىزمەتتى ءبىر جىلدا اتقارىپ شىعۋ ءۇشىن، ورتا ازيا ەلدەرى مەن قازاقستاننىڭ بارلىق جۇمىسقا جارارلىق ادامدارى تۇگەل قاتىناسۋ كەرەك ەكەن. بۇل قىزمەتتى ءبىر جىلدا اتقارىپ شىعۋ ءۇشىن، ورتا ازيا ەلدەرى مەن قازاقستاننىڭ بارلىق جۇمىسقا جارارلىق ادامدارى تۇگەل قاتىناسۋ كەرەك ەكەن. ارينە، ءبىر جىلدا مۇنشا قاراجات شىعارۋ، مۇنشا ادام جۇمساۋ ازىرگە مۇمكىن ەمەس، ماسەلە، ءقازىر وندا ەمەس، قازىرگى ماسەلە — بار مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ، سىرداريانىڭ قىمبات سۋىن كۇش كەلگەن مولشەردە كادەگە اسىرۋ.
بايجان باسقارىپ الداعى كۇندە قىزدىرىلعالى تۇرعان سىرداريا كانالى، سىردىڭ قازاقستاندىق جاعاسىندا قازىلعان ارىقتاردىڭ ەڭ زورى بولماق. وسى «ەڭ زور» دەگەن كانالدىڭ ءوزى سىرداريانىڭ سۋىنىڭ مىڭنان ءبىرىن بۋىپ الا السا، سول وسىنداي از عانا سۋدى بۋىپ الۋدىڭ وزىنە، ماتەريالدارعا قاراعاندا، قانشا ادامنىڭ ميى سارپ بولعان.
بايجان ماتەريالدارعا قاراپ وتىرسا — اۋماعان زور سوعىستىڭ پلانى: پلان جاسالاردان بۇرىن، كانال قازىلاتىن ولكەگە تالاي ەكسپەديسيالار شىعىپ، تالاي رەت بارلاعان تالاي جۇيەلى جوسپارلار جاسالعان، سولاردىڭ كوبى ىسكە اسپاي، ءارحيۆتىڭ ماتەريالى بولىپ قالىپ قويعان: ىسكە اساتىن كانالداردىڭ ىشىندە ەڭ قولايلىسى اناتوليي بوپ شىعىپ، اقىرى، سول قابىلدانعان.
كانال قۇرىلىسىن وسىلاي تۇتاس العاندا، بارلىعى 25 ميلليون كۋبومەتر جەر قازىلماق.
ءبىر كىسى ءبىر كۇندە ورتا مولشەرمەن ءۇش كۋبومەتر توپىراق قازا الادى دەسەك، جيىرما، ون بەس ميلليون كۋبومەتردى ءبىر كۇندە قوتارىپ شىعارۋ ءۇشىن جەتى-سەگىز ميلليون ادام، ءبىر ايدا قوتارىپ شىعارۋ ءۇشىن ەكى ءجۇز مىڭنان استامعا جاقىن ادام كەرەك بولار ەدى.
سول جىلى بۇكىل قىزىلوردا وبلىسىنىڭ بارلىق كولحوزدارىندا 150 مىڭداي جان بار، سولاردان بالا-شاعام، كارى-قۇرتاڭدى شىعارىپ تاستاعاندا، قولىنا كەتپەن الاتىندارى 70 مىڭعا جاقىن كىسى، ولار تۇگەل جۇمىلعاندا، كانالدى ءۇش-تورت ايدا قازىپ كەتۋى مۇمكىن. ءبىراق، كولحوزدا كانالدان باسقا دا جۇمىس كوپ بولعاندىقتان، وبلىستىڭ بارلىق كولحوزى ەڭ كوپ دەگەندە 40 — 50 مىڭ كىسى عانا شىعارا الادى. بۇلار دا ەگىندى ەگۋ، سۋارۋ، ورۋ كەزدەرىندە تۇگەل بوسامايدى. وكتيابردىڭ جۋان ورتاسىنا كىرە، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جەرى توڭدانىپ قاتادى دا، مارتتا عانا ءجىبيدى، بۇل ايلاردا دا كانال قازۋ مۇمكىن ەمەس... كانال قۇرىلىسى — جالعىز جەر قازۋ ەمەس. ونىڭ بويىنا تالاي جەردەن ۇلىلى-كىشىلى توعاندار، كوپىرلەر سالىنۋعا ءتيىستى.
وسىنىڭ ءبارىن جانە جەر قازۋعا جۇمسالاتىن ماشينا كۇشتەرىن ەسەپتەپ، وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىق ءبولىمى كانالدىڭ قۇرىلىسى ەكى جىلدا اياقتالادى دەپ ەسەپتەگەن.
قۇرىلىستىڭ بارىنە ۇكىمەت جيىرما ميلليون سوم اقشا بەرگەلى وتىر.
20 ميلليون سوم اقشا!.. ونى جۇمساي ءبىلۋ وڭاي بوپ پا؟!. 40 — 50 مىڭ ادام!.. ونى جۇمساي ءبىلۋ وڭاي بوپ پا؟!. ؟كانە قانداي ادامدار ولار؟ — سوۆەت ادامدارى!.. ولاردىڭ تىلەگىنە لايىقتى جاعداي: باسپاناسى، تاماعى، قۇرال-سايمانى بولۋ كەرەك.
سولارمەن عانا قاناعاتتانىپ قويا ما ولار؟.. ولارعا كلۋب كەرەك ەمەس پە؟.. كلۋبتا كينو، تەاتر، كونسەرت ءجۇرىپ جاتۋدى تىلەمەي مە؟.. جاستارىنا سپورت ويىندارى قاجەت ەمەس پە؟.. راديو قايدا؟.. كىتاپحانا، گازەت، جۋرنال قايدا؟.. بۇلاردان باسقا دا مادەنيەت تىلەگى جوق پا، ولاردىڭ؟..
وسىنشا زور قۇرىلىستىڭ باس ينجەنەرى ءبىزدىڭ بايجان!.. جاس بايجان وسىنىڭ ءبارىن دۇرىس باسقارىپ شىعا السا جاقسى، ەگەر شىعا الماسا؟..
العاش جۇرەكسىنگەنمەن، ىسكە كىرىسە بايجان بەكىندى. وعان ۇلى جورىقتى باستايتىن قولباسشىلىق سەزىم پايدا بولدى. شابۋىل جاسايتىن «جاۋى» — سىرداريا. بۇل جورىققا كەرەكتى كۇشتىڭ ءبارى قولىندا. ەندىگى مىندەت — سول كۇشتى جۇمساي ءبىلىپ، جەڭىسكە جەتۋ.
بايجان ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىن جاقسى كورۋشى ەدى، اسىرەسە «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي» دەگەن ەلەڭىن ەرەكشە ۇناتىپ، بالا كۇنىنەن جاتقا ايتاتىن. وسى ەلەڭدەگى «ەر توسەكتەن بەزىنبەي» دەگەن ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىنا، كانالدىڭ ماتەريالدارىمەن شۇعىلدانعاننان كەيىن عانا تۇسىنگەندەي بولدى.
ونىڭ ۇيلەنگەنى جۋىقتا عانا. جانە ول الدەكىمگە ەمەس، ءوزىنىڭ بىرنەشە جىل قۇمارتقان ادامىنا قوسىلىپ وتىر.
سىرداريا — كۇرس تامىر كۇرە جان-جاققا اۋەلى جۋاندانا، ودان كەيىن جىڭىشكەلەنە تامىرلار تاراپ، دەنەنىڭ بار مۇشەسىنە قان تاراتىپ، جان بەرەتىنىن سياقتى، كانالدىڭ ماگيسترالىنان جان-جاققا جۋاندالا، جىڭىشكەلەنە ارىقتاردىڭ تولىپ جاتقان تارامدارى تاراپ كەتەدى ەكەن.
سولارعا قاراپ تۇرىپ، «تامىرلار بولماسا، ءتاننىڭ ولەتىنى سياقتى، ارىقتار بولماسا سىردىڭ ولكەلەرى دە ولىك ەكەنى راس-اۋ! — دەپ ويلادى گۇلنار. — سىردىڭ دالاسىنا ءومىر ورناۋ — ونى جايلاعان ەلگە ءومىر ورناۋ. سول ءومىردى ورناتۋشىنىڭ بىرەۋى مەنىڭ جۇبايىم بولسا، و دا ماعان زور باقىت ەمەس پە!»
بايجان كەڭسەدەن تىسقارى قىزمەتىن، گۇلنار مەن ەكەۋىنىڭ سىباعاسىنا تيگەن، كولەمى كىشىرەك، ءىشى شىعىسشا ساندەلە جينالعان بولمەدە اتقاردى. بولمەنىڭ تەرەزەسى قوراعا قارايدى. ناق الدىنا وسكەن الما اعاشى بولمەگە كۇن ساۋلەسىن تۇسىرمەيدى، جەل تۇرسا ىرعالا تەڭسەلىپ، جەلپىنگەن بۇتاقتار، بولمەنىڭ ىشىنە جۇپار ءيىستى سالقىن بەرىپ تۇرادى. ءتۇندى ەڭسەرىپ بارىپ جاتاتىن بايجان، گۇلنار الدەقالاي ويانىپ قاراسا، مايكاسىمەن، ترۋسيىمەن عانا، قىزمەت ستولىنا كەۋدەسىن ارتىپ، قاعازدارىنا تونەدى دە جاتادى.
تەرەزە ول كەزدە اشىق تۇرادى. بولمەگە ماسا كىرىپ كەتپەۋ ءۇشىن جاقتاۋلاپ كەرگەن مارليا قويىلادى. جاڭادا قوسىلعان ەكى جاستى قۇتتىقتاعانداي، تاڭ بەلگى بەرگەن كەزدە، اشىق تەرەزەنىڭ الدىنداعى الما اعاشىنا قونعان بۇلبۇل كۇن كوتەرىلگەنشە سايرايدى دا تۇرادى. سوعان ءۇن قوسقانداي، بايجان دا الدە نە ءبىر ءاندى اقىرىن عانا ىسقىرىپ، جۇمىسىنا شۇقشيا تۇسەدى.
بۇلبۇلدىڭ دا، بايجاننىڭ دا اندەرىن قۇمارتا تىڭداعان گۇلنار، قوزعالسا، يا دىبىس شىعارسا جۇبايىنىڭ كوڭىلىن بولەتىندەي كورىپ، اقىرىپ العان دەممەن كىرپىگىن اشىپ -جۇمىپ ءبىراز جاتادى دا، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى...
التىنشى تاراۋ
«تارتوعاي»
كانال قۇرىلىسىنىڭ ماتەريالدارىن مەڭگەرىپ بولعان بايجان، وبكومنىڭ سەكرەتارىنا جولىقتى دا، كانال قازىلاتىن ولكەگە بارىپ، جەر جاعدايىن كورىپ قايتۋ تىلەگىن ايتتى. سەكرەتار:
— جاقسى! — دەپ ماقۇلدىق ءبىلدىردى دە، — ارينە، اناتوليي كوندراتيەۆيچپەن، — دەدى.
— ارينە! — دەدى بايجان دا.
تۇيە مويىننىڭ ارجاعى تەپ-تەگىس جازىق ەكەن. سول جازىققا شىعا بەرگەندە، جىراق تا ساعىممەن بۇلدىراپ كوگىلدىرلەنگەن بيىك بىردەمە كورىندى.
— سوناۋ نە؟ — دەپ سۇرادى بايجان اناتوليي كوندراتيەۆيچتەن.
— «تارتوعاي» دەگەن سول.
جاقىنداپ كەلسە، «تارتوعاي» دەگەن، اينالاسىن وزەن وراپ كەتكەن بيىكتەۋ توبەشىككە شوقتالا وسكەن اعاش ەكەن.
— ەككەن بە، ءوزى شىققان توعاي ما؟ — دەپ سۇرادى بايجان.
— بۇل توعايدىڭ ءبىرسىپىرا تاريحى بار، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — وسى ارا وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قوقان حاندىعىنا باعىنىپ تۇرعان عوي. حاننىڭ تۇرعىن ەلدەن بولىنگەن اكىمىن «داتقا» دەگەن عوي. وسى توعايدىڭ، ىعىندا تورعاي داتقا دەگەننىڭ اۋلەتى تۇرعان. ول اۋلەت ەلگە اسا سودىرلى بولسا كەرەك تە، زورلىق كورگەندەر ءولتىرىپ تاستار دەپ قورىقسا كەرەك. ءبىراق، وتىرىقشى ەلدىڭ بەگىندە ولاردىڭ قورعاندى سارايى جوق. ولار قىسى-جازى مالىمەن كوشىپ جۇرەدى ەكەن دە، كوكتەمدە تارى ەكتىرىپ بىرەر اي، كۇزدىگۇنى تارىسىن جيعاندا بىرەر اي سىردى ساعالاپ وتىرادى ەكەن. سو كەزدە سىردىڭ دوعاداي بوپ يىلگەن وسى ءبىر قويناۋىنا مەكەندەپتى دە، ىشىنە اعاش ەكتىرىپ، قالىڭ توعاي شىققان توعايدى «تارتوعاي» اتاپتى. توعايدىڭ ىعىنا داتقا تۇقىمى بەرتىنىرەك كۇيگەن كىرپىشتەن مەشىت، مەدرەسە جانە بىرنەشە ۇيلەر سالدىرىپ، قىستايتىن دا بولدى. كەيىن، 1928 جىلى ولار كونفيسكاسيالانعان ءىرى بايلاردىڭ تىزىمىنە ىلىكتى دە كەتتى، مەكەنى كەدەيلەردىڭ قولىندا قالدى. سول اراعا ورنالاسقان كولحوزدىڭ دا اتى «تارتوعاي». مەنىڭ جاس شاقتان بەرگى دوسىم سىرباي دا وسى كولحوزدا.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ سىربايدان قىسىلىپ كەلە جاتىر، وعان سەبەپ — بۇدان بۇرىنعى ساپارىندا اناتوليي كوندراتيەۆيچ كۇيەۋى كەلگەنىن جانە جۋىردا قىزىن ۇزاتۋ تويى بولاتىنىن ايتقاندا سىرباي: «تويدى اۋىلدا جاسايىق، شىعىننىڭ كوبىن مەن-اق كوتەرەيىن» دەپ دوسىنا جابىسقان. سىربايدان قۇتىلا الماسىن كورگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، «كۇيەۋىممەن اقىلداسىپ كورەيىن» دەپ ەمەكسىتكەن ءسوز تاستاپ كەتكەن. تويدى قالادا جاساۋعا بەكىنگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، «جاعداي وسىلاي بوپ قالدى، تويعا كەلسىن، اۋىلداعى تويدى تاعى دا وتكىزە جاتارمىز» دەپ حابار سالعاندا، سىرباي كەلمەي قالعان.
دال وسى ساتتە كولحوزدىڭ كوشەسىنە كىرە بەرگەن ولاردىڭ استىندا جورعالاعان جاراۋ قۇلا اتى بار، باسىندا قاراكولمەن تىستاعان سۋسار بوركى بار، كويلەگىن گاليفە شالبارلانىپ العان ءبىر جاس جىگىت كولدەنەڭدەي بەردى.
— اسسالاۋماعالايكۋم! — دەدى جىگىت اناتوليي كوندراتيەۆيچكە.
— ۋاعالايكۋماسسالەم! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايىرعى قازاقتىڭ داۋسىمەن. ەكەۋى قول الىستى.
— مەنىڭ كۇيەۋىم، تانىس! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ داۋلەتكە ماشينانىڭ اشىق ەسىگىنەن بايجاندى نۇسقاپ.
— ءا، وسى جىگىت پە؟ ءسالاماتسىز با؟ — دەپ داۋلەت بايجانعا قولىن ۇسىندى.
داۋلەتتىڭ الاقانى دا دەنەسىنە سايكەس ەكەن: قول الىسقاندا بايجاننىڭ جىڭىشكە ساۋساقتى الاقانى بالانىكى سياقتاندى.
ولاردىڭ اماندىق كەڭەستەرىن جان-جاقتان اتتى-جاياۋلى قاپتاي قالعان ادامدار ءبولدى. اناتوليي كوندراتيەۆيچ ولارعا ماشينادان ءتۇسىپ امانداستى.
— كۇيەۋىڭمەن، قىزىڭمەن كەلەدى دەگەنى قايدا؟ تويدى وسىندا جاسايدى دەگەنى قايدا؟ — دەستى اركىمدەر وعان.
ءجونىن ايتقان اناتوليي كوندراتيەۆيچتەن، كۇيەۋدىڭ وسىندا ەكەنىن بىلگەن جۇرت:
— مۇنىسى قاي پالدەنۋ؟ ماشينادان نەگە تۇسپەيدى؟ — دەپ اجۋالاي باستاعان سوڭ، جاستار جاعى، — كورەيىكشى ءوزىن! — دەپ، ماشينانىڭ ەسىك-تەرەزەسىنە ۇيمەلەي باستاعان سوڭ، بايجان دا سىرتقا شىعىپ، كوپكە امانداستى.
قۇرىلعالى جاتقان كانالدىڭ باس ينجەنەرى وسى كۇيەۋ ەكەنىن ەستىگەن جۇرت:
— «كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان» دەپ ەدى، بۇل ىرىس اكەلگەن كۇيەۋ بولدى عوي! — دەپ قۋانىستى. بىرەۋلەر: — «بوگەمەڭدەر، ەندىگى ءسوزدى ورنىعىپ وتىرىپ سويلەسەيىك»، — دەگەن سوڭ، قوناقتار ماشيناسىنا ءمىنىپ جونىنە تارتتى.
كوشەنىڭ ىلگەرى جولى تەگىس ەكەن. سونىمەن زىمىراي جونەلگەن ماشيناعا داۋلەتتىڭ جورعاسى جەتكىزبەدى.
— ياپىراي، ۇشقىر ەكەن، مىنا جورعا! — دەدى بايجان.
— كەرەمەت جورعا! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ەتكەن جازدا ۇلىتاۋ جاقتان ءبىر قىزدىڭ، قالىڭمالىن تولەپ الىپتى. مۇنشا قىمباتقا نەگە الدىڭ؟ — دەسەم، «جوق كەزىندە، جورعا تۇگىل ەسەككە دە زار بولدىق، بار كەزىندە، بالالار قالاعانىن ءمىنسىن!..» دەدى.
سىربايدىڭ قام كەسەكتەن سوققان ءۇش بولمەلى ءۇيى بولۋشى ەدى، ءبىرى قوناق جايى. سىرباي قوناقتارىن سول بولمەگە ءتۇسىردى.
سىرباي اناتوليي كوندراتيەۆيچتى جولشىباي ايتقانىنداي سالقىن جۇزبەن ەمەس، جارقىن جۇزبەن قابىلدادى. قايىن اتاسى تانىستىرعان بايجانعا دا ول اسا جىلى ۇشىراپ قولىن الدى دا:
قايىرلى بولسىن، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — «قۇدا بولعان جەرىڭ بار ما ەدى؟ بۇل زاماندا ءجۇدا3 باياعىنىڭ قۇدالىعى بار ما، اكەنىڭ ءوزى ءبىلىپ اتاستىرا سالاتىن؟ ءسۇيىپ قوسىلۋ دەگەن بار ەمەس پە، بۇل كۇندە. بالانىڭ كوزدەپ جۇرگەن جەرى بار، سوعان مەن دە ءجۇدا ريزامىن.
— ول كىم ەدى؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
— وسى ۇيگە كەلگەن دە كىمدى كوبىرەك كورۋشى ەدىڭ؟ — دەدى سىرباي جىميىپ.
— ايبارشا ما؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، از ويلانىپ.
— ازىرگە ءجۇدا سولاي سياقتى، — دەدى سىرباي كۇلىپ، — ارتىن قايدام...
— قايىرلى بولسىن، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — بالاڭىزعا تاتىرلىق قالىڭدىق.
— مەن دە ءجۇدا ماقۇلدايمىن، — دەدى سىرباي.
— توي قاشان؟
— وعان ءجۇدا الىسىراق پا، قالاي. ايبارشا بيىل ون جىلدىق مەكتەپتى بىتىرەدى بىلەم. سودان كەيىن ىلگەرى وقۋعا بارام دەي مە، نەمەنە. ءجۇدا قويساي، بارماساي دەيتىن جىگىتىم دە جوق بىلەم، — دەدى سىرباي كۇلىپ.
— بۇ زاماننىڭ سالتى سول عوي، اقساقال. وقۋعا ىنتالانبايتىن جاس بار ما ءقازىر. بالاڭىزدىڭ ءوزى دە وقيمىن دەي مە؟
— ونشاسىن ءالى سۇراعام جوق...
بولمەگە جاڭا ەكى قوناق كەلىپ كىردى، ءبىرى بايجانعا تانىس. راحمەت، ول وسى اۋدانداعى رايكومنىڭ سەكرەتارى بوپ شىقتى. ەكىنشى، دەمبەلشە، ورتا بويلى، قوڭىر ءوڭدى، كوتەرىڭكىلەۋ شولاق مۇرىندى، قىسقالاۋ قويۋ قارا مۇرتتى جىگىتتى بايجان تانىمادى.
— سامارقان اققوجايەۆ، — دەپ تانىستىردى ول ءوزىن بايجانعا.
بۇل جىگىتتى اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجانعا سىرتتان بارىپ، «اۋداندىق اگرونوم، جەر-سۋ جايىن جاقسى شارۋاعا دا قىرلى، سونى كانالدىڭ شارۋاشىلىق «باسقارۋعا الۋ كەرەك» دەگەن ەدى.
سىربايدىڭ كۇشى ءالى دە مولدىعىن بايجان تەز كەردى. ۇيدە ءبىراز وتىرىپ جايلانعان بايجان تىسقا شىقسا، ودان بۇرىن شىعىپ كەتكەن سىرباي، جۋاندىعى كىسىنىڭ كەۋدەسىن، ۇزىندىعى كىسىدەن بيىك ءبىر سەكسەۋىلدى جەردەگى كەسەك باسقا كوتەرە سوعىپ جاتىر ەكەن. بالتامەن شابۋعا سەكسەۋىلدىڭ تاسقا ۇرسا عانا مورت سىناتىنىن بايجان سىربايدىڭ جانىنا توقتاي قاپ تاڭدانا قاراعاندا، قايران بوپ تۇرعانى، سەكسەۋىلدىڭ تاسقا سوعىلىپ سىنۋى ەمەس، سونداي زور سەكسەۋىلدى سىربايدىڭ مىقشيماي ەركىن كوتەرىپ سوعۋى. بايجان: «ماعان بەرە تۇرىڭىزشى، كەپ كورەيىن» دەپ الىپ كورىپ ەدى، قۇلاشتاپ تاسقا سوقپاق تۇگىل، جەردەن ارەڭ كوتەرىپ الدى.
— ياپىراي، مىقتى ەكەنسىز، اقساقال! — دەدى بايجان سەكسەۋىلدى تاستاي بەرىپ.
— ءجۇدا كۇشتىڭ قايتقان كوزى عوي بۇل، شىراعىم، — دەپ سىرباي. — ماقتاندى دەمە، بالام، كۇش تۇگەل كەزدە ءجۇدا تۇيەنىڭ جۇگىن كوتەرىپ كەتە بەرۋشى ەم.
سىربايدىڭ بۇرىنعى ايەلى قايتىپ، جاسى وتىزدان استام ءبىر ايەلدى العانىنا ون شاقتى جىل بوپتى. اتى تاربيە ەكەن. ول دا كۇيەۋى سياقتى جۇپىنى، شارۋا باققان، تىلگە ساراڭ كىسى ەكەن، قوناقتاردىڭ ۇستىنە اس بەرگەننەن باسقا ۋاقىتتا كىرگەن جوق.
قوناقتاردى قارسى الۋشىلاردىڭ ىشىندە كولحوزدىڭ باستىعى ماساقباي بار ەدى. سۇيىقتاۋ قارا مۇرتىن جەتكەن جەرىنە شەيىن وسىرگەن، قىرما ساقالدى، تاڭقى مۇرىندى، قاسقا باستى، بالپيعان سەمىز دەنەلى ماساقبايدىڭ راحمەتكە ورىنسىز جالپىلداۋى بايجانعا ۇناعان جوق.
قوناقتار كەلگەن كۇننىڭ كەشىنە قاراي، وسى ۇيگە، ۇزىنىراق كويلەگىنەن باسقا كيىمدەرىنىڭ ءبارى قالاشا، باسىنا قىزىل جىبەك ورامال تارتقان، يىعىندا ۇزىن ەكى بۇرىمدى شاشى بار، تولىقشا ورتا بويلى، كەڭ جاۋرىندى، تار مىقىندى، دوڭگەلەك بەتتى، ءوڭى قىزىل شىرايلى ءبىر جاسىراق قىز پايدا بولعان ەدى، بايجان ونى وسى ءۇيدىڭ قىزىنا جورىعان. سۇراستىرسا، سىرتىنان تانىسقان ايبارشا وسى بوپ شىقتى. قىز تىم ەركىن. وسى ۇيگە كەلىن بولام دەپ قىمسىنىپ جۇرگەن ول جوق، ەكپىندەي، اركىمدى قاعىتا سويلەدى. العاشقىدا ول داۋلەتكە ەرىپ كەلدى دە، قوناقتارمەن تۇگەل قول الىسىپ، توتىقۇستىڭ سۋرەتىنىڭ قاسىندا تۇرعان ورىندىققا وتىردى. توردە راديونىڭ ءۇنسىز رەپرودۋكتورى تۇرعان.
— اناۋ نەگە سويلەمەي تۇر! — دەدى قىز، از وتىرعاننان كەيىن داۋلەتكە، رەپرودۋكتوردى سەمىزشەلەۋ قولىنىڭ سۇيىرلەۋ ساۋساعىمەن نۇسقاپ.
— بۇزىلعان عوي دەيمىن. كەشەدەن ۇندەمەي تۇر.
— پاتەفون قايدا؟
— مىنا بولمەدە.
— الىپ كەلشى!
قىزدىڭ بۇيىرا سويلەۋى قوناقتاردىڭ بارىنە جات ەستىلدى. داۋلەت تۇرەگەلدى دە، «قوناقتاردان ىڭعايسىز بولار» دەگەندەي كىدىردى.
— اكەل، اكەل! — دەدى قىز، — انەۋگى تاشكەنتتەن الدىرعان پلاستينكالاردى اكەل!..
داۋلەت قىزىل ءتۇستى بارقىتپەن تىستالعان پاتەفوندى الىپ كەلدى دە قىزدىڭ قاسىنا قويدى. قىز جەرگە وتىردى دا، پلاستينكالاردى اقتارىپ، ىشىنەن بىرەۋىن الىپ، قۇلاعىن بۇراعان پاتەفونعا قويدى — «موسكۆا» دەگەن ورىسشا ءان ەكەن.
پلاستينكا وينالىپ بولماي، تاربيە قىمىز قۇيعان تەگەنەنى الىپ كەلدى دە، قولتىعىنا قىستىرا كەلگەن داستارقاندى قوناقتاردىڭ الدىنا جايدى. داستارقاندا تارەلكاعا سالعان سارى ماي جانە باۋىرساق بار ەكەن. كۇتكىسى كەلگەن قوناقتىڭ اۋزىنان اس ايىرماۋ، ءاربىر ءالدى قازاقتىڭ سالتى. شاڭقاي تۇستە كەلگەن قوناقتاردىڭ الدىنان نەشە اس ەتكەندىكتەن، ولار ىقىلىق اتا تويىپ وتىر ەدى، قايدا دا اۋىلدىڭ سىپايىلىعىن ساقتاپ، تاربيەنىڭ داستارقان جايۋىنا، قىمىز قۇيۋىنا قارسى بولعان جوق.
— شىراعىم، — دەدى، ۇيقى ابدەن جەڭىپ، كەۋدەسىنە سالبىراعان باسى دەنەسىن الدىنا قاراي الا جىعىلا جازداپ بارىپ ارەڭ قالعان بايجانعا، — ۇيگە قايتايىق.
قالعىعانىنا ۇياتتى بولدىم با دەگەندەي، قىزارعان كوزىن كەڭ اشىپ جان-جاعىنا قاراعان بايجانعا:
— بار، شىراعىم، بار! — دەستى اركىمدەر.
مەيماندارىنا شىن ىقلاسى ءتۇسىپ، بارىن اياعىسى كەلمەي وتىرعان ءۇي يەسى:
— شاي دايار ەدى، سونى ءىشىپ كەتسە قايتەدى؟ — دەپ ەدى:
— تىنىقسىن بالا، — دەدى سىرباي. — تۇيەمويىنمەن ءجۇرىپ ءجۇدا جول قاقتى بوپ كەپتى وزدەرى. كەلگەلى تىنىم العان جوق. تىنىقسىن بالا.
— وندا ءبارىمىز دە تارايىق، — دەپ الدەكىمدەر قوپاڭداي باستاپ ەدى:
— قوناق جىگىتكە رۇقسات، — دەدى ءۇي يەسى، — وزگەڭ تىرپ ەتپەيسىڭ.
«ءسىز قايتەسىز» دەگەندەي كوپشىلىك اناتوليي كوندراتيەۆيچكە قاراپ ەدى:
— كونتاقا بولعان كارىگە جاستارىڭ قايدان شىداسىن، — دەدى ول، قالجىڭدى كەسكىنمەن، توڭىرەگىنە قاراپ، — ىلعي كارى-قۇرتاڭ قالىپپىز عوي ىركىلىپ. ۇيقىعا شىداماعان جاستار جونەلە بەرسىن، ءبىز ءۇي يەسى بوساتپاي تارامايمىز.
— ە، باسە! — دەپ دۋ ەتتى ۇيدەگىلەر.
رۇقسات العان بايجانعا سىرباي ەرە شىقتى. بايجاننىڭ:
— ءوزىم دە تابا الام عوي ءۇيدى، ءسىز قالا بەرىڭىز، — دەگەن سوزىنە:
— جوق، شىراعىم، ءجۇدا قالاي جىبەرەم جالعىز ءوزىڭدى، — دەپ سىرباي بولمادى.
تىسقا شىعا، بايجان:
— سىرەكە، داۋلەت قاشان كەتىپ قالدى؟ — دەپ ەدى.
— كىم ءبىلسىن، سو شىركىننىڭ ءجۇدا قاشان كەتىپ قالعانىن، — دەدى سىرباي.
— نەگە كەتىپ قالعان ول؟ — دەپ كەلە جاتقان بايجانعا:
— ءاي، بالام-اي، قايتالاي بەردىڭ-اۋ ءجۇدا، سۇرامايتىن ءسوزدى، — دەدى سىرباي جىميىپ، — بايلاسا تۇراتىن شاعى ما ونىڭ؟ ءوز باسىڭداعى جاستىق ەمەس پە؟
سۇراۋىنىڭ ىڭعايسىز بولعانىن جاڭا عانا تۇسىنگەن بايجان:
— كەشىرىڭىز، سىرەكە، سو جاعى بار ەكەن عوي، — دەدى.
ءدال سانىن كىم سۇراپتى سونىڭ؟ — دەدى سىرباي، — شاماسى جيىرما شاقتى بولۋ كەرەك.
قاي كەزدە ەگىلگەن باقشا، بۇل؟
داتقانىڭ زامانىندا ازداپ ەگىلگەن ەدى. كولحوز بولعان سوڭ، ودان الدەقايدا كەڭىدى. ەسكى اعاشتارى ءجۇدا ءشىرىپ تاۋسىلدى. جەمىس بەرىپ تۇرعاندارى — كەيىنگىلەر.
كۇزەتشىسى بولماي ما، مۇنىڭ؟
بار دا. الگىندە عانا توقىلداعىنىڭ داۋسى ەستىلىپ تۇردى. تاڭ بىلىنگەن سوڭ قالعىعان بولار، ءجۇدا.
كەڭەسىپ وتىرىپ ولار باقشانىڭ قاقپاسىنا كەپ قالدى.
كىرە كەتسەك قايتەدى، سىرەكە؟ — دەدى بايجان.
ءجۇدا جاقسى.
ولار قاقپادان كىرە بەرسە، ارقاسىن شارباققا سۇيەپ شال قالعىپ وتىر ەكەن.
زارەسىن ۇشىرسام قايتەدى، ءوزىنىڭ؟ — دەدى سىرباي توقىراي قاراپ. ءقايتىپ؟
سىرباي جاۋاپ بەرمەستەن، قابانعا شاباتىن جولبارىسپەن باسىپ، كۇزەتشىنىڭ، تۋ سىرتىنان باردى دا، ءوزىنىڭ تىستەي سالعان شەكپەنىن سىبدىرسىز شەشىپ، كۇزەتشىنىڭ جابا ساپ، قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. ۇيقىدان ويانعان كۇزەتشى، العاش ەسەڭگىرەپ قالىپ، اھا – ا-لاپ قىلىپ ەدى، قارۋلى سىرباي تىرپ ەتۋگە ءالىن كەلتىردى.
— كارى اتان سياقتانعان كاپىر، ەزىپ ءولتىرىپ قۇنىما قالا جازدادىڭ عوي، — دەدى.
كۇزەتشى تۇرەگەلدى. دەنەسى سىربايدىڭ كىندىگىنەن عانا كەلەتىن قابا اق ساقالدى شال ەكەن.
— مەن تۋعان جىلى، وسى يت تە تۋىپتى، — دەدى سىرباي بايجانعا كۇزەتشىنى نۇسقاپ. — مەنى مۇنىمەن قۇرداس دەپ كىم ايتار؟ اكەمدەي ەمەس پە مەنىڭ قاسىمدا؟
شالداردىڭ سوزىنە ارالاسقىسى كەلمەگەن بايجان، سىربايدىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەرگەن جوق.
— ەسەكتىڭ قودىعىندا بوي بەرگەن سوڭ، قۇداي مۇنى، ءجۇدا جاسىنا جەتپەي، مىنا سياقتى قۋارتپا؟! — دەدى سىرباي، ساقالىنان ۇستاماق بوپ.
— كەت ءارى، قاڭقايعان تۇيە سياقتى كاپىر، دارەتسىز قولىڭمەن پەرىشتە قوناتىن ساقالىمدى ۇستاماي! — دەپ، سىربايعا كۇش جاعىنان باعىنىپ قالعان كۇزەتشى شال، كۇلىمسىرەگەن كەسكىنمەن شەگىنە بەردى.
— قۇرداسىم، شىراعىم، — دەدى سىرباي بايجانعا، — اتى ساقپان، بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناعان تاتۋ شىركىن، ويىنىمىزدى ەرسى كورمە، بالام.
— و نە دەگەنىڭىز، جاراسىپ تۇر، — دەدى بايجان.
— بۇ جىگىتتى تانىمايتىن بولارسىڭ، ساقپان؟ — دەدى سىرباي كۇزەتشىگە بايجاندى نۇسقاپ.
— كورمەگەن جىگىتىم سياقتى.
— ءاناتولدىڭ كۇيەۋى.
— وسى ما ەدى؟ — دەپ ساقپان بايجاننىڭ كەسكىنىنە تونە قارادى دا، — قول الىسايىنشى، — دەدى جاقىنداپ.
قولىن ۇسىنعان بايجانعا:
— ساپارىڭ وڭ بولسىن، بالام! — دەدى ساقپان قول بەرىپ. — ەستىپ جاتىرمىز، بالام، ءمان-جايىڭدى. اتالارىڭ ايتىپتى: «جاقسى جۇرگەن جەرىنە كەنت سالادى، جامان جۇرگەن جەرىنە ءورت سالادى»، — دەپ. كەنت سالا كەلدى دەپ ەستىدىك سەنى. بەتىڭنەن جارىلقاسىن، پىراق.
— جوباڭ ءتۇزۋ، — دەدى سىرباي، قۇرداسىنا، — قۋانعانىڭدى بىلەيىن، شىعاسىڭ با، كەتپەن اپ؟
— شىعام! — دەدى ساقپان.
— ءجۇدا، قيراتارسىڭ سەن شىعىپ، — دەدى سىرباي، — ودان دا كەمپىرىڭدى جىبەرىپ، ءوزىڭ ۇيدە قال.
— وتتا، شىركىن! — دەپ، ساقپان ارجاعىن ايتپاي كۇمىلجىپ ەدى:
ءوزى قولتوقپاقتاي بولعانمەن، بايبىشەسى ەڭگەزەردەي دەدى سىرباي بايجانعا، — وسىنداي قورتىققا بالاما، بالالارى شەشەسىنە تارتقان.
«باي جوقتا بالا قايدان بولادى» دەگەن ماقال بار ەدى. كىشكەنتاي بولسام دا كىشكەنتاي ەكەنىمدى، ساعان جۇقتىرا الماي قويدىم-اۋ، — دەدى ساقپان.
بايجان كۇلىپ جىبەردى.
ءتىل-اۋزىم تاسقا، — دەدى سىرباي، — ازامات بەس بالاعا پار، بۇل كارىڭنىڭ. تورتەۋى بولەك ءۇي بوپ كەتتى. ءجۇدا، قۇداي بەرگەن شال بۇل. سوندا دا قول قۋسىرىپ وتىرماي، كۇركە ءوزى تىلەنىپ كىرىپ ءجۇر.
باسە، — دەدى ساقپان، ماساتتانعانداي، — سولاي دەشى
ءجۇدا.
— ال ەندى، ارالات مىنا بالاعا باقشاڭدى! ادەيى كورە ءيىلدى.
— ءجۇدا جاقسى.
مىجىرايعان شالدىڭ ءوز ىسىنە مىقتىلىعى باقشانى العاندا بايقالدى. باققان تابىنىنىڭ ءارقايسىسىن جەگەن بىلەتىن مالشى سياقتى، باقشادا وسكەن بارلىق جەمىس اشىنىڭ تاريحى ساقپاننىڭ قولىندا ەكەن. قاي اعاشتىڭ، قىمى قايدان كەلتىرىلگەنىڭ قاشان وتىرعىزىلعانىڭ، نەشە جىل جاساعانىڭ قاي جىلدان باستاپ جەمىس بەرگەنىن، قاي جىلى كوپ، قاي جىلى قىسىراعانىن، ونىڭ سەبەبى نەدە تولعانىن، كەيبىر كەسىلگەن بۇتاقتاردىڭ قاشان، نە سەبەپتى كەسىلگەنىن، قاي اعاشتىڭ نە سەبەپپەن ەسكىرگەنىن... — وسىنىڭ ءبىرىن سارناتىپ ايتىپ بەردى.
— ءتۇۋ، نە دەگەن راحات ەدى! — دەدى بايجان، كەۋدەسىن كەرىپ دەم الىپ. — كوگال دا بار ەكەن، وسى ءبىر جەردە وتىرساق بىتەدى مە، سىرەكە؟
— دايرا ءتيىپ تۇر وسى ارادا. ونىڭ، جاعاسىندا بۇدان دا جاقسى كوگال بار، سوعان شىعايىق وندا.
ەرەسەك كىسى ەڭكەيىپ ارەڭ وتەتىن ءبىر كىشىرەك ەسىككە ەرىپ اكەپ:
— مەن وسىندا قالام، — دەدى ساقپان.
يا، شىراعىم، — دەدى سىرباي، — كارى كىسى، ءجۇدا نە ويعا كەتپەيدى دەيسىڭ! بۇ دارياعا نەشە رەت ۇڭىلمەدى دەيسىڭ، قارتىڭ!.. نەلەر وي تۇسپەدى دەيسىڭ، شىراق، سوندا!.. مىنە، — دەدى سىرباي، بەتىن باقشا جاققا بۇرىپ، باقشانىڭ كولەمىن قولىمەن شولىپ، — مىنا تۇرعان باقشانى كەمدىگى بار دەپ كىم ايتار!..
— ەشكىم دە ايتا المايدى. تاماشا باقشا.
سىردىڭ ءون بويىنا تۇگەل وسىرۋگە بولماي ما، وسىنداي باقشانى؟
— ارينە بولادى.
— سول ەدى دە، شىراعىم، ءجۇدا، ويلاعانىم. شىركىن! — دەدى سىرباي، كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ، — سىردىڭ جالاڭاش جاعاسىنىڭ ءبارى وسىنداي جەمىس باقشاسىنا اينالسا!..
— قيالىڭىز ادەمى ەكەن، — . دەدى بايجان، — ءبىراق، ىسكە اساتىن قيال عوي، سىرەكە، بۇل! كانال قازۋىمىز سول قيالىڭىزدى ىسكە اسىرۋدىڭ جولى ەمەس پە.
— سولاي! — دەدى سىرباي، — سەنەم وعان. ءبىراق، ءبىز كورمەيمىز عوي ونى.
— نەگە، سىرەكە؟ ەكى-ۇش بەس جىلدىقتىڭ عانا جۇمىسى ول. وعان شەيىن قارتايا قوياتىن ءتۇرىڭىز جوق قوي...
— ال، ۇيگە بەتتەيىك، بالا! — دەدى سىرباي، بايجاننىڭ سوزىنە سەنىمى بەكىگەندەي، تاعى دا كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ.
ەكەۋى ءجۇرىپ كەتتى.
— ءسىزدىڭ اتىڭىز ەكى سەزدەن قۇرالادى عوي، سىرەكە، — دەدى بايجان قاتار كەلە جاتىپ، — «سىر» جانە «باي». بۇل «سىرباي»، «سىر» سياقتى باي بولسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان-اۋ، زالى؟
— ارينە، سولاي بولادى دا، — دەدى، سىرباي، — دالباسادا سول كەزدىڭ. قولدا جوقتان ءۇمىت قىلۋ دا، ءجۇدا. ءايت، قاي ءبىر بايي قويادى دەپ ويلادى دەيسىڭ، اكەم مەنى.
— ول كىسى كەدەي بولعان با؟
— كەدەيىڭ نە؟ ءجۇدا قۋ تاقىر بولعان.
— اتى كىم ەدى؟
— دايراباي دەگەن كىسى دە، بالام.
— ءسىزدىڭ ەل «دايرا» دەپ داريانى ايتادى عوي، اقساقال؟
— سولاي، بالام.
— سوندا، اكەڭىزدىڭ اتىن دا دارياداي باي بولسىن دەپ قويعان-اۋ؟
— ولاي دەسەڭ، — دەدى سىرباي، — مەنىڭ بەسىنشى اتامنىڭ اتى ەشكىباي. ول كىسى قىس سىردا، جاز ارقادا مال كوشىپ جۇرەتىن قورامساق دەيتىن بايدىڭ بالاسى ەكەن دەيدى. باياعىدا قازاقتى قالماق شاۋىپ، مال-مۇلكىن تالاپ، اتالارىمىز ءجۇدا جوقشىلىققا ۇشىراپتى عوي. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتانىپتى عوي سول جۇت.
— تاريحتا بەلگىلى وقيعا عوي ول، — دەدى بايجان، ىشتەي ەپتەپ اپ، — وعان بيىل 217 جىل.
— سول «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» كەيىن مال-مۇلىكتەن، تۋىسقان-تۋعاننان تۇگەل ايرىلعان ەشكى لاي، ءوزى سياقتى جاياۋ-جالپى قاڭعىرعاندارعا قوسىلىپ، وسى جاققا كەلىپتى دە، سىردان ءبولىنىپ اعاتىن «كوك سۋعا» تۇراقتاپتى. سول توپ، جازداي ءجۇدا بالىقپەن كۇن كورەدى دە، قىس سۋ بويىنا توعان بايلاپ، كەلەر جاز ەگىن سەبەدى. ەگىندەرى ءجۇدا جاقسى شىعادى. توعاننىڭ باسىندا ەشكىبايدان ۇل تۋىپ، توعانداي باي بولسىن دەپ اتىن توعانباي قويادى. ءبىراق توعانباي توعاننان بايي المايدى. ول جىگىت بوپ ۇيلەنگەن كەزدە، «كوكسۋ» تارتىلىپ، مەكەندەگەندەر ءجۇدا سۋسىز قالادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ تارتىلمايتىن ءبىر عانا سۋ سىرداريا. ولار كوشىپ دارياعا كەلەدى. ارىق قازباسا سۋىن ەگىنگە بەرمەيدى. كەشىپ كەلگەندەر ارىق قازىپ ەگىندەرىن سۋارادى. سول كەزدە توعانبايدان ۇل تۋىپ، تۋىن ەگىندەرىن سۋارادى. سول كەزدە توعانبايدان ۇل تۋىپ، ارىقتاي باي بولسىن دەگەن تىلەكپەن، اتىن ارىقباي قويادى. ()ل كەزدە جۇرت ارىققا سۋدى شىعىرمەن شىعارادى. شىعىرداي باي بولسىن دەپ، ارىقباي بالاسىنىڭ اتىن شىعىرباي قويادى. شىعىرباي بالاسىنىڭ اتىن دايراباي قويادى. مەنىڭ اكەم سول ءجۇز جەتىگە كەپ ءولدى ول كىسى. مەن ول كىسىنىڭ الپىس ءۇش جاسىندا، ءتورتىنشى ايەلىنەن تۋىپپىن. جايلىقپەن العان قاتىندار ەمەس، ءبىرى ولگەن سوڭ ءبىرىن العانى دا. بۇرىنعى قاتىندارىنان بالا جوق. اكەم، مەن سياقتى ۇيا بەرىك ەمەس ەدى، ءسوز بىلەتىن، شەجىرەنى كوپ بىلەتىن كىسى ەدى. سول كىسىنىڭ ايتقاندارى عوي، ءجۇدا ءبىزدىڭ قۇلاقتا قالعان. ايتپەسە، ءبىز نە بىلەدى دەيسىڭ.
— «اقپا قۇلاققا ايتسا اعىپ كەتەدى، قۇيما قۇلاققا ايتسا قۇيىپ الادى» دەپتى عوي. قۇيما قۇلاقتىعىڭىز عوي، سونىڭ ءبارىن ۇعىپ قالعان.
— اكەم بەرتىندە ەلدى، — دەدى سىرباي. — مەنىڭ تەنتەك جالعىزىم بار عوي. سول تۋعان سوڭ ءولدى. ءبىز ءوزى، جەتى اتادان اداقتاپ جالعىز-جالعىزدان كەلەمىز. تۋىسىمىز كەپ بولادى دا، تۇرمىسىمىز از بولادى. مەنەن دە كوپ تۋىپ، قالعانى وسى جالعىز. اكەمە «سونىڭ اتىن قوي» دەگەنىمدە، اكەم الگى ايتقان اتالارىنىڭ اتى، ءوزىنىڭ اتى جانە مەنىڭ اتىم نە سەبەپتى قويىلعانىن ايتىپ كەلدى دە «بۇ نەمەرەم ەشكى باي، جىلقىباي دا بولماي-اق قويسىن، دايراباي، سىرباي دا بولماي-اق قويسىن، كەمباعالدارعا داۋلەت بىتكەن كەزدە تۋعان بالا، اتى داۋلەت بولسىن» دەدى.
— تابىلعان ات ەكەن، — دەدى بايجان.
— ەندىگى تىلەۋ سونىڭ، ۇستىندە، — دەدى سىرباي. — ءبىز نە ىستەسەك تە، جاستار سەندەر ءۇشىن ىستەيمىز. سەندەر باقىتتى بولىڭدار!
— سىزدەر دە! — دەدى بايجان.
— سەندەردىڭ باقىتتارىڭ بىزگە باقىت ەمەس پە؟
— راس، سىرەكە!
سو كەزدە، شايى جىبەكتەي قۇلپىرعان شىعىس جاقتان، باقىتتىڭ سيمۆولى سياقتانىپ، جەر بەتىنە نۇرىن شاشا كۇن دە شىعا بەردى.
جەتىنشى تاراۋ
«شولاقارىق»
كۇن كوتەرىلە وڭاشا بولمەگە جاتقان بايجان، كوزى ىلىنە سالا ادەمى ءبىر ءتۇس كوردى... وسى ءتۇستىڭ راقاتىنا باتىپ جاتقاندا، مۇرنى جىبىر ەتە قالدى ونىڭ. شوشىپ ويانعانداي بولعان ول، قولدارىن تۇرەگەلگەندە، الدەكىم قۇشاعىنا ىلىگە كەتتى. ىلىككەن ادامدى وزىنە قاراي قاۋسىرا تارتىپ العان بايجاننىڭ اۋزىنان:
— گۇلىم! — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى.
ونىمەن عانا قويماي، كوزىن ءالى دە ەركىن اشىپ بولماعان بايجان، قۇشاعىنا ىلىككەن ادامدى سۇيگىسى كەلگەن بەلگى كورسەتىپ بەتىنەن ايمالاماق بولدى. قۇشاققا ىلىگە بوسانۋعا ۇمتىلعان ادام، قانشا تىرمىسقانىمەن، قاۋسىرعان قۇشاق جىبەرمەسىن كورگەن سوڭ:
— جەزدە! — دەدى سۇيمەك بولعان بايجاننىڭ يەگىن الاقانىمەن تىرەپ، — بوسات!
ءالى دە قالعۋدان ارىلىن بولماعان بايجاننىڭ قۇلاعىنا ساپ ەتە قالعان مىنا ءۇن وياتىپ جىبەردى. ايەل.. كوزىن كەڭ اشقان بايجان قۇشاعىنداعى ادامعا قارا — ايبارشا!.. ارجاعىندا، ەسىكتىڭ الدىندا شەگى قاتا كۇلىپ داۋلەت تۇر.
— يزۆينيايۋس! — دەدى، نە بوپ، نە قويعانىن بىلمەي، بىلە ەسەڭگىرەگەن سياقتى بوپ وتىرعان بايجان، ايبارشانى بوساتىپ.
— ويپىراي، جەزدە-اي، قولىڭ قالاي قاتتى ەدى! — دەدى ايبارشا، — كۇيرەتىپ جىبەرە جازدادىڭ عوي قابىرعامدى!...
— نە، ايبارشا، بۇ نە بولدى ءوزى؟! — دەدى بايجان كوزىن ۋقالاپ. — سەن ايتشى، داۋلەت، نە بولعانىن!
— مەن قايدان بىلەيىن، — دەدى ول كۇلكىسىن تىيا الماي، — مەنىڭ كەرگەنىم — ءبىر قىز بەن ءبىر جىگىتتىڭ قۇشاقتاسۋى.
— ءبىلدىم، — دەدى بايجان، كوزىن قاتتىراق جۇمىپ اشىپ، ماڭدايىن ۋقالاپ جىبەرىپ، نە بولعانىن ەندى عانا شامالاپ، — ەكەۋىڭنىڭ قايدان دۋشار بولعاندارىڭدى بىلمەيمىن، ءوز جايىمدى ايتايىن سەندەرگە. قىزىلوردادا ەكەنمىن دەيمىن، قايىن اتامنىڭ پاتەرى ەكەن. جاز ەكەن. كۇندىز ەكەن. گۇلنار ەكەۋمىز باقشادا، گۇلدەگەن الما اعاشىنىڭ كولەڭكەدە، ورىك، مەيىز سياقتى كەپكەن جەمىسپەن شاي ءىشىپ وتىر ەكەنبىز. بەلگىلى عوي، جاڭا ۇيلەنگەن كىسىلەر وڭاشا وتىرعان سوڭ، — دەدى بايجان قۋلانىپ، ايبارشاعا بىلدىرمەي، داۋلەتكە كوزىن قىسىپ قويىپ.
— ارينە، — دەدى داۋلەت. — مەن دە سونداي ءتۇس كورسەم دەيمىن!..
— وڭدە باردى تۇستە كەرىپ قاجەتى نە، — دەدى بايجان، — ايبارشاعا ءجۇزىم الدىر دا...
— بولدى، جەزدە! — دەدى ايبارشا بايجانعا كوزىن نازدانا الايتىپ قويىپ، — اشۋلاندىرما مەنى، ايتپەسە...
— كەشەدەن بەرى ءبىرىمىز جەزدە، ءبىرىمىز بالدىز بولعانىمىز قايدا؟ جەزدە ءازىلىن بالدىز كوتەرمەي مە ەكەن؟
— ۇرلانىپ ۇيلەنگەن جەزدەگە بالدىزدىڭ ءازىلىن كوتەرمەۋگە دە بولادى، — دەدى ايبارشا، — كەلمەي، تانىسپاي جاتىپ بەتىڭىزدەن الۋعا ۇيالىپ جۇرگەنمىن، ايتپەسە، شىن جەزدە بولام دەسەڭىز، سىزدە ەسەم كوپ.
— بىلۋگە بولار ما ەكەن، سول ەسەنى؟
— نەگە بولماسىن: «تۇيەدەي قىز بەرىپ تۇيمەدەي ەتپەدىم» دەپتى. قارتتاردىڭ جولى وزىمەن. ءبىز نەگە شاقىرىلمايمىز تويعا؟
— جەڭىلدىم... — دەپ بايجان تويعا نەلىكتەن شاقىرا الماعان سەبەبىن باستاي بەرىپ ەدى:
— ونى قويا تۇر، جەزدە! — دەپ داۋلەت بايجاندى بوگەلىپ، ايىم! — دەدى ايبارشاعا، — ءازىل-نازىڭا ۋاقىت تابار،سەنى قۇشاقتاي العان سەبەبىن بىلەيىكشى، اۋەلى!
— بىلەيىك، — دەدى ايبارشا.
— يا،... سونىمەن، — دەدى بايجان، ايتار ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ اپ، — گۇلنار ەكەۋمىز شاي ءىشىپ وتىر ەكەنبىز دەيمىن. گۇلنار مەنى شىنتاقتاي وتىرعان... ول ەركەلەگەن كەسكىنمەن، تارەلكاداعى مەيىزدەن الادى دا مەنىڭ اۋزىما سالادى... مەن مەيىزدى تەز جۇتام دا، گۇلناردىڭ توڭكەرە قاراعان كوزىنىڭ ۇستىنەن سۇيەم. «نەنىڭ اقىسى؟» دەيدى ول. «مەيىزگە سۋسىنىم قانباۋ!» دەيمىن مەن...
— ءتۇھ، اۋزىمنان سىلەكەيىمدى اعىزىپ جىبەردىڭ عوي، جەزدە! —-دەدى داۋلەت، اۋزىن تامسانىپ.
— بولمە، سەزىن! — دەدى ايبارشا داۋلەتكە بۇيىرعان ۇنمەن...
— قويدىق...
— ءسويتىپ وتىرعاندا، پلوتينا قۇرىلىسىن قابىلداۋعا ۇكىمەت كوميسسياسى شىعادى دەگەن تەلەگرامما كەلدى...
— «كانال» دەڭىز، — دەدى داۋلەت.
— كانال ەمەس، پلوتينا، — دەدى بايجان. — پلانى ازىرگە ءبىزدىڭ باسىمىزدا عانا جۇرگەن پلوتينا، تۇسىمدە قۇرىلىپ بولعان ەكەن دەيمىن، جانە ءبىر جەردە ەمەس، ەكى جەردە: قىزىلوردا مەن جاڭاقورعان قالاسىندا قۇرىلعان ەكەن دەيمىن.
— ال، ەندى ەكەۋىڭ ايتىڭدارشى، قايدان كەلگەندەرىڭدى؟ — دەدى بايجان.
— ءبىزدىڭ كەڭەس قىسقا، — دەدى ايبارشا، — كەشە شولاقارىق بويىن بۇگىن ارالايمىز، دەگەن ەكەنسىزدەر عوي. داۋلەت ەكەۋمىز دە بارماق بولعامىز، تاڭەرتەڭ كەلدىم — ۇيقىدان مانا كەلدىم — ۇيقىدا. بىلەسىڭ بە، جەزدە، كۇن قاي ۋاق بولعانىن؟
— قاي ۋاق؟
— تۇستەن اۋىپ كەتتى.
— قويشى!
— راس.
بايجان ساعاتىنا قاراسا، بىرگە جاقىنداپ قاپتى.
— راس ەكەن، — دەدى ول، — نەگە ەرتەرەك وياتپاڭدار؟..
— سونان، — دەدى ايبارشا، — ويات دەسەم ۇيقىسى قانسىن دەپ ەشكىم وياتپادى، جۇرت كۇتىپ وتىر. سونان «مەن-اق وياتايىن» دەدىم دە، مۇرنى قىزعا قۇستىڭ قاۋىرسىنىن جۇگىرتتىم.
— جىبىرلاعان سول ەكەن عوي، — دەدى بايجان قارقىلداپ كۇلىپ.
— باسسالعاندا مۇنداي زارەم ۇشپاس! — دەدى ايبارشا دا كۇلىپ، — قۇشاعىڭىز قاتتى ەكەن!..
— ە، قاتتى بولماي، «جىگىت» دەگەن اتىم بار ەمەس پە!..
— ماقتانبا، جەزدە! — دەدى ايبارشا، — قاپىدا قۇلىپتاسا بالۋاندى دا كوتەرىپ سوعۋعا بولادى. بايقاسىپ ۇستاسساق...
— مەن دايىن! — دەدى بايجان داۋلەتكە كوزىن قىسىپ قويىپ.
— ەندەشە شولاقارىقتىڭ جولىندا سىناسارمىز. ال، ءمىن، جەزدە، مەن شىعا تۇرايىن. ايبارشا شىعىپ كەتتى. داۋلەت قالىپ قويدى.
— ىڭىردەن قايدا جوعالدىڭ، داۋلەت؟ — دەدى بايجان كيىنىپ جاتىپ.
— ءجۇردىم دە، اعاي، — دەدى داۋلەت كۇمىلجىپ.
— ايبارشامەن عوي؟
— جورامالداساڭىز سولاي بولادى دا.
— ماعان ۇنايدى ايبارشا، — دەدى بايجان. — ەر كوڭىلدى قىز ەكەن. قانداي ەركىن ۇستايدى ءوزىن جانە ەركىنمىن لەپ داراقىلانبايدى، قىلىعى دا، ءسوزى دە كەلىسىمدى! جاقسى قالىڭدىق تاپقانسىڭ، ءومىرلى، باقىتتى بولىڭدار.
داۋلەت جىميدى دا ۇندەمەدى.
— توي قاشان؟
— سەن ءتىپتى جاقىنداتىپ جىبەردىڭ عوي، جەزدە، — دەدى داۋلەت، — ءبىزدىڭ جاقىندىق، ءالى دوستىقتىڭ توڭىرەگىندە. بولا قالعان كۇندە دە، تويعا ءبىراز ۋاقىت بار.
— سەبەپ؟
— كەيىن، جاتا-جاستانا ەستىرسىڭ ونى.
— جاقسى، — دەدى بايجان تۇرەگەپ، — تەك، ءبىر عانا ءوتىنىشىم — بۇدان بىلاي سىرلاس بولايىق!
— بولسىن!
اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ وتىنۋىمەن، ساسكەلىك اس باقشا ىشىندەگى شوقتانا وسكەن تالداردىڭ كولەڭكەلى قۋىسىنا دايارلانعان ەدى. جۋىنىپ باپتانعان بايجان سول اراعا كەلسە، قايىن اتاسى، سىرباي، ىڭىردە باسقا ءبىر كولحوزدارعا بارىپ قايتام دەپ كەتكەن راحمەت جانە ءبىراز كىسى داستارقاندى اينالا وتىر ەكەن. بايجان وتىرا بەرە شايدى قوناقتارعا ايبارشا قۇيىپ بەردى.
شاي ۇستىندە جول ءجونى ءسوز بولىپ ەدى، بايجان بىرنەشە ەسكى ارىقتاردى كورگىسى كەلەتىندىگىن ايتتى.
— كەشە ايتتىم عوي، — دەدى سىرباي، — ەسكى زاماندا بۇل ماڭدا قازىلعان ارىقتاردىڭ ەڭ زورى شولاقارىق دەپ. اتى دا كورسەتىپ تۇر عوي ونىڭ قانداي ارىق ەكەنىن. سونى كورسەڭ ەسكى ارىقتاردىڭ ءبارىن دە كورگەندەي بولاسىڭ...
— ماقۇل، — دەدى بايجان.
سىرباي ەس بىلگەلى ەگىننەن باسقا كاسىپپەن شۇعىلدانعان دا ەمەس، شۇعىلدانام دەپ ويلاعان دا ەمەس. ەگىن اتاۋلىدان ونىڭ ەڭ سۇيەتىنى كۇرىش. «ازىعىن تاۋىپ ەسىرە بىلسەڭ، ەكى ءتۇرلى داقىلدا ءجۇدا شەك بولمايدى، — دەيدى ول، — بىرەۋى — جۇگەرى، ەكىنشىسى — كۇرىش. باياعىدا، كۇرىش شىعىپ كەتكەن جىلى، ونىڭ ءبىر قابىنان ەلۋ قاپ العامىز. وزگە داقىلدان تونناداي ءونىم العان ادامدى ول كەزدە ەشكىمنىڭ قۇلاعى ەستىگەن ەمەس».
سىرداريانىڭ جەرىنە وزگە ءداندى ەگىستەن كۇرىش كەپ ەنەتىن جالعىز سىرباي عانا ەمەس، باسقالارى دا بىلەدى. بىلگەندە امالى نەشىك. وزگە ءداندى ەگىستەن كۇرىش سۋدى كوپ تىلەيدى دە، تىلەگەن مولشەردەگى سۋدى كولحوزداردىڭ كوبى جەتكىزىپ بەرە المايدى.
سۋ!..
بۇل ءسوزدى سىرباي قاشان دا كەۋدەسىن كەرە العان دەممەن ايتىپ كەلەدى. ونىڭ ۇعىمىندا، دۇنيەدەگى ەڭ زور بايلىق — سۋدا. سوندىقتان ول سۋعا اسا قاسيەتتى دەپ قارايدى دا، ەڭ اياعى قولىن جۋعاندا دا ارتىق تامشى توگۋدى وبال كورەدى.
سۋدىڭ ءار تامشىسىن سونشا قاسيەتتى كورەتىن ونىڭ كوز الدىندا، مىناۋ سىرداريا سياقتى مول سۋدىڭ، اۋلىنىڭ تۇسىنان پايداسىز اعىپ جاتۋى — ءوز دەنەسىنىڭ قانى توگىلىپ جاتۋدان كەم باتپايتىن ەدى. مىنە، ەندى سول سىرداريانىڭ جاعاسىنان، ءوز اۋلىنا جاقىن جەردەن كانال قازىلادى دەگەلى سىربايدىڭ قۋانىشى قوينىنا سيار ەمەس. بويىندا قالعان كۇش سارقىنىن تۇگەلىمەن كانال قۇرىلىسىنا بەرمەك بوپ، قولىما كەتپەندى قاشان الام دەپ ول اسىعۋدا.
قوناقتارىمەن ەگىن باسىنا جەتكەنشە، ولارعا ايتقانى وسى كەڭەس بولدى. ەگىندى ارالاعاندا، ولاردىڭ كورگەنى: نە زاماننان بەرى تىنىمسىز جىرتىلىپ كەلە جاتقان از كولەمدى جەر سورتاڭدانىپ كەتىپتى، وعان شىققان ەگىن دە تاز كىسىنىڭ، شاشىنداي ويمىش-ويمىش.
— كۇيەۋجان، بايقاپ كەلەسىڭ بە، مىناۋ ەگىننىڭ ءتۇرىن؟ — دەپ قويدى سىرباي بايجانعا.
— كورىپ كەلەم، اتا! — دەدى بايجان، سىربايدىڭ سۇراۋىنىڭ استارىنا ءتۇسىنىپ.
— سەنىڭ تۋعان جەرىڭدى بىلەم، مەن. انە، ءجۇدا، جەر دەن سونى ايت. سورتاڭدانۋدى، توزۋدى بىلە مە ول جارىقتىق!
— نەگە بىلمەيدى؟! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — توزعاندا سول توزسىن. ءۇش-تورت جىل ەتكەن سوڭ ول دا وڭدەۋدى كەرەك قىلادى. قاجەتتى اگروتەحنيكانى قولدانىپ وتىرسا، بۇل ارانى وڭدەۋ، ءسىبىردىڭ جەرىن وڭدەۋدەن قيىن ەمەس، تەك، نە كەرەك، كولحوزداردىڭ كوبى سوعان ءمان بەرمەيدى.
— مىنا ماساق بايعا ايتۋ كەرەك ونى، — دەدى راحمەت قالجىڭدى كەسكىنمەن قاراپ قويىپ، — اگرونومنىڭ ايتقانىن تىڭداسا، مۇنىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى.
رايكوم سەكرەتارىنىڭ بۇلاي قالجىڭداۋىن ماساق باي اۋىر الدى. تاعدىرىم سونىڭ قولىندا دەپ ويلايتىن ول شاماسى كەلگەنشە مىسىن شىعارماۋعا تىرىساتىن، ونداي مىسىم جوق تا شىعار دەپ ويلايتىن. راحمەتتىڭ الگى قالجىڭى وعان مىستىڭ اۋىرى سياقتاندى.
وسىنداي ماقلۇقتىڭ بارىن داۋلەتتەن ەستىگەن ايبارشا، «ماعان ۇستاپ اكەپ بەر» دەپ جابىستى. ەركىن بيلەپ العان ايبارشانىڭ ءوتىنىشىن ورىنداماۋعا، داۋلەتتە كۇش قايدا؟..
داۋلەت كەلەسى ۇستاپ اكەپ ەدى، ءتۇسى سۋىق-اق ەكەن. ايبارشا ونىڭ تۇسىنەن قورىقسا، دامەتكەن «ىسىنەن» قورىقتى. «كارى قۇلاق» دەيتىن دامەتكەننىڭ ۇلكەندەردەن ەستۋىنشە كەلەس ەركەكتىڭ استىنان وتسە بەلى كەتەدى، ايەلدىڭ استىنان وتسە بالا كوتەرمەيدى. سودان سەسكەنگەن دامەتكەن ونى الماتىنىڭ حايۋانات پاركىنە جىبەرتتى.
وسىلاي مالشىلىق، اڭشىلىق ومىرگە بەرىلىپ العان داۋلەتكە، ايبارشانىڭ «ول كاسىبىڭدى تاستاپ، كانال قازۋعا كەل» دەۋى كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى. سوندىقتان، ءارتۇرلى دالەل ايتىپ بۇلتاقتايىن دەپ ەدى:
— كەتپەنگە سەن تۇگىل مەن دە تۇسەم، — دەدى ايبارشا، — سوندا سەن ۇيالمايسىڭ با؟
قاتار كەلە جاتقان ەكەۋى از ۋاقىت كوزدەرىمەن سىناسا قاراپ ارباسقاننان كەيىن:
— جەڭدىڭ، — دەدى داۋلەت، — كوندىم.
— ەندەشە شارت مىناۋ بولادى، — دەدى ايبارشا قول الىسىپ، — ارينە، قۇرىلىس باسىندا سوسياليستىك جارىس ۇيىمداسادى، سوندا مەن وزگەمەن ەمەس، سەنىمەن جارىسام.
— بولسىن، — دەدى داۋلەت، — ءبىراق...
— نەگە كىدىردىڭ؟ ايت، ايت! — دەدى ايبارشا جىميعان كەسكىنمەن توقتاي قالعان داۋلەتكە.
— پالەڭنەن قورقام، — دەدى داۋلەت كۇلىپ.
— نە پالە ول؟ ايت، ايتايىن دەگەنىڭدى...
— شاتاق شىعاراسىڭ...
— قىزىق ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ، ايتساي پالدەنبەي!..
— جانجال جاسامايسىڭ با؟
— جاسامايىن.
— چەستنوە كومسومولسكوە؟
— بولسىن، چەستنوە كومسومولسكوە.
— ەندەشە ايتۋعا بولادى. كانال قازىسۋعا ريزالاستىم عوي مەن، ءبىراق مەن، كەتپەن ۇستاپ اۋرە بوپ جۇرەم بە؟ تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەم، ەكسكاۆاتورعا وتىرمايمىن با؟ سوندا سەن مەنىمەن قالاي جارىساسىڭ؟
ايبارشا كىدىرىپ ويلانىپ قالدى دا:
— اھا، ۇعىمدى، — دەدى سالماقتى داۋىسپەن، — سوندا س سي، سەندە عانا قول مەن باس بار دا، مەندە جوق دەپ ويلايسىڭ با؟ — دەدى.
— انە، اشۋلاندىڭ ەندى...
— اشۋىم ەمەس، راسىم — سەن مەنەن گورى ەڭ ەكسكاۆاتوردى مەن مەڭگەرە المايمىن با؟
— ارينە، مەڭگەرەسىڭ.
— ەسىمە كەزىندە ءتۇسىردىڭ، — دەدى ايبارشا، — مەن دە ونى ۇيرەنۋگە كىرىسەم.
— ەندەشە، اكەل، قولىڭدى! — دەدى داۋلەت قولىن ۇسىنىپ.
ايبارشانىڭ جىگەرلەنە ۇستاعان ىستىق قولى داۋلەتتىڭ قولىن تەمىردەي قىستى...
سەگىزىنشى تاراۋ
شىندىق قيال
جارىسپاي قالعانداردىڭ ءارقايسىسى ەزىنە ءتان ەرمەك تاپتى. ەڭ ارتتا قالعان سىرباي مەن پوليەۆوي ەتكەن ءبىر كۇندەردىڭ كەڭەسىنە بەرىلىپ، اتتارىن اقىرىن اياڭداتتى. وزگەلەرگە ايتا قويارلىق كەڭەسىم جوق دەپ ويلاعان ماساقباي، «كورە كەتەتىن تاعى ءبىر ەگىس تاناپتارى بار ەدى» دەگەندى سىلتاۋ قىپ، سەرىكتەرىنەن قيعاشتاي تارتتى. بايجانمەن جارىسا ءتۇسىپ قاتارلاسقان تىرتىق، جاڭا تانىس بولعان ادامىمەن شۇيىركەلەسە كەڭەسپەك بوپ ەدى، مىنەزى شاپشاڭ تىرتىقتى ۇناتپادى ما، الدە ويىن باسقا بىردەمە بيلەدى مە، بايجان كەلتە عانا جاۋاپتار بەرىپ، شەشىلە قويمادى. سول كەزدە ولاردى راحمەت قۋىپ جەتتى.
— شىراق، — دەدى ول ازدان كەيىن تىرتىققا، — مىنا بەكتاسوۆ جولداسپەن مەنىڭ ازداعان كەڭەسىم بار ەدى، ۇيات بولماسا ءبىزدى وڭاشا قالدىرساڭ قايتەدى؟
— وقاسى جوق، — دەپ تىرتىق اتىن تەبىنىپ شوقىتا جونەلدى...
ءسوز الپەتىنە قاراعاندا، راحمەت بايجاندى سىرتىنان موسكۆاعا كەتكەن جىلىنان باستاپ بىلەدى ەكەن. سول جونىندە ايتا كەلىپ:
— ۇزىنقۇلاقتىڭ حابارلاۋىنشا، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ وبلىسقا سەنى قىزمەتكە كەلۋىڭدى دە، كەلە ساپ ۇيلەنۋىڭدى دە ءبىلىپ وتىردىق، — دەدى ول كۇلىپ، — قايتالاپ ايتايىن، جاڭا قىزمەت، جاڭا مەكەنىڭ تۇراقتى، جەمىستى بولسىن!..
— ايتسىن، — دەدى بايجان.
— سەنى ەرتەرەك ءبىر كورگەن ەكەم، ۇمىتىپ قاپپىن، كەسكىنىڭدى پوەزد ىشىندە شىرامىتتىم، — دەدى راحمەت.
— قايدان كورىپ ءجۇرسىز؟
— سەن ءبىر رەت قاباندىدا بولدىڭ عوي دەيمىن؟
— نە ول «قاباندى؟» — دەپ سۇرادى بايجان.
— ءبىزدىڭ اۋداننىڭ ورتالىعى.
— قاشان بولدىم ەكەن؟ — دەپ بايجان از ويلاندى دا، — يا، ءتۇستى ەسىمە، — دەدى، — بۇدان ەكى جىل بۇرىن تاجىريبە ىسىندە ءجۇرىپ سوققام. ءسىز سوندا دا رايكومنىڭ سەكرەتارى ەدىڭىز عوي؟
— وندا ەكىنشى سەكرەتارىمىن دا، سونىڭ الدىندا عانا الماتىنىڭ كومۆۋزىن4 ءبىتىرىپ كەلگەم..
— وعان دەيىن قايدا بولىپ ەدىڭىز؟
— وقۋعا جەزقازعاننان باردىم. سوندا شاحتادا بىرنەشە جىل جۇمىسشى بوپ ەم.
— پوەزد ىشىندە نەگە ايتپادىڭىز تانيتىنىڭدى؟
— ءبىزدىڭ ولكەدە قىزمەت اتقاراتىندى بىلگەن سوڭ، اسىعىپ قايتەم دەپ ويلادىم.
— بۇل قىزمەتكە ريزالاسپاسام قايتەتىن ەدىڭىز؟ — دەدى بايجان جىميىپ.
— ءبىلدىم عوي ريزالاساتىنىڭدى، — دەدى راحمەت تە جىميىپ.
— قايدان؟
— قازىق اتتان مىڭ ەسە جەڭىل ەمەس پە؟ ءبىراق، سول قازىقتى جەرگە قاعىپ اتتى سوعان ارقانداسا، بۇلقىنعانمەن ات قايدا بارادى...
— سولاي دەڭىز، — دەپ بايجان كۇلدى.
— سولاي، — دەدى راحمەت، — گۇلنار تۇرعاندا بۇل جاقتان قايدا باراسىڭ سەن. سولاي بولىپ شىققان جوق پا اقىرى؟
— ارينە، سولاي بولدى، — دەدى بايجان، — ءبىراق ءسىز وعان رەنجىمەيتىن بولارسىز؟
— قۋاناسىڭ دەسەيشى. راس، ءبىزدىڭ سىرداريا ولكەسى العاش كورگەن ادامدى قىزىقتىرا قويمايدى. قايدان قىزىقتىرسىن: مۇندا، تابيعاتتان ءبىر ءتۇيىر ءدان ءوسىرىپ الۋ ءۇشىن، سول اراعا ون تامشى تەر توگۋ كەرەك... بۇل ارانىڭ قارسىز قىسى قارى قالىڭ، جەردەن الدەقايدا ىزعارلى... جازى الاۋلانعان اڭىزاق، جاڭبىرى كەرەكسىز كەزدە جاۋادى... نەسى قىزىقتى وسىلاردىڭ؟.. ەشنارسەسى دە ەمەس... مۇنىڭ قىزىعى — ادامنىڭ ەڭبەگىنەن تۋاتىن جەمىستىڭ ءبارى وسىندا... ادامنىڭ راقاتىنا قاجەتتى ەڭبەك جەمىسىن شىعارام دەگەن كىسىلەر وسىندا كەلۋلەرى كەرەك. اقىلعا دا، ەڭبەككە دە مۇندا ەرمەك كوپ...
— ءسىزدىڭ سىر بويىنىڭ بارلىق ادامى دا ماعان رومانتيك كورىنەدى، — دەدى بايجان جىميىپ، — كىممەن سويلەسسە كەتسەڭ دە، بۇل ولكەنىڭ بولاشاعى تۋرالى باسىندا تۇنىپ تۇرعان قيال.
— قيال دەيسىڭ بە؟ شىندىققا نەگىزدەلگەن قيال ەمەس پە، بۇل؟.. بۇل رومانتيكا ەمەس، بولاشاققا بەرىك سەنىم!..
— راس...
— وسىعان سەنبەيتىندەر دە بار... اسىرەسە مەليوراسيا جونىندەگى كەيبىر ماماندار... وندايلاردىڭ كوبى رەسپۋبليكامىزدىڭ تىسقارى ولكەلەرىنەن كەلەدى دە، مۇندا تۇراقتامايدى... سوندىقتان، — دەدى راحمەت جىميىپ اپ، — ۆاگون ىشىندە سەنى كورگەندە، ءجول-جونىڭدى جورامالدادىم دا، ىشتەي «ءبىزدىڭ تورعا تۇسكەلى كەلە جاتقان بالا ەكەنسىڭ، ودان تەز بوسانا قويار ما ەكەنسىڭ» دەدىم دە قويدىم.. كوڭىلىڭە كەلمەسىن، بۇل قالجىڭىم. راسىمدى ايتسام، باسىما سوندا كەلگەن وي: «ىستىقتاپ كەلەدى ەكەنسىڭ، جاس ينجەنەر، سىردىڭ سۋىنا جاناسساڭ، ول سەنى تەرەڭىنە تارتار دا سالقىنداتار... ءبىزدىڭ رومانتيكا ساعان دا جۇعار... كانالدى قولدان قۇرىسارسىڭ، سودان كەيىن، ءبىز رۇقسات بەرگەنمەن ءوزىڭ دە كەتە قويار ما ەكەنسىڭ!..»
— سوعان اينالىپ كەلەدى، — دەدى بايجان.
— وتە جاقسى... قايراتتى جاس ينجەنەر تاعدىرىن سىرعا بايلانىستىرام دەسە، وعان كىم قۋانبايدى؟.. اسىرەسە، جاڭا كانال ىشىندە قۇرىلاتىن ءبىزدىڭ اۋدان. بۇل ۇلكەن اۋدان ەمەس. كولحوز سانى مۇندا جيىرما ەكى-اق. ونىڭ دا كوپشىلىگى قونىستانعان جوق. اۋداننىڭ تەڭ جاراسى مال شارۋاشىلىعىن باعىپ كوشىپ جۇرەدى. وتىرىقشى دەگەندەردىڭ وزدەرىن دە كوشپەلى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ولاي دەيتىنىم — ەگىندىك جەرلەر توزعان، كوبىنىڭ سورتاڭى شىققان، ءبىرتالاي ولكە سازعا، نە كولگە اينالعان، سونىڭ ءبارى دۇرىس قۇرىلعان كانالدىڭ جوقتىعىنان... جەرى توزعاندار تىڭ جەر ىزدەيدى دە، تاپقان جەرىنە قونىس اۋدارادى. ول "جەر توزسا، تىڭ جەرگە تاعى كوشەدى... سونىمەن، قىسقاسى، تابان تىرەپ قونىستانىپ وتىرعان كولحوزدى بۇل اۋداننان وتە سيرەك كەزدەستىرەسىڭ...
— بۇل ءسىزدىڭ عانا اۋداننىڭ ەمەس، ءسىزدىڭ وبلىستاعى كوپ كولحوزدىڭ تراگەدياسى ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىن، — دەدى بايجان، — سىرداريا اۋدانىندا كولحوزداسقالى مەكەنىن ءۇش-تورت رەت اۋىستىرعان اۋىلدى كوردىم. جەكە ۇيلەرىمەن قاتار ول اۋىلدىڭ: مەكتەپ، كلۋب، ساراي، قورا سياقتى قوعامدىق ۇيلەرى دە كوشەدى ەكەن... نە دەگەن كوپ جۇمىس بۇل!.. نە دەگەن دالاعا كەتكەن ەڭبەك!..
— وسى باقىتسىزدىق ءبىزدىڭ اۋداننىڭ باسىندا...
— جاڭا كانال مۇنىڭ، ءبارىن دە جاڭارتادى... ءبىز جەردىڭ توپىراعىن ازدىرۋدىڭ ورنىنا نىعايتۋ شاراسىن قولدانامىز. ءبىز قونىستاندىرعان كولحوزدىڭ ىرگەسى سول قالپىنان بۇلجىماۋعا ءتيىستى...
— جاڭا كانالدان كۇتىپ وتىرعانىمىز وسى! — دەدى راحمەت قۋانىشتى كەسكىنمەن، وتىرعان ەرىنەن كوتەرىلە ءتۇسىپ. — بۇكىل اۋدان بوپ كۇتىپ وتىر وسىنى. اۋدان ادامدارىنىڭ ارمانى — جەرگە قوزعالماستاي مەكەن تەۋىپ اپ، سودان كەيىن جەردى يىگەنشە ساۋۋ.
— پلوتيناسى كەيىنىرەك قۇرىلاتىن اۋداندار بولماسا، ءسىزدىڭ اۋداندا بۇل تەز ىسكە اساتىن تىلەك قوي.
— راس. كانال قۇرىلىسىمەن قاتار، اۋداننىڭ كولحوزدارىن تۇراقتى ەتىپ قونىستاندىرۋدى دا قولعا الماقپىز. سول مىندەتتىڭ ىشىندە اۋدان ورتالىعى — قاباندىنى دا مادەنيەتتەندىرۋ ءىسى كىرەدى.
— قانداي مادەنيەتىن ايتاسىز؟
كەزەكتى مىندەتتەردى بايانداۋدان بۇرىن راحمەت بايجانعا قاباندى قالاسىنىڭ تاريحىن سويلەپ بەردى.
ونىڭ ايتۋىنشا «قاباندى» دەگەن كولدىڭ اتى ەكەن. ورتاسى جالتىر، اينالاسى قالىڭ قامىستى بۇل شالقار كولدە، ەرتە زاماندا قابان كوپ" بوپ، سودان «قاباندى» اتالىپ كەتىپتى.
قازاقتا «قىسىڭ قاتتى بولسا قوپالى كولدى قىستا» دەگەن ماقال بار. وتكەن ءبىر كەزدە سىر بويىندا قىس قاتتى بولادى دا، ءبىر جولى وسى كەلدى قىستاپ، مالدارىن جۇتاتپاي الىپ شىعادى. سو قىستاۋدىڭ ماڭىنا كەيىن ەل ۇيىرىلە بەرەدى دە، بەرتىندە كىشىرەك قالاعا اينالىپ، سوۆەت تۇسىندا، وعان اۋەلى بولىستىڭ، ودان اۋداننىڭ ورتالىعى ورنايدى، اۋداندىق مەكەمەلەردىڭ كەڭسەلەرى، ينتەرناتى مەن ورتا دارەجەلى مەكتەپ، بولنيسا تاعى سونداي قوعامدىق ۇيلەر سالىنادى.
قىستاۋ سالىنعان كەزدە، داريا كولگە جاقىن جەردەن اعادى ەكەن، جىل سايىن داريا تاسىعاندا كولدى تولتىرىپ كەتەدى ەكەن. كەيىن، داريا ول تۇستان ارناسىن اۋىستىرىپ الىستاپ كەتكەن دە، قورىنان ايرىلعان كول جىل سايىن سارقىلا بەرىپ، اقىرى شالشىققا اينالىپ كەتكەن. داريادان بۇ كولگە ارىقپەن سۋ تارتىپ اكەلۋگە اۋداننىڭ كۇشى كەلمەگەن. بۇرىن كولدەن سۋ ىشەتىن ەگىستەردىڭ ءبارى بىرتىندەپ قۇرىپ، كەيىنگى كەزدە كول توڭىرەگى قۇلازىعان شەلگە اينالعان، قالا حالقى قۇدىقپەن عانا جان ساقتاعان.
راحمەت بۇل اۋدانعا، قاباندىنىڭ وسىنداي حالگە ۇشىراعان كەزىندە كەلگەن ەكەن. اۋدان ورتالىعىن بۇل ارادان كوشىرۋ ماسەلەسى بۇل كەزدە پىسكەن، ءبىراق قايدا؟..
وسى كەزدە، بۇل اۋداندا كانال قازىلۋ ماسەلەسى قوزعالادى. بۇل ماسەلە وبكومدا ءبىرىنشى رەت قارالعاندا اۋدان وكىلى بوپ راحمەت تە قاتىناسادى...
بايانداما جاساعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ، بولاشاق كانالدىڭ ماڭىزىن سيپاتتاي كەپ، ونىڭ ءبىر تارماعى قاباندىعا كەلەتىنىن، بۇل تارماقتان سۋارىلعان قاباندى بۇرىنعىدان دا زور كولگە اينالاتىنىن، كەلدىڭ ءوز قاباعىنان دا جان-جاققا ارىقتار تاراپ، ونىڭ توڭىرەگى گۇلدەنگەن ولكە بوپ كەتەتىندىگىن بار ىقلاسىن سالا، ءتىلىنىڭ بار كوركەمدىگىن جۇمساي، قىزعىلىقتى جازىلعان پوۆەست سياقتاندىرىپ ايتىپ بەرەدى...
بۇل جوسپار قابىلدانۋمەن قاتار، قاباندى قالاسىن قايتا قۇرىپ شىن ماعىناسىنداعى مادەنيەت ورنىنا اينالدىرۋ تۋرالى قاۋلى الىنادى دا، ونى جوسپارلاۋ كوميسسياسىنا راحمەت تە مۇشە بوپ كىرەدى...
قاباندىنى قايتا قۇرۋ جوسپارىمەن بايجان تانىس ەدى. جاڭا جوسپارمەن قۇرىلعان قاباندى ەڭ مادەنيەتتى اۋدان ورتالىعىنىڭ بىرىنە اينالماق تا، اتى المالىق قويىلماق، جاڭا قالانىڭ قۇرىلىسى كانال قۇرىلىسىمەن قاتار بىتپەك...
اۋدانعا وسىنداي قۋانىشتى ىسپەن كەلىپ وتىرعان بايجانعا، راحمەت كەڭەسىنىڭ اياعىندا العىس ايتتى دا:
— اۋدان بار كۇشىن اياماس، — دەدى وعان، — كەتپەن كوتەرۋگە جارايتىن ادامنىڭ ءبارى جۇمىسقا شىعار... قامىت كوتەرەر كولىكتى دە تۇگەل جەگەرمىز... اس-سۋىمىزدى دا الماسپىز... قىسقاسى، ءبىزدىڭ اۋداننىڭ بارلىق مۇمكىنشىلىگى قولىمدا دەپ ويلا، جولداس بەكتاسوۆ!.. تەك، كانالدى، جاڭا قالانى تەز بىتىرتسەڭ بولعانى...
— ادەمى قيال بۇل، — دەدى بايجان، — ءبىراق شىندىق قيال، ويتكەنى ول بولشيەۆيكتىك قيال... سولاي ەمەس پە، اعاي؟
— سولاي!..
توعىزىنشى تاراۋ
وقپان
ويدا جوقتاعى ءبىر وقيعا بوپ قالدى. شولاقارىقتان قايتا، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ اندا-ساندا قايتالايتىن تروپيكالىق بەزگەگى ۇستاپ بەزەك قاقتىردى. سىرقاتتىڭ تەمپەراتۋراسى تۇنگە قاراي قىرىقتان استى. توسەكتە دىرىلدەپ دوڭبەكشىگەن ونى، ۇستاپ وتىرۋعا تورت-بەس كىسىنىڭ ءالى ارەڭ كەلدى. بۇرىن مۇنداي بەزگەكتى كورمەگەن بايجان دا، باسقالار دا ونى ءالىپ كەتەدى ەكەن دەپ قورىقتى. سولاي دەپ ويلاعان بايجان تار توعايدا جاردەمشى جوعىن ايتىپ، قىزىلوردادان سامولەت شاقىرتتى.
— تاڭ بىلىنە كەلگەن سامولەتكە قايىن اتاسىن شىعارىپ سالعان بايجاننىڭ قالاعا بىرگە بارعىسى كەلىپ ەدى، ءبىتىرىپ قايتقالى كەلگەن جۇمىستىڭ تىعىزدىعىن ايتىپ، اناتوليي كوندراتيەۆيچ رۇقسات ەتپەدى.
قايىن اتاسىن قىزىلورداعا راحمەتتى قاباندىعا جونەلتكەن بايجان، سىربايدى ەرتىپ كانال تراسساسى جۇرەتىن جەرلەردى، اسىرەسە كانال ساعاسى الىناتىن «قۇس تۇمسىقتى» كەرمەك بولىپ ەدى، اتتانار الدىندا سىرباي ونى «ايتار ءسوزىم بار ەدى» دەپ، كوپشىلىكتەن وڭاشا الىپ شىقتى. ول ەكەۋى شەڭگەل مەن توپىراقتى ارالاستىرا جاساعان اۋلانى اينالىپ، قاۋىن، قاربىز سياقتى جەمىس ەگىلگەن باقشا جاققا جونەلدى. باقشادا قاتارلانا قازىلعان تەرەڭ قارىقتاردىڭ، سىرباي بىرىنەن سوڭ بىرىنە كيىكتەي قارعىعاندا، وعان ارەڭ ەرگەن بايجان ىشىنەن «بۇل كىسى قايدا باستاپ اپارادى؟!» دەپ ويلادى.
باقشانىڭ ارعى تۇكپىرىندە، جوعارعى جاعىنىڭ بۇتاقتارى مۇقىلدانىپ، مۇقىل ماڭايلاي وسكەن جىڭىشكە جاس بۇتاقتارى كەڭ جايىلىپ كەتكەن جۋان تەرەك تۇر ەدى. سونىڭ كولەڭكەسىنە بايجاننان وزىپ جەتكەن سىرباي، كوپتەن سۋ جىبەرىلمەگەن، جيەگى وپىرىلعان ءبىر قارىقتىڭ كەمەرىنە، اياقتارىن تەرەڭ جىراعا سالبىراتىپ وتىرا كەتتى. ەنتىگە ادىمداي بايجان دا كەلدى.
— وتىر، كۇيەۋ! — دەدى سىرباي قاسىنان ورىن كورسەتىپ.
وتىرعان بايجان ازداپ دەم العاننان كەيىن، سىرباي قاباعىن كوتەرە ءبىر قاراپ الدى دا:
— سەن، ءبىزدىڭ سىر ەلىنىڭ «وقپان» دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— «وقپان» دەگەن جەر استىندا كەزدەسەتىن قۋىس ەمەس پە؟ — دەدى بايجان.
— ءبىلدىڭ، — دەدى سىرباي. — ءوزىڭ كەزدەستىڭ بە وعان؟
— وتكەن جىلى تاجىريبە ىسىندە ءجۇرىپ كەزدەستىم.
— ۇلكەنىنە كەزدەسكەنىڭ بار ما؟
— بار. كەڭدىگى سەكسەن مەتر، ۇزىندىعى ۇمىتپاسام، ەكى ءجۇز الپىس مەتر...
— ءتىفۋ! — دەدى سىرباي بەتىن ءشۇيىرىپ، — ءجۇدا، سول عانا ما؟
— از با، ول؟! — دەدى بايجان.
— ءجۇدا، مەن ونىڭ اكە – باباسىن دايىن كوردىم.
— قايدا؟
— و. ءبىر زاماندا، — دەدى سىرباي داۋسىن ناشتەپ، — مەنىڭ بالا جىگىت كەزىمدە، قازالى جاقتىڭ ءبىر بايى، سىر بويىنا تۇگەل ساۋىن ايتىپ، ارىق قازدىرۋعا اسار سالدى. ءجۇدا، جۇمىسسىز جۇرگەن كەزىم ەدى. «جارلىنىڭ ءبىر تويعانى — شالا بايىعانى» دەيتىن ەدى عوي، ول كەزدە.
— ەستىگەنىم بار، كىتاپتان وقىدىم دا.
— ەستىسەڭ سول، — دەدى سىرباي، سول كەزدەگى ءحالىن كوز الدىنا كەلتىرگەندەي قاباعىن شىتىپ اپ، — سونان الگى قازالىنىڭ بايى، اسارعا بارعانداردى قارىق قىلادى دەگەن سوڭ، ءوزىم سياقتى تاماق ىزدەگەندەرگە ەرىپ مەن دە كەتتىم. باردىق. شاماسى، ەكى-ۇش جۇزدەي كىسى جينالدىق.
— از عوي، — دەدى بايجان.
— قايدان از بولادى، ول كەز ءۇشىن ءجۇدا كوپ كىسى ول. وسى كەز دەيمىسىڭ، ون مىڭداپ جينالا قالاتىن، ارىق قازىلسا؟
— كەشىرىڭىز! اياقتاڭىز كەڭەسىڭىزدى.
سىرباي از كىدىرىپ، ءسوزىنىڭ جالعاسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ الدى دا:
— ءيا، سونىمەن، — دەدى، — جينالعان كىسى ارىق قازاتىن جەرگە باردىق. و كەزدە، بۇل ارادا ءاناتول مەن سەن سياقتى جەردى وقۋمەن ولشەيتىندەرى جوق. جەردى قازاقتىڭ قارا توقپاعىمەن ولشەيدى. بىلەمىسىڭ، قالاي ولشەيتىنىن؟
— جوق.
— بىلمەسەڭ... كوزى قاراقتى دەيتىن بىرەۋ ارىقتى جۇرگىزەمىز-اۋ دەگەن بەتكە قاراپ ەتپەتىنەن جاتادى دا، يەگىن جۇدىرىعىنا سۇيەپ، الدىڭعى جاعىنا قارايدى، سوندا، كوزى ارىقتى جەتكىزەمىز-اۋ دەگەن تۇستى بوگەتسىز شالا السا، سۋدى اپارا الامىز دەپ جوريدى، شالا الماسا، اپارا المايمىز دەپ جوريدى.
— قىزىق ءادىس ەكەن...
— سونان ارىق قازاتىن ولكەگە باردىق، مەن سياقتى كۇنگە جايعان تۋلاقتاي ءجۇدا قىرىسىپ قالعان قاساڭداۋ ءبىر قارت باستاپ اپاردى.
بايجان مىرس ەتىپ كۇلدى.
— ءيا، ءيا، — دەدى سىرباي دا ەزۋ تارتىپ، — ءجۇدا اۋماعان مەن!.. ونىڭ قاسىندا مەنىڭ ءاجىمىم ازداۋ؛ ول ءجۇدا مەنەن دە سوراقى. بەت-اۋزىنىڭ قىرتىسى — جاڭبىردان كەيىن ايعىزدانىپ جارىلاتىن ءبىزدىڭ دايرا جەرىنىڭ قابىرشاعى سياقتى... سو كارىڭ ءجۇدا باستاپ تا اپاردى، پالەنى دە باستادى — ارىقتىڭ جولىندا وقپان بار ەكەن دەپ. كوبىمىز «وقپاننىڭ» نە ەكەنىن ول كەزدە بىلمەيدى ەكەنبىز. شال بىزگە ءتۇسىندىردى. «مۇندا وقپان بارىن قايدان ءبىلدىڭ؟» — دەپ ەدىك، شال بەتىن ارىق قازىلاتىن جاققا قاراتىپ ەت-بەتىنەن جاتا قالدى دا، «ايتام عوي، بۇرىن ءبىر كورگەنىمنەن بۇل ارانىڭ جەرى قايقاڭ تارتىپ تومەندەپتى، استىندا انىق وقپاي بولدى» دەدى.
— تەكسەردىڭىزدەر مە؟ — دەپ سۇرادى بايجان.
شال: «وقپان بوپ، ءجۇدا ەڭبەگىمىز دالاعا كەتپەسىن، اۋەلى سول ارانى قازىپ كورەيىك» دەدى. قازدىق. ءجۇدا كورگەن جوق ەكەنبىز، كەرەمەتتى! — دەدى سىرباي، وقپان ءقازىر الدىندا تۇرعانداي، ۇرەيلەنگەن داۋىسپەن، — قازا باستاعاندا-اق استى قۋىس سياقتانىپ دۇڭگىرلەپ كەتتى!.. تەرەڭدەگەن سايىن دۇڭگىرلەي تۇسەدى!.. ءبىراق، جەتكىزبەيدى!.. بىرەۋلەر «وسىنى اۋرەشىلىك، جوققا قينالمايىق» دەسە، شال «قازايىق» دەپ بولمايدى... سونىمەن، قىسقاسى، ءجۇدا «ولدىك – تالدىق-اۋ» دەگەندە، ارجاقتان وقپان شىعا كەلدى!..
— يە، ال؟ — دەدى بايجان ەلەگىزىپ.
شال: «وقپان دەگەن ءبىر پالە ەكەن دە!.. جەر استىنىڭ دۇڭگىرلەۋى كۇشەيگەن كەزدە، «وقپان تەرەڭ بوپ تۇبىنە كەتىپ قالارسىڭدار» دەپ، قازۋعا تۇسكەن جىگىتتەردىڭ بەلىنە ارقان بايلاپ، ارقاننىڭ ۇشىن، قازعان جەردى اينالا قاققان قازىققا بايلاپ قويعان. سو بولماسا، ءجۇدا، ولگەن ەكەن قازعان جىگىتتەر!..
— ارينە! — دەدى بايجان، وقپانعا قۇلاۋ ءقاۋپىن كوز الدىنا كەلتىرگەندەي.
— قازىلعان جەردىڭ كەمەرىنەن ءبارىمىز انتالاي قاراپ تۇرعانىمىزدا، جىگىتتەر، شاماسى... ون قۇلاشتاي تەرەڭدەپ بارعان كەزدە، استىڭعى جاقتارى وپىرىلا كەپ قۇلادى!.. جىگىتتەر، ءجۇدا، كۇپ بەرىپ، ءارى قاراي ءتۇستى دە كەتتى!.
— سونان سوڭ؟
— ارقاننان تارتىپ سۋىرىپ الدىق.
جۇرت ءارتۇرلى جوبالار ايتتى: بىرەۋلەر — «وسىنداي جەردە ايداھار جاتادى دەگەن» — دەدى... بىرەۋلەر — «شايتانداردىڭ مەكەنى بولادى دەگەن» — دەدى... بىرەۋلەر — «جىلان پاتشالىعىنىڭ ورداسى وسىنداي بولادى دەسەتىن» دەدى... ەندى بىرەۋلەر — «وسىنداي ۇڭگىرلەر تامى ەسىگىنىڭ الدىندا بولادى دەيتىن» دەدى... اركىم ءار جوبا ايتىپ، سودان ۇرەيلەنگەندەر، كەتەيىك دەپ قوبالجىپ ەدى، باستىق شالىمىز «قۋىستان باسقا تۇك جوق مۇندا، تاس بايلاپ ارقان جىبەرىپ تەرەڭدىگىن شامالايىق» دەپ بولمادى...
— ولشەدىڭىزدەر مە؟...
— تاس بايلاپ ءبىر ارقان جىبەردىك، ءجۇدا جەتپەدى... تارى ارقان جالعادىق. ول دا جۇق بولمادى!.. كورمەگەنگە وتىرىك، ماعان شىن، — دەدى سىرباي، — تاعى ءبىر ارقان جالعاپ، سول ورتالاعاندا بارىپ، تاس وقپاننىڭ تۇبىنە تيگەن بەلگىسىن كورسەتتى.
— اپىراي، تەرەڭ ەكەن، سىرەكە. مەن ونداي وقپاندى ەستىگەن دە، كەرگەن دە جوقپىن. سونىڭ كەڭدىگىن بىلە المادىڭىزدار ما؟
— كىم بىلەدى ونى، الگىندەي تەرەڭدىگىن كورگەن سوڭ جۇرتتىڭ ءجۇدا زارەسى كەتىپ، بىتىراي قاشتى. مەن دە تارتىپ وتىرىپ، ەلدەن ءبىر-اق شىقتىم.
— كەرەمەت ەكەن، — دەدى بايجان «ءسوزىم ءبىتتى» دەگەندەي، كەسكىنىنە قاراي قالعان سىربايعا، «وسى كەڭەستى نەگە قوزعادىڭ؟» دەگەن تۇرمەن.
از كىدىرگەن سىرباي:
— ساعان بۇ كەڭەستى ايتقان سەبەبىم، — دەدى بايجانعا، — مەنىڭ كوڭىلىمە ءجۇدا، ءبىر ءقاۋىپ ۇيالاپ تۇر.
— قانداي؟
— «قۇس تۇمسىق» دەيسىز عوي، سىرداريا كانالىنىڭ ءبىر باسى شىعاتىن ءيىنىن؟
— يە، دەيمىز — دەدى بايجان سىربايعا سۇعىنا قاراپ، ءقاۋىپتى بىردەمە ايتقالى كەلە جاتقانىن ەندى عانا جوبالاپ.
— شىركىن، ءجۇدا جاقسى جەر عوي، ارىقتىڭ باسىن الۋعا!.. دايرانىڭ، كىلت بۇرىلاتىن ءيىنى. سۋدىڭ ناق ۇرما جەرى... جاعانى جىرساڭ-اق ىتقىپ شىعا كەلەدى.. بەر جاعى قايقاڭداۋ جازىق، قانداي دومالايدى وعان قاراي سۋ!..
— ونى بىلەمىز، — دەدى ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسىن بىلگىسى كەلگەن بايجان، — وسى ءسىز ايتقان بەلگىلەرى عوي، اناتوليي كوندراتيەۆيچ قىزىقتىرعان. نە ءقاۋىپ بار دەگىڭىز كەلەدى سوندا؟
— وقپان بار ما دەيمىن.
— وقپان؟!. — دەدى بايجان جىلان شاعىپ العان ادامداي ۇرپيە قاپ، — قايدا؟
— قۇس تۇمسىقتىڭ بەرگى بەتىندەگى قالىڭ شەڭگەل شىققان قايقاڭدا.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— سەن ءجۇدا قورقىپ قالدىڭ عوي، كۇيەۋ، — دەدى سىرباي، — ءجونىڭ بار قورقاتىن. قورىقپاعاندا شە؟ وسى قازىلاتىن كانالعا سەنىڭ قايىن اتاڭنىڭ قانشا ەڭبەك سىڭىرگەنى ماعان ءجۇدا بەلگىلى ەمەس پە؟ مەن كىسىنى كوزىنە ماقتاۋدى بىلمەيتىن اداممىن، سىرتىنان ايتۋعا بولادى، ەگەر ءاناتولدىڭ وسى كانال جۇمىسىنا توككەن تەرىن جيناسا ۇلكەن ءبىر كول بولار ەدى...
— نەلىكتەن ويلايسىز ءسىز، كانال جولىندا وقپان بار دەپ؟ — دەدى بايجان، — كانال جوسپارلانۋدان بۇرىن ونىڭ جولى عىلىم جولىمەن زەرتتەلگەن عوي.
— ءوزىم دە ءجۇدا سونى ايتقالى كەلەم عوي، — دەدى سىرباي، — وقپاننان ارتىق پالە بار ما؟ كوپتىڭ تەرىن توگىپ قازعان كانالىنىڭ الدىنان وقپان شىقسا، ودان ارتىق قىرسىق بولار ما؟ اكەم ايتىپ وتىراتىن ەدى، «قوقاننىڭ بەگى قازدىرعان ءبىر ارىق وقپانعا كەزدەسىپ... قايرانىڭ سۋىن تارتا جونەلىپ... تۇگەل جۇتىپ قوياتىن ءقاۋپى تۋىپ... ەل ءجۇدا ساسىپ... جاعانى تاس بايلاپ ارەڭ بەكىتتىك» دەپ. سول بەلگىسى ءالى بار. سونداي ءبىر وقپانعا جولىقساڭ ءجۇدا پالە عوي!..
— ارينە.
— كانال قازۋ جۇمىسى باستالۋىنا ءجۇدا كوزىم جەتكەن سوڭ، اناۋگۇنى جاتتىم دا ويعا كەتتىم. وتكەندى دە ويلاپ جاتىرمىن، ءجۇدا قازىرگى كۇندى دە ويلاپ جاتىرمىن، كەلەشەكتى دە ويلاپ جاتىرمىن... ءجۇدا سول ويدا جاتقانىمدا، وقپان قۇرىپ قالعىرى قايدان ەسىمە تۇسە قالعانىن بىلمەيمىن!.. جۇرەگىم زىرق ەتە تۇسكەنى، سوندا!...
— نەگە؟
— قۇس تۇمسىقتىڭ بەرگى قايقاڭ استىندا وقپان بار ما دەگەن وي كەپ!...
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. سول وي كەلگەن سوڭ ءجۇدا ءداتىم شىداماي، جۇرت شىرت ۇيقىدا جاتقان كەزدە اتىمدى ەرتتەدىم دە، كەتتىم دە قالدىم.
— قايدا باردىڭىز؟
— قايدا بولۋشى ەدى؟ قۇس تۇمسىققا دا! اي ءجۇدا سۇتتەي جارىق ەدى. كۇدىك العان جەرىمە جەتتىم دە، جاتا قاپ قارادىم. «وقشى اتانىڭ وباسى» اتالاتىن توبەنى بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— بالا كەزىمدە قۇس تۇمسىقتىڭ بەرگى قايقاڭ تالاي ەشكى باعىپ ەم، سوندا «وقشى اتا وباسى» كوزگە ارەڭ شالىناتىن سياقتى ەدى، ەندى قاراسام قاقشيىپ بيىكتە تۇر. سوعان قاراپ، قۇس تۇمسىقتىڭ بەرگى بەتى تومەندەگەن بە دەپ ويلادىم. استىندا وقپان بولماسا نەگە تومەندەيدى ول؟ بۇل ءبىر.
— بالا كەز بەن ۇلكەيگەن كەزدىڭ كوزى بىردەي ەمەس قوي، سىرەكە! سوڭعى كورگەندە كوزىڭىز الداپ جۇرمەسە؟
— ولاي ەمەس قوي دەيمىن، كۇيەۋجان. ءوزىم جامان بولعانمەن، ءجۇدا كوزىم جاقسى. كورۋىم بالا كەزىمدەگى قالپىندا.
— مۇمكىن، — دەدى بايجان، — تەك بالالىق شاعىڭىز الداتپاسا دەگەنىم عوي.
— ولاي ەمەس، شىراعىم. سەن سياقتى وقىعان كىسى ەمەس، ءبىز سياقتى قاراڭعى كىسى، ءبىر كورگەنىن سوقىردىڭ تاياعىڭداي ۇمىتپايدى. ءبىر دالەلىم الگى بولسا، ەكىنشى دالەلىم — سىر بويىندا قايقاڭ جەردىڭ ىلعالى شىعىپ سىزدانىپ جاتادى. «وقشى اتانىڭ» قاسىنداعى قايقاڭ، قۇرعاق؛ ءۇشىنشى — ۇلكەندەر ايتار ەدى: «ساسىقكۇزەن، تىشقان، جىلان سياقتى جاندىكتەر وقپاندى جەردەن ءىندى كوپ قازادى، نەگە دەسەڭ، ونداي جەردىڭ استى ىلعالسىز قۇرعاق بولادى» دەپ. مەن ايتىپ وتىرعان جەر، وعان دا ءجۇدا ءدال كەلەدى — قايقاڭ بەتى ىزگە سىيمايدى...
بايجان ويلانىپ قالدى...
— كۇدىگىم ءجۇدا كوبەيگەن سوڭ، — دەدى سىرباي، — تۇندە سول اراعا بارا ساپ، جىندى كىسىشە قايقاڭ ورلەي ەرسىلى-قارسىلى شاپتىم كەپ!.. شاپتىم كەپ!..
— نەگە؟
— جەر دۇڭكىلدەر مە ەكەن دەپ.
— دۇڭكىلدەدى مە؟
— «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەندەي، كەۋىل سەكەم العاندىقتان با، الدە راسى سولاي ما — اتىمنىڭ اياعى تيگەن جەر، ءىشى بوس تۇرعان بوشكە سياقتى قاڭعىرلاپ كەتكەندەي بولدى.
— ءىم-م-م! — دەدى بايجان ەندى سەنگەن سياقتانىپ.
— سولاي، كۇيەۋجان، — دەدى سىرباي كۇرسىنە دەم الىپ، — لايىم دا كەلە كورمەسىن مەنىڭ ايتقانىم.
سىربايدى تىڭداي وتىرا، ونىڭ سوزدەرىنەن كوڭىلىنە قاۋىپ الا تۋرا، بايجانعا كولدەنەڭ ءبىر وي كەپ كەتتى. ول مىناۋ ەدى: قازىلماق كانالدىڭ جولىندا، كانال ورتاسىن جارىپ وتەتىن قۇم توبە بار، ونىڭ بيىگىندە ەسكى قابىرعالار بار، سولاردىڭ اراسىندا «وقشى اتا» اتالاتىن وبا تۇرادى.
وسى وبا تۋرالى سىر بويىندا ەرتەگى بارىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجانعا بىلايشا بايانداپ بەرگەن ەدى: ەرتە زاماندا قالماق حانى سىرداريا بويىن جاۋلاپ الادى دا، باعىنعان ەلگە: «ماعان كۇنىنە ءبىر سابا قىمىز، ءبىر تۋ بيە، ءبىر سۇلۋ قىز اكەپ بەرىپ تۇراسىڭدار» دەپ ءامىر بەرەدى؛ شاراسىز ەل ءامىردى ورىندايدى... حان نوكەرلەرىمەن ءماجىلىس قۇرىپ قىمىزدى ىشەدى، تۋ بيەنىڭ ەتىن جەيدى... سودان كەيىن ءتۇن بولا نوكەرلەرىن تاراتىپ، قىزدى قاسىنا قوندىرادى، تاڭەرتەڭ موينىنا تاس بايلاتىپ سىردارياعا اعادى...
حاننىڭ وسى قىلىعىنان، جاۋلاپ العان ەلدىڭ سۇلۋ قىزى تاۋسىلۋعا اينالادى... ءبىراق، امالى نەشىك!..
سول ەلدە ءوزى كەدەي، ءوزى باتىر ءبىر جىگىت بولعان ەكە.ن دەيدى. جىگىتتىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن شەشەسى جانە قارىنداسى بار ەكەن دەيدى. قارىنداسى، «اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار» سۇلۋ ەكەن دەيدى. قالماق حانى ەلىن جاۋلاپ العاندا، جاڭاعى جىگىت سوعىستىڭ جۋان ورتاسىندا بولادى دا، جەڭىلگەن سوڭ، حاننان ىعىسىپ، سىر بويىنان كەتىپ، قاراتاۋعا پانالايدى. شەشەسى مەن قارىنداسىن ەزىمەن الا كەتەدى. تاۋدىڭ بيىگىندەگى ءبىر تاس ۇڭگىرگە ۇي-ىشىمەن ورنالاسقان جىگىت، تىرشىلىك جاساۋ قامىنا كىرىسەدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ ءوسىرىپ پايداسىن كەرەتىن مال جوق. سەنگەنى — بويىنداعى قۋاتى عانا. جىگىت مەرگەن ەكەن دەيدى. تاۋدا اڭ كوپ، ولاردى اۋلاپ كۇن كورۋگە بولادى. جىگىت سول كاسىپكە كىرىسىپ تاماق اسىرايدى. جاۋ باسىپ الاردان بۇرىن جىگىت سىر بويىندا ەگىن كاسىبىمەن شۇعىلداناتىن ديقانشى ەكەن. اڭىن اۋلاي جۇرە، جىگىت سول كاسىبىن اڭسايدى.
تاۋدىڭ باسىندا ەگىنگە لايىق قارا توپىراقتى يىندەر بار، ءدان سەپسە ونە كەتەتىن؛ ەگىندى سۋارارلىق سۋ دا بار: بيىكتەپ بۇلاقتى بوگەپ، كەرىز ارقىلى يىنگە اكەلۋگە بولادى. جوعى، تۇقىمدىق ءدان! ونى قايدان الادى؟
جىگىت ءبىر كۇنى تاس ۇڭگىردە وتىرىپ، شەشەسى مەن قارىنداسىنا وسىنى ايتىپ مۇڭايادى. ۇلىنىڭ مۇڭىن قالاي جەڭىلدەتۋدى بىلمەگەن اناسى، ىلىككەن ءبىر ءتۇيىر ءدان نەعىپ شىقپاس ەكەن دەگەندەي، بەيبىت كۇندە ەگىن جۇمىسىنا پايدالانعان كيىم-كەشەكتەرىن قاعىپ-سوعىپ، قالتالارىن اقتارا باستايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، بيدايدىڭ جالعىز ءتۇيىر ءدانىن تابادى. وسى ءداندى ولار جەرگە وتىرعىزىپ، كۇز ءبىر ۋىس ءدان جينايدى. كەلەسى جىلى سول داندەردى قايتا سەبەدى... ءۇي ورنىندا جەرگە جايقالىپ جاسىل ەگىن وسەدى...
قۋانىشتى جىگىت اڭىن اۋلاي بەرەدى. ول اڭعا شىقسا جۇمالاپ ءجۇرىپ قالادى ەكەن. سونداي ءبىر جولدان قايتسا، شەشەسى زارلاپ وتىر: حاننىڭ تىمىسكىلەۋشىلەر ۇڭگىردى تاۋىپ اپتى دا، قارىنداسىن الىپ كەتىپتى...
قارىنداسىنىڭ ءحالىن كوز الدىنا كەلتىرگەن جىگىت نە ىستەۋگە بىلمەي ساسادى. مىنە شاباتىن اتى جوق، جاياۋ جەتكەنشە قارىنداسى ءتىرى دە قالمايدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ساسقان جىگىتكە:
— بالام، — دەيدى شەشەسى، — قارۋىڭ بار باتىر ەڭ، وسى تاۋدىڭ باسىنان، سىر جاعاسىنداعى حاننىڭ ورداسىنا ساداق تارت!.. جەبەنىڭ باسىنا تەمىر قاداما، بيدايدىڭ ءدانىن قادا، ءداننىڭ قۋاتى تەمىردەن كۇشتى دەيتىن بابالارىڭ!.. قارۋىڭا ىزا قوسىلسا، اتقان وعىن، حان ورداسىنا جەتەر دە، ولتىرەر!..
ىزالى باتىر، تاۋداعى ءبىر بيىك شىڭعا شىعادى دا، جەبەسىنىڭ باسىنا ءدان قاداپ، سىر بويىنداعى حان ورداسىنا ساداق تارتادى... سول ساتتە حان تۇنگى ءماجىلىسىن اياقتاپ، نوكەرلەرىن تاراتىپ، جىگىتتىڭ قارىنداسىن زورلاۋعا كىرىسكەن ەكەن دەيدى... قارۋلى جاس قىز حاننىڭ زورلىعىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ەكەۋى الىسىپ جۇرگەندە... حان «اھ!» دەيدى دە، كەۋدەسىن باسا قۇلايدى!... نە بولعانىن بىلمەگەن قىز، قۇلاعان حانعا ۇڭىلسە، كەۋدەسىنىڭ قولىمەن باسقان جەرىنەن شاپشىپ قان اتادى!.. حان ءولىپ بارا جاتادى!.. قىز ۇيدەن قاشىپ شىعادى دا، قالىڭ سەكسەۋىلگە تىعىلادى... ەرتەڭىنە اعاسى دا جەتەدى... حاننىڭ ولگەنىن بىلگەن جۇرت كوتەرىلىس جاساپ، جاۋدى جەرىنەن قۋادى... جاۋدى قۋعان جۇرت، حاننىڭ ءىشىن اقتارسا، اتىلعان ءدان جۇرەگىنە قادالىپ، قولقاسىنا كىرە توقتاعان ەكەن دەيدى... سودان، جاڭاعى جىگىت «وقشى اتا» اتالىپ، قارتايىپ ولگەندە، جۇرت ونى سوعىستا ولگەندەردىڭ اراسىنا كومگەن ەكەن دە، باتىردىڭ قابىرىن «وقشى اتا وباسى» اتاعان ەكەن دەيدى...
سىرداريا كانالىنىڭ اناتوليي كوندراتيەۆيچ جاساعان جوسپارىندا، كانال وسى وبا تۇرعان توبەنىڭ ءدال بەلىن كەسىپ ەتەتىن ەدى. سوعان سىرباي دا، باسقا قارتتار دا نارازىلىق كورسەتكەنمەن، كانالدىڭ گەومەتريالىق جولى باسقا جاققا بۇرىلۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. قارتتاردىڭ بۇل نارازىلىعىن پايدالانىپ. جول بەرۋشىلەر دە تابىلماي قويعان جوق. اقىرى، ءىستىڭ پايداسى الدىمەن سىربايدى جەڭىپ:
— امال نەشىك، — دەدى ول، اناتوليي كوندراتيەۆيچكە سوڭعى ءبىر جولىققانىندا، — جۇرت جۇمىسىنا، قايسىسى ەكەنىن بىلمەيمىن، پايعامباردىڭ دا بىرەۋى بالاسىن قۇرمالدىققا شالىپتى دەسەدى، «وقشى اتا» ۇشپاقتى اقسارىباس نياز ايتتىم دا، ءجۇدا، بەردىم رۋقساتىمدى!
اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ەستۋىنشە، سىرباي ءبىر سەمىز اقسارىباس قويدى «وقشى اتانىڭ» باسىنا اپارىپ سويىپتى دا، شال-كەمپىرلەردى ەرتە بارىپ، اسىپ بەرىپتى. سوندا، نياز شالىپ جاتىپ: «جارىقتىق، وقشى اتا! — دەپ جىلاپ جىبەرىپتى دەيدى سىرباي، — كوپتىڭ قامىن جەگەن جاسايىق دەيتىن ەدى، نازالانا كورمە!»
رۇقساتىن بەرە وتىرا «وقشى اتا وباسى» بۇزىلۋعا سىربايدىڭ جانى اۋىراتىنىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجانعا ايتقان، سوندىقتان دا ول، «وقپان» ءقاۋپى تۋرالى سىربايدىڭ سوزدەرىن تىڭداي وتىرا «وسى كىسى ءالى دە وقشى اتاسىن قيماعاندىقتان ايتىپ وتىرعان جوق پا» دەگەن كۇدىكتە وتىردى. سول ويىن اڭعارا قويعانداي:
— سەن مۇنى الدە نە ويمەن ايتىپ وتىر دەمە، شىراق، — دەدى سىرباي، بايجانعا، — ارام وي دەگەندى مەن ءجۇدا بىلمەيتىن كىسىمىن، كۇدىكتى ويىم مەنى الدار دا. لايىم دا سولاي بولسىن! ءبىراق، ويلانباۋعا دا بولمايدى. بۇكىل قىزىلوردا وبلىسى بوپ قازعالى وتىرعان كانال!.. قانشا شىعىن ۇستالعالى تۇر... ول دا جۇرتتىڭ، قازىناسى. مۇنى قاراۋ ءجۇدا كەرەك. ەڭبەك بوسقا ولەتىن بولماسىن!..
— ارينە تەكسەرەمىز. ءسىز وسى قاۋىپتى اناتوليي كوندراتيەۆيچكە ايتتىڭىز با؟
— ايتا العان جوقپىن. وسى جولى ايتپاق ەم، ويدا جوقتا اۋىرا قاپ ەسىمدى شىعارمادى ما!.. ەندى وعان ەستىرتكەنشە سەن تەكسەر.
— بولسىن! — دەدى بايجان.
ونىنشى تاراۋ
جاڭا جوسپار
ادەيىلەپ زەرتتەگەن گەولوگيالىق پارتيا، جاڭا كانالدىڭ بويىندا وقپاننىڭ بارىن انىقتاپ بەردى. زەرتتەۋدىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل وقپاننىڭ تەرەڭدىگى مەن كەڭدىگى قۇلاق ەستىمەگەن مولشەردە بولىپ شىقتى.
گەولوگيالىق پارتيا باسقارۋعا موسكۆادان كەلگەن پروفەسسوردىڭ جوبالاۋىنشا، بۇل وقپان ءبىر زاماندا جەر استىمەن سىردان تەرىسكەي-شىعىسقا قاراي اققان وزەننىڭ ارناسى، وزەن بەتپاقدالانىڭ تەرەڭ استىندا دەپ مولشەرلەنىپ تەڭىزگە قۇيۋ كەرەك تە، ءبىر زاماندا سارقىلۋ كەرەك. ونداي سارقىلعان، نە كەپكەن وزەندەر جەر تاريحىندا كەزدەسە بەرەدى. مىسالى، ورىنبور مەن اقتوبەنىڭ اراسىنداعى «ەلەك تۋزى» اتالاتىن، جەر استىنان شىعاتىن ور قاش تۇز، ءبىر كەزدە جەر استىمەن اعىپ، كەيىن قاتىپ قالعان سورتاڭ وزەن. موسكۆا ماڭىندا، مىڭ مەترگە جاقىن تەرەڭدەگى جەر استىندا تۇز بوپ بايلانىپ قالعان كول بار. پروفەسسوردىڭ بەكىتۋىنشە، جەر استىمەن اعاتىن وزەن ءالى دە بار سياقتى. مىسالى، ونىڭ ايتۋىنشا، الاتاۋدىڭ الماتى تۇسىنداعى ءبىر بيىك اسۋىنا بىتكەن «ەسىك» اتتى كول، جەر استى ارقىلى بالقاش كەلىمەن بايلانىسىپ جاتادى. وعان دالەل — فورەل اتالاتىن بالىق بالقاش كولىندە وسەدى. ەسىكتە جوق بۇل بالىق، تەك كوكتەم كەزىندە عانا پايدا بولادى. بۇل، فورەلدىڭ ۇرىق شاشاتىن كوزى. ۇرىعىن ول سۋى مۇزداي كولگە عانا شاشا الادى. ونداي كول تاۋدىڭ بيىگىندە عانا كەزدەسەدى. ەگەر ەسىكتىڭ جەر استى ارقىلى بالقاشپەن بايلانىسى بولماسا، ۇرىق شاشار كەزدە عانا بۇل فورەل قايدان پايدا بولادى؟..
كانال جولىندا وقپان بارلىعى انىقتالعاننان كەيىن، جۇرتتىڭ اۋزىنداعى ءسوز كوپكە دەيىن سول عانا بولدى. «ەگەر،- دەپ دۋىلداستى جۇرت، — وقپان بارى سەزىلمەي، كانال قازىلا بەرسە، قانشا قاراجات، قانشا ەڭبەك دالاعا كەتەر ەدى!.. كانالعا شىعارىلعان سىردىڭ سۋى وقپانعا كەتسە ءتىپتى ماسقارا بولار ەدى... وندا، ءبىزدىڭ وبلىس تۇگىل، وسى وزەننەن عانا كۇن كورىپ تىرشىلىك جاساپ وتىرعان ورتا ازيانىڭ كوپ ولكەسى قۇراماي قابار ەدى!..
جاندارى سولاي تۇرشىككەندەردىڭ ىشىنەن، وقپاننىڭ شىعۋىنا سىرباي وزىنشە قايعىردى. وعان كەلگەن وي: «مۇنشا كەڭ وقپاننىڭ جاسالۋى، وقشى اتانىڭ ازىرقانۋىنان. ازىرقانباي قايتسىن، ۇشتىم، — دەدى ول سىرلاسىنا، — ءتيىپ جاتقان ءقابىرى قازىلىپ، سۇيەگى شاشىلعانىن نەگە جاقسى كورسىن، جارىقتىق!..» سولايشا زارەسى كەتكەن سىرباي، ءوزى سياقتى دىنگە، ارۋاققا سەنگىش كارى-قۇرتاڭداردى جيناپ اپ، كوپتىڭ كەزىنەن ۇرلانىپ، وقشى اتانىڭ باسىنا ءبىر سەركەسىن سويىپ باتا وقىتتى.
وقپاننىڭ تابىلۋىنا قاتتى قايعىرعان ادامنىڭ ءبىرى راحمەت. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، كانالدىڭ باسى ەندى قۇس تۇمسىقتان الىنبايدى، ودان الىنباسا، اۋدان ورتالىعى — قاباندىنى گۇلدەندىرۋ كەلدى سۋدىڭ ۇلكەن سارايىنا اينالدىرۋ ماسەلەسى وزىنەن ءوزى اياقسىز قالىپ قويادى. ونىڭ اتى — بۇل ورتالىقتىڭ كەلەشەگى ءبىتتى دەگەن ءسوز!.. ول ول ما، كانالدىڭ باسى بولارلىق ءيىن سىرداريانىڭ بۇل اۋداندى ارالاپ وتەتىن تۇسىنان تابىلا ما، جوق پا؟.. ەگەر تابىلماسا، راحمەتتىڭ كولحوزداردى قونىستاندىرام، ەگىس مادەنيەتىن ءارى ەسىرەم، ءارى كەڭەيتەم، اۋداندى ەڭ مادەنيەتتى اۋدانداردىڭ بىرەۋىنە اينالدىرام دەگەن تالابى بوسقا كەتپەي مە؟.. وسى ويداعى راحمەتتىڭ، سو ءبىر كەزدەگى الەم تاپىرىق كەسكىنىنەن جان شوشىرلىقتاي ەدى...
وقپان ماسەلەسى اناتوليي كوندراتيەۆيچكە راحمەتتەن دە ارتىق باتتى. اۋىر ويدىڭ زىلدەي سالماعىنان، ونىڭ بۇعان دەيىن تىپ-تىك جۇرەتىن دەنەسى بۇكىرەيىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى.. كۇلىمسىرەي قارايتىن ويناقى كەكشىل كوزى جانسىز مۇزداي مولدىرەي قالدى... جيرەندەۋ قويۋ قاستى قالىڭ قاباعى كوزىن جاۋىپ تەمەن سالبىراۋدان جادىرامادى... بۇرىن ول ءۇي ىشىمەن دە، تانىستارىمەن دە سويلەسكىش، قالجىڭداسقىش ەدى، ەندى ودان وزگەرىپ، «قاتەم قايدا» دەگەندەي ءوزى جاساعان پلانعا ۇنەمى ۇڭىلۋدەن باس كوتەرمەدى، باسقاعا مويىن بۇرمادى.. بۇرىن «ۇستىنەن تۇيە جۇرسە دە قوزعالمايدى» دەيتىن سالماقتى، سابىرلى ول، ەندى اشۋلانعىش، ۇرىسقاق بولدى... ءبىراق، ونىڭ بۇل قىلىعىنا ەشكىم دە ءجابىرلeنگەن جوق. نەسىنە جابىرلەنسىن، بىرەۋدىڭ حالىق پايداسىنا دەپ الدەنەشە جىل بويىنا جاساعان ەڭبەگى ءولۋ وڭاي بولىپ پا!... جۇرتتىڭ، تەك قورىققانى — «وسى كىسى جىندانباسا نە قىلسىن!...»
العاش، جاۋار بۇلتتاي بوپ وسىنشا قالىڭ تورلانعان ونىڭ كوڭىلسىزدىگى بىرتىندەپ ىدىرادى. ءبىرازدان كەيىن ول سابىرلى ويعا شومعان قالىپ كورسەتتى. ساتسىزدىككە ۇشىراعان پلانىنا ونىڭ ەندىگى ءتونۋى-تالاي ۋاقىت ەمدەپ ءجۇرىپ، جازا الماي ولتىرگەن سىرقات ادامنىڭ جانسىز دەنەسىنە دارىگەردىڭ تونە قاراپ «قالاي قاپى جىبەردىم!» دەپ تولعانۋىنا ۇقسايتىن ەدى...
ونىڭ وسىنداي جان تولقىنىن وزگەلەردەن گورى بايجان تەرەڭىرەك ۇقتى. سوندا وعان كەلگەن وي شالعا قوسارلانا قايعىرۋ ەمەس، ونىڭ دەرتى جازىلۋعا جاردەمدەسۋ ءۇشىن، اقىلدىڭ دا، سەزىمنىڭ دە بارلىق قۋاتىن جيناپ، اسىقپاي، ساسپاي، مىنا تۇيىقتان جول تاۋىپ شىعۋ كەرەك، سوندا عانا ول داعدارعان قايىن اتاسىنا دا، حالىققا دا جاردەمدەسە الادى...
بۇعان جالعىز-اق قۇرال بار، ول — ساتسىزدىككە ۇشىراعان پلاننان شارۋاشىلىق، تەحنيكالىق جانە مادەنيەتتىك جاعىنان ارتىق بولماسا كەم تۇسپەيتىن جاڭا پلان جاساۋ.
بايجان وسى ويدا جۇرگەن كەزدە، ءبىر كۇنى قايىن اتاسىمەن ەكەۋىن وبكومنىڭ سەكرەتارى شاقىردى. بۇعان دەيىن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا قامقورلىق جاساپ، قالانىڭ ەڭ جاقسى دارىگەرلەرىنىڭ قاراۋىن ۇيىمداستىرعان جانە ءوزى دە ءجيى حابارلانىپ حال-جايىن ءبىلىپ تۇرعان سەكرەتار شاقىرعان ادامدارىمەن امانداسىپ، ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا وتىردى دا ءسوزىن باستادى.
— حال، ارينە، اۋىر، — دەدى ول، — بۇل جاعدايدىڭ ماعان سىزدەردەن كەم باتپاۋى كۇدىكتەرىڭىز بولماس دەپ ويلايمىن. ءبىراق، بۇدان سارىۋايىمعا سالىنۋ كەرەك پە؟ ارينە، كەرەگى جوق. ءبىز — بولشيەۆيكپىز. ءبىز المايتىن قامال جوق... مۇمكىنشىلىكتىڭ ءبارى قولىمىزدا: جەر بىزدىكى، سۋ بىزدىكى... ءبىزدى داريانىڭ ءبىر ءيىنى الداعانمەن، بار ءيىنى الدامايدى... سىردىڭ بار ولكەسىندە وقپان جاسىرىنىپ جاتۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، وقپانى جوق جەردى تابۋىمىز كەرەك. جانە تەز تابۋىمىز كەرەك، ۇزاق سوناردى ۋاقىت كوتەرمەيدى. ۇكىمەت قاراجاتتى دا، ماتەريالدى دا جەتەرلىك قىپ بەرىپ وتىر. جۇرتتىڭ قولى جۇمىسقا اشۋلى. ەندەشە، كانالدىڭ ساعاسىن قايدان الۋدى ويلانايىق تا، تەز شەشەيىك.
كۇتپەگەن جەردەن، بولاشاق ءىس تۋرالى ءبىرىنشى پىكىردى اناتوليي كوندراتيەۆيچ ايتتى. ءالى دە قۋاتى كىرىپ بولماعان ول، اقىرىن جانە توقىراپ سويلەگەنمەن، تەرىن سۇرتە وتىرا، كولدەنەڭ سوزدەردى ارالاستىرماي، تۋرا ۇسىنىسىن سويلەدى.
— كانالدىڭ ساعاسى، — دەدى ول، — وزەننىڭ شۇعىل بۇرىلاتىن يىنىنەن الىناتىنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. ونداي يىندەر سىردىڭ بارلىق جاعاسىندا كەزدەسە بەرگەنمەن، كوبىنىڭ تۇسىندا ەگىنگە لايىقتى تاناپتار بولمايدى. كەيدە، ونداي تاناپتار بولا تۋرا، جەرىنىڭ توپىراعى قولايلى كەلمەيدى. ءوزى دە، جەرى دە قولايلى يىندەر داريانىڭ بۇل تۇستاعى ولكەسىندە ەكەۋ-اق: ءبىرى — قۇس تۇمسىق، ءبىرى — باقاباس. بۇل ەكەۋىن سالىستىرعاندا، ەڭ قولايلىسى باقاباس ەدى، سونى بىلە تۇرا، كانال ساعاسىن قۇس تۇمسىقتان الۋدى جوسپارلاۋ سەبەبىمىز نەلىكتەن؟
پوليەۆوي از دامىلداپ، سەبەپتەرىن ايتتى.
— بىرىنشىدەن، — دەدى ول، — باقاباستان وتە داريا دوعاداي بوپ ءيىلىپ بارىپ تۇزەلەدى. داريا قاتتى تاسىعان جىلدارى، وسى يىلگەن تۇسقا سەڭ بوگەلىپ، سۋدىڭ اعىسىن جابادى دا، وڭ جاقتاعى قايقاڭ دالاعا تاسىعان سۋ توگىلەدى، ءسويتىپ جەر-دۇنيەنى سەل قاپتاپ، قايلاڭ كولگە اينالىپ، كوپ جىلدار قۇرعاماي جاتادى، پايداعا اسۋدان قالادى... ەكىنشىدەن، تاسىعان سۋ جاردان جاي عانا اسىپ توگىلسە دۇرىس قوي، كەيدە، ولاي ەتپەي جاردى جىرا توگىلەتىنى بار، ولاي ەتسە، داريانىڭ ارناسى اۋىسىپ كەتۋى مۇمكىن. ارنا باقا-باستان اۋىسا قالسا، دارياعا ول وتە قاۋىپ. وندا، تالاس وزەنىنە ۇقساپ، داريا قۇمعا جوعالۋى مۇمكىن، ونىڭ اتى — داريادان ايرىلۋ دەگەن ءسوز. بۇل وقپاننان كەم اپات ەمەس...
بايجان مەن سەكرەتار بىرىنە ءبىرى تاڭدانعان كەسكىنمەن قاراپ قويدى.
— وسى داريانىڭ قۇمعا ءبىر زاماندا سولايشا ءبىر كەتۋى راس پا؟ — دەپ سۇرادى سەكرەتار.
— راس، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — وسى داريانى شيرەك عاسىر بويىنا زەرتتەپ كەلە جاتقان پروفەسسور ياكوۆليەۆتىڭ دالەلدەۋىنشە، بۇل داريا ءوزىنىڭ تاريحىندا ارناسىن ءۇش مىڭنان ارتىق رەت اۋىستىرعان. ءبىر زاماندا مۇنىڭ قاراتاۋدى جاعالاپ بارىپ بالقاش كولىنە قۇيعانى بايقالادى...
— سونىمەن، — دەدى سىردىڭ ارناسىن اۋىستىرۋ تاريحىن تۇگەل تىڭداعىسى كەلمەگەن سەكرەتار، — باقاباس تۇسىنا جىرىلعان جاعا قالاي بەكىگەن؟
— دەس بەرگەندە، وشارىلعان سەن، تەز قوزعالىپ كەتكەن دە، تاسىعان سۋ جىراقتان تومەن تۇسكەن. ؟كانە سۋ جاعانى كەڭ جىرىپ ۇلگەرمەگەن. تار جىراققا جۇرت تەز ارادا قارا بۋرامەن بەكىتكەن، سول بەكىنىس ءالى كۇنگە دەيىن مىزعىماي تۇر. دەگەنمەن، بۇل اسا قاۋىپتى ءيىن. سوندىقتان كانالدىڭ ساعاسىن ودان الۋعا مەن جولاعان جوقپىن دا، ءبىراق، كانالسىز دا ول جاعانى بەكىتۋ قاجەت ەكەندىگى تۋرالى تالاي رەت ماسەلە كوتەردىم، ونى ءوزىڭىز بىلەسىز...
— بىلەم، — دەدى سەكرەتار، — باقىتقا كەيدە باقىتسىزدىق باسشى بولادى دەگەن ءسوز بار. باقاباستى بەكىتۋ كەزەكتى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى بولاتىن. مۇمكىن، كانالدىڭ ساعاسىن ەندى سودان الارمىز دا، جاعانى ءبىرجولا بەكىتەرمىز؟
— ونى ىستەمەي امال جوق، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ. — كانالدىڭ ساعاسىن الۋعا تۋرارلىق ءيىن بۇل تۇستا بۋدان باسقا جەردە جوق... ەگەر ساعانى بۋدان باستايتىن بولساق، ۇلكەن جۇمىستارعا وسى باستان مويىنداۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، دوعالانعان يمەك ارنانى جويىپ، دوعانىڭ ەكى باسىن بايلاۋ كەرەك تە، وزەن ارناسىن تۋرالاۋ كەرەك. ول ءۇشىن، بەس-التى كيلومەترلىك تىڭ ارنا قازىلادى... ەكىنشى — داريانىڭ باقاباس جاق جارى ويلى-قىرلى، ولاردى باقاباس يىنىمەن تەڭەستىرىپ كوتەرۋ كەرەك... ءۇشىنشى — كانال ساعاسىنىڭ ەكى بوساعاسىن دا كەڭ، قىلىپ سەمەنتپەن بەكىتۋ كەرەك... ءتورتىنشى — سەن، بوگەگەندە سۋ جاعادان اسىپ توگىلسە، ويداعى قالالى جانە ەگىستىكتى قارىق قىپ كەتپەۋ ءۇشىن، سۋدى ۇستايتىن كوتەرمە سوعۋ كەرەك... داريانىڭ قۇمعا اۋىپ كەتۋ قاۋپىنەن وسىنداي شارالاردى قولدانعاندا عانا قۇتىلامىز، ول شارالاردى جۇرگىزبەي، باقاباستان كانالدىڭ ساعاسىن الۋعا بولمايدى.
— تۇسىنىكتى، — دەدى بايجان، — سىزگە ءبىر سۇراۋ بەرۋگە بولا ما، اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
— ارينە بولادى.
— ءسىزدىڭ بايانداۋىڭىزدان كانال ساعاسىن باقاباستان الۋ، قۇس تۇمسىقتان الۋدان شارۋاعا پايدالى سياقتى. ءسىز، تەك قانا، شىعىنى كوپ بولادى دەپ ويلاعان سياقتىسىز. نەگە ءويتتىڭىز؟ جاڭاعى سوزدەرىڭىزدىڭ ءبارى دالەلدى. ماسەلەنى ۇكىمەتتىڭ الدىنا وسىلاي قويعاندا، بۇل تۇستى بەكىتۋگە ۇكىمەت سىزگە جەتكىلىكتى قاراجات تا، ماتەريال دا بەرەتىن ەدى عوي؟..
— راس، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — سۋلاندىراتىن ەگىس كولەمى جاعىنان الىپ قاراعاندا، باقاباس ۆاريانتى قۇس تۇمسىق ۆاريانتىنان الدەقايدا باي. سونى بىلە تۇرا قۇس تۇمسىققا توقتاعان سەبەبىمىز، بىرىنشىدەن، وعان قۇرىلىس ماتەريالى ەكى ەسە از كەتەدى؛ ەكىنشىدەن، باقاباستان ول ەكى ەسە جىلدام بىتەدى؛ ۇشىنشىدەن، ەگەر جولىندا وقپان كەزدەسپەگەندە، ول جوندە دارياعا دەگەن قاۋىپ جوق تا.
— سونىمەن، ەندى باقاباسقا توقتايمىز با؟ — دەدى سەكرەتار.
— زەرتتەپ، وعان بايلانىستى ماسەلەنىڭ ءبارىن الدىن الا شەشىپ بولعاننان كەيىن، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
ءبىراق، بۇل جوسپاردى تەز ارادا جاساپ شىعارلىق قۋات اناتوليي كوندراتيەۆيچتە جوقتىعىن سەكرەتار بۇعان دەيىن دە بىلەتىن، ءقازىر دە كورىپ وتىر. ۇزاق ۇستاپ بارىپ ارەڭ ايىققان بەزگەكتىڭ سالدارىنان با، الدە وقپان قايعىسىنان با، وندا ءقازىر زەرتتەۋ جۇمىسىن باسقارارلىقتاي كۇش-قۋاتى جوق. سوندىقتان، سەكرەتاردىڭ:
— سوندا، بۇل جوسپاردى جاساۋدى كىمگە تاپسىرامىز؟ — دەگەن سۇراۋىنا، ءوز ءحالىن جاقسى بىلەتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— ارينە، بايجانعا! — دەپ جاۋاپ بەردى.
ولار وسىعان ۋادەلەستى. جاڭا جوسپار جاسالاتىن ولكەنى گەوگرافيالىق جانە گەولوگيالىق جاعىنان زەرتتەۋ ءۇشىن بايجان باسقارعان پارتيا ىسكە كىرىستى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
قۋانىش
باقاباس جوسپارىن جاساۋعا كىرىسكەن زەرتتەۋ پارتياسى، جازدى اياقتاي، قىزمەتىن ءبىتىردى. ونىڭ قورىتۋى بويىنشا، بۇل بەتكەيدە ەشبىر وقپان ءقاۋپى جوق. سول كەزدە، برەحۋنەس باسقارعان تەحنيكتەر مەن ينجەنەرلەر بريگاداسى دا كانال ساعاسىن بەكىتۋدىڭ، داريانىڭ يمەك ارناسىن تۇزەتۋدىڭ، كوتەرمە سوعۋدىڭ، قاۋىپتى جاعانىڭ وي-قىرىن تەگىستەپ، ەڭسەسىن كوتەرۋدىڭ، كانال بويىنا ءىرىلى-ۇساقتى شليۋزدەر مەن توعاندار سوعۋدىڭ جوسپارىن جاساپ بولدى. اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ جوباسى دۇرىس ەكەن — باقاباستى بەكىتۋگە ماتەريال، اسىرەسە سەمەنت پەن تەمىر قۇس تۇمسىقتى بەكىتۋدەن الدەقايدا كوپ كەرەك جانە ول ماتەريالداردىڭ ءبىرازىن تىسقارى رەسپۋبليكالاردان الماسا، قازاقستاننىڭ وزىندە جوق.
بايجان باستاپ زەرتتەگەن بريگادانىڭ مولشەرلەۋى بويىنشا، باقاباستان باستالاتىن كانالدىڭ جەر قازۋ جۇمىسى، قۇس تۇمسىق جوسپارىمەن شامالاس بوپ شىقتى. ءبىراق، بۇعان داريانىڭ يمەك ارناسىن تۇزەتۋ جۇمىسى كىرمەيدى. بريگادانىڭ ەسەپتەۋىنشە، بۇل تۇزەتۋدىڭ جەر قازۋ جۇمىسى، كانالدىڭ ماگيسترالىن قازىپ شىعۋدان كەم تۇسپەيدى، قاراجات پەن ادام كۇشى دە سودان كەم جۇمسالمايدى.
باقاباس ۆاريانتىن زەرتتەۋگە شىققان بايجان جۇمىسىن بىتىرگەننەن كەيىن قىزىلورداعا قايتتى. جاقا جوسپار وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىق مەكەمەسىندە قارالىپ بەكىلدى. ودان كەيىن وبكومنىڭ قاراۋىنا تاپسىرىلدى. بيۋرونىڭ ماجىلىسىنە، وزگە ماماندارمەن قابات اناتوليي كوندراتيەۆيچ تە شاقىرىلدى. بۇل كەزدە ول بەزگەكتەن ايىعىپ بولماي، ءالى دە ءالسىز ەدى.
جوسپار تۋرالى باياندامانى بايجان جاسادى. ونىڭ سالماقپەن دالەلدەي، ءاربىر ەگجەي-تەگجەيىنە توقتالا سويلەۋىنەن، ءوز مىندەتىنە الىپ اتقارعان ىستە تاجىريبەلىك جانە تەوريالىق جاعى كوپ ەكەندىگى بايقالدى. كانالدىق جوسپارىمەن قاتار، بايجان باقاباستىڭ ساعاسىنا اۋدان ورتالىعى دا كوشەتىندىگىن، بۇل قالانىڭ اتى دا المالىق بولاتىندىعىن، ونى مادەنيەتتى قالا قىپ سالۋ ءۇشىن نەندەي ماتەريالدار، قاراجات جانە كۇش كەرەكتىگىن ايتىپ شىقتى.
جاسالعان جوسپارعا بيۋروعا قاتىناسقانداردان قارسىلىق ايتۋشىلار بولعان جوق. تەك، ولاردىڭ تالقىعا سالعان ماسەلەسى — اۋەلى نەنى بۇرىن باستاۋ: كانالدى ما، وزەننىڭ ارناسىن تۋرالاۋدى ما؟ ەكەۋىن قاتار جۇرگىزۋگە وبلىستىڭ كۇشى كەلمەيدى. سوندىقتان كەزەككە قويۋ كەرەك تە، اۋەلى بىرەۋىن ءبىتىرىپ الىپ، ەكىنشىسىنە سودان كەيىن كوشۋ كەرەك.
بۇل تۋرالى اركىم ءارتۇرلى ۇسىنىستار جاساعاندا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءبىرىنشى كەزەكتە ارنانى تۋرالاپ، جاعانى بەكىتۋدى ۇسىندى. ەنتىگە سويلەپ ۇزاق دالەلدەگەندە ونىڭ قورىتىپ ايتقانى:
— يمەك ارنا تۋرالانباي، بەرگى جاق جاعا تەگىستەلىپ بەكىلمەي، جاڭادان ورنايتىن المالىق قالاسىن توپان باسۋ قاۋپىنەن، داريانىڭ قۇمعا اۋۋ قاۋپىنەن قۇتىلا المايمىز. مۇنى ىستەمەي كانالعا كىرىسسەك ەڭبەگىمىز دالاعا كەتۋى مۇمكىن...
سىرلاساتىن قايىن اتاسىمەن بايجان بۇل ماسەلە جونىندە بيۋرودان بۇرىن، وزدەرىنىڭ پاتەرلەرىندە دە ايتىسىپ، ەكەۋى كەلىسىمگە كەلە الماپ ەدى. دەگەنمەن، ءدال بيۋرو ماجىلىسىندە قايىن اتاسى بۇرىنعى پىكىرىن قولداي قويادى دەپ ويلاعان جوق ەدى. اناتوليي كوندراتيەۆيچ بيۋرودا ءوز پىكىرىن قولدان شىققان سوڭ، بايجان ونىمەن امالسىز ايتىسقا ءتۇستى. ءوز سوزىندە ول، ورىنسىز ساقسىنۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن، سوڭعى ون بەس-جيىرما جىل بويىندا قايتالاماعان ءقاۋىپتىڭ الداعى بىرەر جىلدا قايتالاۋى دالەلسىزدىگىن، ەندەشە اۋەلى كانالدى جۇرگىزىپ اپ، وعان سىبايلاس ىستەردى اسىقپاي كولعا الۋعا بولاتىندىعىن، قارت جانە سىرقات قايىن اتاسىنىڭ اشۋىن كەلتىرمەيتىن دارەجەدە جۇمساق، جاتىق تىلمەن ايتىپ بەردى.
— ەگەر، — دەدى ول، ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىنا تايانا، بەتىن قايىن اتاسىنا تۋرا قاراتىپ اپ، — ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىز بيۋرودا قابىلدانسا، بيىلعى كۇز، الداعى جاز تۇگەلىمەن وزەننىڭ ارناسىن تۋرالاۋمەن ەتەدى. ونىڭ اتى — كانالدىڭ ءوز قۇرىلىسى 1942 جىلدىڭ كوكتەمىن كۇتەدى دەگەن ءسوز. ونىڭ اتى، — دەدى بايجان، دالەلىن سالماقتانا تۇسكىسى كەلگەن ماقساتپەن، ءسوزىن قايتالاپ، — اۋداننىڭ ەگىستىك كەلەمىن ءوسىرۋدى، باي استىق الۋدى، كوشپەلى كولحوزداردى قونىستاندىرۋدى بىرەر جىل بوگەي تۇرۋ بولادى... اۋداننىڭ ورتالىعىن جاڭا قونىسقا اكەلۋ دە كەشىگەدى... مەملەكەتتىك كوزبەن قاراعاندا، مۇنىڭ اتى — كورىنەۋ كوزگە، سارايىمىزعا توگىلگەلى تۇرعان بايلىقتان باس تارتۋ بولادى. راس، اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءسوزى دە دالەلدى. ءبىراق، قايتالاپ ايتقاندا، سوڭعى ون بەس-جيىرما جىلدا ۇشىراسپاعان اپات الداعى جىلدا ۇشىراسار دەۋگە دالەلىمىز جوق. اۋەلى كانالدى ءبىتىرىپ الۋ قاجەت. مۇمكىندىكتى ەسەپتەگەندە، وعان جىل جارىم عانا ۋاقىت كەرەك. سودان كەيىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ مازاسىزداندىراتىن ىسكە كىرىسسەك، ارجاعىندا سونداي مەرزىمدە ورىنداپ تاستايمىز. سونىمەن، قايتالاپ ايتقاندا، مەنىڭ ۇسىنارىم: وسى كۇزدەن باستاپ كانال قۇرىلىسىنا كىرىسۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن قولعا الاتىنىمىز — ساعانى بەكىتۋ، باس ءشليۋزدى ورناتۋ، بۇل جۇمىستار كوكتەمگە دەيىن جەتەدى. جەر قازۋ جۇمىسىنا كوكتەمنەن كىرىسەمىز. تەحنيكانىڭ جانە ادامنىڭ كۇشىن ەسەپتەگەندە، الداعى جازدا، ءبىرىنشى كەزەكتە سۋلاندىراتىن جەرگە جەتكىلىكتى كانال تارماعىن قازىپ ۇلگەرەمىز. قالعانىنا اسىقپاي كىرىسەمىز دە، 1942 جىلدىڭ كوكتەمىنەن، باستى مىندەت قىپ وزەن ارناسىن تۋرالاۋدى قولعا الامىز...
بيۋروعا قاتىناسقان مامانداردىڭ كوپشىلىگى، بايجاننىڭ ۇسىنىسىن قولدادى. بۇل جوندە اسىرەسە قىزۋ سويلەپ، بايجان ۇسىنىسى الىنۋدى تالاپ ەتكەن راحمەت. دەگەنمەن، بيۋرو مۇشەلەرى ءوزارا اقىلداستى دا، ماسەلەنى ويلانا ءتۇسىپ شەشۋ ءۇشىن كەيىنگە قالدىردى.
كەيىنىرەك شاقىرىلعان بيۋرودا ءبىراز مامانداردىڭ پىكىرلەرىن تاعى دا تىڭداپ العاننان كەيىن، وبكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بايجاننىڭ ۇسىنىسىن قولداپ شىقتى.
— ءبىراق، — دەدى ول ءسوزىن قورىتاردا، — بۇعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ وكپەلى بوپ قالۋعا ءتيىستى ەمەس. ول كىسىنىڭ ءسوزى ساقتانۋدان عانا شىققان جوق، ويلانۋدان، دالەلدەۋدەن تۋىپ وتىر. بۇل ساقتىقتىڭ ارتىندا، از ۋاقىتتىڭ ەمەس، كوپ ۋاقىتتىڭ قامىن ويلاۋ، ولكەمىزدىڭ جانە داريانىڭ بولاشاق تاعدىرىن كەڭىنەن تولعاۋ جاتىر... سونىمەن قاتار، بايجاننىڭ ءسوزى دە جاندى: حالىقتىڭ اسىعا كۇتىپ وتىرعانى كانال!.. ول شەل دالانىڭ تەز سۋلانىپ گۇلدەنۋىن تىلەيدى. سوندىقتان، اناتوليي كوندراتيەۆيچ بولجاعان قاۋىپكە، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، قارسى شىعۋ قاجەت. ءبىز تابيعاتپەن تارتىسقا تۇسكەلى، انىعىراق ايتقاندا، سوعىسقالى وتىرمىز... سوعىسقان «جاۋدى» ساقتىقپەن عانا جەڭۋگە بولمايدى. وعان تاۋەكەل دە كەرەك. ارينە، اقىلعا سياتىن تاۋەكەل... بەكتاسوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسىن العاندا، ساعاعا ورنايتىن قالانىڭ دا، ەگىس ولكەلەرىنىڭ دە قاۋىپ بولاتىنى راس. ءبىراق قارتتاردىڭ دا، ءوزىڭىزدىڭ دە ايتۋلارىڭىز، داريانىڭ باقاباس تۇسىنداعى جارىنان توگىلە تاسۋى اندا-ساندا، ياعني جيىرما-وتىز جىلدا ءبىراق كەزدەسۋگە مۇمكىن كورىنەدى عوي. ەندەشە، ونداي قاۋىپتى الداعى بىرەر جىلدا نەگە كۇتەمىز؟ بۇل ءبىر. ەكىنشى، تەنتەك داريانىڭ شالدۋار قىلىعىن اياق استىنان كۇتىپ ۇنەمى ۇرەيلەنە بەرمەۋ ءۇشىن، بەكتاسوۆ جولداستىڭ جوسپارىنا دا ازداپ تۇزەتۋ كىرگىزەيىك. ونىڭ جوسپارىندا كوتەرمە سوعۋ بار عوي، ياعني، داريانىڭ تاسىعان سۋ توگىلەر-اۋ دەپ قورقاتىن الاسا جاعاسىنىڭ بەر-جاعىنا سۋدى توقتاتاتىن بوگەت جاساۋ. بۇل بوگەت داريانىڭ الشاق ەكى ءيىنىن جالعاستىرسا، جاعادان سۋ توگىلسە دە دالاعا كەتپەيدى. سايعا كول بوپ توقىراپ قالادى، وندا، قالانى دا، ەگىس دالاسىن دا سۋ باسىپ كەتە المايدى، تەك، كوتەرمەنى بيىك سالساق بولعانى... بۇل دا وڭاي جۇمىس ەمەس. ەنى ەلۋ مەتردەي، بيىكتىگى بەس-التى مەتردەي، ۇزىندىعى بەس-التى كيلومەتردەي كوتەرمە سوعۋ، كىشى-گىرىم كانال قازۋدان از كۇش تىلەمەيدى. مۇنى ىستەمەي جانە بولمايدى. ويتكەنى، پوليەۆوي جولداس ايتقانداي، داريانىڭ كەنەتتەن كۇتىلەتىن جاۋىنىڭ الدىندا قول قۋسىرىپ، باس ءيىپ وتىرۋعا مۇمكىن ەمەس. ءبىز مىلقاۋ كۇشتىڭ قورقىنىشىنان ىعىسپايتىن بولۋىمىز كەرەك...
ءبىرىنشى سەكرەتاردىڭ تولىقتىرۋىن قوسا، قۇرىلىستىڭ بايجان جوسپارلاعان كەزەگى بيۋرودا قابىلداندى. ىشتەي ءوز ۇسىنىسىنان قايتپاعانمەن، اناتوليي كوندراتيەۆيچ وبكومنىڭ سەكرەتارىنا قارسى كەلگەن جوق.
بيۋرودان كەيىن، دەنساۋلىعىنىڭ السىزدىگىن دالەل قىپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ وبكومعا كانال قۇرىلىسىنىڭ ناچالنيكتىڭ قىزمەتىنەن بوساتۋ تۋرالى ارىز بەردى. ونىڭ دەنساۋلىعى السىزدىگىن بىلەتىن بيۋرو مۇشەلەرى قارسى بولمادى دا، الدىن الا كەلىسىپ اپ، ول قىزمەتكە بايجاندى تاعايىندادى. اناتوليي كوندراتيەۆيچ دەنساۋلىعى تۇزەلگەننەن كەيىن، قىزىلوردا پلوتيناسىن جوسپارلاۋمەن شۇعىلدانۋعا ريزالاستى.
كانالدىڭ جاڭا ناچالنيگى بيۋرونىڭ قاۋلىسىنان كەيىن قالادان اكەتەتىن قاجەتتى ادامدارىن الىپ باقاباس ۋچاستوككە كوشتى. بولنيسا قىزمەتىنەن بوسانا الماعان گۇلنار، ورنىنا كىسى تابىلعانشا قالادا قالىپ قويدى. الداعى كوكتەمگە دەيىن جاسالاتىن جۇمىسقا كەرەكتى مولشەردە ادام جانە كولىك تاۋىپ بەرۋدى راحمەت موينىنا الدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىن تابۋ، جەتكىزۋ جۇمىسى سامارقانعا جۇكتەلدى.
قاباندىدان باقاباسقا كوشىرىلەتىن اۋدان ورتالىعى ۇلگىلى سوسياليستىك قالا بوپ ورنالاسۋعا جوسپارلانعانىن ءبىز بىلەمىز. ونىڭ جوسپارىندا، جەكە ادامداردىڭ ۇيلەرىنەن باسقا، بۇكىل اۋداندىق مەكەمەلەر تۇگەل سىياتىن سوۆەت ءۇيى، ينتەرناتى مەن ون جىلدىق مەكتەپ، كلۋب، بولنيسا، ەلەكتروستانسيا تاعى بىرنەشە قوعامدىق ۇيلەر، سارايلار سالىنۋى كەرەك. قۇرىلىس كەزىندە جۇمىسكەرلەر تۋراتىن ۇيلەر ۋاقىتشا عانا قالانىپ قويماي، كەيىن اۋداننىڭ جانە اۋدان ورتالىعىنداعى كولحوزدىڭ تۇپكىلىكتى پايداسىنا جارارلىقتاي بوپ جاسالۋ كەرەك.
كانالدىڭ ساعاسىن بەكىتۋگە، شليۋز سالۋعا قاجەتتى ماتەريالداردىڭ ءبىرازى قازاقستاننان تىسقارى جەردەن الىناتىنىن بىلەمىز، مىسالى، اعاش سىبىردەن، تەمىر ماگنيت، سەمەنت ورالدان، ستاندارتتىق ۇيلەر لەنينگرادتان...
وسى ماتەريالداردى الۋعا سامارقاندى اتتاندىرعاننان كەيىن، بايجان ىسكە كىرىستى. بۇل اراعا مەكەندەگەن ەلدىڭ بايقاۋىنشا، جەر بوپ جارالعالى تىپ-تىنىش تاعىلىق قالىپتا جاتقان سىردىڭ جاعاسىندا قىزۋ قيمىلدان تۇمانداي شاڭ كوتەرىلىپ، تارسىل-تۇرسىل كوبەيە باستادى...
ءىستىڭ سونداي قارقىنمەن باستالىپ جاتقان شاعىندا، ءدۇبىر ەستىلسە ويناقشىپ مازاسى كەتەتىن جۇيرىك سياقتانىپ، قىزۋ قيمىلدىڭ دىبىسىن ەسىتىپ قالادا جاتۋعا شىداي الماعان ادامداي، ءبىر كۇنى قۇرىلىس باسىنا سالىپ-ۇرىپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ كەلىپ قالدى. وقپان وقيعاسىنان بەرى ءتۇسىپ كەتكەن ونىڭ ەڭسەسى، مىنا قىزۋ ءىستى كورگەننەن كەيىن، سۋعا جىبەرگەن بالىقتاي سەرگىپ جايراڭداپ كەتتى... ول تەك قانا جايراڭداۋمەن قاناعاتتانعان جوق، بىلەگىن سىبانا ىسكە ارالاسىپ، كوپ ماسەلەدە اقىلشى بولدى. بۇعان قۋانعان بايجان، كەڭ توعايعا تۇسكەن ءبىر جولىندا، بۇل حالدى سىربايعا بايانداپ ەدى.
— ءجۇدا ەسىڭدە بولسىن، كۇيەۋجان، — دەدى بۇل حابارعا بايجاننان كەم قۋانباعان قارت، — العىر قىراننىڭ شابىتى اڭدى كەرگەندە تۇسەدى، جۇيرىك اتتىڭ كۇيى بايگەنى كورگەندە كەلەدى، بالۋاننىڭ ارقاسى توپتى كورگەندە قوزادى. ءاناتول ءوز ءىسىنىڭ قىرانى دا، جۇيرىگى دە، بالۋانى دا. سوندا ونىڭ، ءجۇدا، قىران بوپ شارىقتاسا دا ىلەر اڭى — ءبىزدىڭ سىرداريا، جۇيرىك بوپ شاپسا دا ۇتار جەرى — ءبىزدىڭ سىرداريا، بالۋان بوپ كۇرەسسە دە جىعارى — سىرداريا!.. ونىڭ ءجۇدا بويىنا قۋات، ويىنا اقىل، بەتىنە اجار وسى سىر بويىندا عانا بىتەدى. سىردان ايىردىڭ — سولدىردىڭ ونى!..
المالىققا كەپ ىسكە كىرىسە، بويىن باسقان اۋىرتپالىقتان اجىراعان پوليەۆوي سىرلاسقان سىربايعا وقپاندى تابۋ جونىندە العىسىن ايتا كەلدى.
— ءبىز سياقتى كارىلەردىڭ، — دەدى ول، — بايجان سياقتى جاستارعا، كوپشىلىكتى باستايتىن زور ءىستى مەڭگەرۋدە جاستىق ىستەيدى دەپ قارايتىنى بولادى عوي.
— ارينە، — دەدى سىرباي.
— سونىمىز قاتە ەكەن. راسىمدى ايتسام، بايجان كانال قۇرىلىسىنىڭ ناچالنيگى بوپ تاعايىندالعاندا، «باسقارىپ كەتە السا جاقسى، ەگەر كەتە الماي جاستىق ىستەسە وبال-اۋ!» دەپ ىشتەي وكىنگەن ەم. ءىس جۇزىندە ولاي بولماي شىقتى. ماقتاعانىم ەمەس، جۇمىستى ءبىلىپ جانە ورنىقتى قىپ ىستەيدى.
بايجاننىڭ ءىسىن ماقتاعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ ونىڭ سەميالىق ءومىرى تۋرالى تۇيتكىل بوپ جۇرگەن ءبىر ويىن دا دوسىنان جاسىرمادى. ول ويى — كۇيەۋى المالىققا كوشكەندە، قىزىنىڭ قالادا قالىپ قويۋى ەدى. بۇل تۋرالى ويلاعاندا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءوزىنىڭ شاھاداتقا قوسىلعان كۇنىن ەسكە تۇسىرەتىن. الىستا قاپ، اندا-ساندا اڭسايتىن جاستىق شاعى مولشەردەن تىس ىستىق كەرىنە مە، الدە راسى سولاي بولدى ما، شاھاداتپەن ونىڭ جاڭا قوسىلعان كۇندەرى، مىنا ەكەۋىنىڭ قوسىلعان كۇندەرىنەن الدەقايدا ىستىق سياقتى. شاھاداتپەن قوسىلعاننان كەيىن، ەڭ از دەگەندە جىل تاۋلىگىنە شەيىن، كۇن سايىن كەرمەسە، قۇشاقتاپ سۇيمەسە، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ كەڭىلى كونشىمەيتىن ەدى. شاھادات تا سولاي ەدى.
گۇلنار مەن بايجاننىڭ اراسى ولاي ەمەس سياقتى. كوزدى الداسا وزدەرى بىلەدى، ايتپەسە، كەزگە كورىنەر جەردە، قىزۋ كۇندەرى ەتىپ، قىزىلى بوزامىق تارتقان جاسامىس ادامدارداي، بىر-بىرىنە ەتە قوڭىرجاي عانا...
مۇنىڭ سەبەبى نەدە ەكەنىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ تالاي تولعانا ويلاپ تابا المايدى. «جاسىرىن سىرى بولسا، ايەل ءوز جىنىسىنا ايتاتىن بولار» دەگەن ويمەن، اناتوليي كوندراتيەۆيچ مارفۋعادان جۇقالاپ ءسوز تارتسا، ونىڭ دا ەشبىر جامانات بىلمەگەندىگى بايقالادى... بايجان مەن گۇلناردىڭ ءوزارا سىپايىلىعى اناتوليي كوندراتيەۆيچكە ۇناماعانمەن، مارفۋعاعا اسا ۇنايدى. جاس قوسىلعان ادامداردىڭ وزدەرىن جۇرت الدىندا وسىلاي ۇستاۋى، مارفۋعانىڭ ۇعىمىندا «يفرات دارەجەدە ءشوپ». «اسىرەقىزىل تەز وڭادى» دەگەن قازاق ماقالىن بىلەتىن جانە سول ماقالدى دۇرىس كەرەتىن مارفۋعا، بايجان مەن گۇلناردىڭ بىر-بىرىنە قۇراق ۇشپاۋىن سالقىندىق ەمەس، ۇزاققا توزەتىن سابىرلى ماحابباتتىڭ بەينەسىنە جوريدى.
سونداي ويداعى مارفۋعا، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ گۇلنار مەن بايجان تۋرالى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت سىر تارتا سۇراعان ءسوزىن سەزبەي دە قويعان جوق. بۇل سەزۋ ونى ازاپقا دا سالدى. «كۇيەۋى مەن قىزىنىڭ بىر-بىرىنە سىپايىلىعىن، ءوزارا سالقىندىعى دەپ ويلاماعان ەدى» دەگەن كۇدىك كىردى مارفۋعانىڭ كوڭىلىنە. «سالقىندىق قايدان بولادى؟» دەپ تولعاندى ول. ونىڭ ۇعىمىندا، ەرلى-زايىپتى ادامنىڭ ءوزارا سالقىن بولۋىندا ەكى-اق سەبەپ بار، ءبىرى — قالىڭدىق كۇيەۋگە ايىپتى كەلسە، ەكىنشىسى — ايەلى كۇيەۋىنىڭ كەزىنە ءشوپ سالسا...
قالىڭدىقتىڭ ايىپسىزدىعىنا كوزى جەتۋدە ەسكى عۇرىپ قولداناتىن ءتاسىلدىڭ تالايىن بىلەتىن مارفۋعا، بايجان مەن گۇلنار قوسىلعانشا، «يلاھي سولاي بولعاي دا!» دەپ گۇلناردىڭ ايىپسىز بولۋىن زار يلەپ تىلەيتىن مارفۋعا، ول ەكەۋى قوسىلعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە عانا كەڭىلى جاي تاۋىپ، سىر ايتاتىن ابىسىن-اجىنعا «اللاعا شۇكىر» دەپ باستاپ، كورگەن-بىلگەنىن جاسىرماي كويىتىپ بەردى... اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ سىر تارتقان سوزىنە قاراپ، «كۇدىگى وسى جاقتان بولار ما» دەگەن ويمەن، وعان دا كورگەن-بىلگەنىن ايتايىن دەسە، ايەل ەمەس، ەركەك ادام، رەتىن كەلتىرە الماي-اق قويادى.
جاس ۇيلەنگەندەردىڭ نەكەلەنگەنگە دەيىنگى حالى، مارفۋعانىڭ بىلۋىندە الگىندەي بولسا، نەكەلەنگەننەن كەيىنگى ولاردىڭ تۇرمىسى، ونىڭ ويىندا ايتا قالعانداي. ەسكى زاماننىڭ كوپ عۇرپىنا باس يەتىن، جاڭا زاماننىڭ سالتىنان شىعىپ قالعان ەسكى عۇرىپتىڭ ءبىرتالايىن ساعىناتىن مارفۋعا، بايجان مەن گۇلناردىڭ كوپتىڭ كوزىندە وزدەرىن سىپايى ۇستاۋىنان ەسكى زامانداعى جاستاردىڭ سالتىن تاۋىپ، وزىنشە اسا ريزا بولادى. قىسقاسى، مارفۋعانىڭ ۇعىمىندا بايجان مەن گۇلناردىڭ اراسىنداعى ماحاببات قاي زاماننىڭ جاستارىنىڭ اراسىنداعى ماحابباتتى الساڭ دا، ەڭ ۇلگىلىسى. بۇل پىكىرىن ول اناتوليي كوندراتيەۆيچتەن دە جاسىرماي:
گۇلناردىڭ قارا باسىنا ارناۋلى وزگە سىرلارىن اكەسىنەن جاسىرىپ ۇستايتىن مارفۋعا، ءبىر سىرىن ايتىپ قويدى... ءبىر مەزگىلدە گۇلنار اۋىردى. العاش شوشىنىپ قالعان مارفۋعا، كەشىكپەي اۋرۋ جايىن تۇسىنە قويدى دا، رەنجۋدىڭ ورنىنا قۋاندى. گۇلناردىڭ سىرقاتى — اسقا كەڭىلى شاپپايدى دا، ىشكەنىن قۇسا بەرەدى. تۇمسا ادام بۇل سىرقاتتىڭ جايىن شامالاي الماي:
— انە، نە بولدى ماعان؟ — دەپ سۇراسا:
— حايىرلى سىرقات، بالام، اللاھ تاعالا اقىرىن قايىرلى ەتسىن — دەپ كۇمىلجيدى...
گۇلنار ۆراچقا كورىنسە، مارفۋعانىڭ جورامالى راس ەكەن. جەرىك ايى باستالعانىن ول ەندى عانا ءبىلدى. عىلىم جۇزىندە «جەرىك» دەگەننىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ول، وزىنە ول «دەرت» جابىسقانشا ءمان بەرمەيتىن ەدى، ەندى ءوز باسىنا تۇسكەندە بايقاسا، ايتىپ تۇسىندىرە الماستىق ءبىر كەرەمەت!..
ول كيىكتىڭ ميىنا قۇمارتتى. وتكەن جازداعى كەپ، اكەسىنە ەرىپ قاراتاۋ جاعىنا بارعان ول، اڭشى اتىپ اكەلگەن ەكى-ۇش كيىكتىڭ ميىنان ىستەگەن شۇجىقتى جەپ، اسا ءدامدى اس كورىپ قايتقان ەدى، سوندىقتان با، الدە جەرىكتىڭ بەلگىلى ءبىر استى عانا تالعايتىندىعىنان با، سونى جەمەسە سۇلدەرى قۇرۋعا اينالدى. وزگە اس-سۋدىڭ ءبىرى دە مەيىرىن قاندىرماي، ءلاززات الۋدىڭ ورنىنا قۇستى...
سول كەزدە، قۇرىلىس باسىنان اناتوليي كوندراتيەۆيچ كەلە قالدى. وعان «قىزىڭ سونداي حالدە» دەي قويۋ، مارفۋعاعا ۇيات سياقتى، ايتپايىن دەسە، قىزىلوردا ماڭىنان كيىكتىڭ ميى تۇگىل ەتى دە تابىلار ەمەس...
ۇيىندە ەكى-ۇش كۇن بولعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ قىزىنىڭ ءحالىن سەزدى دە مارفۋعادان سۇرادى. جالتاقتاعانمەن ايتپاۋعا امالى جوعىن تۇسىنگەن مارفۋعا، باسىنا شارشىلاي تارتقان اق جاۋلىعىنىڭ ءبىر ۇشىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ وتىرعان جاققا قالقالاپ، بەتىن ءبىر قىرىن ۇستاپ وتىرىپ، كيىك ميىنىڭ، قاجەت بولعان سەبەبىن ايتىپ قويدى...
كيىك بۇل مەزگىلدە قاراتاۋدا... وندا بارىپ كيىك اتىپ اكەلۋگە اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجاننان قولايلى كىسىنى تاپپادى.
ول تەز اتتاندى دا، المالىققا بارا بايجاندى شاقىرىپ اپ، كەسكىنىڭە قۋلانا قاراپ وتىردى دا:
— شىراق سەن، تەگى، قاراتاۋعا بارىپ قايتاسىڭ عوي دەيمىن، — دەدى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى بايجان.
— كيىك كەپ دەسەدى سوندا. سەمىز دە كوزى عوي، ءقازىر ونىڭ.
— كيىك ەگىن جەگىڭىز كەلدى مە؟
— مەن جەرمىن، باسقا جەر، بارىپ كەلسەيشى، اۋەلى.
بۇل حاباردىڭ، بايجانعا قانشالىق اسەر بەرگەنى ونىڭ كەسكىنىنەن بايقالدى. سوڭعى كەزدە كۇنىنىڭ كوبىن تۇزدە «جۇزەتىندىكتەن قوڭىر تارتقان ونىڭ بەتى، قۋانعان جۇرەكتىڭ داعدىدان تىس سەرىككەن قانىنان كۇرەڭدەنە قۇلپىردى. بىلاي دا وتكىر كوزىنىڭ قاراشىعى، قىزا لاۋلاعان جالىنداي ۇشقىندانىپ كەتتى. ەكى ەزۋىنە ورالعان كۇلكى ۇيات پەن قۋانىشتى ساپىرا ارالاستىرىپ، ءبىر ورنىندا قۇيىنداي ءۇيىرىلدى دە تۇردى. بولاشاق ءسابيدى سۇيۋگە شولدەگەندەي، ەرىندەرى كەزەرىپ، سول ءسۇيۋدىڭ تەزىرەك بولۋىن تىلەگەندەي قىبىر-قىبىر ەتتى...
سونىڭ ءبارىن باقىلاعان جانە سەبەبىنە تۇسىنگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— قايىن اتاسىنىڭ كۇيەۋىن ۇرپاعىمەن قۇتتىقتاۋى، شىعىستا جوق ادەت، — دەدى بايجانعا قولىن ۇسىنىپ، — ءبىراق، مەن ورىسپىن عوي، ءبىزدىڭ ادەتكە سىيمايدى... تۇڭعىشى مەن قۇتتىقتايمىن. ونىڭ دا، اكە-شەشەسىنىڭ دە ءومىرلى، باقىتتى بولۋىن شىن جۇرەكتەن تىلەيمىن!..
— راحمەت! — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى، قايىن اتاسىنىڭ قولىن العان بايجاننىڭ اۋزىنان.
— بۇرىن ويعا ورالعانمەن، تىلگە ورالماي جۇرگەن ءبىر سەزىمدى ەندى ايتۋعا رۇقسات ەت، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ بايجاننىڭ قولىن بوساتپاي، كەسكىنىن قۋلاندىرا ءتۇسىپ، — سىردىڭ جەرىنە دە، سۋىنا دا بۇعان دەيىن جاتىرقاي قارايتىن ەڭ. ەندى قايتەر ەكەنسىڭ؟ سىردىڭ قازاعى جەڭەر مە ەكەن، سەن جەڭەر مە ەكەنسىڭ؟.. ءاي، ول جەڭەر-اق سەنى، سەبەبى — كەلەشەك ونىكى عوي!.. ءسويتىپ، سىردىڭ قازاعى بولاسىڭ دا ەندى؟..
«ارينە!» دەگەن جاۋاپتى بايجاننىڭ ءوزى ەمەس، قۋانىشتى كوزى ايتىپ تۇردى... سوعان «كەلىستىك» دەگەندەي، ەكەۋى ايقىرا قۇشاقتاستى دا، قادالا ءسۇيىستى...
ون ەكىنشى تاراۋ
كومسومولەستەردىڭ ءىسى
المالىق قالاسىنىڭ قۇرىلىسىن باسقارۋدى موينىنا العان راحمەت، كەزەكتەگى مىندەتتەردى ەسەپتەپ كورسە، كولەمى ۇلان-بايتاق ەكەن. ونى ورىنداپ شىعۋعا وراسان كوپ كۇش جانە ىنتا كەرەك.
كوعامدى باسقارۋ ىسىنە ارالاسقالى بىرنەشە جىل بولعان راحمەتتىڭ باسىنا مىقتاپ بەكىگەن سەنىم — ەگەر رەتىن تاۋىپ جۇمساي بىلسەڭ، قانداي قيىن جۇمىستى بولسا دا ەڭبەكشى كوپشىلىك مەرزىمدى ۋاقىتىنا جەتكىزبەي، ءورى سالعاندا اسىرماي ورىنداپ بەرەدى.
راحمەتتىڭ جانە ءبىر بايقاعانى — ءاربىر قوعامدىق ءىستىڭ باستالۋىنا دا، ورىندالۋىنا دا جەتەكشى كەرەك. ءبىر ادام، نە ءبىر توپ سول ءىستى باستاپ كەپتى كومەككە شاقىرسا، كوڭىلىنە قونعان ىستەن باس تارتاتىن كوپشىلىكتى راحمەت كورگەن ەمەس، وعان سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ ىستەرىنەن وتاندا مىڭداعان مىسالدار بار.
المالىق قالاسىن قۇرۋدا وسى ينيسياتيۆانى كىم باستاۋى كەرەك؟
وسى سۇراۋدى الدىنا قويعان راحمەتتىڭ ەسىنە ايبارشا تۇسە قالدى.
ايبارشانى راحمەت مەكتەپ كۇندەرىنەن باستاپ بىلەدى. قاباندىداعى ون جىلدىق قازاق مەكتەبىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى شەفكە العان ەدى. مەكتەپكە رايكومنىڭ وزگە كورسەتەتىن جاردەمدەرىنىڭ ۇستىنە، راحمەتتىڭ ءوزى دە ءجيى قاتىناسىپ، وقۋ پروگرامماسىنىڭ ورىندالۋىنا دەيىن كوڭىل بولەتىن. اۋلىنداعى باستاۋىش مەكتەپتى ءبىتىرىپ كەپ، قاباندىنىڭ ون جىلدىعىنا تۇسكەن ايبارشا، كلاستان كلاسقا ۇنەمى «ۇزدىك» باعامەن ءوتتى دە وتىردى. ونىڭ بۇل ۇلگەرۋىنە قۋانعان راحمەت، ايبارشانى ۇنەمى قامقورلىققا الدى، وقۋىنىڭ بارىسىندا بولماشى عانا باسەڭدەۋىن سەزسە، تەز كوتەرىلۋىنە ارالاسىپ وتىردى. جۇرە-كەلە ايبارشا راحمەتتىڭ ءۇي ىشىمەن دە ارالاسىپ، ءبىر جانىنداي بوپ كەتتى. راحمەتتىڭ ايەلى نازيپا ايبارشاعا «ءبىزدىڭ ۇيدە تۇر» دەگەن ۇسىنىس تا جاساعان ەدى، جاس تا بولسا كىسىگە تابيعي بولۋدى ۇناتپايتىن ايبارشا:
— راحمەت، اپا، ينتەرناتتا ساباقتاس بالالارمەن بىرگە بولعانىم جاقسى، مەكتەپتەن تىس ۋاقىتتا دا ساباعىمىزدى پىسىقتاۋ ءۇشىن، — دەپ ريزالاسپادى.
«كىسى بولاتىن بالا! — دەگەن ۇعىمدا بولدى راحمەت پەن ايەلى ايبارشا تۋرالى، — وقۋدى ۇلگەرۋى دە، مىنەزى دە، قىلىعى دا سوعان كەلەدى».
پاتەرگە تۇرماعانمەن، ايبارشا راحمەتتىڭ ۇيىنە كەلىپ جۇرەتىن ەدى. جانە، كەلگەندە، جاي عانا كىرىپ شىقپاي، اس سۋىنا ارالاسا، بالالارىن الداندىرا، ويناتا، ءتىپتى، كەيدە، كىر -قوقىس، ساكىسىن جۋىسا، بولمەلەرىن سىپىرىسا كەلەدى.
— شەشەسى كەرگەندى، ۇلگىلى كىسى-اۋ دەپ ويلايمىن، — دەيدى نازيپا، — قارشادايىنان قالاي ۇيرەتىپ تاستاعان ءۇي شارۋاسىنا!.. ىسكەرلىگىنە نە بەرەسىڭ، ينە ۇستاسا، ساۋساقتارى جەز قارماقتاي مايىسادى!... جەڭىل-جەلپى كويلەك-كونشەكتى ءوزى ءپىشىپ تاستايدى...
— ءۇي شارۋاسىن دا بىلگەنى وڭدى عوي، — دەيدى راحمەت، — ءبىراق، تۇبىندە بۇل، ەڭ بەرى سالعاندا عىلىمنىڭ ءبىر مامانى بولادى، ايتپەسە، كورەرسىڭ، وسىدان دىڭداي اكادەميك شىعادى.
— ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، قانداي وقۋعا كەتەر ەكەن بۇل؟ — دەپ كەڭەسەدى راحمەت پەن ايەلى.
ايبارشانىڭ وزىنەن سۇراسا:
— اۋەلى بىتىرەيىك تە، سودان كەيىن كورەرمىز، — دەپ جىلجىتپا جاۋاپ بەرەدى.
راحمەت تە، ايەلى دە ايبارشانىڭ ورتا مەكتەپتى ءبىتىرۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن شاعىندا، ولار كۇتپەگەن ءبىر جاڭالىق شىعا كەلدى. رايكومدا، كابينەتىندە وتىرعان راحمەت ءبىر كۇنى اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى كەلدى دە، 1940 جىلى ون جىلدىقتى بىتىرەتىن بالالاردىڭ ارىزىن كورسەتتى. بۇل اپرەل ايىنىڭ ءىشى ەدى.
«ءبىز، ون جىلدىقتى بيىل بىتىرەتىن كومسومول مۇشەلەرى، — دەپ جازىپتى ارىزدا، — الداعى كوكتەمدە، سىرداريا كانالىنىڭ قۇرىلىسى باستالادى دەپ ەستىدىك. بۇل قۋانىشتى ىسكە ءبىزدىڭ، دە ارالاسقىمىز كەلەدى. سوندىقتان، ءبىز ەكزامەندى اپرەل، ماي ىشىندە تۇگەل «ۇزدىك» جانە جاقسى باعامەن تاپسىرۋعا ۇيعاردىق. وسى كەزدە بىزدەن ەكزامەن الۋلارىڭىزدى، وقۋدىڭ بىتۋىنە قاراتپاۋى قىزدى وتىنەمىز!»
راحمەت ارىزدىڭ اياعىنا قاراسا، قاز-قاتار تىزبەكتەلە قويىلعان قولداردىڭ ءبىرىنشىسى بوپ، بارلىق ارىپتەرىن سۇلۋ، ايقىن قوندىرعان «ا. قارىمساقوۆا» تۇر.
— كىم بۇل، قارىمساقوۆا؟ — دەگەن سۇراۋدى راحمەت اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنا ايتا بەردى دە، — ايبارشا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— سول.
راحمەت از ىڭىلداپ وتىردى دا:
— جاقسى ارىز، — دەدى وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنا، — كومسومولەستەردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىنە كۋا بوپ تۇر بۇل. ءبىراق، ولارعا ايتىڭىز: قۇرىلىس جۇمىسى وقۋ جىلى اياقتالماي باستالمايدى. سوندىقتان، ەكزامەنگە اسىقپاسىن، ەكزامەندى جاقسى ۇستاپ شىققان بالالاردى كانال قۇرىلىسىنا قاتىناستىرۋ، يا قاتىناستىرماۋ ماسەلەسىن ءبىز شەشپەيمىز، وبلىس، اسسا رەسپۋبليكالىق باسقارۋشى ۇيىمدار شەشەدى. ونى كەزىندە كورەرمىز.
وقۋ ءبولىمىنىڭ، باستىعىن سول سوزبەن قايىرعان راحمەت، كەشكە ايبارشانى ۇيىنە شاقىرتىپ الدى دا، ارىزعا قول قويعان ءمانىن سۇرادى.
وزىمىزدەي جاستار كانال قۇرىلىسىنا جۇمىلعاندا، ءبىز سىرتتا قالامىز با دەپ بەرگەن ارىز عوي، اعا! — دەدى ايبارشا.
— ول دۇرىس. ءبىراق، وقۋدى قايتەسىڭ؟ — دەدى راحمەت.
— قايداعى وقۋ؟
— جوعارعى مەكتەپكە بارمايسىڭ با؟
— وعان دا ءومىر جەتەدى عوي، اعا. كانال قۇرىلىسى ءبىر جىلدا بىتەدى. ءبىر جىلعى وقۋدى كوپشىلىكتىڭ، ىسىنە قيعىمىز كەلىپ ەدى دە.
— ول جاقسى عوي، ءبىراق توتىعىپ قاپ جۇرمەسەڭدەر؟
— جوق، توتىقپايمىز، اعا. بۇل ارىزدى كومسومول ۇيىمىنىڭ جينالىسىندا تالقىلادىق. ءسىز ايتقان قاۋىپ تا ءسوز بولدى. كوپ تالقىلاعاننان كەيىن توتىقپايمىز دەپ قاۋلى الدىق.
راحمەت كۇلىپ جىبەردى.
— كۇلمەڭىز، اعا! — دەدى ايبارشا، — راس توتىقپايمىز. ءار ينستيتۋتتىڭ قاسىندا سىرتتان وقيتىن ءبولىمى بار دەسەدى. بيىلشا سىرتتان وقيمىز دا، كەلەسى جىلى ەكىنشى كۋرسىنا تۇسەمىز.
— ءوزىڭ قايسىسىنا ۇيعاردىڭ؟ — دەپ سۇرادى راحمەت.
— تاشكەنتتەگى سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا، — دەدى ايبارشا.
— تۇسىنىكتى! — دەپ راحمەت سالماقتى كەسكىنمەن از وتىردى دا، — ال، قارىنداسىم، — دەدى ازدان كەيىن جىميىپ، — مىسالى، قۇرىلىس ءىسى ءبىر جىلعا ەمەس، ەكى جىلعا سوزىلدى دەيىك، سوندا قايتەسىڭدەر؟
— سوزىلمايدى، اعا.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— جۇرتتىڭ ىنتاسىنان بايقايمىن. قۇرىلىستىڭ باستالۋىن كۇتىپ كوپشىلىك قۇلشىنۋدا.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەدى راحمەت، جىميۋىن مولايتا ءتۇسىپ.
— بىلەتىنىم، — دەدى ايبارشا، — قارماقشى اۋدانىندا ناعاشىم بار ەدى، شەشەم ەكەۋىمىز قىستىگۇنى بارىپ قايتىپ ەك، سوندا بۇل ارانىڭ ادامدارى تۇگىل، سو جاقتاعى ەلدەر دە كانال جۇمىسى باستالسا-اق بارامىز دەپ وتىردى.
— تۇسىنىكتى، — دەدى راحمەت دەمىن كەڭ الىپ. — سەندەردىڭ ارىزدارىڭ دا تۇسىنىكتى. كومسومولدىق سانادان شىققان سوزدەر ول. ءبىراق، مەن سەنىڭ كەتپەن ۇستاۋىڭنان گورى ينستيتۋتقا كەتكەنىڭدى جاقسى كورەر ەم.
— نەگە، اعا؟
— راس، ءبىزدىڭ اۋداننىڭ يگىلىكتى ءىسى. كىسى نەعۇرلىم كوپ بولسا، كانال سوعۇرلىم تەز بىتەدى. سوندىقتان، ءاربىر ادامنىڭ كۇشى بىزگە اسا قىمبات. اسىرەسە، سەندەي قايراتتى جاستىڭ كۇشى قىمبات...
— اعا... — دەي بەرگەن ايبارشاعا:
— توقتاي تۇر، شىراعىم! — دەدى راحمەت قولىن كوتەرىپ. ايبارشا توقتادى. — ويىن ءبىر باسقا، شىراعىم، شىن ءبىر باسقا. ساعان مەن، قالجىڭسىز شىن ءسوز ايتقالى وتىرمىن. مەنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىم، كانال قازۋدا ءاربىر ادامنىڭ كۇشىن قىمبات كورە وتىرا، سەنىڭ وقۋعا كەتكەنىڭدى جاقسى كورەم. «نەگە؟» دەيسىڭ عوي؟
ايبارشا باسىن يزەدى.
— نەگە دەسەڭ، — دەدى راحمەت، نىقتاي سويلەپ، — كانالدى ءبىز بۇگىنگى ءومىرىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، بولاشاق ءومىرىمىز ءۇشىن دە قازامىز. ونداعى ماقساتىمىز: سىرداريانىڭ باي سۋىن پايدامىزعا اسىرۋ. ءبىراق، سۋدى قاراپايىم ەلدىڭ پايداعا اسىرۋى ءبىر باسقا دا، عىلىمنىڭ پايداعا اسىرۋى ءبىر باسقا. جاسىراتىنى جوق، سۋ شارۋاشىلىعىندا عىلىمنىڭ سوڭعى تابىسىن تولىق قولدانا الىپ وتىرعان جوقپىز. سوعان كادر جەتپەي وتىر. جەتكەنى سول ما، بۇكىل اۋدانىمىزدا ينستيتۋت بىتىرگەن ءبىر مەليوراتور جوق، تەحنيكۋم بىتىرگەن ءتورت-اق ادام بار.
— از ەكەن عوي، اعا، — دەدى بۇل مالىمەتتى ءبىرىنشى رەت ەستىگەن ايبارشا.
— قاجەتتىك جاعىنان قاراساڭ، كولحوز باسى ءبىر مەليوراتور كەرەك بولار ەدى. بۇگىنگى وسى جوعىمىز، ەرتەڭ دە جوق بولسا، قايتەمىز؟ كولحوزداردىڭ عىلىمعا سۋساۋى جىلدان-جىلعا ارتا بەرەدى. ولاردى قالاي سۋسىنداندىرامىز؟.. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى — بىزگە سۋ شارۋاسىنىڭ جوعارعى ءبىلىمى بار ماماندار كەرەك. ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز سىربايلار ەمەس، سول جوعارعى ءبىلىمدى ماماندار بولۋعا ءتيىستى. سوندىقتان، مەن سەنىڭ ينستيتۋتقا كەتۋىڭدى ماقۇل كورەم.
«ۇعىندىرىپ بولدىم» دەگەن كەسكىنىمەن، راحمەت ايبارشاعا تاعى دا قاراپ ەدى، ول ۇندەمەدى. «جەڭدىم» دەگەن ويعا كەلگەن راحمەت:
سونىمەن، ۋادەلەستىك قوي، وسىعان؟ — دەدى.
راحمەتتىڭ كۇتكەن جاۋابى «ءيا» ەدى، ايبارشا تاعى دا تىم-تىرىس.
— جاقسى، كەلىستىك وسىعان! — دەدى راحمەت.
راحمەت كەتكەنمەن، ايبارشا ءوز ءسوزىن ىشىندە بەرىك ساقتاپ وتىر. بەرىكتىگىن ىشكە سول مىقتى ساقتاۋىمەن ول كەتىپ قالار ەدى، ەگەر راحمەت وعان قوشتاساردا:
— وقۋ ءبولىمىنىڭ، باستىعىنا، ارىزدارىڭدى ىسكە تىگىپ قوي دەرمىن، — دەمەسە.
— تىكسە تىگە بەرسىن، اعا، — دەدى ايبارشا، — وزگە بالالارمەن سويلەسىپ كورىڭىز. ال، مەن ءوزىم، سەزىمنەن قايتپايمىن.
— نە سوزدەن؟ — دەدى راحمەت.
— «جۇمىستا بيىل قالام» دەگەن.
نە دەرگە بىلمەي قالدى راحمەت. مانادان ايتقان ءسوزىنىڭ ءبارى دالاعا كەتكەن سياقتى بولدى وعان. ىشتەي قاتتى كەيىگەن راحمەت، ءوزىن ۇستاي بىلەتىن قالپىنا باقتى دا:
— جاقسى، كەيىن كەڭەسەرمىز تاعى، — دەپ قالا بەردى.
ايبارشا ون جىلدىقتى بارلىق ساباقتان دا «ۇزدىك» باعاعا ءبىتىرىپ اتتەستات الدى. ۇيىنە بارىپ وسىعان بايلانىستى توي جاساتقان ايبارشا راحمەتتى دە شاقىردى. تويعا بارعان راحمەت، كەزەگى كەپ قالعان ءبىر ساتتە، ايبارشانىڭ تامىرىن باسىپ كورسە، باياعىداي سوعادى. ءسوزى — «بيىل جۇمىستا قالام دا ينستيتۋتتان سىرتتاي وقيمىن».
كانال قۇرىلىسى 1940 جىلدىڭ كۇزىنەن 1941 جىلدىڭ كوكتەمىنە كوشەتىن بولعان سوڭ، راحمەت ايبارشاعا تاعى ءبىر جولىعىپ سۇراسا، باياعى سوزىنەن ءالى دە تانبايدى. راحمەتكە: «وسىنى تارتپاقتايتىن جۇمىس ەمەس، باسقا بىردەمە عوي» دەگەن وي كەلدى. سول ويىن جاسىرماي ايبارشاعا ايتقاندا:
— نە دەپ ويلايسىز «باسقا بىردەمەنى؟» — دەپ سۇرادى ايبارشا.
داۋلەت پەن ايبارشانىڭ ءوزارا سۇيىسپەنشىلىگى بارىن بىلەتىن راحمەت، تىك مىنەزدى ايبارشانى وكپەلەتىپ المايىن دەگەن ويمەن، وسى جوندە جۇقالاپ ايتا كەلىپ:
— ويىڭ وسى بولسا، وعان قوسىلا المايمىن، — دەدى ءسوزىن اياقتاپ. — قوسىلا الماعاندا، داۋلەتتى ساعان، سەنى داۋلەتكە قيمايدى ەمەسپىن. ەكەۋىڭ دە ءبىر-بىرىن، تەڭسىڭ. تەك، مەنىڭ ايتارىم — وقۋىڭدى ءبىتىرىپ ال دا، سودان كەيىن قوسىل.
— كورەرمىز ونى، — دەپ جالتاقتاتقان ايبارشاعا:
— قاشان كورەسىڭ؟ — دەدى راحمەت، — وقۋعا باراتىن بولساڭ، مەزگىلى تايانىپ قالدى. ارىزىڭدى بەرۋ كەرەك.
—-ارىز بەرە المايمىن، اعا!
— نەگە؟!
— كانالدى قازىسام دەگەنىم دەگەن.
— الداعى جىلدا قازىلاتىن بولدى عوي ول كانال، سوعان شەيىن وتىراسىڭ با اۋىلدا؟
— وتىرام.
— نەگە؟!
— ايتەۋىر قازىساتىن بولعان سوڭ، ءبىر جىل وقىپ كەلگەن نە بولادى.
— سىرتتان دا وقيمىن دەگەن جوقسىڭ با؟ سودان كەم بە، ينستيتۋتتىڭ وزىنەن بارىپ وقۋ؟
— كەم ەمەس، ارتىق.
— ەندەشە؟
— كىسى وقۋعا بارماۋ كەرەك تە، بارعان سوڭ قايتپاۋ كەرەك.
— قايتپاساڭ نەتەدى؟
— بۇرىنعى ءسوزىڭىز عوي ول. مەنىڭ پايداما ايتىلعان ءسوز. سوندا دا ورىنداي المايمىن ونى.
راحمەت اشۋلانىپ قالدى. تەك، تويعا كەلگەندىگى عانا بوگەدى ونى، ايتپەسە «اقىلىڭ جوق قىزسىڭ ءوزىڭ، نەمەنەسىڭ؟ ءوز دەگەنىڭنەن اۋمايتىن قيسىق ەكەنسىڭ!» — دەپ كەتىپ قالار ەدى.
تويدان كەيىن سالقىن امانداسىپ كەتكەن راحمەت، ايبارشاعا ۇزاق ۋاقىت جولاماي ءجۇردى. سوندا كۇتكەنى — داۋلەتكە ايبارشانىڭ قوسىلۋى ەدى. ەگەر ونداي تويعا شاقىرىلسا، راحمەت بارماۋعا بەكىندى. قۇلاعىن ايبارشا جاققا ءتۇرىپ ۇستاعان راحمەت تويدى كۇن سايىن كۇتتى، ءۇمىتى ونى كۇن سايىن الداي بەردى. استىرتىن سىر تارتاتىنداردى جىبەرىپ كوردى ول.
— ءبىز تانىعان قىز بولسا، — دەپ كەلدى ولار، — كۇيەۋگە ءالى شىعا قوياتىن ويى جوق ونىڭ.
— مۇنىسى نە؟! — دەپ حايران بولدى راحمەت.
رايكومنىڭ ريزاشىلىعىمەن، اۋداندىق كومسومول كوميتەت ايبارشانى كۇزگە قاراي تار توعايداعى كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى قىپ سايلادى. سودان كەيىن «ايتەۋىر اۋىلدا قالاتىن بولساڭ، سەنى ۇلكەندەۋ ءبىر ىسكە جەگەرمىن!» دەپ ۇيعاردى راحمەت.
راحمەت ايبارشانى نە ىسكە قوسۋدىڭ رەتىن كەلتىرە الماي جۇرگەندە، 1940 — 1941 جىلدىڭ، قىسىندا اۋدان ورتالىعىن قاباندىدان المالىققا كوشىرۋ ماسەلەسى كەلىپ شىقتى. بۇل جۇمىستىڭ ورىندالۋ تەتىگى اۋدان جۇرتشىلىعىنىڭ ىنتا كورسەتۋىنە بايلانىستى بوپ وتىر. جۇرتتىڭ ىنتاسىن كوتەرۋگە مۇرىندىق بولارلىق كىسى كەرەك. وعان ءدال كەلىپ تۇرعان ادام — ايبارشا...
وسىعان ويىن بەكىتكەن راحمەت «تار توعاي» كولحوزىنا ءجۇرىپ كەتتى.
راحمەتتىڭ ماشيناسى ايبارشانىڭ ۇيىنە كەپ توقتاي قالعاندا، دامەتكەن ەسىك الدىنداعى تاندىرعا كۇلشە جانىپ جاتىر ەدى. ايبارشا ۇيدە كىتاپ وقىپ وتىرعان. دامەتكەنگە دە، اۋىلدىڭ باسقا ادامدارىنا دا ماشينا تاڭسىق ەمەس. تالايى كەلىپ، تالايى كەتىپ جاتادى. سوندىقتان، كوشەنى بويلاپ زىرلاپ كەلە جاتقان ماشينانى دامەتكەن ەلەگەن جوق. تەك، شاڭدى بۇرقىراتقان ماشينا قاقپاسىنىڭ، الدىنا توقتاي قالعاندا «بۇل كىم؟» دەگەندەي دامەتكەن تۇرەگەلدى. سول كەزدە، قولىنا وقىعان كىتابىن كوتەرە، ۇيدەن ايبارشا جۇگىرىپ شىقتى.
قويۋ شاڭداق ماشينا ماڭىنان سەرگىگەن كەزدە، ماشينانىڭ ەسىگىن اشىپ شىعا بەرگەن ادامعا قىزى مەن شەشەسى قاراسا — راحمەت. وعان جۇگىرىپ بارىپ امانداسقان ايبارشا:
— ۇيگە ءجۇرىڭىز! — دەپ ەدى:
— بيلىك سەندە ەمەس، جەڭگەيدە بولار، — دەدى راحمەت ايبارشاعا قالجىڭداپ، — رۇقساتتى سو كىسىدەن سۇرايىق.
تانىپ سىپايى امانداسقان دامەتكەنگە:
— رۇقسات بولسا قونامىز، جەڭگەي، — دەدى راحمەت.
— قون شىراعىم، — دەدى دامەتكەن.
«ايبارشانىڭ ۇيىنە رايكوم كەپ قونىپتى» دەگەن ءسوز بۇكىل «تار توعايعا» ىلە دۇڭك ەتە قالدى. بۇل قونۋدى اركىم ءارتۇرلى جورىدى. كەپ جورۋدىڭ ىشىندە:
— «توي» دەپ ءبىر كەپ، بۇلايشا ءبىر كەپ، مۇنىڭ ءوزى وسى ۇيگە ءۇيىر بوپ بولدى-اۋ؟!. جاي كەلىس بولسا يگى ەدى، بۇل! — دەۋشىلەر دە بولدى.
— جاي ەمەي نەمەنە دەيسىڭ؟ — دەگەنگە:
— ەركەك ەمەس دەيسىڭ بە ونى؟ — دەدى كۇدىكتەنۋشى، — ويىندا بىردەمەسى بولادى دا...
بۇل حابار، كولحوزعا مال ورىسىنەن ءتۇن ورتاسىن اۋدارا كەلگەن داۋلەتكە دە جەتتى. وعان قوبالجي قويماعان داۋلەت، قوناقتى كۇتىسۋ ءۇشىن ايبارشانىڭ ۇيىنە بارسا، شامى جانعان ۇيدە ەشكىم جوق. داۋلەت قورا ىشىندە جارقىلداعان وتقا بارسا، دامەتكەن جەروشاققا ورناتقان قازانعا ەت اسىپ وتىر.
ەكەۋى دە قاتتى ىڭعايسىزدانىپ قالدى: «قىزىڭ قايدا؟» دەۋ داۋلەتكە ۇيات، قىزى جوق بولۋ دامەتكەنگە ۇيات. ۇيالماس ەدى، الگى ءبىر كەزدە راحمەت ايبارشانى دالاعا ەرتىپ شىعىپ، قاراڭعى تۇنگە ءسىڭىپ كەتپەسە!
قىزىنىڭ ولاي كەتۋىنە دامەتكەن ريزا بوپ وتىرعان جوقتى. جاسى ۇلكەن بولسا دا، ەركەك اداممەن جەتى قاراڭعى تۇندە ايبارشانىڭ وڭاشا كەتۋى، دامەتكەننىڭ اقىلىنا دا سىيماعان، ويىن دا قوبالجىتقان، ءبىراق، ول، بۇل كۇنگە شەيىن تىيىم ايتىپ كەرمەگەن قىزىنا، كەتىپ بارا جاتقاندا «قايدا باراسىڭ» دەي الماعان، كەتكەننەن كەيىن، نەگە ايتپاعانىنا وكىنگەن. داۋلەت ونىڭ قاسىنا، جان-جۇيەسىنىڭ وسىنداي تىنىشسىزدىقتا وتىرعان قالپىندا كەلدى...
ول ەكەۋى سونداي ىڭعايسىزدىقتا تۇرعاندا، قاراڭعى جاقتان قاراڭداپ بەرى بەتتەگەن ەكى ادام كورىندى. دامەتكەننىڭ دە، داۋلەتتىڭ دە جورۋىنشا، ولار راحمەت پەن ايبارشا!.. ايبارشا راحمەتتى قولتىقتاپ اپتى...
الدارىنان قارسى بارعان داۋلەتكە راحمەت ىڭعايسىزدانا امانداستى، ويتكەنى، داۋلەت سىر بەرمەۋگە تىرىسقانمەن ونىڭ قىزعانىشى داۋسىنان تانىلىپ تۇر ەدى. سونى سەزگەن راحمەت:
— كەشىر، داۋلەت!.. — دەپ كەلە جاتىر ەدى:
— نەمەنەنى كەشىرەدى؟ — دەدى ايبارشا، ءسوز توركىنىن تۇسىنە قالىپ.
— مەزگىلسىز كەزدە جۇرگەنىمىزدى ايتام دا! — دەدى راحمەت، ادەيى اق كوڭىل، داۋلەتكە كەشىرىم ءسوزىن ايتىپ قالعىسى كەپ.
— بىزگە كونترول ما ەكەن، بۇل؟ — دەدى ايبارشا، ەركىنسىگەن داۋىسپەن، — وسىدان سۇراي ما ەكەنبىز، قاي ۋاقىتتا قايدا ءجۇرۋدى؟..
راحمەتپەن تۇندە نە كەڭەسكەنىن ايبارشا داۋلەتكە ەرتەڭىندە، مەكتەپتىڭ كومسومول كوميتەتىنە ارنالعان بولمەسىنە كەلگەندە ايتتى.
— ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، — دەدى ول، «وسىلاي دا وسىلاي» دەپ بايانداي كەپ، — اۋدان ورتالىعىن المالىققا ورناتۋدى، بۇكىل اۋدانىنىڭ كومسومولەستەرىنە ءبىزدىڭ، «تار توعاي» كولحوزىنىڭ كومسومول ۇيىمى ۇندەۋحات جازاتىن بولدى...
«تار توعاي» كولحوزىنىڭ كومسومولەستەرى اۋداندىق گازەتكە جاريالانعان ۇندەۋحاتقا، كومسومولەستەر ويداعى مولشەردەن ارتىق ءۇن قوستى.
ۇندەۋحات كولحوزدارداعى كومسومول ۇيىمدارىنا عانا ارنالعان ەدى. ءبىراق، وعان جاۋاپ، اۋدانداعى وتىز التى كولحوزدىڭ كومسومول ۇيىمدارىنان باسقا، وسى اۋدانداعى بەس سوۆحوزدىڭ كومسومول ۇيىمدارىنان دا كەلىپ جاتتى.
ءار حاتتا، قاي جەردەگى كومسومول ۇيىمى قانشالىق كىسى شىعارۋعا ۇيعارعانى اتالىپ جازىلىپ، كەلەتىن ادامداردىڭ ءتىزىمى تىركەلدى. جاۋاپ حاتتاردى جيناپ قورىتقاندا، كەلەتىن ادامنىڭ سانى، المالىق قۇرىلىسىنا كەرەكتى كۇشتەن الدەقايدا اسىپ كەتتى...
سولاردىڭ كۇشىمەن المالىقتا جانە قازىلماق كانالدىڭ ساعاسىندا قىزۋ قارقىندى ءىس باستالدى...
ون ءۇشىنشى تاراۋ
«تەلكول»
وتكەن كۇز پلانى عانا سىزىلعان المالىقتىڭ كوشەلەرىندە، 1941 جىلدىڭ كوكتەمى باستالعان كەزدە ءىرىلى-ۇساقتى ۇيلەر كوبەيىپ قالدى. ەكى ەتاجدى سوۆەت ءۇيىنىڭ ىشكى-سىرتقى قابىرعالارى تۇگەل قالانىپ بوپ، شاتىرى جابىلىپ، توبەسى مەن ساكىسى توسەلىپ، شەبەرلەر ءىشىن سىلاۋ مەن ورنەكتەۋگە كىرىسە باستادى. نەگىزگى جۇمىسى ءبىتىپ بولعان بولنيسانىڭ بىرنەشە پالاتالارى قىزمەتكە كىرىستى. كلۋبتىڭ ىرگەسى قالانىپ بوپ، قابىرعالارى وسۋگە اينالدى. قالالىق مونشا جىلدىڭ باسىنان جۇمىس ىستەدى، سالىنىپ بولعان ەلەكتروستانسيانىڭ بىرنەشە ماشينالارى مارتتان باستاپ قيمىلعا كىرىسكەنمەن، ازىرگە كانال قۇرىلىس وبەكتىلەرىن عانا قامتاماسىز ەتتى. مەحانيكالىق جانە كىرپىش زاۆودتارى وتكەن كۇزدەن-اق توقتاۋسىز ءجۇردى.
كانال قۇرىلىسىنا قاجەتتى قۇرال-سايماندار قىستاي تاسىلىپ جاتتى: كوكتەمگە دەيىن بىرنەشە ەكسكاۆاتورلار، تراكتورلار، گرەيدەرلەر، تاستى ۋاتاتىن، بەتوندى ارالاستىراتىن ماشينالار اكەلىندى... مىڭداعان كەتپەندەر، شوتتار، كۇرەكتەر، قايلالار، زەمبىلدەر جەرگىلىكتى ماستەرسكويلاردىڭ وزدەرىندە دايارلاندى... قۇرىلىسشىلارعا كەرەكتى: كيىم-كەشەك، ىدىس-اياق، توسەك-ورىن، سابىن، تەمەكى سياقتى بۇيىمدار قويمالارعا كۇن بۇرىن ءۇيىلدى.
باقاباستىڭ كانال ساعاسى الىناتىن تۇسى كەڭ قازىلىپ، تەمىرلى بەتونمەن بەكىلۋگە كەڭ القاپ دايارلاندى. قاجەتتى مولشەردەن الدەقايدا كەم بولعانمەن، تەمىر مەن بەتوننىڭ، العاشقى پارتياسى كەلىپ تە ۇلگەردى. بەتونداناتىن ساعاعا اينالا سالىناتىن قارابۋراعا جۇزدەگەن توننا قامىستار بايلاندى. ساعاداعى ۇلكەن ءشليۋزدىڭ سۇلباسى (كاركاسى) سالىنىپ بولدى...
وسى جۇمىستاردىڭ ءبارىن، «تار توعاي» كولحوزىنىڭ كومسومولەستەرى جازعان ۇندەۋمەن جينالعان كومسومولەستەر اتقارىپ جاتتى...
جۇمىسقا ىنتالى جاستار، بوس ۋاقىتتارىن كوڭىلدى وتكىزدى. ولاردىڭ ىشىندە، درامالىق، ادەبيەتتىك، ان-كۇيلىك ۇيىرمەلەر ۇيىمداستى. ساياسي جانە سپورت ۇيىرمەلەرى دە اشىلدى. كلۋبتا شاحمات پەن دويبى ۇيىرمەلەرىنىڭ جارىس ويىندارى ءجۇرىپ جاتتى. داريانىڭ مۇزىندا سىرعاناق الابى قۇرىلدى. دەمالىس كۇندەرى جاستار شاڭعى جارىسىنا شىقتى...
وسىنىڭ بارىنە سۇيسىنە قاراعان بايجاندا، ارالاسۋعا ىنتا بولا تۋرا، ۋاقىت بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنان با، الدە بۇل ارانىڭ قىسىنا داعدىلانباۋىنان با، ول كوكتەمگە قاراي قازىلا جۇدەپ، تىماۋدان ارىلمايتىن حالگە ءتۇستى...
ونىڭ بۇل حالىنە وزگەدەن گورى گۇلناردىڭ تىنىشى كەتتى، سوندىقتان ول قىزىلوردادان المالىققا قىس ورتاسىندا ءبىرجولا كەشىپ كەلدى دە، بولنيسانىڭ قىزمەتىنە ورنالاستى. سودان كەيىن، قىزىلورداعا اپارىپ، دارىگەرلەرگە تەكسەرتىپ كورسە، شارشاۋ مەن ازداپ تىماۋراتۋدان باسقا دەرتى جوق ەكەن. دارىگەرلەردىڭ ايتقان اقىلى — كانالدىڭ جەر قازۋ جۇمىسى باستالعانشا دەم الۋ. ءبىراق، وعان ۋاقىت قايدا — جۇمىس باستان اسىپ جاتىر...
بايجاندى دەمالىسقا كوندىرە الماعان گۇلنار ونىڭ كۇتىمىنە كوڭىل ءبولدى. بايجان جىلقى ەتىن جاقسى كورەتىن ەدى. المالىققا كەلە، گۇلنار ءبىر سەمىز بايتالدى سويدىردى دا، سونىڭ ەتىنەن كۇن سايىن ءدامىن كەلتىرە بەسبارماق اسىپ بەردى.
بابى كەلە ءبىراز وڭالعان بايجان، گۇلناردىڭ ويىنداعىداي حالگە كەلە العان جوق. ونىڭ سەبەبىن گۇلنار ۇيقىعا بايلانىستىردى. بۇل جوندە قانشا رەجيم ساقتاتام دەگەنمەن، ايتقانىن ورىنداۋعا بايجاننىڭ ۋاقىتى جوعىن گۇلنار كەردى. سوندا دا، كەيدە بالاسىنداي ۇرسىپ مەزگىلىمەن جاتقىزسا، تاڭەرتەڭ ويانعاندا ورنىن سيپايدى. ورالىپ كەلگەندە «مۇنىڭ نە؟» دەپ ۇرىسسا، شەشەنىڭ الدىنداعى كىنالى بالاداي ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، جالبارىنىشتى كوزبەن قاراي قويادى. سۇس بەرگىسى-اق كەلمەگەن گۇلنار، سۇيىكتى جارىنىڭ بالاداي مىنەزىنە كۇلىپ جىبەرەدى دە:
— قايتالايسىڭ ەندى؟ — دەيدى نازدى داۋىسپەن.
— جوق! — دەيدى بايجان دا ەركەلەگەن داۋىسپەن.
وسى نازدى سۇراۋ مەن ەركە جاۋاپ كۇن سايىن قايتالايدى دا، ەشۋاقىتتا ورىندالمايدى... ۇيقىدان باسقا ۋاقىتتارىن ول ۇنەمى قۇرىلىس باسىندا وتكىزەدى...
كوكتەم باستالا، بايجان مەن سامارقان «تەلكول» اتالاتىن جايلاۋعا بارۋعا جينالدى. بۇل حاباردى گۇلنار قۋانىشپەن قارسى الدى، ويتكەنى، تەلكول — سارىسۋ وزەنى قۇيىلاتىن الىستا. جەرى بەتەگەلى، سەلەۋلى كەلەتىن ول توڭىرەكتىڭ، اۋا رايى، گۇلناردىڭ ۇعىمىندا سىردان الدەقايدا جاقسى. ول تۇستىڭ كولدەرىندە ءقازىر سىناسقان قالىڭ قۇس، سولارعا اڭشىلاۋعا دا بولادى، ەندەشە، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى بولعانمەن، بۇل ساپاردان بايجان ءبىراز دەم الىپ قايتادى.
«ەمكاعا» مىنگەن بايجان مەن سامارقان، تەلكولگە تاڭ بىلىنە اتتاندى. سىر ولكەسىنىڭ كوكتەم الدىنداعى قارا سۋىعىنا بۇرىسكەن ولار، كوكتەمنىڭ باستالعانىن سىردان الىستاعان سايىن كوبىرەك كوردى.
تابىن مالداردى ىلگەرى قاراي ورگىزە جايعان كەشتەردىڭ ءبىرازى جول بويىنا بىتىراي توقىراعان ەكەن؛ سەبەبى، كەيبىر كولحوزدار مالدىڭ، اسىرەسە قويلاردىڭ تولدەر شاعىن شامالاي الماي قاپ، كوش ۇستىندە جاپپاي تولدەۋ باستالىپتى دا، ەرىكسىز كىدىرتىپتى. وسىلاردى ارالاپ، قويدىڭ سارى ۋىزىن ىشە ءجۇرۋ ءبىزدىڭ ەمكاداعىلارعا اسا زور راحات بولدى.
— اپىر-اۋ، مال دەگەن بۇل وبلىستا وسىنشا كەپ پە ەدى، — دەپ حايران قالدى بايجان، بىر-بىرىنە جالعاسقان تابىنداردىڭ اراسىن جارا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، — ۇشى-قيىرىنا شىعىپ بولمايتىن دۇنيە عوي مىناۋ!
— ەندى قالاي دەپ ەڭ، جەزدە؟ — دەدى سامارقان، ءوز وبلىسىنىڭ شارۋاشىلىق جايىن بىلەتىندىگىن كورسەتكىسى كەپ جانە وبلىستىڭ حالى بۇل ماسەلەدە جاقسى بولعاندىقتان ماقتانعىسى كەپ، — بىلمەيسىڭ بە، جەزدە، قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋى ءبىزدىڭ وبلىستا ەكەنىن؟
— سولاي ەكەن عوي، ايتپاقشى!
— قىزىلوردانىڭ رەسپۋبليكاداعى ەڭ باي وبلىستىڭ، ءبىرى ەكەنىن گازەتتەن وقۋ ءبىر ءسارى دە، سول كوپ مالدى كوزبەن كەرۋ ءبىر ءسارى عوي، جەزدە، — دەدى سامارقان، بايجاننىڭ كوپ مالدان العان اسەرىن كۇشەيتە تۇسكىسى كەپ، — «ءتىل تيەدى»، «كوز تيەدى» دەيتىن باياعى زامان ەمەس، نە دەگەن كوپ مال، بۇل!.. جەردىڭ جۇزىنە، كۇننىڭ كوزىنە سيار ەمەس قوي!..
سامارقاننىڭ ماقتانىپ كەتۋىنە بايجان قارقىلداپ كۇلدى دە، كوڭىلىنە كەپ قالار دەگەن ويمەن، كۇلكىسىن تەز تىيىپ:
— راس، — دەدى ماقۇلداپ، — نەشە اۋداننىڭ مالى ەكەن مۇنىڭ ءوزى؟
— وسى تۇستاعى ءۇش اۋداننىڭ عانا، — دەدى سامارقان، — ولاردىڭ دا بارلىق مالى ەمەس. ءىرى قارالاردىڭ كوپشىلىگى ءالى سىر بويىندا.
— وزگە اۋدانداردىڭ، مالدارى قاي جايلاۋعا شىعادى؟ — دەدى بايجان.
— مويىنقۇمعا، قاراقۇمعا...
— جايىلىمعا جەتە مە، ول قۇمدار؟
— ءتۇھ، بىلمەيتىن بە ەدىڭ قۇمدى جەردىڭ سىر ولكەسىندە قانشا ەكەنىن؟! — دەدى سامارقان. — «برۋتتو»، «نەتتو» دەپ ءبولىپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما بۇل ولكەنىڭ، جەرلەرىن؟ «برۋتتوسى» — ەگىنگە جارارلىق جەر دەپ، «نەتتوسى» — ەگىنگە جاراعىسىز جەر دەپ؟ ەسىڭدە بار ما قانىپ ەكەندىگى؟
— شاماسى، 95 پروسەنت قوي دەيمىن.
— سوندا، وسى 95 پروسەنت مال جايىلىمىنا قانشاسى «برۋتتو» ەكەنىن ەسەپتەگەن كىسى بار ما ەكەن؟
— قايدام، — دەدى بايجان، — مەنىڭ ەسەبىمدە ەگىندىك جەردىڭ «برۋتتوسى» بار. مال جايىلىمىنىڭ «برۋتتوسىن» ەسەپتەگەن ەمەسپىن جانە ەسەپتەيمىن دەپ ويلامايمىن دا. قايتەم، ەسەپتەپ، زەملەمەر ەمەسپىن، مالشى ەمەسپىن.
— وندا، ەسەپتەمەسەم دە مەن-اق ايتايىن. الگى، 95 پروسەنت دەپ وتىرعان «نەتتوڭنىڭ» شاماسى الپىس پروسەنتى — قاراقۇم مەن مويىنقۇمدا عوي دەيمىن، قىرىق پروسەنتى — قىزىلقۇمدا. قاراقۇم مەن مويىنقۇم مالدىڭ جازعى جايلاۋى، قىزىلقۇم — قىسقى جايىلىمى. وسى جايلاۋلاردا، مالعا جايىلىم بولمايتىن ءبىر پروسەنت تە «نەتتو» جوق دەسەم ارتىق بولمايدى عوي دەيمىن. بۇل قۇمداردان مال جۇتاپ كورگەن ەمەس. وزگە وسىمدىك شىقپاي قالعاندا، جالعىز «قويان سۇيەكتى» جەپ تە مال كۇن كورەدى.
— نە ول «قويان سۇيەك؟»
— اعاش پەن شەپتىڭ اراسىنداعى بىردەمە. تەگى، سەكسەۋىلدىڭ ازعىنى عوي دەيمىن. قۇمعا قاپتاپ وسەدى. جىل سايىن كوكتەمدە اعاشتاي كەكتەپ جاپىراقتانادى. ءدامى جۋسان سياقتى اشقىلتىم. كوكتەگەن كەزدە، مال وعان ءولىپ كەتە جازداپ، وزگە كوك ءشوپتى وتتاماي، سونىڭ باسىن عانا شالادى. جاپىراعى تەز ۇشادى، ودان كەيىن، اشىقپاعان مال جەمەيدى، اشىققان مال بۇتاعىن جەسە، سۇلىداي سەمىرتىپ جىبەرەدى.
— تاماشا ەكەن عوي، — دەدى بۇعان شەيىن «قويان سۇيەك» دەگەندى بىلمەيتىن بايجان، سامارقاننىڭ ول تۋرالى كەڭەسىن قىزىعا تىڭداپ — بىلمەيتىن بايلىعىمىز كوپ-اۋ جەردىڭ ۇستىندە دە، استىندا دا.
— ارينە، كەپ. مىسالى، ايتىپ كەلە جاتقان قۇمدار. بىلمەيتىن جۇرت «قۇم» دەگەن اتىنان قورقادى. بىلگەن كىسىگە تاماشا ءولى.
— مۇمكىن، سىر بويىنىڭ قۇمى عانا سولاي بولار؟ — دەدى بايجان قۋلانىپ.
— مۇمكىن. اركىم بىلگەنىن ماقتايدى دا. مەن ءوز جەرىمنىڭ، ءوزىم جاسىمنان ىشىندە وسكەن قۇمىن ماقتايمىن. جانە، ماقتاۋعا تۇرارلىق بولعان سوڭ ماقتايمىن. مالدىڭ سەمىزدىگىن ماقتاعىسى كەلگەن قازاق: «تۇگىن تارتسا مايى شىعادى» دەيدى عوي. سول ايتقانداي، سىر بويىنىڭ قۇمىنىڭ تۇگىن تارتساڭ مايى شىعادى. بىلمەگەن جۇرت «ءشول» دەپ ويلايدى ول قۇمدى. قايدان ءشول بولادى ول؟ بەلەس قۇمداردىڭ اراسىنان بۇلاق اعىپ جاتادى!.. تورت-بەس مەتر قۇدىق قازساڭ، سۋى ءبىر تابىن مالعا جەتەدى.
— باي ەكەن وندا، — دەدى، بۇل تەمادا كەڭەس تىڭداۋعا جالىققانداي بولعان بايجان، سامارقاننىڭ سەزىن اياقتاعىسى كەپ.
— ارينە، باي، — دەدى سامارقان، شالقىعان كەسكىنمەن، — سىزدەر ويلايسىزدار. سىر بويىن ەگىنمەن عانا بايىتامىز دەپ. قاتە پىكىر. ەگىنمەن دە بايى. و دا وركەندەي بەرسىن. ءبىراق، سىر بويىنىڭ بايلىعى ول عانا ەمەس. سىردىڭ ەگىن جونىندەگى قازىرگى بايلىعىنان دا، كەلەشەك« تەگى بايلىعىنان دا، مالىنىڭ قازىرگى جانە كەلەشەكتەگى بايلىعى كەم بولۋعا ءتيىستى ەمەس.
— ارتىق بولسا دا قىزعان، — دەدى بايجان كۇلىپ.
— قىزعانا بەر، — دەدى سامارقان قالجىڭدى داۋىسپەن، — ەگەر، ارتىلماۋعا شاماڭ كەلسە. كەلمەيدى شاماڭ. قايدان كەلەدى، سىر بويىنداعى ەگىنگە جارايتىن بارلىق «برۋتتو» — بەس-اق ميلليون گەكتار جەر، ودان ارتىقتى تابا المايسىڭ. ال، قۇمدارىنا مالدى نەشە ميلليون قىپ وسىرسەڭ دە جەتە بەرەدى: مەيلى ون، مەيلى ءجۇز ميلليون بولسىن!..
— ازداپ كەمىتۋگە بولماس پا ەكەن، — دەدى بايجان كۇلىپ.
— ماسەلە كەمىتۋ، ەسىرۋدە ەمەس، — دەدى سامارقان سالماقتى داۋىسپەن. — ماسەلە، مالدىڭ باسىن ەسىرۋدە. پارتيانىڭ ايتۋىنشا قازاقستان شىعىستاعى مال شارۋاشىلىعىمىزدىڭ بازاسى بولۋ كەرەك. سونداي مال ءوسىپ جاتقان دا، وسەتىن دە ەڭ جاقسى بازانىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ سىردىڭ قۇمدارى. مالدىڭ كوبەيمەۋى بولا ما، ەگەر جاز دا، قىس تا اياعىنان وتتاپ شىعۋعا ەسىمدىگى جەتىپ تۇرسا... جانە مالعا جاعىمدى وسىمدىك بولسا؟
— ارينە. ءبىراق، سانىن عانا وسىرە بەرمەي، ساپا جاعىن دا ەسكەرۋ كەرەك بولماسا؟
— ارينە، كەرەك بولادى. بۇل قۇمنىڭ مالى — قوي عوي قاراكول قوي دەگەنىڭىز، جۋىردا عانا كەلگەنمەن، بۇل قۇمداردىڭ اتا مالىنداي بوپ الدى. قوزىلارىنىڭ، تەرىسى، ەڭ ماقتاۋلى قاراقالپاق قاراكولىنە بەرىسپەيدى.
— راس ول، انەۋكۇنى جولىم ءتۇسىپ، «ءبىرىنشى ماي» كولحوزىنا سوعىپ ەم، كەيبىر كۇيەك -استى بولعان قويلار قوزىلاپ جاتىر ەكەن، سوندا ءبىر شال «مىناۋ ءاناتولدىڭ نەمەرەسىنە سىيىم» دەپ، بۇيراسى مارجانداي تىزىلگەن كۇرەڭ قاراكولدى ۇستاتا بەردى.
— نەمەرەسى كىم؟ — دەدى سامارقان.
— ءوزىم جوبالار دەسەم، سۇراعانىڭ نە قىلعانىڭ؟ — دەدى بايجان جىميىپ.
— ءىم-م-م، ءبىلدىم، — دەدى سامارقان، — باۋى بەرىك بولسىن دەپ تىلەيمىز دە، ول نەمەرەنىڭ؟
— ءامين! — دەدى بايجان، — سونىمەن، الگى شال بەرگەن قوزىنىڭ تەرىسىنە قاراسام، باقايشاقتارىنا، قۇيرىعىنا، شاپتارىنا شەيىن بۇيرا!.. ونداي بۇيرانى كورگەن ەمەن!..
كورمەسەڭ ءبىزدىڭ ەلدەن كور! — دەدى سامارقان سەرپىن، — جالعىز ءبىزدىڭ اۋداننان بيىل سەكسەن مىڭعا جاقىن قاراكول قوي قوزىلايدى دەسىپ ءجۇر، سونىڭ ءبارى دە سول ساعان بەرگەن ەلتىرىدەي بولادى...
ماشينا بۇل كەزدە، الدىندا مانا بۇلدىراپ كورىنگەن بۇيرات قۇمعا تايانىپ قاپ ەدى. بۇيرات جولدىڭ كۇنگەي جاعىنا عانا بىتكەن جانە وركەشتەنگەن بيىك. سول قۇمدى وراي زىمىراپ كەلە جاتقان ماشينا، ءبىر قالتارىستان وتە بەرگەندە، الداعى جازىق دالادا، ساعىم ىشىندە بۇلدىراپ ءبىر كەرەمەت كورىنىس ۇشىراي كەتتى: ەكى سالت ادام قاشىپ بارادى، ءبىر تۇيە ولاردى قۋىپ بارادى... قۇم اراسىندا جايىلعان ءبىر توپ تۇيە، ولاردى قىزىق كورگەندەي، مويىندارىن كوتەرە، باستارىن قاقشيتىپ قاراسىپ تۇر.
— كوردىڭ بە انانى؟ — دەدى بايجان سامارقانعا.
— كوردىم.
— بۋرا قۋىپ بارادى عوي، اناۋ ەكى ادامدى!.. بايقايسىڭ با، قاشقاننىڭ بىرەۋىنىڭ اتى ەركىن سياقتى؟.. ارتىنىڭ اتى تەگى قارجالعان با، قالاي؟
— مەنىڭشە، قارجالعان ات ەمەس. ونىڭ دا اياق الىسى جيناق. الدىڭعىسى جۇيرىك، كەيىنگىسى توپىرى ات بولۋى مۇمكىن...
— ايەل سياقتى ەمەس پە، ارتتاعى ادام؟
— ءيا، ايەل، — دەدى سامارقان ۇڭىلە قاراپ، — تۇيە جەتۋگە اينالدى... ايەلدى الادى ول... قۇتقارۋ كەرەك!..
— قالاي؟
— بۇرىلامىز دا تارتامىز، سولارعا قاراي!.. جەر — جازىق!..
رۋلدە وتىرعان بايجان ماشيناسىن تۇيەگە قاراي بۇردى دا، بار جۇرىسىمەن ايدادى..
جازىقتىڭ تەگىستىگى اسفالتتاي ەكەن. بۋرا سالتتىلاردى ۇتسا، ماشينا بۋرانى ۇتتى. ءبىراق، ماشينا قانشا ۇتقانمەن، بۋرا مەن ماشينانىڭ اراسى الشاق، سالتتىلار مەن بۋرانىڭ اراسى جاقىن؛ بۋرا سالتتىلارعا ماشينادان بۇرىن جەتەتىن...
تۇيە سالتتىلارعا ءتىپتى جاقىنداپ قالعان كەزدە، الدىنداعى سالتتى ارتىنا كىلت بۋرىلدى دا، بۋراعا قارسى دۇرسە قويا بەردى. تۇيە قارسى ۇمتىلعان ادامنان سەسكەنگەندەي، جەرگە توسەي شاپقان موينىن قايقايتا كوتەرىپ الدى...
...قارسى شاپقان سالتتى تۇيەمەن ايقاسىپ كەپ كەتتى» تۇيەنى سالتتى ۇرا الدى ما، جوق پا، ونشاسىن ماشيناداعىلار شامالاي العان جوق. تەك، ولاردىڭ ايقىن كورگەنى — سالتتى توقتاي قالعان .تۇيەدەن ماشيناعا قارسى اعىپ ءوتتى. جولاۋشىلار «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەپ اۋزىن جيعان، توقتاعان تۇيە ارتىنا كىلت بۇرىلدى دا، سالتتىنىڭ ارتىنا ءتۇسىپ كەپ بەردى!..
نە دەگەن جۇيرىك ەكەنىن كىم ءبىلسىن، نەداۋىر جەر كەتىپ قالعان سالتتىنى تۇيە باستىرمالاتۋعا اينالدى... ەكىنشى سالتتى دا تۇيەگە قاراي شاپتى... ماشينا ءالى الىسىراق..، تۇيە سالتتىنى بۇرىن شالاتىن...
— مىلتىقتى ال دا ات'! — دەدى بايجان سامارقانعا، — مىناۋ قۇتىرعان بۋرا ەكەن، ەندى سالتتىنى الادى...
— وق جەتەر جەر ەمەس قوي، — دەدى سامارقان.
اتى قارجالدى ما، الدە بويىن جيناپ ءادىس قولدانعىسى كەلدى مە، سالتتى اتىنىڭ قارقىنىن تەجەگەن سياقتاندى... يرەلەڭدەپ قۋعان تۇيە تاقالىپ قالدى...
تۇيەنىڭ بۇل جولى تىستەۋگە ويلاعاندىعى، قۋىپ جەتكەن اتتىڭ قىر ارقاسىن كولبەتە، ات ۇستىندەگى ادامعا سوزا بەرگەن موينىنان بايقالدى...
تۇيەنىڭ سوزعان باسى اتتىڭ ساۋىر جاعىنان ۇستىندەگى ادامعا جاقىنداي بەرگەندە، سالتتى ەرگە ءبىر جامباستاي وتىرا قاپ، باستان ۇرىپ كەپ جىبەرگەندە، تۇيە وماقاتا كەپ قۇلادى.
— ۇرۋىڭا بولايىن! — دەدى ءسۇيسىنىپ كەتكەن بايجان.
— ءۇرۋ ەمەس، اتۋ عوي، مىناۋ! — دەدى سامارقان قوستاپ.
سو كەزدە الدىڭعى سالتتىعا ارتقى سالتتى جەتتى دە، ەكەۋى قاتارلاسا، ماشيناداعىلارعا قارسى شاپتى.. ولار ماشيناعا جەتكەنشە، تۇيە قۇلاعان ورنىنان تۇرەگەلدى، ءبىراق بويىنا ارەڭ يە بولعانداي تەڭسەلىپ، باسىن شايقاپ قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ سول ورنىندا تۇردى...
اعىزىپ كەپ قالعان ماشيناعا جاقىنداعاندا، سالتتىلار توقتاي قالدى. ماشينا دا توقتادى. تانىس ادامدار: تۇيەنى سوققان — داۋلەت، قاسىنداعى — ايبارشا!.. ەكەۋىنىڭ دە كەسكىندەرى كۇپ-كۇرەڭ!.. داۋلەتتىڭ يىعىندا اسىنعان مىلتىق...
— بۇل نە؟ — دەدى بايجان داۋلەتكە.
— ارتىنان ەستىرسىڭ، جەزدە، اۋەلى بۋرانى كورەيىك! — دەدى داۋلەت. — ولمەسە دە ءولىمشى بولعان شىعار!..
— نەمەن سوقتىڭ، ءوزىن؟
— مىنامەن! — دەپ داۋلەت وق قولىنا ۇستاعان قامشىنى كورسەتتى، سابى قىسقا، الاقانى جالپاق، ءورىمى ءالدى بىلەكتەي جۋان، ءارى ۇزىنداۋ كەلگەن قامشى ەكەن.
— ءجۇر، جەزدە، كورەيىك! — .دەپ داۋلەت اتىن تەبىنە جونەلدى. ماشينا دا قوزعالدى... جەگەن تاياق باتتى ما، الدە ماشينادان ۇرىكتى مە، بەتتەگەندەر تايانا بەرگەندە، بۋرا بۇتىن تالتايتىپ، قۇيرىعىمەن جاياسىن سابالاپ ،اۋزىنان جىنىن شاشىپ از شابىندى دا، بەت -الدى قۇلا دۇزگە قاشا جونەلدى.
— ال، قۋدىق! — دەدى داۋلەت اتىن تەبىنە جونەلىپ.
ونىڭ استىنداعى، بايجاندى العاش قارسى العاندا ءمىنىپ شىققان قۇلا جورعا ەكەن. جورعاسى مۇنداي قاتتى بولار ما، دەدەكتەگەندە قۇستاي ۇشتى. ماشيناسىنىڭ اتتان وزباۋىن نامىس كورگەندەي، بايجان جىلدام جۇرىسىنە سالىپ جىبەرىپ ەدى، توسەلگەن تاقتايداي تەگىس پەن زىمىراعان ماشينا اتتان وزىپ كەتتى.
قاشقان بۋرانى ماشينا لەزدە قۋىپ جەتتى. تاعى دا ءبىر تايانعانىن دىبىسىنان اڭعارعان بۋرا، باس ساۋعا ىزدەپ، ارتىنا جالتاقتاي، جان-جاعىنا جالتارا قاشتى. بۋرانىڭ ساسقانىن كورىپ ەركىنسىگەن بايجان الدىن وراسا، وڭ كوزىنەن قان شۇبىرىپ تۇر!.. قۇتىرعان بۋرانىڭ بارىنە تاۋەلدى داعدىمەن، بۇل بۋرانىڭ دا وڭەشى اۋزىنان شىعىپ، قىپ-قىزىل بوپ سالبىراپ كەتكەن.. ماشيناسىن توقتاتقان بايجان، قاسىنان اعىپ وتە بەرگەن داۋلەتتى ايقاي ساپ شاقىرىپ الدى.
— كوردىم، — دەدى ول داۋلەتكە، — كوزىن شىعارىپسىڭ. نەسىنە قۋاسىڭ ەندى، ايبارشا دا جەتتى. داۋلەتتى ول كەكستە كەلدى.
— نە بولدى، سونشا ەلىرە شاۋىپ؟ — دەدى ول، داۋلەتكە تىكىلەنىپ.
داۋلەت «ايىپتىمىن» دەگەندەي تومەن قارادى.
— باسە، دەيمىن-اۋ، — دەدى بايجان داۋلەتكە قاراپ، ايبارشانى ازداپ ۇيتقىسى كەپ، — ارتىڭا قارايلاماي شاباسىڭ. اتىڭنىڭ ۇشقىرلىعىن كورسەتكىڭ كەلە مە ايبارشاعا؟
— وندا ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز قانشا، جەزدە-ەكە؟ — دەدى ايبارشا، — قىستىرىلماي-اق قويىڭىز، بويىڭىز سىيمايتىن جەرگە!..
— ءا، سولاي ما ەدى، بالدىزىم، — دەدى بايجان، جىميىپ، — جىكسىز بىرىككەن ادام بولساڭدار كىرىسپەي-اق قويدىق. مەنىڭ جوقتاعانىم سەنىڭ نامىسىڭ ەدى.
— راحمەت، جەزدە! — دەپ ايبارشا اتىنان ءتۇستى دە، قارىعىن باستىر، اتتاردى اياڭداتىپ كەل! — دەپ اتىنىڭ تىزگىنىن داۋلەتكە ۇسىندى.
داۋلەت بايجانعا جىميا ءبىر قاراپ الدى دا، ايبارشا بەرگەن تىزگىندى الىپ، اتىپ ءۇن-تۇنسىز جەتەكتەي جونەلدى.
— پراۆيلنو دەلاەش، توۆاريشش كولحوزنيسا! — دەدى بايجان. — مۇنىڭ حالىق مۇلكىنە قامقورلىعىڭ. دۇرىس پا. سامارقان؟..
سولعىن ءجۇزدى سامارقان جاۋاپ بەرگەن جوق. ايبارشا مەن داۋلەتتىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك قىلىقتار سامارقانعا باتاتىنىن بىلە تۋرا، الگىندە باسىنا كەلگەن ءبىر ءازىلدى اياقتاعىسى كەلگەن بايجان:
— ازار بولسا، «كىرىسپە» دەپ تاعى سوگەرسىڭ، بالدىزىم، — دەدى ايبارشاعا، — سوندا دا ايتايىن، سەنىڭ استىڭا توپىرى بەرىپ، جورعانى ءوزى مىنگەنى نەسى، داۋلەتتىڭ؟.
ايبارشا داۋلەتتى اراشالاي جاۋاپ بەردى:
— جورعانى مىنبەگەن ەزىم، — دەدى ول.
— نەگە؟
— باسى قاتتى. انەۋكۇنى مىنەمىن دەپ، قولىمدى قارىستىرىپ تاستاعان.
— بالۋان قىزدىڭ ءبىرى مە دەپ جۇرسەم، سەن دە نازىك پە ەدىڭ، بالدىزىم؟
— اتىمىز «ايەل» عوي، جەزدە-ەكە، قارا كۇشكە ەركەكپەن قالاي تەڭدەسە الامىز جانە داۋلەت سياقتى جىگىتپەن!..
— سولاي ما؟! — دەدى بايجان كۇلىپ، — ال، جول بولسىن!
— الەي بولسىن، جەزدە. مالشى ەمەس پە، الگى داۋلەت دەگەن. قىستاي قۇرىلىس جۇمىسىندا بوپ، مالعا ساعىنىپ قاپتى. باققان مالى تەلكولگە كەتتى دەگەن سوڭ، كورىپ قايتۋعا كەلە جاتىر-اۋ.
— سەن؟
— بوسقا جول شەگە مە كىسى؟ مەنىڭ دە جۇمىسىم بولعانى دا.
ءازىل ءسوزدى ءارى قاراي وربىتۋگە، اتتارىن تىنىستاتقان داۋلەت كەپ قالدى.
— جۇرەمىز بە؟ — دەدى ول ايبارشاعا.
— جۇرەيىك، — دەدى ايبارشا، اتىنا بەتتەپ.
— مۇمكىن، ماشيناعا مىنەرسىڭ، بالدىزىم؟ — دەدى بايجان.
— راحمەت، جەزدە. اتىم ءتيىپ.
— بۋرا قۋعان قىزىقتى سۇرامادىم-اۋ، — دەدى بايجان داۋلەتكە، ايبارشانى قولتىقتاي اتىنا مىنگىزە بەرىپ.
— بايلاۋدا جاتقان بۋرا عوي دەيمىن، — دەدى داۋلەت، — ساباعى ۇزىلگەن نوقتاسى باسىندا تۇر. جانە شوگىپ كوپ جاتقاندىقتان تىزە جۇندەرى دە ءتۇسىپ، قارا قايىستانىپ قالىپتى. مەيلىنشە جاراعان قۋ ەكەن، ءوزى...
داۋلەت ايبارشاعا قارادى دا، كىدىرىپ قالدى. ونىڭ ايتايىن دەگەنى: «ماعان بۋرا يا جەتەر، يا جەتپەس ەدى، ايبارشاعا قارايلادىم» دەۋ ەدى، ونى تۇسىنگەندەي ايبارشا «ايتپا» دەگەن كەسكىن كورسەتتى.
— قولىڭ دا قاتتى ەكەن، قامشىڭ دا وتكىر ەكەن! — دەدى بايجان، — قايدان الىنعان قامشى، بۇل؟
— بالا كۇنىمدە، — دەدى داۋلەت، — اكەم سارىسۋ بويىنداعى جەكجاتىنا ەرتىپ اپارىپ، ات-تۇيەدەي قالاپ الىپ ەدى، سارىسۋ ەلى مۇنداي قامشىنى توبەلەس ءۇشىن ەرگىزىپ، اتقا مىنسە، ەردىڭ، باسىنا قىستىرا قوياتىن كورىنەدى.
— نەشە تاسپا ەكەن ءوزى؟
— جيىرما ءتورت. وزەگىنە جارماسىپ ساپ ورسە كەرەك. يەسى باتىر جانە اڭشى كىسى ەكەن. دالانىڭ تاعى قابانىن وسى قامشىمەن ءبىر تارتقاننان قالدىرمايتىن ەدىم دەپ وتىردى.
— ال، جاقسى، — دەدى داۋلەت، قايتىپ بەرگەن قامشىنى قولىنا اپ، جۇرەتىن ىڭعاي كورسەتىپ، — ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ باقتاشىلارىنا بارا بەرەرسىڭدەر. تەلكولدىڭ قوسپاق تۇسىندا وتىرعان بولار. ءبىز دە كەشىكپەي جەتەرمىز.
بايجان سامارقانعا قاراپ ەدى، كەسكىنى ىڭعايسىزداۋ ەكەن. بايجان ول ءحالىن سەزبەگەن قالپىن كورسەتتى.
ايبارشا مەن داۋلەت جونەلە بەردى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
تۇنگى كەڭەس
ايبارشا مەن داۋلەت جونەلگەننەن كەيىن ماشيناعا مىنە بەرگەن بايجاننىڭ اۋزىنا: «ميالار ءبىرجولا قوسىلىپ بولعان ادامدار عوي» دەگەن ءسوز كەپ قاپ ەدى، «مىنا» دەي بەردى دە توقتاي قالدى.
— بىردەمە ايتايىن دەدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى، قاسىنا وتىرا بەرگەن سامارقان.
— جاي، — دەي سالدى ىڭعايسىزدانعان بايجان، ماشينانى جۇرگىزە جونەلىپ.
— «مىنا» دەپ كەلە جاتتىڭ دا توقتاي قالدىڭ عوي!
— جاي، مىنا كەڭ دالانىڭ ماۋجىراپ راحاتتا تۇرعانىن ايتايىن دەپ ەم دە؛ وسى كەز عوي، بۇل ارانىڭ جاقسى شاعى، جازدىگۇنى كۇيىپ تۇرادى عوي، بۇل ءشول!..
— سولاي ما؟ — دەدى سامارقان، بايجاننىڭ شىنىن ايتپاعانىن بىلە تۇرا، قىستاعىسى كەلمەي.
ودان كەيىن ەكەۋى ۇزاق ۋاقىت ءۇن قاتىسقان جوق. نەگە ءۇنسىز وتىرعاندارى ەكەۋىنە دە تۇسىنىكتى سياقتى: بايجاننىڭ ۇندەمەۋى — «ونسىز دا جارالى» دەپ ەسەپتەيتىن سامارقاننىڭ جۇرەگىن تىرنالاماۋ. سامارقاننىڭ ۇندەمەۋى — « ايبارشانى داۋلەتتەن قىزعانا وتىرا، ونىمەن تانىس بولعاننان بەرگى كۇندەرىن كوز الدىنا كەلتىرۋ.
بۇل تانىستىقتىڭ تاريحى ۇزاق ەمەس. اكە-شەشەسىنەن جەتى-سەگىز جاسىندا جەتىم قاپ، اسىرار تۋىسقاندارى بولماي، ارىس ستانسياسىنداعى دەتدومعا تۇسكەن سامارقان، ورتالاۋ مەكتەپتى سول دەتدومدا ءبىتىردى دە، 1929 جىلى تاشكەنتتەگى سۋ شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا ءتۇستى. وندا ءتورت جىل وقىپ ديپلومىن العان ول، ءوزىنىڭ تۋعان اۋدانىنا كەلدى دە، اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىق مەكەمەسىنە تەحنيكتىك قىزمەتكە ورنالاستى.
قىزمەتكە كىرىسەر الدىندا ول مەكەمەسىنەن رۇقسات الىپ، تۋعان جەرى تار توعايعا بارىپ قايتتى. بۇل ونىڭ دەتدومعا كەتكەلى ءبىرىنشى بارۋى ەدى. قارىنداس-تۋىسى جوق وعان، تار توعايداعى تۇرعىن ادامداردىڭ «الدا، باقىر-اي، قوجەكەمنىڭ بالاسى ەكەنسىڭ عوي، «ات تۇياعىن تاي باسار» دەگەن، جىگىت بوپ قاپسىڭ عوي؛ بارەكەلدى، ءومىرلى بول» دەگەن سياقتى سوزدەرى جۇرەگىن ەلجىرەتەرلىكتەي اسەر بەرگەن جوق.
جاسىندا كەتىپ جاتىرقاپ قالعان قونىستا ول سىرعاقسىپ ۇزاق تۇرا الماي، بىرەر كۇندە قايتىپ كەتتى. بىلاي شىعا وزىنە «نەنى كوردىم، كىمدى كوردىم؟» دەپ سۇراۋ بەرگەندە، ەسىندە قالعانى — «وسىلاردى اكەڭ، قولىڭنان ەگىپ ەدى» دەگەن بەس-التى تەرەك؛ ادامنان ەسىندە قالعانى — «شىراعىم، ۇيگە ءجۇرىپ ءدام تات!» دەپ ارناپ شاقىرعان تورت-بەس ادامنىڭ ىشىندە ايبارشانىڭ اكەسى قارىمساق.
اسا ىقلاسپەن كۇتكەن قارىمساقتى ەسىندە قاتتى تۇتقان سامارقان، ارتىنان دا تار توعايعا سوقسا؛ ءتۇسىپ سالەم بەرىپ، امانداسىپ ءجۇردى.
ايبارشا ول كەزدە جاس جاعىنان جاڭا ءوسپىرىم، مىنەز جاعىنان شالدۋار، ەركەك-شورا قىز بولاتىن. اراعا بىرنەشە جىل ءتۇسىپ، اكەسى ولگەننەن كەيىن ايبارشانى سامارقان راحمەتتىڭ ۇيىندە كەزدەستىرسە، سوقتاۋىلداي قىز بوپ قاپتى!.. جانە قانداي قىز — پىسكەن الماداي!..
سامارقان سول ساتتەن باستاپ ونى ەسىنە ۇستادى دا، جولىققاندا اۋزىنا تۇسپەگەن سوزدەرىڭ ءبىر رەتتە حاتپەن جولدادى. حاتقا قىسقا جاۋاپ قايتتى: «اعا! — دەپ جازىپتى ايبارشا، — بۇدان بىلاي مۇنداي حات جازباۋىڭىزدى وتىنەم. جازساڭىز رەنىش بولادى».
«نەگە رەنجيدى؟ رەنجىرلىكتەي نە جازىپپىن وعان؟» بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن سامارقان ويلاپ-ويلاپ تابا الماي-اق قويدى.
اۋىزشا سويلەسە الما، حات جازا الما، سىرىن ەندى قالاي اقتارماق؟ وسى ارماندا جۇرگەن سامارقانعا، 1939 جىلدىڭ كۇزىندە، ايبارشامەن ەركىن سويلەسۋدىڭ رەتى كەلە كەتتى.
سامارقان الدەقالاي جولاۋشىلاي قالدى. ول سالت ەدى. اتپەن ول قاتتى ءجۇرۋدى جاقسى كەرەتىن. سول داعدىسىمەن قۇمعا بىتكەن قالىڭ سەكسەۋىلدىڭ اراسىندا شوقىتىپ كەلە جاتسا، الدىنان سالت مىنگەن ايبارشا كەزدەستى. توقتاي قاپ جول سۇراسا، قاباندىعا وقۋعا بارادى ەكەن.
ايبارشانىڭ تىك مىنەزىنەن قايمىعاتىن سامارقان، ءوزى بىلەتىن سىپايى ءادىستىڭ ءبارىن قولدانىپ سوزگە كەلتىرىپ الدى دا، تۋرالاپ ايتپاعانمەن، كوڭىل كۇيىن سەزدىردى. ونى تۇسىنگەن ايبارشا، ەسىن بىلگەن قىزدىڭ تۇلكى جورتاعىنا سالىپ، قوشتاسقاندا سامارقاننىڭ كەۋدەسىنە ءۇمىت ساۋلەسىن قالدىرعان سياقتانىپ كەتتى.
ارمانى الىستا بولعانمەن، سول ارماننىڭ ۇزىن ارقاۋىنىڭ ۇشى قولىما ىلىكتى دەگەن ۇمىتتە جۇرگەن سامارقان، كولدەنەڭ تۇرار بار ما ەكەن دەپ قاراستىرعاندا، الدىنان داۋلەت شىعا كەلدى. جۇرتتىڭ سوزىنە قۇلاق قويسا — داۋلەت ۇلكەن كەدەرگى؛ ءوز ويىنا سالسا — ونشالىق كەدەرگى ەمەس سياقتى. «قالاي كەدەرگى بولادى؟» — دەپ ويلايدى سامارقان، — كەدەرگى بولار ەدى، نە مەنەن جوعارى بولسا، نە مەنىمەن قاتار بولسا! ول — وقىماعان، مەن — وقىعان... ەكەۋمىزدى قالاي قاتار قويادى ول؟»
سامارقان قىزدى سىرتىنان ءوزىمسىنىپ جۇرگەندە، ايبارشانىڭ داۋلەتكە بەيىمدەلىپ بارا جاتقاندىعى بايقالدى. شىن قىزعانىش ونىڭ كوڭىلىنە سودان باستاپ كىردى... نە ىستەۋ كەرەك؟.. ارينە، شاما كەلسە، قىزدىڭ بەتىن وزىنە بۇرۋ كەرەك!..
ولاي ويلاماس ەدى، ەگەر قىز، ەمەكسىتۋىن دوعارسا. قىزدىڭ بۇرىنعى اقجارقىن قالپى ءالى دە اقجارقىن. تەك ماحاببات ماسەلەسى تۋرالى عانا اۋزىن اشتىرتپاي، ەگەر ول جوندەگى سەزدىڭ ۇشىعى كورىنە باستاسا، «مەن كەتەم، اعا!» دەپ داعدىلى قورقىتاتىن ءسوزىن كولدەنەڭ توسا قويادى. ءۇمىتىن ۇزبەگەن سامارقان، «كەتسەڭ كەت» دەپ قالاي ايتسىن. «جانجالى قۇرسىن، — دەيدى ول، — قويدىق!»
قىزعانىشتىڭ ۇلكەنى — 1940 جىلدىڭ كۇزىنەن باستالدى: المالىق قالاسىن سالۋعا جينالعان كومسومولەستەر دە، كانال قۇرىلىسىنا جاردەمدەسۋگە جينالعان كومسومولەستەر دە بىرنەشە بريگاداعا ءبولىنىپ، بريگادالار ءوزارا سوسياليست جارىسقا تۇسكەندە، داۋلەت پەن ايبارشانىڭ بريگاداسى شارت جاساستى. «بۇل ەكەۋى قايدا بولسا دا جۇبىن جازباۋعا ۋادەلەسكەن ەكەن!» دەگەن وي كەلدى سامارقانعا. ونىڭ بۇرىنعى قىزعانىشى ۇدەي ءتۇستى. داۋلەتتەن جەڭىلدىم دەپ ساناعان ول، سۇيگەنىن كوزىنە كۇيىك قىلماي، بۇل ماڭنان كەتكىسى كەلدى دە، بايجانعا شىنىن ايتتى. «وسىلاي دا وسىلاي» دەپ بار سىرىن بايانداپ كەپ:
— سەنەن ءوتىنىشىم، — دەدى ول، — ماعان رۋقسات بەر، ويتكەنى مەنىڭ دە وزىمشە ارىم، نامىسىم، كەگىم بار؛ باسى جۇمىر پەندەمىن عوي، ايبارشاعا قۇمارلىق ويىمدى ۇنەمى اقىلعا بيلەتىپ جۇرە السام جاقسى، ويتپەي، ءبىر كۇنى، كۇنشىل قىزعانىش جەڭىپ كەتىپ ماسقارا بولسام، ماعان وبال بولار، ساعان دا ىڭعايسىز بولار...
بۇل سوزدەردىڭ بارىنە ءمان بەرە تىڭداعان بايجان:
— راس قوي، ولارىڭ، — دەدى جاۋابىندا، — ءبىراق، مەنىڭ قولىمدا ەمەس قوي، سەنىڭ قىزمەت ماسەلەڭ، وبكومنىڭ قولىندا عوي.
— سەنەن ءوتىنىشىم، — دەدى سامارقان، — ماعان تەك، «رۇقسات» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭ جەتتى، ارجاعىن ءوزىم شەشىپ الام.
ەندىگى جالتارۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن كورگەن بايجان تۋراسىن ايتتى:
— بۇل سوزدەر، — دەدى ول، — وتكەن جىلى ايتىلسا، مەن ءسوز دە قايىرماس ەم. بيىل امالسىز قارسى بولام، ويتكەنى كانال قۇرىلىسىنىڭ كوپ جۇمىسى سەنىڭ قولىڭدا. كوزىڭە ماقتاعانىم ەمەس، سەن سياقتى قىزمەتكەر تابا المايمىن...
— مەن تاۋىپ بەرسەم شە؟
— جوق، جولداس، سەن تابا المايسىڭ. قالاي تاباسىڭ؟ ادامدى جەردەن ەگىپ شىعارۋعا بولمايدى، كادردى دايارلاۋ كەرەك. ار-ۇياتىڭا جۇگىنىپ ءوزىڭ ايتشى، سەن باسقارىپ جۇرگەن جۇمىستى سەندەي بىلەتىن كىم بار بۇل ارادا؟ ارينە، جوق... حال-جايىڭدى جاقسى تۇسىنەم. ءبىراق، جەكە باستىڭ ىسىنە كوپشىلىكتىڭ ءىسىن ايىرباستاۋعا بولمايدى، سوندىقتان، بۇل پىكىردەن قايتۋىڭدى وتىنەم!..
سامارقاندى بايجان جەڭدى... قىزمەتىندە قالعان سامارقان، سودان كەيىن، ايبارشامەن دە، داۋلەتپەن دە كەزدەسپەۋگە تىرىستى. سوڭعى بىرەر ايدان بەرى ايبارشا المالىقتا جوق-تى، ول قىزىلورداداعى ەكسكاۆاتورشىلار دايارلايتىن كۋرسقا كەتكەن، ايبارشا مەن داۋلەتتىڭ قۇرىلىس باسىندا جۇپتارىن جازباۋى كوزىنە كۇيىك بولا بەرەتىن سامارقان وعان قۋانعان.
ءسويتىپ جۇرگەندە ايبارشا مەن داۋلەتتىڭ بۇگىن، تەل» كول جولىندا بىرىگىپ ۇشىراسا كەتۋى سامارقانعا قاتتى ءتيدى، كەۋدەسىندە باسەڭدەگەن ماحاببات داۋىلى قايتا كوتەرىلدى... قاسىنداعى بايجانعا ونىڭ ءتىل قاتپاۋ سەبەبى وسى ەدى...
ولار ۇزاق ۋاقىت ءتىل قاتىسپاس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر، ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن الدارىن كەسە ءبىر توپ كيىك قاشپاسا...
بايجاننىڭ «انە!» دەپ قولىن ۇسىنعان جاعىنا، سەرگي قالعان سامارقان كوزىن تىكسە، الداعى جازىقتا تولقىعان ساعىم ىشىندە بۇلدىراپ. ءبىر توپ كيىك قاشىپ بارادى ەكەن.
— قاراتاۋدىڭ كيىكتەرى عوي بۇل، — دەدى بايجان، — لاقتامايتىن ساياقتارى، نە تەكەلەرى بولۋ كەرەك بۇلار، جازىققا وتقا شىققان. قۋايىق!..
— جەتەمىز بە؟
— بەتى — سارىسۋ. وزەننىڭ بەرگى جاعىندا بۇيرات تاستار بولۋشى ەدى، سوعان پانالاۋعا تارتتى، وعان شەيىن جەتەمىن. بەر جاعى جازىق.
— كۇن كەشكىرىپ بارادى عوي.
— قايتەر دەيسىڭ. كۇن باتقانشا تالايىن اتىپ الامىز.
داۋلەت شاقىرعان اۋىلعا بارۋدان اڭ قۋۋدى ارتىق كورگەن سامارقان:
— ءوزىڭ ءبىل، — دەدى ريزاشىلىق بىلدىرگەن ۇنمەن.
— ەندەشە، مىلتىقتى سەن اتارسىڭ، مەن ماشينانى جۇرگىزەم عوي.
بەتىنە ىركىستە قۇم بايلانعان جازىق دالادا ماشينانىڭ ەركىن جۇرە الماۋىنان با، الدە قاشقان جانۋارلار جۇيرىك پە، كيىكتەر ۇزاق ۋاقىت شالدىرمادى. ىزالانعان بايجان، ىركىسى قۇمنان سەكەڭدەۋىنە قاراماي، ماشينانىڭ پەدالىن جەتكەن جەرىنە شەيىن باسىپ ەدى.
— وۋ، بايجەكە-اۋ، ولتىرەسىڭ ءبۇيتىپ؟ — دەدى مازاسى كەتكەن سامارقان.
سامارقان مازاسىزدانعانمەن، بايجان ماشينانى ىرىكپەدى. ەكپىندى جۇيتكىگەن ماشينا، كيىكتەردى ءبىرازدان كەيىن ۇتا باستادى.
— ەندى تاۋەكەل دە! — دەپ قويدى ءۇمىتى بەكىگەن بايجان، — دايارلا، سامارقان، مىلتىقتى! شالىم جەرگە كەلگەن سوڭ-اق ات!..
— مەرگەن ەمەسپىن عوي مەن.
— تۇك تە مەرگەندىك كەرەگى جوق. الىستا ەركىنسىپ بارادى كيىكتەر. جاقىنداساق بەرەكەسى كەتەدى. جەتسەك بۇلتاڭداپ شابا الماي قالادى. سيگنال بەرسەڭ قۇتى ءتىپتى قاشادى. ىڭعايىنا كەلتىرە قۋسام دا، ءتىپتى، تاياقپەن سوعار جەرگە كەلتىرسەم دە اتا المايسىڭ با؟
— قايدام، — دەدى سامارقان كۇلىپ، — قولىم قالتىراماسا!.. سوندا دا تاۋەكەل دەپ كەرەيىن...
كيىكتى قۋۋ قىزىعى، سامارقاننىڭ كەۋدەسىن ايبارشانىڭ قايعىسىنان تۇگەل ارشىدى. ءوزى مەرگەن بولماعانمەن، كيىكتى اتىپ جىعۋعا سەنگەنمەن، قۋۋ قىزىعىنا بايجاننان ول كەم باتقان جوق... ءبىراق، ونى ءۇمىتى الدادى. كيىكتەرگە جاقىنداي بەرگەن كەزدە، ساسقالاقتاعان كيىكتەر بىتىراي قاشۋعا اينالعان كەزدە، ماشينانىڭ ارتىنان الدە نە سارت ەتە ءتۇستى دە، ءجۇرىسى اۋىرلاي قالدى.
— قاپ، باللون جارىلدى-اۋ! — دەدى بايجان، ماشينانى توقتاتىپ.
باللون راس جارىلعان ەكەن. زاپاستاعى دوڭعالاقتى سالعانشا، كيىكتەر قارا ءۇزىپ كەتتى. كۇن باتۋعا اينالدى.
— پانالايتىن جەرلەرىنە جەتتى كيىكتەر، — دەدى بايجان، ماشينا دايارلانىپ بولعان سوڭ، — كۇن كەشكىردى. بۇيىرماعان اڭ ەكەن، تەلكولگە قايتايىق...
جولسىز جەرمەن قايتىپ تۇنگە ۇرىنعان ولار، تەلكول ماڭىنداعى اۋىلداردى تابا الماس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر، اۋىل جاقتان شىققان تۇنگى دىبىستار الىستان ەستىلىپ تۇرماسا... دىبىستارعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان ماشيناداعىلاردىڭ ويلارىن شىرقاپ شىققان ءبىر ايەلدىڭ ءانى ەرەكشە ءبولدى. ءان وتە كوركەم دە، بيىك تە. جاقىنداعان سايىن ءتىپتى كوركەمدەنە، ءتىپتى بيىكتەي تۇسەدى.
— نە دەگەن ءانشى ەدى مىناۋ ايەل! — دەپ تاڭداندى بايجان. — كىم بولدى ەكەن بۇل؟ داۋسى اسپاننىڭ استىنا سيار ەمەس قوي ءوزىنىڭ!..
سامارقان جاۋاپ قاتپادى. ونىڭ جوباسى — «ايبارشا!».
ماشينا بەتىن انگە تۋرالاپ كەلسە، كولدى جاعالاي قونعان ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا جاستار التىباقان تەۋىپ جاتىر ەكەن. فارى جارقىراعان ماشينانى كورگەن التىباقاندار ويىندارىن دوعارىپ، كۇتكەندەي توپتالا قالىستى. ماشينا توقتاعاندا، جۇمىلعان كوپ جاستىڭ ىشىنەن داۋلەت قانا ۇشىراپ، ايبارشا كورىنبەدى.
— نەعىپ كەشىكتىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى داۋلەت، — ەسىك اشىپ شىققان بايجاننان.
بايجان قىسقاشا ءجونىن ايتتى.
— ال، جۇردىك وندا، — دەدى داۋلەت، — قوناق ءۇي كۇتىپ وتىر.
داۋلەتتىڭ سىلتەۋىمەن ماشينا كەپ توقتاعان، قاتار تىگىلگەن ءۇش ءۇي، كولدىڭ جاعاسىنا جاقىن ەكەن، الدىندا — توڭىرەگىن قامىستان قورشاعان قورا، ماڭايى بىقىعان قوي.
— شايمەردەن دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى، — دەدى داۋلەت، ماشينا توقتاعان كيىز ءۇيدى نۇسقاپ، — ءبىر قورا قويدىڭ باسىن شابا تۇسىڭدەر!..
ماشينادان تۇسكەندەردى: ساقالىن شوقشا عانا قىپ قويعان، ۇزىن قارا مۇرتىن باسپاي ەركىنە جىبەرگەن، ورتا جاستى، زور دەنەلى ادام قارسى الدى. شايمەردەن وسى ەكەن.
— ۇيگە جۇرىڭىزدەر! — دەدى ول قوناقتارىنا، اماندىقتان كەيىن.
جۋىردا كوتەرگەن جاڭا كيىز ءۇيدىڭ تورىندە فونار ءىلۋلى ەكەن، ورتادا سەكسەۋىلدىڭ مازداپ جانعان وتى. توڭازىپ كەلگەن قوناقتار وتقا جاقىن وتىردى.
— ال، قۇپ كەلدىڭدەر، قوناقتار! — دەدى شايمەردەن، — ءبىر عانا ايىبىمىز بولعالى وتىر. مال تولدەپ جاتقان كەزدە قاپ شىعارمايتىن اتا سالتىمىز بار عوي. ۇيات بولماسا، قاتقان-قۇتقانىنا ريزا بولاسىڭدار.
وقاسى جوق، — دەدى بايجان سىپايىلىق ءبىلدىرىپ. قارنى اشقان ءوزىنىڭ جاس ەتتى جەگىسى-اق كەپ وتىر. ونىڭ بولمايتىنىن بىلگەن سوڭ، «قاتقان-قۇتقانى ءتاۋىر بولعاي دا» دەپ تىلەپ وتىر.
ءبىر ايەل تىستان ەكى شەلەك سۋ كوتەرىپ اكەلدى. شاماسى 25 — 30-داعى ايەل. كيىمى اۋىلشا. بويشاڭداۋ كەلگەن، اققۇبا، كەرىكتى كىسى.
— جەڭگەلەرىڭ! — دەپ سىبىر ەتتى داۋلەت.
قوناقتار امانداستى.
— ال، قاتىن، — دەدى شايمەردەن، ايەلىن كەتپەندەي تۇرپايى سوزبەن اتاپ قالعانىنا قوناقتارىنان قىمسىنعان بەلگى كورسەتىپ، سونىسىن سەزدىرگەندەي، بەتتەرىنە جىميا قاراپ قويىپ، — كەبەجەڭنىڭ ءتۇبىن قاق بۇگىن. سىپايى قايىندارىڭ كەپ قالدى، لايىقتى سىباعا اس!
ايەل كۇلىمسىرەدى دە ۇندەمەدى. اس جابدىعىنا كىرىستى، اۋەلى وتقا وشاقتى اكەپ تۇرعىزدى، ودان، قازان اسىپ سۋ قۇيدى، سودان كەيىن، وڭ بوساعادا تۇرعان كەڭ كەبەجەنىڭ قاقپاعىن اشتى دا ىشىنەن سۇرلەنگەن جىلقى ەتىن الا باستادى. بايجان كوز قىرىن سالدى دا، كوڭىلى توعايا قالدى، سەمىز سىڭار قازى، ۇزىندىعى ەكى سۇيەمدەي جۋان قارتا، جايانىڭ قۇيىمشاق جاعى، قىرتىستى كەلگەن جانە ءبىر جالپاق قاقپىش... سەمىز ءسۇردى كورىپ بايجان الدەنەشە رەت جۇتىنىپ قالدى...
تاباققا تۇسكەن ءسۇر شايمەردەن كوز قىرىن تاستاپ وتىر ەدى. ايەلى «سىباعالى ەتتى سالىپ بولدىم» دەگەندەي، تاباقتى كوتەرە بەرىپ ەدى:
— قاتىن! — دەدى شايمەردەن. ايەلى توقتاي قالدى. — كۇيەۋ ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ اناۋ جىگىتتىڭ، ءاناتولدىڭ قىزىن العان مىرزا وسى بولادى. «ءتوسىن» دە سال كۇيەۋدىڭ!..
ايەل تاعى دا ءبىر جىميدى دا، كەبەجەگە قايتا بارىپ، قويدىڭ سۇرلەگەن ءتوسىن الىپ شىقتى. ايەل ەتتى جۋىپ قازانعا سالعانشا، ۇيگە ءبىرتالاي جۇرت جينالىپ قالدى. جاس ايەلدەر، ءۇي يەسى ايەلدىڭ، اس-سۋىنا جاردەمدەستى، وزگەلەرى قوناقتارمەن كەڭەسكە كىرىستى.
بايجاننىڭ قارنى قاتتى اشقان ەكەن. اۋىل ادامدارىمەن كەڭەسە وتىرىپ، كوپتەن ۇرلاپ كەزىن تاماق جاققا سالىپ قويادى. شاي جابدىعى ازىرلەنىپ جاتىر: وشاقتىڭ ارعى جاعىنا كىشكەنتاي ءبىر وشاق ورناتىلدى دا، استىنا شوق تارتىلىپ، ۇستىنە قويعان تاباعا اۋەلى باۋىرساق ءپىسىرىلدى، سودان كەيىن، ءۇي يەسى ايەل قازان جاققا قۇرىلعان ءشيدىڭ ىشىنەن ءجۇنى جۇلىنعان ەكى قازدى الىپ شىعىپ، مۇشەلەپ ءبولىپ، الگى تاباعا سالىپ مايعا قۋىردى؛ ءوزى قۋىرداقپەن شۇعىلدانعان ءۇي يەسى ايەل، جاردەمدەسىپ جۇرگەن جاس كەلىنشەككە سىبىر ەتىپ ەدى، ول كروۆات استىنان ءىشتى كەلگەن اق قالاي كاستريۋلدى الىپ شىقتى دا، ىشىنە سۋ قۇيىپ وتقا قالاي باستادى.
— تىم قاتىرىپ پىسىرمە، كەلىن! — دەپ قويدى شايمەردەن كەلىنشەككە، — قالانىڭ ادامدارى تۇقىمنىڭ جۇمساقتاۋ پىسكەنىن جاقسى كورەدى.
— ۋىز دا پىسىرىڭدەر! — دەپ قويدى، ازدان كەيىن شايمەردەن ايەلىنە، — مال تولدەپ جاتقان كەز، تاڭسىق اس...
— ءپىسىرىپ جاتقان اس تا جەتكىلىكتى سياقتى عوي، — دەپ كوبەيگەن اسقا ىشتەي تويعانداي بوپ قالعان بايجان، ىشىنەن، ءۇي يەسىن «ماقتانشاقتاۋ بىرەۋ ەمەس پە، ۇيىندەگى بار اسىن اۋزىنا العانى نەسى!» دەپ ويلاپ، — ۋىزدى ەرتەڭ ىشەرمىز.
شايمەردەننىڭ شىلىمشى ەكەنىن ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز. قوناقتارىن ۇيگە الىپ كىرىپ وتىرا بەرە، پەنجاكتىڭ، ىشىنەن كيگەن گيمناستەركاسىنىڭ تەس قالتاسىنان سۋىرعان تەمەكى كەسەتىن ول قالتاعا قايتىپ سالماي، الدىنا قويدى دا، گازەتكە وراعان تەمەكىنى مۇشتىككە تىعىپ، ءالسىن-السىن سورپىلداتا بەردى.
بايجان «ۋىزدى ەرتەڭ ىشەرمىز» دەگەن كەزدە ول ءبىر شىلىمدى وراپ بوپ، مۇشتىككە سالىپ جاتىر ەدى، بايجان ءسوزىن بىتىرگەندە، شايمەردەن سەكسەۋىلدىڭ شالاسىنا شىلىمىن تۇتاتىپ الدى دا، مول سورعان ءتۇتىندى ەپپەن بىرەسە مۇرنىنان، بىرەسە ۇرتىنان، بىرەسە مۇرتىنىڭ اراسىنان شىعارىپ، اۋزىنداعى ءتۇتىندى شايناي وتىرىپ سويلەپ كەتتى.
— كۇيەۋجان! — دەدى ول بايجانعا. — سەن مەنى تانىمايسىڭ، مەن سەنى تانيمىن. تالاي كەردىم. جۇمىسىم بولماعان سوڭ جالپاڭداپ تانىسقان جوقپىن. ءدام جازىپ بۇگىن عانا تانىسىپ وتىرمىز. شايدى دايارلا، قاتىن! — دەپ قويدى ول ايەلىنە، بۇرقىلداپ قايناي باستاعان اق ساماۋىردى كوزى شالىپ، — كەزبەن عانا تويعىزبايىق قوناقتاردى. قارىندارى اشقان بولار. جاسا، داستارقاندى!..
قوناقتار وت باسىنان كەيىن شەگىنىپ وتىردى. شاي دايارلانا باستادى.
— سونىمەن، — دەپ جالعاستىردى شايمەردەن ءسوزىن، — ءدام ايداپ مۇندا كەلە قالدىڭ، كۇيەۋجان. بارىن قوناقتان ايامايتىن اتا سالتىمىز. ءبىراق، بار بوپ تۇرسا ايامايدى دا، ءجۇدا. جوق بولسا، اياماعاندا شاراسى نە؟ مەنىڭ اكەم دە قويشى بولعان كىسى، ەزىم دە قويشىمىن. ءبىراق، اكەم مەندەي تۇرعان جوق. ول مۇنداي اق ءۇي تىككەن جوق. ازار بولسا، «ماقتانشاق ەكەن» دەپ سوگەرسىڭ اعاڭدى؛ بۇل ءۇيدىڭ ىشىندەگى جاساۋدىڭ، اكەمە بىرەۋى دە بىتكەن جوق. اس-سۋ دا سونداي. نەگە ولاي؟ — شايمەردەن قىزىنا سويلەدى. — سەكسەن جىل جاساعان اكەم، جەتپىس جىلدىق ءومىرىن بايدىڭ قويىن باعۋمەن وتكىزدى. سوندا، اۋزى اسقا، اۋى اتقا، ءيىنى كيىمگە جارىعان جوق.
ايەل داستارقان كوتەرىپ كەپ ەدى:
— توسەي بەر، — دەدى شايمەردەن، — استى قويا بەر... ال، مەن شە؟ — دەدى ول، توسەگەن داستارقاننىڭ ءبىر شەتىن ۇستاسا بەرىپ، — مەن دە قويشىمىن! ءبىراق، مەن كوپتىڭ ەڭبەگى جانعان كەزدە تۋدىم. تاعى دا ماقتاندى دەرسىڭ، كۇيەۋجان، بۇرىن قازاقتىڭ، بايى دا مەندەي تۋرا العان جوق.
توسەلگەن داستارقاننىڭ ۇستىنە پىسكەن استار قويىلا باستادى.
— وزگە ءسوزدى كەيىن ايتارمىن، — دەدى شايمەردەن، — قاتىن، «اق ماعان بەتتەن» دە اكەل، قوناقتار بويىن جىلىتسىن.
ايەل كەبەجە قاسىنداعى شكافتان ءبىر گرافين تولى اراق اكەپ كۇيەۋىنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— ءبىزدىڭ ارانىڭ سالتى وسىلاي بولادى، — دەپ شايمەردەن اراقتى ستاكاندارعا تولتىرا قۇيدى دا، قوناقتاردان باستاپ، داستارقاندى توڭىرەكتەي وتىرعانداردىڭ الدارىنا تۇگەل قويدى.
— ال، كوتەرەلىك، قوناقتار! — دەدى شايمەردەن، ءوزى تولتىرا قۇيعان كىشى كەسەسىن كوتەرىپ.
— ماعان سوزگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەدى ستاكانىن قولىنا العان بايجان ءۇي يەسىنە.
قالا عۇرپىندا توست ايتىلاتىنىن كورگەن شايمەردەن:
— سويلە، شىراعىم — دەدى بايجانعا.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، — دەدى بايجان، جان-جاعىنا قاراپ اپ، — ءسىزدىڭ ماناعى ءسوزىڭىزدىڭ جالعاسى ەدى، شايمەردەن اعاي. مەن ءوزىم قالادا وسكەن جىگىتپىن. اۋىل ءومىرىن، اسىرەسە مالشىلار ءومىرىن از بىلەم. راسىمدى ايتسام، كولحوز مالدارىنىڭ جايلاۋىن ءبىرىنشى كورىپ وتىرعانىم بۇل.
بىرەۋلەرى كۇلەيىن دەپ ەدى:
— ءسوز تىڭدايىق تا! — دەپ شايمەردەن جەكىپ توقتاتىپ تاستادى.
— راس ايتتىڭىز. شايمەردەن اعاي، بۇرىنعى اۋىلداعى قازاقتىڭ بايىندا، — بايجان توڭىرەگىن كوزىمەن تاعى شولىپ الدى، — بۇل ۇيدەي سالتانات بولعان جوق. بۇل ۇيدەگى جيھازدىڭ ءبارى ادەمى، ءبارى مادەنيەتتى. قالا تىلىمەن ايتساق، بۇل مادەنيەتتى كۆارتيرا. راديوپريەمنيك قوي دەيمىن، اناۋ. تۋمبوچكا ۇستىندە تۇرعان؟
— ءيا، — دەدى داۋلەت.
— سويلەيدى عوي؟ — دەدى بايجان.
— سويلەيدى، — دەدى شايمەردەن، — موسكۆادان، الماتىدان، تاشكەنتتەن تىڭدايمىز.
— تەحنيگى كىم؟ — دەدى بايجان.
— بۇل كىسىنىڭ قىز بالاسى، — دەدى داۋلەت شايمەردەندى يەگىمەن نۇسقاپ، — ءوزى جانە زووتەحنيك.
بايجان:
— ءىم-م-م-م! — دەپ كۇلىمدەي ىڭىرانىپ الدى دا، — كانە، ەندەشە، — دەدى ستاكان ۇستاعان قولىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ. — ءبىزدىڭ مادەنيەتتى مالشىلاردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن!
ول ستاكاندى كوتەرە سالدى... وزگەلەرى دە ءىشتى. سامارقان دا ءىشتى. ءبىراق، مىلقاۋ كىسىدەي، وندا ءۇن جوق. ەكىنشى ستاكاندى دا ول ىركىلمەي قاقتى. شايدان كەيىن ول ىرگەگە جاستىق سالدىردى دا پالتوسىن بۇركەنىپ جاتىپ قالدى. ىلە، قور ەتە تۇسكەن دىبىس ەستىلدى.
— سىرقات ەمەس پە؟ نەگە كوڭىلسىز؟ — دەپ سۇراستى اركىمدەر.
— شارشاعان بولار، — دەدى بايجان. ءوز ىشىندە «قىزعانىشتىق سالدارى عوي» دەپ وتىر.
بايجاننىڭ ءبىر قايران قالعانى — ايبارشانىڭ كورىنبەۋى. «راديونى سويلەتسىن» دەپ شايمەردەن قىزىن شاقىرتقاندا: «ايبارشانى دا الا كەلسىن!» دەپ ەدى، قىزى كەلگەندە ايبارشا كەلمەي قالدى.
— ايبارشا قايدا؟ — دەگەن اكەسىنىڭ سۇراۋىنا:
— ويىندا، — دەپ جاۋاپ بەردى قىزى.
— كەلمەگەنى نەسى؟ — دەگەن سۇراۋعا قىز كۇيبەڭدەپ جاۋاپ بەرمەدى. نەسىنە جاۋاپ بەرسىن، كەلمەۋ سەبەبى بەلگىلى: سىرلاس ايبارشا بۇل قىزعا سامارقان جونىندەگى بار سىرىن ايتىپ: «سول بەيشارانى ايايمىن دا، اياعاندا امالىم نەشىك! داۋلەتكە اۋعان كوڭىلىمدى قالاي بۇرايىن، بۇرا الماسام، ىرقى قالاي تابايىن!.. ەندىگى قولىمنان كەلەتىنى — كوزىنە كۇيىك بولارلىق قىلىق كورسەتپەۋ عوي دەيمىن. بۇگىن، دالادا داۋلەت ەكەۋمىزدى جولىقتىرعاندا قاتتى قىزعانىشتا قالدى ول. و دا ادام بالاسى ەمەس پە، قىزعانىش وتىن ۇرلەي بەرىپ قايتەم، كوز الدىندا ەلبەڭدەپ، بارماي-اق قويايىن» دەدى.
ول ەپپەن باسىپ تىسقا شىقسا، تولعان اي كەكتىڭ كەۋدەسىنە ورلەپ، دالا سۇتتەي جارىق ەكەن. كۇزەتشىگە كوزىن تىكسە، قامىسپەن قورشاعان قورانىڭ ىشىندە قاراڭداپ ءجۇر... ەپپەن باسقان سامارقان، قورانىڭ تاسا جاعىنا شىقتى دا، ەڭكەڭدەي باسىپ دوڭگە قاراي جونەلدى.
دەڭدە ەسكى مولالار تۇرعان. اعاشى جوق دالادا كەزدەسەتىن مۇنداي مولالار نە جاڭقا تاستاردان، نە دولبارلاي سالعان ءشيلى كىرپىشتەردەن قالانادى. نەدەن قالانسا دا ونداي مولالار كيىز ءۇي سياقتانىپ، توبەسى بۇرىلە، مۇنارلى بوپ وسەدى. بەرىك ماتەريالدان قالانعان مولالار جاڭبىر مەن قاردان تەز بۇزىلىپ، بۇيىرلەرى وپىرىلىپ ۇڭىرەيىپ، كەيىن قۇلاپ جاتادى.
ونداي دالادا مولانىڭ، قۇلامايتىن ەكى-اق ءتۇرى بولادى، ءبىرى — كۇيدىرگەن كىرپىشتەن قالانعاندار، ەندى ءبىرى — ۇساقتاپ شاپقان جىلقىنىڭ، قىلى مەن ەشكىنىڭ مايىن ارالاستىرا يلەگەن قام كەسەكتەن سوعىلعاندار.
سامارقان بەتتەگەن دوڭدەگى وپىرىلعان كوپ مولالاردىڭ ىشىندە، بەرىك مولا تۇراتىن ەدى. جۇرتتىڭ اڭىزىن، ول مولا — ءبىر بايدىڭ جىلان شاعىپ ولتىرگەن جالعىز قىزىنىڭ مولاسى. باي ول مولانى ءجۇز جىلقىنىڭ قىلى مەڭ ءجۇز ەشكىنىڭ مايىن ارالاستىرعان قام كەسەكتەن سوقتىرعان. مولانىڭ بەينەسى مەشىت سياقتى، توبەسىندە ەكى مۇناراسى بار.
ىزا كەرنەگەن سامارقان سول مولاعا جەتتى دە، ىشىندەگى باسقىشىمەن ورلەپ، مۇنارا تۇبىنەن جوعارى جاق يىنىنە شىقتى. توڭىرەگىن ءبىر شولعان وعان، دۇنيە ەندى ادەمى كورىنىپ كەتتى. ىزا قىسقاندا تارس جابىلعان قۇلاعى ەندى عانا اشىلىپ، ءدوڭنىڭ ەكى جاق استىنداعى كولدەردىڭ جۇمساق جەلگە تولقىعان سىبدىرىن، تەڭسەلگەن قۇراقتارىنىڭ سىلدىرىن، ءتۇرلى قۇستاردىڭ ءتۇرلى داۋىسپەن سايراۋىن ول ەندى عانا ەسىتتى... ونىڭ توبەسىنەن، بىرەسە سىپ ەتىپ ۇيرەكتەر ەتتى، بىرەسە.بيىكتە تىزبەكتەلىپ قازدار ءوتتى. اۋىل ماڭىنداعى مالداردىڭ داۋسىن دا، الىستا جايىلعان جىلقىلاردىڭ كىسىنەۋلەرىن دە ول جاڭا عانا ەستىدى... الدەقايدان ۇلىعان قاسقىردىڭ داۋسى شالىندى، اش قاسقىر ول... دۇنيەنىڭ راحاتىنا ەگەي قاسقىر!.. بۇزىلعان ءبىر مولانىڭ ىشىنەن بايعىزدىڭ داۋسى ەستىلەدى... ونىڭ ىسقىرىعى — وكىنىشتى ادامنىڭ ۋھلەۋىنە ۇقسايدى... كوپ مولانىڭ ىشىندە ءتىرى ماقلۇق — بايعىز بەن سامارقان عانا سياقتى...
توڭىرەگىندەگى وسىنداي كورىنىستەر اۋىر ويىن ءبىراز بولگەندەي بوپ، سامارقان مىلتىققا سۇيەنىپ تۇر ەدى، ارتىنان بىرەۋ ءۇن-تۇنسىز قۇشاقتاي الدى. سەسكەنىپ قاپ، ىرشىپ تۇسكەن سامارقاندى سىرتىن الا بەلىنەن قاۋسىرعان قۇشاق بوساتپادى. دەنەسى تۇرشىگە تۇسكەن سامارقان، بۇلقىنۋىن كۇشەيتىپ ارتىنا بۇرسا — ايبارشا!..
«شاتاسۋىم ەمەس پە؟!» دەگەندەي سامارقان كەزىن قاتتىراق جۇمىپ اپ تاعى دا اشسا — ايبارشا!
— «بوسات!» دەگەنمەن باسقا ءسوز تۇسپەي قالدى سامارقاننىڭ اۋزىنا.
— تانىدىڭ با؟ — دەدى ايبارشا بوساتپاي.
— تانىدىم.
— كىممىن؟
— ايتپايمىن...
— ايتپاساڭ بوساتپايمىن.
— ال، ايبارشاسىڭ!..
— ول ەمەس سۇراعانىم.
— ەندى نە؟
— راسىڭدى ايتاسىڭ.
— قانداي؟
— وسى مولاعا نەگە كەلدىڭ، ۇستىنە نەگە شىقتىڭ؟!.
— جىبەر دەيمىن، ايبارشا!..
— ايتساڭ عانا جىبەرەم.
— ايتايىن.
ايبارشا بوساتتى دا:
— ءيا؟ — دەدى كەسكىنىنە قاراپ.
— نە ايت دەيسىڭ؟ — دەدى سامارقان.
ۇمىتتىڭ با، الگى ۋادەڭدى؟
سامارقان از كىدىردى دە:
سەن ايتساڭ، مەن دە ايتايىن، — دەدى.
— نەنى؟
— بۇل اراعا قايدان كەلگەنىڭدى.
— مىلتىقتى ماعان بەر! — دەگەن ايبارشاعا:
— قورىقپا، — دەدى ول، — مەن سەنى اتپايمىن.
— ەندەشە تومەن تۇسەيىك، — دەدى ايبارشا.
— قايدا بارامىز؟
— ولىكتىڭ ۇستىندە وتىرىپ سويلەسپەيىك، ءتىرى دۇنيەگە شىعايىق!
سامارقاندى كوندىرگەن ايبارشا، ونى قولتىقتاپ تومەن ءتۇستى دە، ەكەۋى كولگە جاقىن جەردەگى توبىلعى اراسىنا وسكەن تاسقا بارىپ وتىردى. ەكەۋىندە دە ءۇن جوق...
ايبارشانىڭ بۇل اراعا قالاي كەلۋىن سامارقان بايقاماعانمەن، سامارقاننىڭ قالاي كەلگەنىن ايبارشا بايقاعان ەدى.
دوڭگە ەڭكەڭدەي تىرمىسىپ مولاعا بەتتەگەن سامارقاندى، كولگە تونە بىتكەن جارقاباقتا قاتار وتىرىپ باياۋ عانا اندەتكەن ايبارشا دا، داۋلەت تە كورە قالدى.
— كىم بۇل؟ — دەدى ايبارشا.
— مىلتىقشى عوي دەيمىن، — دەدى داۋلەت.
— جەتى قاراڭعى تۇندە مىلتىق اتپايدى ەشكىم.
— ەندى كىم دەپ ويلايسىڭ؟..
ەڭكەڭدەگەن ادام مولاعا تايانعاندا:
— سامارقان! — دەدى ايبارشا.
— قوي! — دەدى داۋلەت ۇڭىلە قارادى دا، — سول!..
ولار تىم-تىرىس وتىرىپ باقىلاعاندا، سامارقان مولانىڭ ىشىنە كىردى.
— اتىلادى! — دەدى ايبارشا، ۇشىپ تۇرەگەپ.
— نەگە؟
— «نەگە» دەيدى عوي! — دەپ ايبارشا مولا جاققا تۋرا جۇگىردى. سوڭىنان داۋلەت تە جۇگىرەيىن دەپ ەدى، جالت قاراعان ايبارشا قولىمەن «قال!» دەگەن بەلگى بەردى. اڭىرىپ تۇرىپ قالعان داۋلەت نە ىستەرگە بىلمەي سول ورىندا تۇرعاندا، ەكى ادام مولادان شىعا بەردى، توبىلعى اراسىنا بۇعا قالعان داۋلەت تاني كەتتى: ايبارشا، سامارقان!.. ولار داۋلەتكە جاقىن كەپ وتىردى...
— سامارقان! — دەدى ايبارشا، از ۋاقىت تىم-تىرىس وتىرعاننان كەيىن، — سۇيمەگەن جۇرەككە زورلىق كورسەتۋ — ءبىزدىڭ زاماننىڭ سالتىندا بار ما؟
— كىم زورلىق كورسەتكەن؟
— سەن!
— مەن؟ قالاي؟ زورلىق تۇگىل، ءبىر اۋىز قاتتى ءسوز ايتتىم با ساعان؟
— ايتقان جوقسىڭ.
— ەندەشە؟
— وزىڭە قاتتى ءسوز ايتۋىن، — ماعان ايتۋىڭ.
— قانداي قاتتى ءسوز؟
— ولىمگە بەل بايلاۋ، جۇمساق ءسوز بە ەكەن؟
— كىم بەل بايلاپتى؟
— سەن!
— مەن؟
— مولانىڭ ۇستىنە تۇندە مىلتىق اپ شىققاندا، ارۋاقتى اتۋعا شىقتىڭ با، ءوزىڭدى اتۋعا شىقپاي؟
سامارقان قاتتى كۇرسىندى دە، ۇندەمەدى.
— كۇرسىنەمىسىڭ؟ — دەدى ايبارشا. — نەگە اتىلاسىڭ؟ ارينە، ماعان كەكتەنىپ!.. دۇرىس پا سول؟ مەنىڭ كوڭىلىم ساعان اۋماي باسقاعا اۋسا، نەگە كۇشتىلىك كورسەتەسىڭ وعان؟
— قانداي كۇشتىلىك؟ ءوزى ءولۋ كۇشتىلىك پە؟
— ارينە، كۇشتىلىك، كۇشتىلى بولماس ەدى، سەن مەنىڭ دۇشپانىم بولساڭ. دۇشپانسىڭ با سەن؟ جاقسى كورمەيتىنىمدى قايدان ءبىلدىڭ سەن؟ جاقسى كورگەن جىگىتتىڭ بارىنە تيە بەرە مە ەكەن، قىز؟ ادامگەرشىلىك كوزبەن جاقسى كورىسۋگە بولماي ما ەكەن، جىگىت پەن قىز ءبىرىن ءبىرى؟ اسىرەسە، ءبىزدىڭ زاماندا؟..
— وۋ، جولداس، مەنى باستىرمالاتىپ باراسىڭ عوي، — دەدى، ءوزىن ەندى عانا كىنالى ساناي باستاعان سامارقان.
— وتىرىك نە، وسى ايتقاندارىم؟
— كەيىن كەڭەسەتىن ءسوز عوي، ول.
— قاشان؟ سەن ولگەننەن كەيىن بە؟
سامارقان كۇلىپ جىبەردى.
— كەتتىك، اۋىلعا! — دەدى ايبارشا، قوزعالا بەرىپ.
سامارقان قوزعالمادى: ايبارشا قولتىعىنان كوتەرەيىن دەپ ەدى، دەنەسى قورعاسىن سياقتى.
— تۇر! — دەدى ايبارشا.
سامارقان تۇرمادى دا، جاۋاپ تا بەرمەدى.
— ەندەشە مەنى ات! — دەدى ايبارشا وڭاشالانا بەرىپ. — نەگە اتپايسىڭ؟ ءوزىڭ ولگەنشە جاۋىڭدى ءولتىر!
— سەن بە جاۋىم؟
— جاۋىڭ دا، دوس تا بولماسام، كىمىڭ بولام سوندا؟
— كىم دەپ اتاۋ ەركى سەندە.
— وسىعان توقتادىق ەندەشە... ءجۇر اۋىلعا!
قولتىقتاي بەرگەن ايبارشاعا سامارقان قارسىلىق كورسەتكەن جوق.
ون بەسىنشى تاراۋ
«جولبارىس توندى جيھانكەز
تەلكولدە بىرەر كۇن عانا بولىپ قايتامىز دەگەن ويمەن كەلگەن بايجان مەن سامارقان جۇماعا جاقىن ءجۇرىپ قالدى مال شارۋاشىلىعىنان كانال قۇرىلىسشىلارىنا قاجەتتى ازىقتار الىپ تۇرۋعا، سامارقان بۇل اراداعى باي كولحوزدارمەن شارتقا وتىردى. قولدارى بوس كەزىن ولار اڭشىلىقپەن وتكىزدى.
ويتپەۋگە بولمايتىن دا ەدى. تەرىسكەيدەن كۇنگەيگە بەتتەپ اعاتىن سارىسۋ وزەنىنىڭ اياق جاق ەكى جاعاسى دا بىتىراي بىتكەن ۇلىلى-كىشىلى كولدەر. سۋدى ساعالايتىن قۇس اتاۋلى وزگە جەردەن مەكەن تاپپاي وسى اراعا جينالعان سياقتانىپ، كولدەردىڭ بەتىنە سىيمايدى. مىلتىق داۋسىنان شوشىنا ۇشقان ولار سول بەتىمەن جوڭكىلىپ كەتە بارماي، وسى ماڭايداعى كولدەردىڭ بىرىنەن بىرىنە اۋىتقيدى دا جۇرەدى. قونسا كول بەتىن، ۇشسا اسپاندى جاباتىن قالىڭ قۇسقا وق تيگىزۋ دە قيىن ەمەس سياقتى. «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي، اۋزىن قاراتا اتقان مىلتىقتىڭ وعى، ءبىرىن بولماسا ءبىرىن شالادى.
مىلتىققا بايجان، سامارقان، داۋلەت — ۇشەۋى شىعادى دا، كەشكە قاراي اۋىلعا ورالعاندا، اياقتارىن ماتاستىرا بايلاعان قاز، ۇيرەكتەردى ارەڭ كوتەرىپ اكەلەدى...
بايجان اتقىش ەكەن دە، ءبىراق ۇشقالاقتاۋ اتادى ەكەن، قۇس نىساناعا ىلىگەتىن جەرگە كەلتىرسە-اق، وقتىڭ جەتەر-جەتپەسىنە قاراماي باسىپ سالادى جانە كوبىنەسە، ۇشقان قۇستى اتادى، سولارىنىڭ ءبىرازى ءتيىپ تە قالادى. سوندا، «كەزدەپ اتقان مەرگەن بە ەكەن، ءتايىرى! — دەپ ماقتانادى ول، — اڭگىمە كەزدە ەمەس، قولدا. كەزدەپ تۋرا ما، شىن مەرگەن؟.. اڭ مەن قۇس، سەنىڭ كەزدەگەنىڭدى كۇتىپ تۇرا ما؟.. قاشقان اڭ مەن ۇشقان قۇستى قولى مەرگەن كىسى عانا ءىلىپ تۇسىرمەي مە؟..»
داۋلەت اسىقپاي، ساسپاي اتادى ەكەن. كەمەلىنە كەلتىرىپ بولماي ول وق شىعارمايدى، كەمەلىنە كەلە قالسا، وعى بوسقا كەتپەيدى، سوندىقتان، بايجان ونىڭ اتىن «سۇرمەرگەن» قويىپ الدى...
— راس، — دەدى، بايجان وعان، مەرگەندىگىنە ءسۇيسىنۋىن بىلدىرگەندە، — جاقسى-اق اتاسىن، سەن. ءبىراق، ماقتانعانىم ەمەس، سەن مەنەن مەرگەن ەمەسسىڭ. تەك، ارامىزداعى ايىرما — مەن اسىعىسپىن، سەن سابىرلىسىن داۋلەتتى وزىنە تەڭ سانايتىن بايجان، ءبىر جولدا وعان دەن قويىپ قايتتى. داۋلەت، ول، سامارقان جانە تۇرعىن اۋىلداردان ءۇش-تورت جىگىت، ءبىر كۇنى كولدەن كولگە جاياۋ كەلە جاتىر ەدى، الدارىندا زىمىراپ قارسى ۇشقان ەكى ۇيرەك كورىندى.
— ال، وسىلارعا تيگىزەيىك! — دەدى بايجان، قوساۋىزىن ىڭعايلاي بەرىپ.
— اتقىش بولساڭ مىنامەن ءتۇسىر، جەزدە! — دەپ، داۋلەت وعان قولىنداعى جالعىز وقتى مىلتىعىن ۇسىندى.
— نەسى بار تۇسىرسە؟ — دەپ بايجان داۋلەت ۇسىنعان مىلتىقتى الدى دا، تاس – توبەدەن وتە بەرگەن ۇيرەكتى تارتىپ كەپ قالدى. ۇيرەكتەر وتە شىقتى.
— شاماڭدى كوردىك، جەزدە! — دەپ كۇلدى داۋلەت.
— كۇلەتىنى جوق، — دەپ داۋلاستى نامىستانعان بايجان، — وزگە قۇس ەمەس، ۇيرەك بولسا جانە ۇيرەكتىڭ دە وزگەسى ەمەس شۇرەگەيى بولسا... ونى ءتۇسىرۋ وڭاي بولماس.
— تيگىزە الىستايتىن كىسىنىڭ ءسوزى وسىلاي بولادى، جەزدە! — دەدى داۋلەت، نامىستانا تۇسكىسى كەپ، — مەن بولسام قاعىپ-اق الاتىن ەم.
— مىنانىڭ ماقتانۋىن-اي! — دەپ ىزالاندى بايجان، — قاپ، تاعى ءبىر ۇيرەك كەزدەسپەيدى-اۋ، اۋسەلەڭدى كورەتىن!..
بايجاننىڭ تىلەگى قابىلدانعانداي، ىلە ارت جاقتارىنان قاڭقىلداعان قازدىڭ داۋسى ەستىلدى، جالت قاراسا، اسپانداپ جالعىز قاز ۇشىپ كەلەدى.
— ال، كەلدى رەتىڭ، مەرگەندىك كورسەتەر! — دەدى بايجان داۋلەتكە.
— بولسىن، — دەدى داۋلەت، مىلتىعىن الا بەرىپ، بايجانعا قاراپ، — ءبىراق بۇل قازدى ءتۇسىرىپ قالسام عوي، ۇيرەك ەمەس دەپ داۋ قىلاسىڭ؟
— تيگىزسەڭ داۋىم جوق، — دەدى بايجان.
— ەندەشە كور!..
قاز جاقىنداپ قالدى، اڭشىلاردىڭ مىلتىعى بارىن ناق توبەلەرىنە جاقىنداعاندا عانا كورىپ ۇرىككەندەي، قاز بۇرىلا قاشقىسى كەلگەن بەينەمەن قاناتتارىن جالتاڭداتتى دا، «قاشىپ قۇتىلماسپىن، ودان دا بيىككە شىرقايىن» دەگەندەي كوتەرىلە بەردى. سو كەزدە اقىرىن داۋىستى «وسواۆياحيمنىڭ» دىبىسى تىم ەتە قالدى... قاز كىرپىك قاققانداي عانا ۋاقىت ءبىر ورىندا قالباقتاپ، كەنەت جەرگە قاراي قۇلدىراي كەپ اڭدادى... قازدى باۋىزداعاننان كەيىن، بىرەۋلەر:
— ۇيرەك ەمەس، قاز عوي جانە الاسا ۇشتى عوي، — دەپ قالجىڭدايىن دەپ ەدى:
— شىنىن ايتقاندا، — دەدى بايجان، — مەنەن مەرگەن ەكەن بۇل!
ەرتەڭىنە داۋلەت تاعى ءبىر مەرگەندىك كورسەتتى. بۇل جولى قۇسقا بايجان، سامارقان ۇشەۋى عانا شىققان ەدى دە، كولدى جاعالاپ كەلە جاتىپ، بايجان ءبىر بەتكە، سامارقان مەن داۋلەت ءبىر بەتكە كەتكەن ەدى. رەتى سولاي كەپ قالعانى بولماسا، بۇل ەكەۋى، سىرتى سىپايى بولعانمەن، ىشتەرى دۇردە-ارازدى...
«سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن راس ەكەن: وسى ساپارعا دەيىن كوك مىلتىقتى كولدەنەڭ ۇستاپ كورمەگەن جانە مىلتىققا قىزىعا قويمان دەپ ويلايتىن سامارقان، مىلتىق اتقان بايجانعا ەرەمىن دەپ، ويدا جوقتا اتۋعا قۇمارتىپ الدى. مۇمكىن، ول قۇمارتپاس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر العاشقى شىعارعان وعى داري قويماسا. ءبىر جولى، ونى ەرتىپ شىققان بايجان، كولدىڭ جاعاسىنا الىپ كەلدى دە، كول بەتىندە ءسىڭىسىپ وتىرعان قۇستى نۇسقاپ:
— اتىپ كورشى! — دەپ ءوتىندى سامارقاننان.
— ويباي، بايجەكە، تۋعالى مىلتىق ۇستاعان كىسى ەمەسپىن دەمەپ پە ەم؟ — دەپ سامارقان قاشقالاقتاپ ەدى:
— ۇستاماساڭ ەندى ۇستا! — دەدى بايجان مىلتىقتى زورلىقپەن ۇستاتىپ، — ات، اناۋ ۇيرەكتەردىڭ قالىڭىنا!.. بىتىرا مىلتىق، بىرىنە بولماسا بىرىنە تيەر... تيمەسە ايىپ الماسپىز...
ەرىكسىز ۇستاتقان مىلتىقتى، تاۋەكەلگە سىيىنعان سامارقان كوتەرىپ، قۇنداعىن يىعىنا تىرەپ، ۇڭعىسىن قۇستارعا قاراتا كوزدەي بەرگەندە قالدى بايجان. مىلتىق گۇرس ەتتى، سامارقان سەسكەنىپ قالدى... ۇيرەكتەر دۋ كوتەرىلە ۇشتى...
— ءتيدى! — دەدى بايجان، — جىگىت ەكەنسىڭ!..
كولگە تونە قاراعان سامارقان ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى: ۇيرەكتەر مىلتىق داۋسىنان شوشىپ كوتەرىلە ۇشقاندا، ورىندارىندا ەكى-ۇش قارايعان قالدى. نە بۇلار؟.. كول بەتىندە قۇس سياقتانىپ قالقىپ تۇراتىن ۋ جاپىراق پا، قۇس پا؟.. بايجان «قۇس» دەدى، سامارقان «جاپىراق» دەدى. ءبىراق، قۇس بولسىن، جاپىراق بولسىن، قارايعاندار الىناتىن جەردە ەمەس، الىستا ەدى، مالتىپ بارىپ اكەلۋگە سۋ ءارى تەرەڭ، ءارى سالقىن. قادالا قاراپ تۇرعان ولار قۇس ەكەنىن كاردى: كولدىڭ ءارى قاراي-تولقىنىنا قالقىپ، ولار تەرەڭگە كەتتى...
— كانە اتا المايتىنىڭ، — دەدى بايجان، جولشىباي، — ءدال-اق تيگىزگەن جوقسىڭ. العاش اتقاندا ەكەۋىن ءتۇسىردىڭ. قىرعىن مەرگەن سەن بولاسىڭ دەپ كەلەم. نانباساڭ تارى دا اتشى!.. قۇداي بىلەدى، قالپاقتاي تۇسىرەسىڭ!..
كەلەسى جولى سامارقان كول جاعاسىندا وتىرعان ءبىر توپ قازعا بۇعىپ كەپ، بىرەۋىنە تيگىزدى.
ودان ارتىق سوزگە ۋاقىت تا جوق ەدى. «قولىڭنان الام» دەگەندى قارىمساق بولشەكتەپ ارەڭ ايتتى. ونىڭ جان كەشۋگە اينالعانىن كورگەن سىرباي ۋادەسىن بەرىپ قالۋعا اسىقتى.
جانى القىمعا كەلىپ، تىنىسى تارىلعانمەن، جان اشۋىنان قۇلاعى شىڭىلداعانمەن، قارىمساق سىربايدىڭ «بولسىن!» دەگەن ءسوزىن جاقسى ەستىدى دە جانە راستىعىنا سەندى دە؛ ويتكەنى، كىرشىكسىز جۇرەكتەن ايتقاندىعىنا كۋا بوپ، كوزىندە مولتىلدەگەن جاستار تۇردى.
سىربايدىڭ بۇل كوز جاسىن، ەرىنىڭ كەلمەس ساپارعا كەتۋىن ءبىلىپ ەڭىرەپ وتىرعان دامەتكەن دە كورىپ، ول دا «بولسىن» دەگەن ءسوزدىڭ راستىعىنا سەنگەن ەدى. سول سەنىم بۇلجىماستان ءالى كەلەدى. سىرباي مەن دامەتكەن جاي عانا كوڭىلدەس كىسى سياقتى ەمەس، اعا مەن قارىنداس سياقتى، ارالارىنان قىل ەتپەستەي تاتۋ. وسەكشىلەر ولاردى «كۇيەك استىنان جاراسقان» دەپ كۇڭكىل دە قىلادى. ادامگەرشىلىك جۇرەكپەن دوستاسۋى، ولاردىڭ وزىنە ايان. ءبىر ەسەپتەن وسەكشىلەردى كىنالاۋعا دا بولمايتىن سياقتى، ويتكەنى، قارىمساق ولگەلى، سىرباي ول ءۇيدىڭ قامىن ءوز ءۇيىنىڭ قامىنان كەم جەمەيدى، وتىن-سۋىن، ازىق-تۇلىگىن، كيىم-كەشەگىن جەتكىزىپ تۋرادى. نە جيەنى، نە ناعاشىسى، نە قۇدانداسى، نە جەكجاتى، نە تۋىسى ەمەس بىرەۋگە سىربايدىڭ مۇنشا قامقورسۋى، كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوڭىلىنە، ارينە، سىيمايدى.
سىرباي مەن دامەتكەن وسىنداي دوستاس بولعاندىقتان، ولاردىڭ ۇيىندە دە ءبىر سەمياداي ارالاسىپ كەتتى: «ءۇي-ىشى» دەگەندە، دامەتكەندە بارى جالعىز ايبارشا، سىربايدا بارى — تاربيە مەن داۋلەت. دامەتكەن مەن تاربيە اپالى-سىڭلىلىدەي، ءبىرىن-بىرى كورمەسە وتىرا المايدى، ءبىرىنىڭ ءتاتتى-دامدىسىن ءبىرى اۋزىنا توسادى، ساباقتى ينەسىن ءبولىپ جۇمسايدى.
ال، ايبارشا مەن داۋلەت شە؟
بالا كەزىندە ولار پالەندەي جۇعىسا الىسقان جوق.
سول ىزدەگەنى ونىڭ الدىنا ءبىر كۇنى كەلە قالعان سياقتاندى: تار توعايداعى جەتى جىلدىقتى بىتىرگەن ايبارشا قاباندىداعى ورتا مەكتەپكە اتتاناردا، دامەتكەن ءبىر قويىن سويىپ توي جاسادى. سول توي تارقاپ، جەككەن پار اتتىڭ تارانتاسىنا ايبارشا مىنەردە، اۋىل ادامدارى جاپىرلاسا قولداسىپ امانداستى. كوپكە ارالاسا داۋلەت تە قولىن بەردى. ءبىراق، ونىڭ قولى ايبارشانىڭ قولىن وزگە قولدان قاتتىراق قىستى!.. جانە ول قىسقان قول ايبارشاعا وزگە قىسقان قولدان ىستىعىراق سياقتاندى!.. «مۇنىسى نەسى؟!» دەگەندەي، ايبارشا داۋلەتتىڭ كوزىنە قاراپ قاپ ەدى، وندا دا ەرەكشە وت، ەرەكشە قاراس بار سياقتاندى!.. بۇل قاراسقا شىداماعانداي، ايبارشانىڭ كوزى تەمەن ءتۇسىپ كەتتى... سول كەزدە اربا دا جىلجي بەردى... بىلاي شىعا الگى كوزقاراستى ەسىنە تۇسىرگەن ايبارشاعا «وسى بولار ما دەگەن وي كەپ كەتتى.
بۇل ويدىڭ ءتۇيىنى، ايبارشا قاباندى مەكتەبىنىڭ توعىزىنشى كلاسىن بىتىرگەن جىلدىڭ جازىندا عانا راسقا اينالدى. وقۋ جىلى ءبىتىپ كانيكۋلعا شىققان ايبارشا، جازدىڭ ەكى ايىن پيونەرلەر لاگەرىندە ۆوجاتىي بوپ وتكىزەتىن بولدى دا، وعان شەيىن ۇيىنە بارىپ كەلۋگە ويلادى. سول كەزدە اتتىڭ، يا ماشينانىڭ رەتى كەلە قويماي، ايبارشا تانىس بىرەۋدەن ەسەك سۇراپ اپ، اۋلىنا قايتتى. جول جىڭعىل وسكەن قۇمايتتىڭ اراسىمەن ءجۇرۋشى ەدى. سونىمەن جونەپ كەلە جاتقان ايبارشاعا جولشىباي ەشكىم جولىقپادى، ءارى تىپىڭداي اياڭداعان ەسەكتىڭ ءجۇرىسى ءىشىن پىستىردى، ونىڭ ۇستىنە، كۇن دە قايناعان ىستىق، ءارى جەلسىز تىمىرسىق... كوڭىلسىز كەسكىنمەن كۇرەڭدەنە تەرلەپ، ەسەگىن تەبىنە كەلە جاقتان ايبارشا، ارتىنان ەستىلگەن دۇرسىلگە جالت قاراسا، سالت مىنگەن الدەكىم اعىزىپ شاۋىپ كەلەدى... «جۇرگىنشىنىڭ بىرەۋى بولار» دەپ ويلاعان ايبارشا تاعى دا تەپەڭدەي باستاپ ەدى، قۋىپ جەتكەن سالتتى قاسىنان سىپ ەتىپ ەتە شىقتى دا، وزا بەرە كىلت بۇرىلىپ، اتىنان قارعىپ تۇسە قالدى.
داۋلەت!
ايبارشانىڭ جۇرەگى ويناقشىپ كەتتى. سوندا دا ول ەزىن بيلەپ، داۋلەتتەن بۇرىن ءتىل قاتتى.
— يە، قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ول، ەسەگىن توقتاتىپ، كەسكىنىندە قۋانىش پەن قايمىعۋدىڭ ەلەسى ساپىرىلىسقان ءۇنسىز داۋلەتكە.
— ءوزىڭ قايدان؟ — دەگەن ءسوز ءتۇسىپ كەتتى داۋلەتتىڭ اۋزىنا.
بۇل ەكى ءسوز ونىڭ اۋزىنان دىرىلدەڭكىرەپ، تۇتىعىڭقىراپ شىقتى.
داۋلەتتىڭ ەركىنەن ءوز ەركى باسىڭقى ەكەنىن بايقاعان ايبارشا ءوزىن ودان دا جوعارىلاتا تۇسكىسى كەپ:
— نە بولدى سونشا، اپتىعىپ شاباتىن؟ — دەدى.
جاي... — دەدى داۋلەت ماڭدايىنىڭ شاڭعا ارالاسقان ساۋساعىمەن سىپىرىپ، كۇمىلجىگەن داۋىسپەن.
ونىڭ ايبارشاعا ىنتىعۋى قاشان؟.. ءوزىن جىگىتپىن دەپ ساناعان كۇننەن باستاپ كوڭىلىنە ۇيالاعان سول ايبارشا ەمەس پە؟.. جان سىرىن اقتارۋعا اسىعىس ەمەس پە ول؟.. كەزەگى كەلمەي جۇرگەن جوق پا، سىر اقتارۋدىڭ وعان؟.. مىناۋ ەلسىز دالادان قولايلى ورىن بار ما، سىر اقتارۋعا؟.. كەكتەن تىلەگەنى جەردەن بەرىلگەندەي بولعان جوق پا ونىڭ؟.. تەز جەتۋ كەرەك ەمەس پە ەندەشە؟.. وسىلاي اسىققان كوڭىلدى قاناعاتتاندىراتىن كولىك دۇنيەدە بار دەيسىڭ بە!..
الداعى ايبارشاعا داۋلەتتىڭ كولىگى تەز جەتپەگەنمەن، كەڭىلى تەز-اق جەتتى. شالدىڭ «ايبارشا كەتىپ بارادى» دەگەن ءسوزى قۇلاعىنا شالىنعاندا-اق ونىڭ ويى ايبارشاعا بارىپ قالدى. مىنە، ايبارشا ونىڭ كەز الدىندا... مىنە، جەتتى دە ول.:. توقتاتتى دا... ءبىراق، توقتاتقانمەن، ايتام دەپ كەلە جاتقان سوزدەرىنىڭ بىرەۋى دە اۋزىنا تۇسكەن جوق... بار اۋزىنا تۇسكەنى — «اتىما ءمىن!» دەي بەرەدى!.. حوش، ايبارشا ريزالاسىپ، اتىنا مىنە-اق قويسىن دەيىك. سونان سوڭ؟..
داۋلەت «ءمىن» دەپ، ايبارشا «مىنبەيمىن» دەپ، ەكەۋى وسى ەكى سەزدى مولشەرسىز قايتالاپ ۇزاق تۇردى. ولاردىڭ سولاي قانشا تۇرارى ءمالىمسىز ەدى، ەگەر ارتتارىنان، پار ات جەككەن تارانتاستى ماساقباي كەلە قالماسا. ول داۋلەت پەن ايبارشانىڭ قاسىنان ەتە بەردى دە، بوگەت بولۋ نيەتىمەن توقتاي قالدى. كەكەسىنى ارالاس از قالجىڭ ايتقاننان كەيىن:
— كانە، ايبارشا، ءمىن. مەنىڭ ارباما! — دەدى ول.
ايبارشانى «مىنبەيدى» دەپ جورىعان ول، بۇل ءسوزدى جاي مەدرەسە قىپ ايتا سالعان ەدى. كۇتپەگەن وقشا بولدى: ايبارشا ارباعا ىرعىپ ءمىنىپ الدى.
— ەسەكتى قايتەمىز؟ — دەدى كەسكىنىنە تاڭدانا قاراعان ماساقباي.
داۋلەت ايداپ كەلەدى، — دەدى ايبارشا، داۋلەت؟!
سامارقانعا سولاي قاراعانمەن، داۋلەت ودان قاۋىپ تا كۇتەدى.
— كىم بىلەدى، — دەدى ول جولداستارىنا، — قىزعانىش پەن كۇندەۋدەن ارتىق پالە جوق دەسەدى، ول دا نامىسى بار جىگىت. راس قىزعانسا، نە ءوزى جازىم بولۋى، نە مەنى جازىم قىلۋى مۇمكىن.
سونداي قاۋىپتەنەتىن داۋلەت، سامارقان تەلكول دوڭىندەگى مولاعا شىعىپ اتىلماق بولعانىن بىلگەلى ءتىپتى قاۋىپتەنەدى.
ول وقيعانى داۋلەت ايبارشانىڭ بۇيىرۋىمەن كورمەگەن، بىلمەگەن بولعان ەدى. ايبارشا سامارقانعا «بۇل وقيعانى ەكەۋمىزدەن باسقا جاپ بىلۋگە ءتيىستى ەمەس، سەن دە، مەن دە تىسىمىزدەن شىعارمايمىز، ولگەندە سۇيەگىمىزبەن كەتەدى» دەپ، وسى سەرتكە ۋادەسىن العان ەدى. وسى سەرتىن ەستي وتىرا، سامارقاننىڭ جامان نيەتتەن قايتتىم دەۋىنە ايبارشا يلانعانمەن، داۋلەت يلانعان جوق. ونىڭ بۇل سەرتىن داۋلەت مازداعان وتتىڭ ۋاقىتشا بىقسۋىنا جورىدى. ەندى قاشان لاپ ەتەرىن بىلمەگەنمەن' تۇبىندە سويتۋىنە داۋلەت شەك كەلتىرگەن جوق. سونداي ويدا بولا تۋرا، ونىڭ قايران قالاتىنى — اتىلا دەگەن تۇندە ايبارشامەن وڭاشا سويلەسكەلى، سامارقاننىڭ كوڭىلى بۇرىنعىسىنان الدەقايدا جادىراڭقى. اڭشىلاۋدىڭ اراسىندا ول شارۋاشىلىق جۇمىستارمەن شۇعىلدانىپ، كولحوزدارمەن تەلكولدەن بالىق اۋلاۋعا، جۇمىرتقا جيناۋعا، برىنزا، ماي سياقتى، ءسۇت زاتتارىن، سويىستىق مالداردى الۋعا شارت جاساسىپ ءجۇر. سول شارتپەن ول، كانال قۇرىلىسىنا از كۇندە وتىز شاقتى تۇيەمەن جۇك تە جىبەردى. ومىرگە قىزىقپاعان، جاساعىسى كەلمەگەن كىسى وسىنى ىستەي مە؟ ارينە، ىستەمەيدى. «كەشە اتىلىپ ەلۋگە بەل بايلاپ، بۇگىن بىلايشا جادىراي قالسا، ءمان جوق پا ەكەن مۇنىسىندا؟.. مەن بولا قالسا، ايبارشانىڭ اۋزىنان جىلى لەپ شىعۋمەن بايلانىستى ەمەس پە ەكەن؟..»
داۋلەتكە وسىنداي دا كۇدىك كىردى. سونىڭ ءمانىن ايبارشادان سۇراۋعا وقتالادى دا، باتا المايدى. مولا باسىندا بولعان وقيعانى سامارقان شىنىندا دا داۋلەت ءبىلىمدى دەپ ويلايدى جانە قانشا سىناپ قاراعانمەن، بىلەتىن بەلگىسىن تابا المايدى. داۋلەتتىڭ قىڭىرايۋىن ول ەسكى قىزعانىشتىڭ سالدارىنا جوريدى. ىسكە بايلانىستى قاجەتتى ءبىر سوزدەر بولماسا، ەكەۋى ءوزارا ءتىل قاتىسپايدى.
سول ءتىلدى ولار، بايجاننىڭ ىمداۋىمەن شۇقىرلاۋ جەرگە جاتا قالعاندا دا قاتىسقان جوق. ەكەۋىنىڭ شۇقىردان باستارىن قىلتيتىپ قارايتىنى بايجان عانا.
قۇس وتىرعان جاعاعا بۇعىپ-اق، بارعانمەن، بايجاننىڭ جولى بولا العان جوق. مىلتىقشىلار كەلگەلى مازاسى كەتكەن قۇستار اسا ساق ەكەن، بۇعىپ-اق بارعان كىسىنى قايدان كورگەنىن كىم ءبىلسىن، وق شالار ماڭعا كەلتىرمەي ۇشىپ كەتتى. جانە ۇزاي، باسقا كولگە اۋا ۇشتى. اسپانعا كوتەرىلگەن قۇستارعا اڭىرايىپ از قاراپ تۇرعان بايجان، كولدىڭ بەتىن كوزىمەن شولدى دا، جۋىقتا قۇس جوعىن كورگەن سوڭ، بۇعىپ جاتقانعا «مۇندا كەل» دەگەندەي قول بۇلعادى.
سامارقان ۇڭىلسە — وقجىلاننىڭ، ءبىر كوزىنەن ءتيىپتى دە، ەكىنشى كوزىنەن شىعىپ، باسىن تالقانداپ كەتىپتى.
— جارايسىڭ! — دەدى ءسۇيسىنىپ كەتكەن سامارقان. — قالاي كوردىڭ مۇنى؟
— وسى تۇستا، الگىندە، اسپاندا شىرىلداپ تۇرعان بوزتورعايدى كورىپ نە ەدىڭ؟
— ءيا، كورگەم.
— قاراپ جاتسام، سول تورعايدىڭ، قانات قاعۋى السىرەپ بارادى، «ءاي، جىلان اربا ماعان دا وسىنى!» دەپ جەرگە قاراسام، وسى ارادا، قاققان جىڭىشكە قازىقتاي بىردەمە قىبىرلايدى.. قادالا قاراسام انىق جىلان!... سودان، «ءدال كوز تۇسىڭ بولار» دەپ كەزدەپ تۇردىم دا، باسىپ كەپ قالدىم. ءمۇلت كەتكەن جوق ەكەم!..
— تورعاي قايدا؟ — دەپ سۇرادى سامارقان.
— اربالىپ قالسا كەرەك، وسى ماڭايعا قالبالاقتاپ كەپ ارەڭ، قوندى دا، جاي دارمەندە جۋسان اراسىنا جورعالاپ كىرىپ كەتتى.
سامارقاننىڭ اۋزىنا «جىگىت ەكەنسىڭ!» دەگەن ءسوز كەپ قاپ ەدى، باسىنان الگىندە عانا شىعا قويعان قىزعانىشى قۇرعىر، ميىنا قايتادان ورالا قاپ، ءتىلىن كۇرمەي قويدى.
سامارقاننىڭ كومەيىندە ىركىلىپ قالعان بۇل ءسوز، جانە ءبىر جاعدايدا اۋزىنان ەرىكسىز شىقتى.
سىر بويىنا ەرتەڭ قايتامىز دەگەن كۇنى تاڭەرتەڭ:
— ال، جولداستار، — دەدى بايجان، اۋىل قىدىرىپ جۇرگەن داۋلەت پەن سامارقاندى شاقىرىپ اپ، — ۇشەۋمىز مىلتىق اتۋدا سىبايلاس بولدىق قوي. بۇگىن سوڭعى رەت شىعىپ كەلسەك قايتەدى؟
— وقاسى جوق، — دەستى سەرىكتەرى.
— قىسىراق قاراعاندار، — دەدى بايجان. — قوپالى كولدىڭ بىرەۋىنەن كەشە كەشكە قىر شوشقاسى كورىپتى.
— ەندەشە سوعان بارامىز، — دەدى داۋلەت.
— قابان كەزدەسسە، — دەدى، بايجان، — «وسواۆياحيممەن» جىعا الماسسىڭ. وعان ۆينتوۆكا كەرەك.
— ونى ءسىز سياقتى قابان اتىپ كەرمەگەن كىسى ايتادى دا، — دەدى داۋلەت قالجىڭداپ، — ءبىز سياقتى، اتىپ كورگەن كىسى ايتپايدى؛ ەتكەن جىل قاباندى بىتىرا مەن-اق اتىپ العام!.. جولبارىس كەزدەسسە ءبىر ءسارى...
— و دا بار ما، بۇل ماڭدا؟! — دەدى بايجان.
— نەگە بولماسىن. تۇساۋلى، نە باعۋلى مال ەمەس، اۋا جايىلماس دەيتىن. شۋ بويىندا بار جولبارىس بۇل جاققا كەلمەيدى دەيسىڭ. قارتتار ەرتەدە وزگە جەر تۇگىل وسى تەلكول ماڭىندا دا كوردىك دەيدى.
— قويشى؟
— كورمەي تۇرىپ زارەڭ ۇشتى، جەزدە، كورىنە قالسا قايتەسىڭ؟ — دەپ داۋلەت كۇلدى.
وندا نە بار؟
قاباندى ماعان، جولبارىس – مول بارىس كەزدەسپەسە دەگەنىم عوي؟ — دەدى داۋلەت قۋلانىپ.
جىرتقىش اڭ كەزدەسەر دەپ قورىقتى ما، الدە كۇندەسىنە كورگىسى كەلمەدى مە، سامارقان بايجاننىڭ قاسىندا قالىپ قويدى. قولىنا ۆينتوۆكانى عانا العان داۋلەت، كولدى جاعالاپ جالعىز كەتتى.
سارىسۋ قاتتى تاسىعان جىلدارى عانا سۋ ءتۇسىپ، وزگە جىلدارى قار سۋىنان عانا ءنار الاتىن بۇل كولدىڭ جيەگى بيىل قۇرعاق ەكەن. ءبىراق، قاشان ءوسىپ جەتكەنىن كىم ءبىلسىن، قۋارىڭقىراعان قامىسى ءارى بىلەكتەي جۋان، ءارى سىرىقتاي بيىك، ءارى قالىڭ!.. جىنىسقا كىرە قويعىسى كەلمەگەن داۋلەت، جاعالاپ وتىرىپ، ماشينا توقتاعان جەردەن ۇزاپ كەتتى.
جاعانىڭ قۇرعاعان سازىندا ءارتۇرلى حايۋانداردىڭ، ەسكى ىزدەرى كەزدەسىپ وتىردى. كەي ءىزدىڭ نەنى ەكەنىن تانىپ كەلەدى، كەيىن تانىمايدى. ءسويتىپ كەلە جاتقان وعان، قامىس ىشىنە. كىرە بەرگەن سوقپاق كەزدەستى. سوقپاققا كىرگەن-شىققان ىزدەرگە ۇڭىلگەن ونىڭ كەزىنە شيكى قي شالىندى — تانىس، قىر شوشقانىڭ قيى.
— «جاقىندا عانا جۇرگەن-اۋ» دەپ ويلادى ول.
سوقپاقتىڭ قامىسقا تاقالعان جەرىنە بارسا، سازعا ەكى ءىرى شوشقانىڭ، جەتى-سەگىز كىشكەنە تورايدىڭ تۇياق تاڭباسى ءتۇسىپتى.
«وسى ماڭايدا ەكەن ولار، — دەپ ويلادى داۋلەت، — جاعاعا شۋاقتاۋعا شىققان ەكەن دە، مەنى كورىپ قامىسقا كىرگەن ەكەن. قاپ، شىقپايدى-اۋ بەرى!»
سول اراداعى جارقاباقتاۋ ءبىر جەرگە داۋلەت وتىردى. ويىندا قىر شوشقالار. ولار داۋلەتكە تانىس حايۋاندار: قابانى عانا باسىنا قاۋىپ تۋعاندا ادامعا قارسى شابادى، ايتپەسە، مومىن-اق جاندىكتەر، تەك تورايىن عانا شاماسى كەتپەي الدىرمايدى. قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە
«قاس جاقسىنىڭ بەلگىسى —
توپتاپ توراي شالدىرماس.
جاقىنىن جاۋعا الدىرماس» —
دەگەن ءسوزى دە وسىدان شىققان. تورايىن قاتتى قورعايتىنى مەگەجىنى ەمەس، قابانى. قاۋىپتى جەردە ول ۇنەمى الدا جۇرەدى. وشىككەن ونىڭ بەت الدىنا كەزدەسپە. كەزدەسە قالساڭ، اۋزىنا ىلىكسەڭ-اق جارىپ تاستايدى. اۋزىنىڭ قياعى سونشالىق وتكىر، مىسالى، اتتىڭ قىل قۇيرىعى ىلىگە قالسا، قايشىداي قىرقىپ تۇسىرەدى. ونى ورالىمسىز دەگەن ءسوز قاتە، كەرەكتى جەردە ۇرشىقتاي ۇيىرىلەدى.
وسىلاردى ويلاپ وتىرعان داۋلەتتىڭ قۇلاعىنا قامىس اراسىنان قاباننىڭ قورسىلى شالىنعانداي بوپ كەتتى. ول ەلەگزي قالدى دا، ۆينتوۆكاسىن ءۇنسىز ازىرلەپ، دىبىس ەستىلگەن جاققا قۇلاق ءتۇردى. جەل سول جاقتان. قارا داۋىل، قاتتى جەل... راس، قورسىل!.. بەرى جىلجىپ كەلە جاتقان سياقتى!..
قوبالجىپ جۇرەگىن تەز بيلەگەن داۋلەت، ۆينتوۆكانىڭ پرەدوحرانيتەلىن بوساتتى دا، وقتى ۇڭعىنىڭ ىشىنە اقىرىن جىبەرىپ، زاتۆورىن شاپتىرماي عانا جاۋىپ، اتۋعا دايارلاپ الدى...
قامىس اراسىنا سىعالاي تىككەن داۋلەتتىڭ كەزىنە، تورايلارىن باۋىرىنا توپتاي ەرتىپ بەرى قاراي شىعا بەرگەن مەگەجىن ىلىكتى. ول كەرىنە ءتۇستى دە، جاعادا تۇرعان ادامدى كورىپ، سوقپاقتان قالىڭعا جالت بەرىپ ءسىڭىپ كەتتى... قورسىل ءولى دە كەيىن. «ول، ارينە، قابان! ءبىراق توبىنان نەگە بولىنەدى ول؟!»
داۋلەتتىڭ ويىنا: «جولبارىسقا تاپ بولماسا نە قىلسىن ءولى» دەگەن وي كەپ كەتتى. بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، جولبارىسقا كەزدەسكەن قابان ارتىمەن جىلجيدى...
نەسى بولسا دا كورگىسى كەپ كەتتى داۋلەتتىڭ. سول اراداعى ءبىر ءتۇپ يتسيگەكتى بەتىنە ۇستاپ شەكەسىنەن وتىرا قالدى، ۆينتوۆكانىڭ قۇلاعى اشۋلى، ءتىلى بارماقتا...
«جولبارىس ادام يسىنەن الىستان قاشادى دەيتىن ەدى، — دەگەن وي كەلدى وعان، — ەگەر جولبارىس بولسا، بەرى قاراي قالاي كەلەدى؟! الدە، جەل سول جاقتان بولعاندىقتان سەزبەي مە ەكەن؟.. ماشينا دا ىقتان كەپ توقتادى عوي!..»
قورسىل جاقىنداپ قالدى... قامىستىڭ سىبدىرى دا ەستىلدى... قارايعان بىردەمە كورىندى... قاباننىڭ بوكسەسى!..
گرۋزيننىڭ اتاقتى اقىنى شوتا رۋستاۆەليدىڭ جولبارىس توندى جيھانكەز» دەگەن پوەماسىن وقىعان با؟ — دەپ سۇرادى بايجان داۋلەتتەن.
— قازاقشا اۋدارماسىن عانا كورىپ ەم.
— سول پوەمانىڭ گەرويى — اۆتانديل دەيتىن باتىر عوي؟
— بىلەم.
— جولبارىستى جەڭگەن باتىر عوي ول؟
— الىسىپ جەڭگەن عوي ول. مەنىكى، مىلتىقتىڭ كۇشى عوي، — دەدى داۋلەت سىپايىسىپ.
— سوندا دا عاجاپ ەرلىك بۇل — دەدى سامارقان.
— راس! — دەدى بايجان. — مۇنىڭ دا ەندىگى اتى «جولبارىس توندى جيھانكەز» بولسىن!..
ون التىنشى تاراۋ
ءشۇيىنشى
بايجان مەن سامارقان تەلكولگە بارعان شارۋالارىن ويداعىدان ارتىق ورىنداپ قايتتى: جيىرما تونناداي بالىققا شارت جاساسامىز دەپ بارعان ەدى ولار، كولحوزداردىڭ بالىقشى بريگادالارى وتىز تونناعا جاساستى جانە مايدىڭ اياعىندا ءبىتىرىپ بەرەمىز دەگەن شارتتىڭ، ءبىر جۇمادا سەكسەن پروسەنتىن ورىنداپ جونەلتتى، پلاننىڭ ورىندالۋى ويداعىدان ارتىپ كەتكەندىكتەن، شارت تاعى دا ون تونناعا ءوسىرىلدى؛ برىنزانىڭ شارتى وتىز بەس توننانىڭ ورنىنا ەلۋ تونناعا جاسالدى؛ جۇمىرتقاعا شارت جاساۋ ويدا جوق ەدى، «كولدەردەن ونى دا دايارلاپ بەرەيىك» دەگەن ۇسىنىستى كولحوزداردىڭ وزدەرى ايتتى دا، جيىرما بەس مىڭ جۇمىرتقاعا شارت جازدىردى؛ جيىرما توننا قايماقتىڭ ورنىنا تەلكولدەن جەتپىس بەس توننا قايماق الىناتىن بولدى؛ قۇرت-ىرىمشىكتى دايارلاۋ دا جوسپاردا جوق ەدى، اششى قۇرتتان ون تونناعا، تۇششى قۇرتتان ون بەس تونناعا، ىرىمشىكتەن جيىرما بەس تونناعا شارت جاسالدى. وسى زاتتاردى تاسۋعا، تەلكولگە قۇرىلىستىڭ بەس گرۋزوۆيگى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ تۇراتىن بولدى دا، ماشينالاردىڭ الدى كەلىپ ۇلگەرىپ، ازىقتاردى تاسي باستادى.
— كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلىعىن! — دەپ ماقتاندى سامارقان بايجانعا. — كولحوزداردىڭ تەلكولدى جايلاي كەلگەن مالشىلارىنىڭ وزىنەن وسىنشا ازىق الاتىن بولدىق. سىر بويىندا وتىرعان تۇرعىن كولحوزداردان الاتىنىمىز قانشا!.. مۇنداي بايلىقپەن ءبىر عانا كانال ەمەس، بىرنەشە كانالدى قۇرۋعا بولماي ما!
— ارينە! — دەدى بايجان.
بايجان تەلكولدەن الاتىن ازىق-تۇلىگىنە عانا ەمەس، ونى جايلايتىن ەلدىڭ قادىر -قۇرمەتىنە دە، مادەنيەتىنە دە وتە رازى بولدى.
ەس بىلگەننەن بەرگى كۇندەرىنىڭ كوبىن وقۋمەن ەتكىزگەن بايجان، بۇل ساپارىنا دەيىن «كولحوزداردىڭ جايلاۋى» دەگەندى ادەبيەتتەن وقىپ قانا بىلەتىن ەدى دە، ءوز كوزىمەن كورگەن جوق ەدى. ەندى كەپ كورسە، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ ادەمى دۇنيەسىنىڭ ءبىرى ەكەن، بۇل!..
مالشىلاردىڭ حالى وسىنداي بولسا، «مال» دا اتى «مال» ەمەس، مادەنيەت جولىمەن وسىرۋگە اينالعان مال ەكەن.
«مال» دەگەندە، بۇل جايلاۋدا ەڭ كوپ مال — قوي. قويدىڭ كوبى — قاراكول. قاراكول ءجۇندى ول قويلاردىڭ مىڭداعان تابىنى جايىلعان دالا، جەلدى كۇنى تولقىپ جاتقان تەڭىزدىڭ بەتى سياقتانىپ تۇرادى. جىلىنا مەملەكەتكە ون مىڭداي قاراكول ەلتىرى بەرەتىن كولحوزدار بار ەكەن. از قازىنا ما بۇل!..
«كنييج»5 اتالاتىن قوي تەلكولگە بۋدان ەكى جىل بۇرىن كەپتى. مەرينوس پەن قازاقى قويدىڭ شاعىلىسۋىنان پايدا بولعان بۇل تۇقىم دا جاقسى ناتيجە بەرىپتى: قويلارىنىڭ ەتىنىڭ اۋىرلىعى الپىستان ءجۇز كيلوعا شەيىن. بريگادالار قويدىڭ وسى ءتۇرىن دە مولايتپاق ەكەن.
قويدان سوڭ تەلكولگە كوپ شىققان مال — جىلقى. ول دا اسىلدانىپ، ارعىماققا اينالا باستاعان جانە ارعىماق پەن قازاقى جىلقىنىڭ شاعىلىسۋىنان، ءارى تۇرىقتى، ءارى سۇلۋ، ءارى جازعى ىستىق، قىسقى سۋىقتا دالاعا جايىلىمعا تەزىمدى بوپ العان. تۇيە تەلكولدە كولىكتىك قانا مال ەكەن، سيىر اتىمەن جوق، ول تۇلىك تۇگەلىمەن سىر بويىندا بولادى ەكەن.
مالشى دەگەندەر قوناق كۇتكىش ەل ەكەن. تەلكولگە كەلگەلى بايجاندى، سامارقاندى، داۋلەتتى، ايبارشانى كۇن سايىن بىرنەشە بريگادا كەزەكپەن قوناققا شاقىردى دا وتىردى. جانە ولار بۇل تورتەۋىن عانا شاقىرىپ قويمايدى، ءوزارا دا ءبىرىن ءبىرى شاقىرىسىپ، ءارى كەشتىڭ قوناعى كيىز ۇيگە ارەڭ سيادى، كەيبىر شاقىرۋشى قوناقتارىن ەكى ۇيگە ورنالاستىرادى.
بۇل ماجىلىستەر تاماق ءىشۋدىڭ عانا ەمەس، مادەنيەتتىڭ دە ءماجىلىسى بولدى. جۇرت قوناققا جينالعان سوڭ اۋەلى ساياساتتىڭ، عىلىمنىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ، مادەنيەتتىڭ ماسەلەلەر كەڭەس بوپ وتىرادى دا، ارتى ساۋىققا اينالىپ كەتەدى. انشىلەر دە، كۇيشىلەر دە، كۇلدىرگىشتەر دە سول توپتىڭ ىشىنەن تابىلادى. كەيدە راديوپريەمنيك ارقىلى موسكۆادان، الماتىدان كونسەرتتەر تىڭدايدى.
مالشىلار مەن ماجىلىستەسە وتىرا، بايجان ءوز ەسەبىن ۇمىتپايدى. ونىڭ تەلكولگە كەلۋدەگى ماقساتى ازىق-تۇلىك تارلاۋ عانا ەمەس، ادام كۇشىن دە الۋ ەكەندىگى بىزگە ءمالىم ءماجىلىس اراسىندا ول وسى ءسوزىن دە كوڭىرسىتتى.
باقتاشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل يتتەردىڭ بار كەمشىلىگى — جۇگىرۋگە ولاق؛ قاسقىر، تۇلكىنى ولاردىڭ ىلۋدە بىرەۋى-اق قۋىپ جەتەدى، ال، جەتە قالسا، قاسقىرىڭدى قويانداي-اق باسىپ قالادى... «يت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەيدى قازاق. وزگە ءيتتى كىم ءبىلسىن، مىنا ءبىز سيپاتتاپ وتىرعان يتتەر، مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن باعا جەتپەيتىن قازىنا. تەلكول جايلاۋىنا جۇزدەن ارتىق كولحوزدىڭ مالى شىعادى. سول كولحوزداردىڭ ءجۇز مىڭداعان مالىنان بۇل يتتەر قاپىدا بولماسا قىر اڭىنا مال بەرمەيدى...
ءيتتىڭ مۇنداعى ەكىنشى ءتۇرى: ءجۇنى تىقىر، دەنەسى يميگەن جىڭىشكە، قۇلاعى شاشاقتى ۇزىن، تۇمسىعى ءسۇيىر، اياقتارى نازىك، قۇيرىعى ساباۋ، قابىرعالارى تىرتيعان ارىق تازىلار. بۇلاردىڭ، دا بىرنەشە قاسيەتى بار: ءبىر قاسيەتى — زىمىراعان جۇيرىك، قانداي اڭعا بولسا دا جەتپەي قويمايدى. ەكىنشى قاسيەتى — ءتاسىلقوي جانە قۋ، ءالى جەتپەيتىن اڭنىڭ تىرسەگىنەن تىستەپ زىقىسىن شىعارادى، قۋسا جەتەدى، قاشسا جەتكىزبەيدى، ەكەۋ-ۇشەۋى بىرىكسە، الدەرى جەتپەيتىن اڭدى دا قاقپاقىلداپ وتىرىپ جارىپ تاستايدى. ءۇشىنشى قاسيەتى — جانى جوق باتىل، تۇلكىنى ىنىنە كىرىپ الىپ شىعۋعا بار، تۇلكىنىڭ ءتىسى تيگەن وزگە تۇقىمدى يت، ەندى قايتىپ اۋىز سالۋعا باتپاسا، بۇل تازىلار، ۇرتىنا ءتىسى بىزدەي شانشىلىپ جۇرگەن تۇلكىلەردى بەلدەمەدەن تىستەپ سىلكىلەپ ولتىرەدى، ىزالانىپ السا، دومالانىپ قالعان كىرپىلەردى دە، اۋزىنا ينەلەرى قادالۋىنا قاراماي شايناپ تاستايدى. ءتورتىنشى قاسيەتى — ساۋىسقاننان سوڭعى ساق وسى تازىلار، ۇيىقتاپ جاتىپ جىلاننىڭ جورعالاعانىن ەستيدى. بەسىنشى — ءيىستى سەزىمپازدىعى عاجاپ، انا قىردىڭ استىندا جىرتقىش اق نە بوتەن ادام كەلە جاتسا مۇرنى سەزە قالادى دا شاڭقىلداپ ۇرە تۇرەگەلەدى، ۇرگەن داۋسى شاڭقىلداعان اششى، شاڭقىلداي قالسا جەر ومىرگە كەتەدى...
يتتەردى سيپاتتاپ وتىرىپ تەمامىزدان شىعىڭقىراپ كەتىپپىز. ءبىراق، بۇل دا وسى تەمانىڭ ماسەلەسى سياقتى، ويتكەنى، بىزگە ءيتتى يت ءۇشىن ەمەس، مال شارۋاسىن باعۋدا، وسىرۋدە ورنى قانداي ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن سيپاتتاۋ قاجەت بولدى. سونىمەن، قىسقاسى، ماجىلىستەسىپ وتىرعان كوپشىلىكتەن!
— كانە، سونىمەن، كانال قۇرىلىسىنا باراتىنداردىڭ ءتىزىمىن دە جاساي وتىرايىق، — دەپ، بايجان ءار بريگادادا بولعان ماجىلىستە قالتاسىنان كنيجكاسىن الىپ، سۇرانۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن جاساي باستايدى... بريگادا كەپ. ونىڭ بارىنەن الاتىن ادامدارىن ءماجىلىس ۇستىندە عانا جازسا، ءبىر جۇما ەمەس، الدەنەشە جۇمالار كەرەك بولار ەدى. وعان ۋاقىت بار ما، بايجاندا. «بىزگە دە قوناق بول» دەپ ءار بريگادا جالىنعانمەن، بايجان كەبىنە راحمەت ايتتى دا، اڭشىلىعىن دا جاساي جۇرە، ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە تەلكولدەن قۇرىلىس» اپاراتىن ادامداردىڭ دا تىزىمدەرىن انىقتاپ الدى.
— جازادى عوي، — دەدى بايجان، — ءبىراق ۆسە ەتو نە تو!..
— سەنىڭشە قالاي جازۋ كەرەك؟
— ابايشا. قانداي تاماشا سۋرەتتەيدى ول تابيعاتتى! سول، ابايشا سۋرەتتەپ، ءبىزدىڭ زاماننىڭ بەرسە قانداي قاتىپ تۇسەر ەدى. قايدا، سونداي شىعارما؟..
— جولدا كەڭەسەيىك ونى، — دەدى سامارقان، — مىنەيىك ماشيناعا، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولماي.
— نەگە «سۇيەل» بولامىز؟!
— قاراشى، توڭىرەگىڭە، بىزدەن باسقا اڭىرعان ادام بار ما؟
توڭىرەكتە بوس ادام جوعى راس ەدى. قىبىرلاعان ادامنىڭ ءبارى دە شارۋامەن شۇعىلدانۋدا.
— دۇرىس ەكەن، — دەدى بايجان، — ءبىز ارتىق ادام ەكەنبىز، جۇرسەك جۇرەيىك.
ءبىزدىڭ جولاۋشىلار تەلكولگە كەلە جىلىنعان اۋا رايى، ولار تەلكولدەن اتتانعان كۇنى، كۇن كوتەرىلە ءتىپتى ماۋجىراپ، ماشينانىڭ الدىنان تۇرعان جەلدەن كوكتەمنىڭ ءيسى اڭقىدى. ءدال كوكتەم كۇمىستەي توڭىرەك مۇنارتىپ ساعىمدانىپ كەتتى.
تەلكولدەن جولاۋشىلار ۇزاق قاراسا، انەۋكۇنى جول بويىندا شۇبالا كوشكەن ەلدەر جايلاۋعا ءوتىپ بولىپ، الداعى كەڭ دالا قۇلازىپ قالعان ەكەن. وسى قۇلازىعان كەڭ دالاعا شىعا، بايجان مەن سامارقان تەرەڭ ويعا سۇڭگىگەندەي ءۇن-تۇنسىز بولا قالدى. ولار ويعا كەتتى. سامارقاننىڭ ويىندا ايبارشا... بايجاننىڭ ويىندا شە؟..
— اينالا دالا... — دەپ ويلادى ول. — تاۋسىز جازىق، دالا!.. ورمانسىز جالاڭاش دالا!..
جەل ايداعان تولقىنداي لەك-لەك بوپ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇبىرعان بايجاننىڭ ءشول دالا تۋرالى، جالپى تابيعات تۋرالى ويلارى وسى ارادا از توقىراپ، از كىدىرىستەن كەيىن، ول تابيعات بايلىعىن ادام بالاسى قاي كەزدە قالاي مەڭگەرگەنىنە ەسەپ بەردى. جەردىڭ ۇستىنەن دە، استىنان دا ادام بالاسى نە بايلىق تاۋىپ ۇلگەرگەنىنەن حاباردار بايجان، وزىنە: «وسى تابىستا قازاقتىڭ، ۇلەسى قانشا؟..» دەگەن سۇراۋ قويدى.
بايجان بىلەتىن تاريحي ماتەريالداردىڭ بايانداۋىنشا، سوسياليستىك ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن، مىسالى جەر استىنىڭ كەنىن زەرتتەيتىن، قازاقتا ءبىر دە-ينجەنەر جوق ەكەن.
«بۇعان ايىپتى كىم؟ ارينە، تاريحي جاعداي. ەل بولعان كۇنىنەن باستاپ، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن قازاق حالقى كوشپەلى داۋرەن ءسۇردى. ونىڭ ۇلتتىق قالاسى بولعان جوق، قالاسى بولماعان سوڭ، ۇلتتىق مەكتەبى بولعان جوق، ۇلتتىق مەكتەبى بولماعان سوڭ بالالارى وقىعان جوق، بالالارى وقىماعان سوڭ، ول ۇلتتان عىلىم مامانى قايدان شىقسىن. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا قازاق حالقى ءۇش پروسەنتتىك قانا ساۋاتپەن كەلۋى دە وسىدان. حالىقتىڭ بۋلاي نادان قالۋىنا قاناۋشى باي-فەودال تابى، ولاردىڭ ۇكىمەتى كىنالى. قازاق حالقى روسسياعا باعىنعانعا شەيىن ول ەلدى بيلەگەن حانعا، بيلەگەن ەلىن عىلىمنىڭ، ورىنە باستاۋعا تىرىسقان جوق، سياعا باعىنعاننان كەيىن پاتشا ۇكىمەتى دە قازاق حالقىن ەرىنە باستاعان جوق... ەندى شە؟.. ەندى قازاقتان شىققان ماماندى، ونىڭ ىشىندە تاۋ-كەن ينجەنەرىن بىرەۋلەپ ونداپ ەمەس، جۇزدەپ سانامايمىز با؟..»
ويعا شومعان بايجان، توسەگەن تاقتايداي تەپ-تەگىس ميى بولار-بولماس قانا كورىنگەن سۇرلەۋ تىك جولىمەن دامىپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ ەشنارسەگە قاقتىقپاس ەدى.
مۇحيتتىڭ سۋىن تۇششىلاندىرىپ، بەتپاقتىڭ شولىنە تۇربامەن تارتۋعا، سول تۇربانىڭ تارماقتارىمەن سۋارىپ، ماقتا ەگۋگە، ەگىس دالاسىنىڭ ءار جەرىنە توڭىرەكتەپ ورمان وسىرۋگە بولادى. مۇنداي تۇربالار جۇرگىزۋ ءۇشىن، قازاق جەرىندە ازىرگە تابىلعان تەمىر زاپاسىنىڭ جارتىسى دا جەتەدى... ەگەر وسىلاي سۋارىلسا، «بەتپاق» قازىرگى وزبەكستاننان بەس ەسە ارتىق ماقتا بەرەدى. ينجەنەردىڭ جوسپارىمەن تانىستىعى بار بايجان: «فانتازيا ەمەس بۇل، قازاق جەرىندەگى بار بايلىققا نەگىزدەلە ايتىلعان شىندىق» دەپ ويلايدى. — «ءبىراق، — دەيدى ول وزىنە ءوزى، — كاپيتاليستىك قورشاۋ، ءبىزدىڭ وتانعا، جەرىندەگى بار مەتالدى حالىقتىڭ ىشكى بايلىعىن كوركەيتۋگە مۇمكىنشىلىك بەرە مە؟!. ارينە، بەرمەيدى!.. اتتەڭ، — دەپ ارمان ەتتى ول، — وسى قورشاۋ تەز بىتسە!.. تابيعاتتىڭ بار بايلىعى، ونىڭ ىشىندە قازاق دالاسىنىڭ بايلىعى، ادام بالاسىنىڭ باقىتتى تۇرمىسىن وركەندەتۋگە جۇمسالسا!.. ءبىراق، قاشان؟!.»
سوڭعى سۇراۋدى وزىنە ءالسىن-السىن قويىپ، شەشۋىن تابا الماي كەلە جاتقان بايجاننىڭ ويىن:
— انە ءبىر ماشينانى قارا! — دەگەن سامارقاننىڭ ءسوزى ءبولىپ جىبەردى.
— كانە؟ — دەدى، سامارقاننىڭ كەنەت شىققان داۋسىنان سەلك ەتە تۇسكەن بايجان.
— انە!
بايجاننىڭ كوزى الدىڭعى جاقتا، الىستا بۇرقىراعان شاڭعا ءتۇستى.
— كانە، ماشينا؟ — دەدى ول سامارقانعا، شاق اراسىنان ەشنارسە كورىنبەگەن سوڭ قۇيىنعا جورىپ.
— اناۋ شاڭ شە؟
— قۇيىن عوي!
— سونداي شۇبالاڭقى قۇيىن بولا ما؟ جانە شاڭ الدىندا قاراڭداعاندى نەعىپ كورمەيسىڭ؟
الىستان بولجاۋعا كوزى شورقاق بايجان، ىلگەرى سوزىلعان شاڭنىڭ الدىنداعى ماشينانى جاقىنداعاندا عانا كوردى.
— راس، ماشينا ەكەن، — دەدى ول، — كىمدىكى ەكەن بۇل؟
— مەنىڭشە، رايكومدىكى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— بوزعىل ءتۇستى ەمەس پە، ونىڭ ماشيناسى؟
بايجان قارقىلداپ كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى سامارقان.
— ءسوزىڭ قىزىق. شاڭ باسسا، قارا ماشينا دا بوز بوپ كورىنەر!..
— ەگەر بوز بولسا شە؟
— ەگەر قارا بولسا؟..
ەكەۋىن سەرتتەستى كەلتىرمەي، الدىڭعى ماشينا جاقىنداپ كەلدى دە، «ءاي» دەگەن داۋىس جەتەر جەردە كىلت توقتاي قالدى. ارتىنا ىلەسكەن قويۋ شاڭ، توقتاعان ماشينانى جاۋىپ كەتتى...
الدىڭعى ماشينا توقتاعانىن كورىپ، بايجان ءوز ماشيناسىنىڭ ەكپىنىن باسەڭدەتە بەردى، كۇتكەن ماشيناعا اقىرىنداي كەپ توقتادى.
سۇيىلا باستاعان شاڭنىڭ ىشىنەن الدىڭعى ماشينانىڭ بەر جاعىندا قاراڭداپ قول كوتەرگەن ادام كورىندى. بايجان سىعالاي قاراسا — راحمەت!..
— ءشۇيىنشى! — دەدى راحمەت، ماشينادان تۇسە بەرگەن بايجانعا.
— قالاعانىڭ سەنىكى! — دەدى، زور قۋانىشتى سەزگەندەي ۇرە تۋلاي قالعان بايجان.
— ءشۇيىنشى!.. ۇلدى بولدىڭ!.
تۋلاعان جۇرەگى جۇتقىنشاعىنا تىعىلعانداي بولعان بايجاننىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قاپ، راحمەتتى قۇشاقتاي الدى دا، شاڭ مەن تەر ارالاسقان بەتىنەن شولپىلداتىپ كەپ ءسۇيدى.
— گۇلنار دا امان، — دەدى راحمەت، بايجان قۇشاعىن جازعان سوڭ.
سامارقان دا قۇتتىقتاۋ سوزدەر ايتىپ قولىن الدى.
قاشان؟ — دەدى، ءالى دە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي تۇرعان بايجان.
بۇگىن تاڭ بىلىنە!
ون جەتىنشى تاراۋ
جاس جاپىراقتار
بىتىرگەن يگىلىكتى ىسىنە كىم قۋانبايدى دەيسىز.
كانالدىڭ ساعاسىنا ورناعان باس ءشليۋزدى ءبىزدىڭ بايجان دا قۋانىش كورىپ، جۇمىسى جوق بولسا دا سونى كۇن سايىن الدەنەشە رەت كورۋدى ادەت قىپ العان ەدى.
جۇرتتىڭ شىرت ۇيقىدا جاتاتىن كوزى عوي بۇل شاق. ءبىراق، اينالا ىڭ-جىڭ دىبىس!.. جان-جاقتا سامبىرلاپ كەڭەسكەن ادام داۋىستارى ەستىلەدى... الدەقايدا، الدەكىمدەر ءان شىرقاپ جاتىر... بۇل اندەردى ءشليۋزدىڭ ەكى جاق قاناتىنىڭ توبەسىنە ورناتقان رەپرودۋكتوردان كەلىپ تۇر ما دەگەن ويمەن، بايجان كوپىر ۇستىندەگىنىڭ تيەگىن اعىتىپ قويىپ توڭىرەگىنە قۇلاق تۇرسە، ءان المالىقتاعى راديو تۇيىنىنەن عانا ەمەس، اينالاداعى دالادان دا ەستىلەدى... «كىمدەر ولار؟..»
ءشليۋزدىڭ جان-جاعىندا جاقىندا دا، الىستا دا جىلتىراي جانعان وتتار!.. وتتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ دا جالىندارى كوتەرىلە لاپىلداعاندا، توڭىرەگىمدە قاراڭداعان ادام ەلەستەرى كورىنىپ قالدى!.. جالىنداۋى مەن بىقسۋى ارالاسقان وتتاردىڭ سوناۋ ءبىر تۇسىندا، اشىق اسپاندا جىلتىراعان جۇلدىزدارداي بوپ ءبىرقالىپتى، بىركەلكى بوپ جارقىراعان كوپ جارىقتىڭ كوزدەرى مولتىلدەيدى، ولار نە؟..
بۇل دىبىستاردىڭ، بۇل جارىقتاردىڭ ءبارى بىزگە تاڭسىق بولعانمەن، بايجانعا تاڭسىق ەمەس. قاي كەزدە، كىم ءۇن شىعارىپ جاتقانى، قاي جەردە نە وت جانىپ جاتقانى، ءشليۋزدىڭ كوپىرىنىڭ ۇستىندە جالعىز جۇرگەن ونىڭ كوكىرەگىندە سايراپ تۇر...
بايجان تەلكولدەن ورالا، كۇننىڭ كەنەت جىلىنىپ، جەردىڭ توڭى تەز ءجىبۋىن كوردى دە، سول كۇنى قىزىلورداعا بارىپ، كانالدىڭ جەر قازۋ جۇمىسىن تەز باستاۋعا رۇقسات الدى. سول كۇنى وبلىستىق بارلىق اۋداندارىنا، سىرداريا كانالى قۇرىلىسىنا قاتىناساتىن ادامداردى تەز اتتاندىرۋ تۋرالى تەلەگرامما كەتتى. تەمىر جولدىڭ ەكى بەتىن جاعالاي وتىرعان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اۋداندارىنان كانال قۇرىلىسىنا كىسى اتتاندىرۋ قيىنعا تۇسكەن جوق. تەلەگراممانى العاننىڭ ەرتەڭىندە-اق، تەمىر جولدىڭ باتىس جاعىنان دا. شىعىس جاعىنان دا قۇرىلىسقا قاتىناسۋشىلار اعىلا باستادى.
كەلۋشىلەردى قارسى الۋ تۋرالى ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلدى، باستىعى راحمەت دۇيسەنبين مۇشەلەرى: بايجان، ايبارشا، سامارقان، تاعى بىرنەشە ادامدار.
كوميسسيانىڭ ۇيعارۋىنشا: المالىق ستانسياسىنىڭ باسىندا، قۇرىلىسقا كەلۋشىلەردى كوميسسيا مۇشەلەرى كەزەكپەن قارسى الادى. قاي پوەزدا، ارناۋلى قاي ەشەلوندا قانشا قۇرىلىسشى كەلە جاتقانى، المالىققا قاشان جەتۋى تەلەگراممالاردان ءمالىم. پوەزد، يا ەشەلوننىڭ كەلۋ كەزىنە، كەلگەن ادامداردى بارار ورنىنا تاسيتىن كولىكتەر مەن ماشينالار دايار تۇرادى. توقتاعان پوەزدان، يا ەشەلوننان تۇسەتىن قۇرىلىسشىلاردى كۇتكەن ادامدار وركەسترمەن قارسى الادى. تۇسكەن جۇرت تاراپ بولعانشا، الماتىدان، قىزىلوردادان، جەرگىلىكتى ۇيىرمەلەردەن كەلگەن ارتيستەر كونسەرت بەرىپ جاتادى.
كەلۋى جانە قارسى الىنۋى وسىلاي جوسپارلانعان قۇرىلىسشىلار، بايجان قىزىلورداعا بارىپ ورالعاننان كەيىن-اق اعىلا باستادى...
تۇندە، ءشليۋزدىڭ كوپىرىندە تۇرعان بايجاننىڭ قۇلاعىنا توڭىرەكتەن ەستىلگەن دىبىستار مەن جانعان وتتاردىڭ كوپشىلىگى سولاردىكى ەدى...
ال، جۇلدىزداي جارقىراعان جارىقتار نە؟
ولار ىرگەسى قالانىپ قالعان المالىق قالاسىنداعى پلەكتر جارىعى. وتكەن كۇزدەن المالىقتىڭ سىردارياعا تاقالعان جيەگىنە ورناي باستاعان ءجۇز كيلوۆاتتىق قۋاتى بار الەكتر ستانسياسى، المالىقتىڭ سالىنىپ ۇلگەرگەن قوعامدىق، ۇيلەرىنە، كەيبىر باس كوشەلەرىنە جارىق بەرگەن. سول جارىقتىڭ ەكى ۇلكەن لامپاسى، كەپ جۇلدىزدىڭ ىشىندە ادىرايعان ايعا ۇقساپ، ءشليۋزدىڭ، كوپىرىنىڭ ەكى جاق باسىندا جانىپ تۇر. ءبىر لامپانىڭ تۇبىندە لەنيننىڭ، ءبىر لامپانىڭ تۇبىندە ماركستىڭ پورترەتى. بۇل ەكى پورترەتتى دە وسى اۋدانداعى ون جىلدىق مەكتەپتىڭ سەگىزىنشى كلاسىندا وقىپ جۇرگەن ءبىر بالا بوياۋمەن سالىپ، قۇرىلىس باسقارماسىنا سىيعا تارتقان. بوياۋ سۋرەتىنىڭ ونەرىنەن ءبىراز حابارىم بار دەپ ويلايتىن بايجاننىڭ باعالاۋىنشا، بۇل پورترەتتەر ەشبىر پروفەسسيونالدىق سۋرەتشىلەردىڭ جاساعان پورترەتتەرىنە بەرىسپەيدى...
— كەشىرىڭىز، — دەدى بايجانعا، — ويدا جوقتا اكەسىن كورىپ اپالاقتاپ قاپپىن، اۋزىما ءسوز تۇسپەي؛ ەڭ الدىمەن قۇتتى بوسىن ايتام!.. ەكىنشى، ورىس ايەلى بولعانىممەن، قازاق، عۇرپىن بىلەم — كورىمدىك!
— قالاعانىڭىز سىزدىكى.
— قالاۋدى ويلانىپ ايتارمىن، كورىڭىز بالاڭىزدى! — دەپ، سەسترا جورگەككە وراعان بالانى بايجانعا ۇستاتا بەردى.
بالانىڭ بەتى عانا اشىق ەدى. جاڭا تۋعان بالانى ونىڭ كورۋى ءبىرىنشى رەت، سوندىقتان با، نارەستەنىڭ بەتى وعان تىم كىشكەنتاي سياقتاندى. «شالا تۋعان با ءوزى» دەگەن وي كەپ قالدى وعان. سول كىپ-كىشكەنە بەتتىڭ ءوزى ءارى كۇپ-كۇرەڭ سياقتى، ءارى تۇكتى سياقتى... ودان ءارى سىناۋعا، قارنى اشىڭقىراعان بالا بەزىلدەپ جىلاپ كەتتى...
گۇلناردىڭ ەمىزۋگە قىمسىنعانىن ابايلاعان بايجان، بالانى سەستراعا بەردى دە:
— ال، گۇلىم! — دەدى تۇرەگەپ، — رۇقسات بولسا كەتەيىن مەن!
گۇلنار ريزالىق ءبىلدىرىپ باسىن عانا يزەدى. تىستا كۇتىپ تۇرعاندار گۇلناردىڭ، بالانىڭ اماندىعىن بىلگەننەن كەيىن، بايجاننان:
— كىشكەنتاي كىم سياقتى ەكەن؟ — دەپ ەدى:
— قايدام، كىم سياقتى ەكەنىن، — دەدى بايجان، — ءازىر ەشكىم سياقتى دا ەمەس.
سودان كەيىن گۇلنارعا بىرەر رەت جولىققانمەن بالانى بايجان كورگەن جوق. ءبىر جولىققاندا ونىڭ:
— كىم سياقتى ءوزى؟ — دەگەن سۇراۋىنا:
— اۋماعان ءوزىڭ! — دەپ جاۋاپ بەردى گۇلنار.
«اۋماعان ءوزىڭ» دەگەن ءسوز بايجاننىڭ باسىندا ءجۇردى دە قويدى. قايدا بارسا دا وسى ويدان ارىلمادى ول. ۇيىقتاسا تۇسىنە كىردى... ەندى ول، بالاسىن قايتا كورۋگە قۇمارتتى.
بولنيسانىڭ گۇلناردى شىعارامىز دەگەن ساعاتى — تاڭەرتەڭگى توعىز ەدى. بايجان ول ۋاقىتتان بولنيساعا بۇرىن باردى، قاسىندا تاربيە، ايبارشا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
بۇل بەتىندە ءبارى دە قۋانىشتى كەلە جاتقان بايجان سەرىكتەرىنىڭ ىشىندە، ەرەكشە قۋانىشتىسى اناتوليي كوندراتيەۆيچ. قىس باستالا دەنساۋلىعى تۇزەلە باستاعان ول، كۋرورتقا بارىپ بىرەر اي تىنىققاننان كەيىن، قۇلان-تازا جازىلىپ، بۇرىنعى قالپىنا كەلگەن. سودان كەيىن ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىمەن، ۇكىمەت پەن پارتيا ورىندارى ونى قىزىلوردا پلوتيناسىن جوسپارلاۋ ىسىڭە ناچالنيك قىپ تاعايىنداعان. ونىڭ باسقارۋىمەن قىستاي قىزمەت اتقارعان ينجەنەرلىك جانە تەحنيكالىق بريگادا كوپ ماسەلەنى زەرتتەپ سۇرىپتاپ، جوسپاردىڭ دولبارىنا كىرىسە باستاعان. سولاي كوڭىلى شاتتانعان قارت، كۇيەۋىنە:
— سەن كانالدى بىتىرگەنشە، مەن پلوتينانى دا جوسپارلاپ بىتىرەم، سودان كەيىن، ماعان تاعى دا ورىنباسار بولاسىڭ، — دەپ قالجىڭدايتىن.
— وعان مەن ريزا! — دەيتىن بايجان.
مىنە، ەندى سول قۋانىشىنا نەمەرە ءسۇيۋ قۋانىشى كەپ ۇشتاسىپ وتىر...
نەمەرە!..
نە دەگەن قۋانىش ءسوز ول!.. وسى ءسوز باسىنا ۇيالاعالى، قارتتىڭ قۋانىشپەن تۋلاعان جۇرەگى كەڭ كەۋدەسىنە سىيمايدى!..
بولنيسا دەگەنىمىز ءالى سالىنىپ بىتپەگەن ءۇي ەدى. ون التى كومناتا بوپ پلاندالعان بۇل ءۇيدىڭ ىرگەسى تۇگەل قالانىپ، توبەسى جابىلعان دا، تورت-بەس بولمەسىنىڭ ساكىسى، ەسىك، تەرەزە سالىنعان، دارىگەر گۇلناردى وسى بولمەلەردىڭ بىرىندە بولدىرعان.
دۇرىس سەزگە اناتوليي كوندراتيەۆيچ تە تالاسپادى، ءادىل باعاعا ايتار داۋى جوق بايجان دا ۇندەمەدى. بەتىن بايجانعا بۇرىپ بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانعان ايبارشاعا تاربيە: «سۇيرەڭدەي بەرمەي قويسايشى!» دەگەن كەسكىن ءبىلدىردى. وزگەنىڭ الدىندا ءسوزۋار ايبارشا، تاربيەنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ونىڭ ۇناتپاعانىن ىستەمەيتىن ەدى. سول داعدىسىمەن، كومەيىنە كەپ قالعان ءسوزدى ايتپاي جۇتىندى دا قويدى.
بايجاننىڭ ازداعان كەكشىلدىگى بولاتىن ەدى. ايبارشادان جەڭىلدىم دەپ ويلاعان ول ءازىلدى «كەك» قايتارۋ ماقساتىمەن:
— اپا، — دەدى تاربيەگە ايبارشاعا ارناعان ءسوزىن وراعىتىپ اكەلگىسى كەپ، — ءسىزدىڭ دە ءبىر جاس ءيىستى سۇيەتىن كەزىڭىز بولدى-اۋ!
— ە، قاراعىم، — دەدى تاربيە بايجان سوزدەرىنىڭ توركىنىنە تۇسىنە قاپ، بولاشاق كەلىنىن ازىرگە جىعىپ بەرگىسى كەلمەي، — سۇيە كەلە جاتقان جوقپىز با، جاس ءيىستى؟ بوتەندىگى بار دەپ كەلە جاتىرمىز با؟..
بايجان تاعى دا توسىلىپ قالدى. گۇلناردى ءوزىنىڭ قىزىڭداي، نە كەلىنىڭدەي جاقسى كورىپ كەتكەن جانە بوسانار كەزىندە ادەيى ارناپ كۇتۋگە كەلگەن تاربيەنىڭ كوڭىلىنە، يىسكەگەلى كەلە جاتقان نارەستەنى «بوتەن» دەپ قالاي جارىقشاق سالسىن...
— نە تۋدا پوپالي، توۆاريشش، — دەدى ايبارشا، بايجانعا ۇستەم بولا تۇسكىسى كەپ، ءسوزىن تاربياعا ۇقتىرماۋ نيەتىمەن ورىسشا ايتىپ، — بەتە ميمو سەلي!
— پريزنايۋ، — دەدى بايجان، — ۆ ناسمەشكاح منە نە ۆەزوت.
— زاتو ۆام ۆەزەت ۆ جيزني. «ءبىر ۋىسقا — ەكى بودەنە سىيمايدى» دەيدى.
— توگو جەلايۋ ي ۆام.
ايبارشا جىميىپ تومەن قارادى.
نەمەرەمدى كورۋگە رۇقسات پا؟ — دەدى.
— وتىنەم! — دەپ بايجان وراۋلى بالانى ۇسىنا بەردى. قولىنا العان بالانىڭ جۇقا اقپەن جابىلعان بەتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ اقىرىن اشسا، كوزى جىلتىراپ شىر ەكەن. ءبىرىنشى كەرگەن قارت اتاسىنا امانداسقانداي، ەزۋ تارتقان سياقتاندى.
— زدراۆستۆۋي، سىردىڭ جاس قازاعى! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ تە جىميىپ، — ءومىرلى، باقىتتى بول!
بالانىڭ ىپ-ىستىق بەتىنە ول مۇرنىن تيگىزىپ يىسكەدى دە، باسىن كوتەرىپ:
— گۇلدەن، سىردىڭ جاس جاپىراعى! — دەدى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
ىسكە ءسات!
...كانالدىڭ قازىلۋ جۇمىسى سالتاناتپەن باستالاتىن بولدى: جۇمىسقا جينالعان قىرىق مىڭداي كىسى تۇپ-تۇگەل كەتپەن كوتەرىپ، كانالدىڭ ەرنەۋى جۇرەتىن سىزىقتاردى بويلاي، ارالارىندا ءۇش مەتردەن اشىق جەر قويىپ قاز-قاتار تۇرادى. ول ەكى قاتاردىڭ اراسىنا ەكسكاۆاتورلار، گرەيدەرلەر قويىلادى.
جۇمىستىڭ باستالار الدىندا ميتينگ وتەدى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وكىلى كانالدىڭ ماڭىزى -ماقساتى تۋرالى قىسقاشا بايانداما جاسايدى دا، قۇرىلىسشىلاردى قۇتتىقتايدى. ودان كەيىن پارتيا جانە باسقا ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتادى. بۇل سەزدەردى جۇمىسشىلار راديومەن تۇگەل تىڭدايدى.
قۇتتىقتاۋ سوزدەردەن كەيىن، ۇكىمەتتىڭ وكىلى «ىسكە ءسات!» دەگەن ءسوزدى ايتادى. سول ءسوز ايتىلعان سەكۋندتا دۋحوۆوي وركەستر مارش ويناپ جىبەرەدى. مارش باستالا بەرگەن كەزدە، كانال سىزىعىن بويلاي تۇرعان ادامدار، ءبىر ىرعاقپەن كەتپەندەرىن جەرگە سىلتەيدى. ءدال سول كەزدە ەكسكاۆاتورلار دا جەردى جىرا جونەلەدى...
جۇمىس باستالار الدىندا ۇكىمەتتىڭ، پارتيانىڭ، قۇرىلىستىڭ باسشى ادامدارى، داڭقتى بىرنەشە جۇمىسشىلار كانالدىڭ ساعاسىنداعى ءشليۋزدىڭ ۇستىنە جينالدى. بىزگە تانىستاردان ولاردىڭ ىشىندە راحمەت، اناتوليي كوندراتيەۆيچ، سىرباي، بايجان جانە ايبارشا تۇردى.
مەزگىل كۇننىڭ جاڭا شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان كوزى.
كۇن كوتەرىلگەننەن ەڭكەيگەنگە شەيىن ايناداي جارقىراپ تۇراتىن سىرداريا بويىنىڭ اسپانىندا، كەيبىر تۇندەردە جينالىپ، تاڭ اتا ىدىرايتىن الا-شابىر بۇلت، بۇگىن دە جينالا قالعان ەكەن. بۇل بۇلت، قاز-قاتار كەتپەن كوتەرىپ تۇرعانداردىڭ توبەلەرىنە ادەيى ءىلىپ قويعان جالاۋلارداي، شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ نۇرىنا قىزىل كۇرەڭدەنىپ بويالا قويدى. كۇن ساۋلەسىنىڭ كەڭ جايىلعان تارماقتارى، جەردىڭ بەتىنە دە كولبەي تاراپ، سىردىڭ دالاسىنا قىزىل-كۇرەڭ ءتۇس بەردى. الىستا مۇنارتىپ كورىنگەن تۇيە مويىن قۇمىنىڭ كۇن نۇرىنا مالىنعان ويلى-قىرلى، جەر بەتىن جاۋىپ، تاڭعى سامالعا جەلپىنىپ تۇرعان ءبىرى تاس قىزىل تۋ سياقتاندى.
ونى ويلاۋ كەرەك، — دەدى، سىربايدىڭ بۇل ءسوزىن ۇناتپاعان، ءبىراق دوسىن رەنجىتىپ العىسى كەلمەي، قارسىلىعىن جۇقالاپ ايتقىسى كەلگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ ەسكى عۇرىپتان قولدايتىنى دا، قولدامايتىنى دا بار عوي، سىرەكە. دال بۇل ايتىپ وتىرعانى قىزدى ۇكىمەت قولداي قويماس. بەدەلىڭىز بار، داڭقتى ادامسىز، ۇيات بوپ جۇرمەسىن.
اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ۇناتپاعانىن سىرباي بىلە قويدى دا:
— سەنى ءوزىمسىنىپ ايتىپ جاتقانىم دا، وزگەگە ايتار ءسوزىم ەمەس بۇل، — دەپ بۇگىلە قالدى.
— نە شالماق ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى، شالدى ءتۇسىندىردىم دەپ ساناعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
— ءجۇدا بۋىرشىن ەدى، — دەدى سىرباي.
— بۋىرشىن؟!
— نەگە تاڭداندىڭ، ءجۇدا؟ كادىمگى تۇيەنىڭ دەنە شىققان بۋراسى.
— «بۋرا شالدى» دەگەندى مەن، ەرتەگىلەردە بولماسا، بەرتىنگى زاماندا ەستىگەن جوق ەدىم.
— باياعىدا دوسبول داتقا ارىق قازدىرعاندا بۋرا شالىپتى قازاقتا قۇرمالدىققا شالۋعا، ءجۇدا بۋرادان جولى ۇلكەن مال بولعان ەمەس.
وردالى ساراي، كوپىر، شىركەۋ سياقتى زور قۇرىلىستى باستاردا، سول اراعا مال تۇگىل ادامدى قۇربانعا شالاتىن سالت كوپ ەلدە، ونىڭ ىشىندە ەۆروپادا ورتا عاسىرعا شەيىن بولعانى اناتوليي كوندراتيەۆيچكە تاريحي دەرەكتەردەن ءمالىم دە. گرەسيادا كۇنى بۇگىنگە شەيىن، قۇرمالدىق شالىنباعان جاڭا قۇرىلىستىڭ قاسىنا كىم بۇرىن بارسا، سول جىلعا جەتپەي ولەدى دەگەنگە سەنىپ، شەبەرلەر كۇشى كەلسە قوي سويىپ، كۇشى كەلمەسە تاۋىق سويىپ، قولىنا قان جاعىپ ىسكە كىرىسەدى. جاڭا قۇرىلىستىڭ باسىنا توقتى-تورىم سياقتى جەڭىل قۇرمالدىق شالۋ ادەتى ورتا ازيا دا، قازاقتا دا بارىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ تالاي كورگەن، ءبىراق، ءدال بۋرا شالعانىن ول كەرمەك تۇگىل ەستىگەن جوق-تى.
سىربايدىڭ بۋرا شالۋ تۋرالى ءسوزىن ەستىگەندە، ونىڭ ەسىنە «قارابۋرا» دەگەن ءسوز تۇسە قالدى. سىردىڭ بويىندا «قارابۋرا» دەپ سۋعا جاسايتىن بوگەتتىڭ ءبىر ءتۇرىن ايتادى. ول بىلاي جاسالادى: قوعاجايدان ۇزىن قىپ ەسكەن ارقاننىڭ ەكەۋ-ۇشەۋى جەرگە قاتارىنان توسەلەدى. ولاردىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ قامىس جايىلادى. قامىستىڭ ۇستىنە توپىراق سەبىلىپ، وعان سۋ سەۋىپ دىمدايدى. سودان كەيىن جايىلعان، استىنا توسەلگەن ارقانداردى قوسا، ءبىر جاق كيىز شيىرشىقتاپ، دومالاتا بۇكتەيدى. قامىس قالانىپ بولعان سوڭ، بەلىن بىرنەشە جەردەن ماناعى ارماندارمەن تاس قىپ بايلايدى. جۋاندىعى ەكى قۇشاقتان قۇشاققا دەيىن بولادى. وسىنداي بۋمالاردىڭ، اتىن اقتار «قارابۋرا» دەيدى. قارابۋرا كوبىنە ارىقتىڭ ميدان سۋ تارتاتىن ساعاسىن بەكىتۋگە جۇمسالادى. تەمىر مەن سەمەنت ارالاسپاعان كەزدە، قارابۋرادان باسقا ماتەريالداردان جاسالاتىن بوگەتتەردى سۋ اعىزىپ الىپ كەتەدى. اعىسقا كولدەنەڭ سالسا، قارابۋرانى دا الىپ كەتەدى، سوندىقتان، سۋدىڭ اعىسىنا ونىڭ تۇمسىعىن قاراتا سالادى.
كەلىنى مەن بالاسىنىڭ سوزدەرىن ىشتەي قىزىق كەرگەن سىرباي، ايبارشاعا قارادى دا، «بالام...» دەي بەرىپ، الدەنەگە كوزىمەن ىم قاقتى، ايبارشا ونى تۇسىنە قويدى. ول بىلاي ەدى: وسى كوكتەم تۋاردا، ءبىر كۇنى سىرباي ايبارشاعا «بالام، سىر بويىنىڭ ارىق قازۋشىلارىندا، جەردەن كەتپەنمەن العاش ءىلىپ العان توپىراقتى ورامالعا ءتۇيىپ، وسى ارىقتى قازۋدى باستاۋشىعا بەرىپ جىبەرۋ ادەتى بار، سونى، ەرتەڭ مىنا سىرداريا كانالى قازىلعاندا ءبىزدىڭ دە ىستەۋىمىز كەرەك، ول ءۇشىن، وسى باستان ورامال دايارلاپ، توپىراق سىيلايتىن ادامنىڭ اتىن كەستەمەن جازۋ كەرەك» دەگەن. بۇرىن بىلمەيتىن بۇل سالتتى قىزىق كورگەن ايبارشا، «دۇرىس، اكە، ورامالدى مەن دايارلايىن، سوندا كىمنىڭ اتىن كەستەلەيىن؟» دەپ سۇراعان. «ارينە، ءاناتولدىڭ» دەگەن سىرباي... قىزعىلتتاۋ جىبەككە ايبارشا قولى بوستا اينالا «سىر ولكەسىن سۋلاندىرۋدا ءبىرىنشى ايىپتى اناتوليي كوندراتيەۆيچ پوليەۆويعا سىردىق ۇل-قىزدارىنان تارتۋ» دەپ ءار ءتۇستى ورنەكتى كەستە شەككەن... بۇگىن، كانال قازۋ جۇمىسىنا شىققاندا، ايبارشا كەستەلى ورامالىن قالتاسىنا س.الا شىعىپ، ەكسكاۆاتورى جەر قازۋعا كىرىسكەندە، العاشقى ءبىر ۋىس توپىراقتى ورامالدىڭ شەتىنە ءتۇيىپ قويعان... سىربايدىڭ ىمداعانى سول ەكەنىن تۇسىنە قويعان ايبارشا، كيتەلىنىڭ قالتاسىنداعى توپىراق ءتۇيۋلى ورامالدى الدى دا، ات ۇستىندەگى اناتوليي كوندراتيەۆيچكە ۇسىندى.
— ول وڭاي، — دەدى سىرباي، جىميىپ، — كەلەسى جىلى وسى كانالدان سۋارىلاتىن ەگىندى ەسەپتە، ءبىر سىر تۇگىل، الدەنەشە سىردىڭ ۇل-قىزىن قوناققا شاقىرۋعا جەتسىن!..
— راس!.. تابىلعان ءسوز!.. — دەپ، اينالا قورشاعان جۇرت دۋ كۇلىستى...
ون توعىزىنشى تاراۋ
قىزۋ جارىس
كانالدىڭ قازىلۋى ويداعىدان ارتىق قارقىنمەن كەتتى. ەكسكاۆاتورلار، كومبايندار، گرەيدەرلەر از كۇندە كانالدىڭ ارناسى جۇرەتىن جەرلەردى جىرىپ تاستادى. كەشە عانا جالما، تەپ-تەگىس بوپ جاتقان دالاعا، دەڭكيگەن بالتا تاۋ بوپ ءۇيىلىپ قالدى.
ەكسكاۆاتور جارىسىندا وزدىرماعان ايبارشانى داۋلەت كەتپەن جارىسىنا شاقىردى.
— جاستاردىڭ كوپشىلىگى كەتپەندە جۇرگەندە، ءبىزدىڭ ماشينا جارىسىمەن عانا قاناعاتتانۋىمىز ۇيات بولار، — دەگەندى سىلتاۋ قىلدى ول ايبارشاعا، — ارا-تۇرا كەتپەنگە دە ءتۇسىپ كورەيىك.
— بىلەك كۇشىمەن دە سىناسقىڭ كەلگەن شىعار، — دەدى ايبارشا كۇلىپ، — ول دا بولسىن!..
كەتپەنگە كەلگەندە داۋلەت ايبارشا تۇگىل، قىرىق مىڭ كىسىنىڭ بىرەۋىن الدىنا سالماي، ەڭ الدىڭعى قاتاردا دەگەن ءجۇز شاقتى جىگىتپەن تەپ، تۇسە، جارىستى دا وتىردى. كوزى كورمەگەن وسىعان پانار ما؟ ول ءبىر كۇندەرى، وتىز كۋبومەتر توپىراق اۋدارىپ، نورماسىن مىڭ پروسەنتكە جەتكىزدى.
كەتپەندە داۋلەتكە جەتە الماعانمەن، ايبارشا دا كوپشىلىكتىڭ كوزىن سۇيسىندىرگەندەي رەكوردتار بەردى. كانالدىڭ بويىنداعى بارلىق كەتپەنشىنىڭ ون ءۇش مىڭ جارىمى ايەل ەدى. ايبارشا سولاردىڭ ماڭداي الدىندا ءجۇردى.
ەركەكتەردەن داۋلەتتىڭ اتى، ايەلدەردەن ايبارشانىڭ اتى، قۇرىلىستىڭ وزىنىكى تۇگىل، وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ بەتتەرىنەن تۇسپەدى: گازەتشىلەر ماقالا جازدى، جازۋشىلار وچەرك، اڭگىمەلەر جازدى، اقىندار ولەڭ شىعاردى، قىزىلوردانىڭ بەلگىلى اقىنى نارتايدىڭ ولارعا ارناعان ءانى كانال تۇگىل، بۇكىل قازاقستانعا تاراپ كەتتى. ۋچاستوكتىڭ قابىرعا گازەتىنە سالعان «دوستىق قالجىڭىندا» ءبىر سۋرەتشى: ايبارشاعا جەر شارىن كوتەرتىپ، داۋلەتكە ول شارعا سەبەلە پەن سۋ شاشتىرىپ، استىنا بىلاي دەپ جازىپتى: سىرداريا كانالىنىڭ داڭقتى ەكى ستاحانوۆشىسى — داۋلەت سىربايەۆ پەن ايبارشا قارىمساقوۆانىڭ ازىلدەرى:
داۋلەت: — ايبارشا، يىعىڭداعى كوتەرگەن دومالاعىڭ نە؟
ايبارشا: — كورمەي تۇرمىسىڭ، نە ەكەنىن؟
داۋلەت: — مەن مەكتەپتەگى گلوبۋس پا دەپ تۇرمىن.
ايبارشا: — ونداي جەڭىلدى سەن كوتەر. "مەنىڭ كوتەرگەنىم اۋىرىنىڭ ءوزى، كادىمگى، جەردىڭ شارى.
— داۋلەت: — مولدالار «جەردى كوك وگىز كوتەرىپ تۇر» دەپ ايتاتىن ەدى، سەن سول بولعانىڭ با؟
ايبارشا: — مەنىڭ ەستىمەگەن كەڭەسىم ول. ءبىراق، مەن بۇل جەر شارىن ەگىزدەن دە، سيىردان دا اقىل سۇراپ كوتەرگەن جوقپىن. ماعان جەر شارىن كوتەرۋدى ۇيرەتكەن ارحيمەد.
داۋلەت: — ونىڭ كىم ەدى؟
ايبارشا: — ورتالاۋ مەكتەپتىڭ بىلىمىمەن قالىپ قويۋعا ايىپتى ءوزىڭ. ارحيمەد ايسادان ءۇش عاسىر بۇرىن جاساعان فيزيكا عالىمى. سول كىسى «ەگەر تۇتقاسى بولسا، جەر شارىن مەن كوتەرەر ەدىم» دەگەن ەكەن. ودان ەكى مىڭ ءبىر ءجۇز وتىز بەس جىل سوڭ تۋعان مەن، جەر شارىن كوتەرسەم، اقىلعا سىيمايتىن نەسى بار؟
داۋلەت: — وقىمىستىسىن-اق بولدىڭ-اۋ، ماعان! وسى كانالدى قازىپ بىتىرە سالىسىمەن بە!..
ايبارشا: — ماعان نامىستانعانىڭ كەرەك!»
بالاسى مەن بولاشاق كەلىنىنىڭ مۇنداي اۋىزعا ىلەگىپ كەتۋىنە سىرباي قۋاندى دا، قايعىردى دا. قايعىرعانى — دىنگە، ىرىمعا سەنەتىن ول، ءتىل، يا كوز تيە مە دەپ قورىقتى. قۋانعانى — بۇدان از ۋاقىت قانا بۇرىن، ءوز اۋلىنان باسقا جان بىلمەيتىن داۋلەت پەن ايبارشانى ءقازىر بۇكىل قازاقستان بىلەتىن داڭقتى كىسىلەر بوپ كەتتى. ول ول ما:
— مىنانى كوردىڭىز بە؟ — دەدى بايجان، ءبىر كۇنى، جۇمىس باسىندا جۇرگەن سىربايعا كەپ، «پراۆدا» گازەتىن جازىپ، ىشكى بەتىندە باسىلعان داۋلەت پەن ايبارشانىڭ پورترەتتەرىن كورسەتىپ.
— سىرەكە. ءسىزدىڭ بالاڭىز بەن كەلىنىڭىزدى ماقتاپ جانىپتى. بۇل كۇنگە شەيىن بالالارىڭىز قازاقستانعا عانا كىسى بولسا، ەندى ولاردى بۇكىل سوۆەت وتانى بىلەتىن بولدى. قۇتتىقتايمىن، اقساقال!
قۇتتىقتاساڭ، وزىڭنەن دە قۇت كەتپەسىن، بالام!
سول نيەتىن ول بالاسىنا دا بىلدىرسە:
— ءوزىمىز ايتامىز، توي جاسايتىن كۇندى، — دەيدى داۋلەت.
— قاشان ايتاسىڭ؟
— ۋاقىتى كەلگەندە.
— «ۋاقىتىڭا» شىداسا يگى ەدىم، — دەيدى سىرباي، — جۇرتتان ۇيات بوپ بارادى. «تويدان تايلىعاسىڭ؟ ساراڭدىعىڭ ۇستاپ ءجۇر مە، نەمەنە؟» دەپ جۇرت ءجۇدا، مازامدى الىپ بارادى. «ءالى ۇيلەنگەن جوق» دەسەم، «نەسىنە الدايسىڭ، جۇرتتى سوقىر دەيسىڭ» دەپ نانبايدى.
سىرباي قانشا باستىرمالاتقانمەن، داۋلەت ءوز سوزىنەن تانبايدى. بۇلاي دەگەندە ونىڭ ۇيلەنگىسى كەلمەي جۇرگەن جوق، ايبارشانى كوندىرە الماي ءجۇر. اكەسى سياقتى مىنەزى مومىن، اۋزى ساراڭ بولعانمەن، ءبىلىمى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ كولەمىندە قالعانمەن، داۋلەت قازاق جانە وزبەك تىلىندە ەرتەلى-كەشتى شىققان كىتاپتاردى، اسىرەسە، كوركەم ادەبيەتتى، ونىڭ ىشىندە عاشىقتىق تۋرالى شىعارمالاردى كوپ وقيتىن.
ەرتە زاماننىڭ عاشىقتارىنىڭ كوبى قوسىلا الماي قۇسا بوپ، بىرەۋلەرى قايعىدان الەك بوپ، بىرەۋلەرى شيەلەنىسكەن بەينەتپەن ارەڭ قوسىلىپ جۇرەدى عوي. سولاردىڭ بارىنە دە سەنەتىن، ارماندارىن اياپ، ارمانىنا جەتكەندەرىنىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاساتىن داۋلەت، ءوز باسىنىڭ وقيعاسىنا اينالىپ ءبىر قارايدى دا، بوگەت بولارلىق ەشتەڭە تابا المايدى. وسى ويىن ايبارشاعا ايتىپ، «ەندى ۋاقىت جەتتى عوي!» دەسە، ايبارشا سۇيەتىندىگىن اشىق ايتا وتىرا، كەيدە «اسىقپا!» دەگەن ۇشى-قيىرى جوق سەزدى ايتىپ، تىزگىنىن قولىنا ىلىكتىرمەيدى؛ كەيدە «ءالى جاس ەمەسپىز بە؟» دەپ مايىسا قالادى؛ كەيدە «وسىدان باسقا ءسوز جوق پا؟» دەپ بۇلتىن، ەتە وكپەلەيدى؛ كەيدە «وقۋىمدى بىتىرەيىن دە» دەپ جالبارىنادى...
ون جىلدىقتى بىتىرگەن ايبارشا، «ال، ەندى جەتتى عوي، سوزباعىڭ!» دەپ قادالعان داۋلەتكە، تاعى ءبىر ۇزىن سوناردىڭ شەتىن شىعارىپ قويدى. ايبارشا داۋلەتتى «داۋكەش» دەيتىن-دى. داۋلەت قالجىڭداپ:
— «داۋكەش» دەگەنىڭ جۇرتتىڭ قۇلاعىنا «داۋكەس» بوپ ەستىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل اتىن، ءوز قۇلاعىما جىلى ۇشىراعانمەن، كوپكە ۇنار ما ەكەن؟ — دەسە:
— «داۋكەس» بولساڭ، — دەدى ايبارشا، — قادالعان ادامىڭنىڭ قىر سوڭىنان قالمايتىن داۋكەستىگىڭ وتىرىك پە؟
— راس، — دەيدى داۋلەت جەڭىلىپ، — ءبىراق، جۇرت ايتاتىن مىناۋ ولەڭدى ەستىپ پە ەڭ؟
«ەشكىنىڭ جاردا وينايدى تەكەشىگى، بىتپەيدى قىز، جىگىتتىڭ كوكەسىن...»
« — بولدى، بولدى! — دەپ داۋلەتكە بۇل ءبىر اۋىز ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولىن ايبارشا ايتقىزبايدى، سەبەبى، ول ەكى جول:
«بىتەدى ول كوكەسىن قىز قاتىن بوپ،
كيگەندە اق جاۋلىقتى شەكەسىنە!» —
دەگەن سوزدەرمەن بىتەدى.
ايبارشانىڭ ۇناتپايتىنى — قىزدىڭ جاۋلىق كيۋى ەمەس، جاۋلىق كيگەننەن كەيىن، قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىنداعى كوكەسىنىڭ ءبىتۋى. «قىز بەن جىگىتتىڭ كەكەسىنى» دەگەن سوزدەردەن ايبارشا اسا ءبىر تاتتىلىكتى ۇعادى. سوندىقتان، ول: قىز جاۋلىق كيسە كيە بەرسىن، ءبىراق ونىڭ، سۇيگەنىمەن ءتاتتى كەكەسىنى بىتپەسىن» دەپ تىلەيدى. داۋلەتكە ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولىن ايتقىزبايتىن سەبەبى وسى.
تەمامىزعا ورالايىق.
«داۋكەش» دەيتىن ايبارشا، جۇمىستان بوساسا-اق داۋلەتتى قايدا جۇرسە دە تاۋىپ اپ، تىلەگەن جاعىنا ەرتىپ الالى دا كەتەدى. سىردىڭ كۇنى قانداي ىستىق بولسا، ءتۇنى سونداي القىن، ىستىقپەن ءومىر بويى قايناسىپ وسكەن ونىڭ ادامدارى، قۇمىنا شيكى جۇمىرتقا قويسا ءپىسىپ قالاتىن اڭىزاقتا، باسىنا ءبىر اق ورامالدى سالدەدەي وراي ساپ، ايەلدەرى كويلەكپەن عانا، ەركەكتەرى كويلەكسىز جۇمىس ىستەي بەرسە، سول كۇننىڭ كەشىندە سالقىنعا توڭازىپ، كوستيۋمسىز جۇرە الماۋ، سىردىڭ ەلىنە داعدىلى ءۇردىس . سالقىن كەشكە شيرىعا ما، الدە، ىستىق كۇننىڭ الاۋلاعان لەبى جاستىق جالىندارىن ودان دا بەتەر قىزدىرا ما، كۇن باتىپ، كولەڭكە تۇسكەن سوڭ-اق كانالدىڭ ءون بويىنداعى جاستاردىڭ ءبارى، الابۇرتىپ ىزدەيدى. سونىڭ، ءبىرى ايبارشا. ونىڭ اسا قۇمار ويىنا ۆولەيبول. ۆولەيبولعا قىزۋ كىرىسىپ كەتكەندە ۇزاق كەشتى سونىمەن وتكىزۋگە ەرىنبەيدى.
«قىز، جىگىتتىڭ بىتپەيدى كەكەسىنى» دەگەندەي، ول ەكەۋىنىڭ وسى ءبىر داۋى، نەشە كۇن، نەشە ءتۇن وڭاشا-اق كەڭەسكەنمەن، اياقتالماي-اق قويدى. سوندا دا، ولار ءبىر ايتقانىن قايتالاي بەرۋگە جالىقپايدى، بۇگىن مالتاداي ەزىلگەن سوزدەرى ەرتەڭ تاعى دا تىڭ ءسوز بوپ قالادى...
مىنە وسىنداي بىتپەيتىن داۋلارىن تاعى دا جاڭالاۋ ءۇتىن، ولار سىردىڭ ايى سۇتتەي جارىق ءبىر تۇنىندە، كوپتەن وڭاشالانىپ قىدىرۋعا ويلادى.
قىدىرعاندا قايدا بارادى ولار؟ ماۋەسى سالبىراپ تۇرعان توعاي، قۇسى سايراپ جاتقان باۋ ول ارادا جوق. ولاردىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرلەرى ەزىمىزگە ءمالىم: تۇپتەلە ەسكەن سەكسەۋىلدەن باسقا بۇتاسى جوق، بەلەستى قۇمداردىڭ اراسى. قۇم اراسىنا قاز-قاتار شاتىر تىككەن قۇرىلىسشىلاردىڭ كەشكىلىكتە جانىن جادىراتام دەيتىن ءبىر ورىندارى — قۇمنان شەگەندەپ قازعان تەرەڭ قۇدىقتىڭ ماڭايى. قۇدىق اسا سۋلى. ونىڭ ماڭايىندا، تۇتىكپەن تارتىپ سۋ قۇياتىن قۇمنان ءتورت بۇرىشتاپ قازعان ءاۋىت بار. سۋ ءسىڭىپ كوك ايازدانىپ العان ءاۋىتتىڭ ەرنەۋى، جاڭادان قۇيعان سۋدى جۇتپاي، شىپىلدەيدى دە تۇرادى. ءاۋىتتىڭ قاسىنا دىڭگەكتەر ورناتىلىپ، باسىنا ۇلكەندىگى اسپانداعى ايداي اباجۋرى بار، ۇلكەن ەلەكتر شامى قويىلعان. ونىڭ ساۋلەسىنەن، قانداي قاراڭعى تۇندە دە توڭىرەگى كۇندىزگىدەي جارىق بوپ تۇرادى. سول زور شامدى اينالا ۇشىپ، بۇلتتاي ساپىرىلىپ جاتاتىن سىر بويىنداعى سان ءتۇرلى كوبەلەكتەر مەن شىبىن-شىركەيگە قاراۋدىڭ، ولاردى اۋلايتىن جارقاناتتار مەن قارلىعاشتاردىڭ بومبالاۋعا كەلگەن سامولەتتەي تۇيىلە اعىپ كەپ، اۋزىنا ىلىككەن الا قاشىپ، سىپ ەتىپ قاراڭعىعا سۇڭگىپ جوق بولۋىنا قاراۋدىڭ ءوزى قانداي تاماشا!..
ايلى تۇندە كوپتەن وڭاشالانىپ قىدىرعىسى كەلگەن ءبىزدىڭ ايبارشا مەن داۋلەت، ءاۋىت باسىندا بولىپ جاتقان قىزىقتاردىڭ بارىنە دە الدانباي، ويلى-قىرلى قۇمنىڭ اراسىنا تارتتى: ەركىن، مىنەزى جارقىن بولعانمەن، جىرتقىش اڭداردان، جىلان-شايان سياقتى شاعاتىنداردان ايبارشانىڭ جانى تۇرشىگەتىن ەدى. ول سول قالپىن كورسەتىپ:
— ۇزاپ قايدا بارامىز؟ — دەپ تارتپاقتايىن دەپ ەدى:
— ەرە بەرسەيشى، ماعان، — دەدى داۋلەت، — ەكەۋمىزدى جەيتىن نە ءجۇر دەيسىڭ بۇل قۇمدا؟..
ولار قۇمدى ارالاپ ۇزاق ءجۇردى. الدەقايدا اش قورقاۋدىڭ ۇلىعانىنان، كۇشىكتەرىن شاقىرعان تۇلكىلەردىڭ قاڭىلتىرداي شىڭگىرلەپ شاۋىلدەۋىنەن، انا توبەنىڭ باسىنان دا، مىنا توبەنىڭ باسىنان دا بايعىزدىڭ، شۇرىلداۋىنان، قويانعا، قارساق پا، الدە نە ءبىر كىشىرەك اڭداردىڭ ءار سايدا قاراڭ ەتىپ جوق بولۋىنان، سەكسەۋىلدىڭ سىنعان بۇتاعى ما، ۇيىقتاپ جاتقان جىلان با، بىردەڭەلەردىڭ ماڭايدا يرەلەڭدەپ جاتۋىنان... — وسىنىڭ بارىنەن ايبارشا سەسكەنىپ قالادى دا، سەسكەنگەن سايىن، قولتىقتاسىپ كەلە جاتقان داۋلەتكە جابىسا تۇسەدى. داۋلەت قورىقپاي كەلە مە، الدە ماحاببات تولقىنىنا قارىق بولعان سەزىمى قاۋىپتى ابايلاتتى ما، نەمەسە، ايبارشاعا سىر بەرمەي ەركەكسىنگەنى مە، — كەيدە:
— رەتسىز باقىرىپ زارەنى الدى عوي.
اڭگىمەنىڭ ەسەككە اۋىپ كەتكەنىنە ايبارشا قۋاندى دا. ەگەر ەسەكتەر اقىرا قويماسا، ءوزىن بەرىكپىن-اق دەپ ەسەپتەيتىن ايبارشا، داۋلەتتىڭ بۇگىن ەرەكشە شۇقشيۋىنا كونىپ تە قالار ما ەدى، قايتەر ەدى. پىسكەن الما ساباعىنان ۇزىلۋىنە، قاسىنان جاناي ۇشقان شىپشى قاناتىنىڭ لەبى دە سەپ دەسەدى. داۋلەتتىڭ ءتۇن ۇزىن جالبارىنۋى، ونىڭ پىسكەن شىدامىن قۇستىڭ قاناتىنان قاتتىراق قاعىنعان ەدى...
ەسەكتەردىڭ داۋسىنا كوڭىلى بولىنگەندە، ايبارشانىڭ بالقىعان شىدامى تاعى دا شيرادى. «اسىعاتىن نە بار، — دەپ بەكىندى ول ىشىنەن، — الا كوڭىلدى ەشقايسىمىز جوق، ءومىر ءالى الدا، شىداعان سوڭ شەگىنە جەتە شىداۋ كەرەك».
وسىعان بەل بايلاعان ول، ەسەك كەڭەسىن ۇزارتا بەرەيىن دەپ ەدى:
— تاستا، سول قۇرعىرىڭدى! — دەدى داۋلەت كەيىپ، — قايدان اقىرا قالدى وزدەرى؟..
— تاڭ قاراڭعىسىندا اقىرۋى عوي دەيمىن.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— اسپاندا جارقىراعان جۇلدىزدار كومەسكىلەنە باستاپتى عوي... بۇلت تا تورلانا باستاپتى... اي دا جوق...
— و قايدا، باسە؟
— الگىندە باتقان.
داۋلەت كۇرسىندى
— نەگە كۇرسىنەسىڭ؟ — دەدى ايبارشا.
— سەن مەنى، ءدال مەن سەنى سۇيگەندەي سۇيمەيسىڭ-اۋ دەيمىن.
— نەگە؟
— اسپاندى بۇلت قورشاعانىڭ ايدىڭ باتقانىڭ جاقىنداعانىن ماحاببات تولقىنىنا قارىق بولعان مەن سەزبەگەندە سەن قايدان سەزدىڭ؟
ايبارشا جاۋاپ بەرمەدى.
— سەن دە مەن سياقتى حالگە تۇسكەن ەكەن دەسەم...
— داۋكەش! — دەدى ايبارشا، داۋلەتتىڭ يىعىنا باسىن سۇيەپ، — باسقا قۇن جوق پا وسى سوزگە؟ ەكەۋمىز دە جۇمىس كىسىسىمىز. ۇيىقتاماي جۇمىسقا قالجىراپ كىرىسىپ. ەتكەن ءبىر كۇندەگىدەي، جارىستان قالىپ قويىپ جۇرمەيىك...
داۋلەت قۇشاقتايىن دەپ ەدى:
— مەن اشۋلانام، ەندى، — دەدى ايبارشا، — جىلى ۇشىراعاندا كەتپە سەن، جىبەر!..
سىرى ءمالىم ايبارشانى تۋلاتقىسى كەلمەگەن داۋلەت، تىرمىسقان ونى جۇلقىلاماي ەركىنە بوساتتى.
— قايتتىق! — دەدى ايبارشا، داۋلەتتى وڭ قولتىعىنان كوتەرە تۇرەگەپ.
ەكەۋى ءجۇرىپ كەتتى. اۋەلى ولار بىر-بىرىنە وكپەلەگەندەي، ءبىراز جەر تىم-تىرىس اياڭدادى دا، العاشقى ءتىلدى ايبارشا قاتتى.
— تاتۋلاسپايمىز با، داۋكەش؟ — دەدى ول.
— داۋلەت ۇندەمەدى.
— ارازداسىپ بولعانىڭ با بۇل؟
داۋلەت كۇلىپ جىبەردى.
— ءوزىڭ، ايتپاقشى، نەسىنە وكپەلەيسىڭ، «داۋكەسىم»، — دەدى ايبارشا كەتپەننەن قاتقىلدانعان الاقانىمەن، داۋلەتتىڭ بەتىن سيپاپ، — جوق، «داۋكەسىم» ەمەس، داۋكەشىم، قۇرمەتتى، سۇيىكتى داۋكەشىم، وكپەلەمە، جۇرەگىم!.. ءبىزدى «قىرار بوگەت جوعى وزىمىزگە ايان. از كۇنگە نەسىنە وكپەلەيسىڭ؟..
— سول «ازىڭنىڭ» وزىندە ۇشى-قيىر بولماي بارادى عوي!..
— ال، جاقسى، قوسىلايىق!.. ۇيات تا بولسا ايتايىن — بالالى بولايىق!.. مەن ونى الديلەيىن دە وتىرايىن!.. تاعى بىرەۋ تۋسىن!.. جانە بىرەۋ!.. مەن بالا باستى، سالدى بالاق قاتىن بولايىن!.. سوندا نە بولدى؟
— وقۋدى بىتىرگەن سوڭ قوسىلساق، بۇل ايتقاندارىڭ بولماي ما؟
— ونىڭ — قياستىعىڭ، داۋكەشىم. كىسى سەميا بوپ قويىلعان سوڭ كوبەيۋدەن قاشا ما؟ مەنىڭ ايتاتىنىم: جاعداي قالىپ تۇرعاندا، ورتا بىلىممەن قالعانىمىز قالاي، كەرەكتى جوعارى ءبىلىمدى الىپ قوسىلعانىمىز قالاي؟
ولاردىڭ الدىندا بۇدىرماقتانعان، كانالدان شىعارىلعان تاۋ-تاۋ قۇم توپىراق ەكەن.
— مەن شارشاعان سياقتىمىن، — دەدى داۋلەت، ەكەۋى ول ۇيىلگەن قۇمعا ەرلەي بەرگەندە.
ەندەشە، وتىرىپ دەمالايىق.
ولار بيىك ۇيىلگەن قۇم توپىراقتى ىقتاي وتىردى.
مەنىڭ، قالعىعىم كەلەدى، — دەدى داۋلەت.
ايبارشانىڭ ءبىرسىدىرعى ادەمى داۋسى بولاتىن. سول داۋسىن باياۋلاۋ الىپ، ول «بالىمشانى» باستاي جونەلدى، داۋلەت تە قوڭىرلاتا داۋىس قوستى. ولار ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولىن:
«اينالايىن كوزىڭنەن كۇلىمدەگەن...» — دەپ ءبىر سەزبەن ايتتى دا، ەكىنشى جولدى ايبارشا:
«باسقان ءىزىڭ كەلگەندە بىلىنبەگەن» — دەپ وزىنشە، داۋلەت:
«شاي كويلەكتەن ەمشەگىڭ دىرىلدەگەن»،-دەپ وزىنشە ايتتى. ەكى جاعى دا بۇلاي ەكى ماعىناداعى ادەيى ايتقاندارىن بىلە تۇرا، «نەگە ولاي دەدىڭ» دەگەن جوق، ولەڭنىڭ سوڭعى جاعىن قوسىلا جالعاستىرىپ اكەتتى:
«سەن ەسىمە تۇسكەندە، بەۋ قاراعىم،
جاتسام كوزىم توسەكتە ىلىنبەگەن.
بالىمشا،
ەلەكتردىڭ شامىن.
ءتىل المايسىڭ جالىنسا...
ولار وسى ءاندى ۇزاق ايتىپ وتىرىپ الار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ۇستەرىنەن گۋلەپ بالشىق توگىلىپ كەتپەسە. ەكەۋى دە «بۇ نە؟!» دەدى دە شوشىنعانداي سىلكىنە تۇرەگەلدى. جوعارىدا الدەنە تىرپىلداعان سياقتاندى.
— بىرەۋ ءجۇر بىلەم، — دەدى داۋلەت.
— كىم بار دەيسىڭ، جاي قۇلاعان توپىراق بولار.
— جەر قوزعالىپ پا، جايدان-جاي توپىراق تۇسەتىن؟ مال بولسا دا، ادام بولسا دا بىردەمە ءوتتى، ءجۇر، كورەيىك!..
داۋلەت بيىك توپىراققا ورمەلەي جونەلدى. وعان ەرە ايبارشا جونەلدى. ەكەۋى بيىككە شىعا كەلسە، بىرەۋ ۇيىلگەن توپىراقتاردىڭ اراسىمەن ەڭكەڭدەپ قاشىپ بارادى ەكەن.
— ايتتىم عوي، ادام بار دەپ، — دەدى داۋلەت، — كىم دە بولسا توقتاتايىق!
قاشقان ادام ءبىر تومپەنى تاسالاي بەردى.
— ءبارىبىر قۇتقارمايمىن. سەنى! — دەپ داۋلەت ۇمتىلا بەرگەندە، ايبارشا قولىنان ۇستاي الدى.
— جىبەر! — دەدى داۋلەت بۇلقىنىپ.
— نەڭ بار، ايدالاداعى بىرەۋدە؟..
— جىبەر! — دەدى تاعى دا ول. سونداعى ويى: «بۇل سامارقان بولار» دەگەندىك ەدى. وسى ويدان اشۋى قوزا تۇسكەنمەن، «بولدى ەندى!» — دەپ بىلەگىنەن قاتتىراق تارتقان ايبارشانى كۇشتەي جۇلقىلاۋعا ول ۇيالدى.
ءبىراق داۋلەتتىڭ ويى قاتەلەستى. ولاردان بۇعىپ قاشقان سامارقان ەمەس، تىرتىق ەدى. ايبارشا مەن داۋلەتتىڭ كوڭىل قوسۋىن ول كوپتەن كۇندەۋ، سوندا ول، ولاردى بىر-بىرىنەن قىزعانىپ جۇرگەن جوق، ونىڭ ويى باسقادا. بۇل ماسەلەگە كەيىنىرەك ورالامىز، ازىرگە تەمادان شىقپايىق.
داۋلەت پەن ايبارشا تارتىستا بوپ تۇرعاندا، ءبىر سالت اتتى الدارىنان شىعا كەلدى.
— كىم. ءاي بۇلار؟ — دەدى ول داۋلەت پەن ايبارشاعا جاقىنداي بەرىپ. ەكەۋى تاني كەتتى — بايجان.
— ە-ە-ە، قوزى كەرپەش — بايان ەكەن عوي، كىم دەسەم! — دەدى بايجان، — امانسىڭدار ما، عاشىقتار؟ بۇل قاي جۇلقىس؟
— بيىككە ورمەلەگەندە، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز دەمەۋىمىز ەمەس يە، اعاي، — دەدى ايبارشا، داۋلەتتىڭ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي تۇرعانىن ابايلاپ.
بايجان ودان ءارى قازبالامادى. «ە، باسە، — دەپ ويلادى، قاشقان ادام تۋرالى، — ولەر -تىرىلەرىنە قاراماي، جىعىلا-سۇرىنە جۇگىرگەن ءتۇرى جامان ەدى، مىنالاردان ۇرەيلەنگەن «•كەن عوي! نەگە ءويتتى ەكەن!؟» ءبىراق ول، قاشقان تىرتىقتى كورگەنىن بىلدىرگىسى كەلمەدى دە:
— بۇل ارادا تىنىعۋعا بولار ما ەكەن؟ — دەدى قالجىڭدى داۋىسپەن، اتىنان تۇسە بەرىپ.
— نەگە بولمايدى، — دەدى ايبارشا ونى قولتىعىنان دەمەي بەرىپ.
بايجان ەنتىككەن اتتىڭ تىزگىنىن ەردىڭ باسىنا قاڭتاردى دا، شىلبىرىن جەرگە سۇيرەتىپ بوس تاستادى.
— كەتىپ قالار، — دەدى داۋلەت.
— سىر مىنەز ات. ەشقايدا كەتپەيدى.
بايجان مەن داۋلەت ايبارشانى ورتاعا الا، ۇيىلگەن ءبىر بالشىقتى جاستانا وتىردى.
— شارشاپ تا قاپپىن، — دەدى بايجان.
— قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى داۋلەت.
— «قايدان ءجۇرسىڭ؟» سول دا ءسوز بە ەكەن؟ كانالدان باسقا ءجۇرىس بولا ما مەندە؟ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە سالت اتپەن بارىپ، ورالىپ قايتۋ ءۇشىن ەكى-ۇش كۇن كەرەك ەمەس پە؟
— ماشيناڭ قايدا؟
— جەرى توسەگەن تاقتايداي تەپ-تەگىس ءبىزدىڭ ارقا دەپ وتىرمىسىڭ سىرىڭدى، ماشينامەن ويعا العان جەرىڭە جولسىز دا تارتىپ كەتەتىن؟ مىنا جەرى جازىق بولسا، انە جەرى بەلەستەنگەن قۇم!.. جازىق دەگەن جەرىڭنىڭ ءوزى سەكسەۋىل مەن جيدەگە، ورالعان تولىپ جاتقان...
— جولمەن ءجۇرىڭىز، ەندەشە! — دەدى جەرىن بايجاننىڭ ويناپ جامانداۋىن شىن كورگەن ايبارشا.
— قانداي جول؟ — دەدى بايجان ايبارشانى اشۋلاندىرا تۇسكىسى كەپ، — ءبىزدىڭ ارقانىڭ اسفالت ءتوس:گەندەي تەگىس، ءارى كەڭ، ءارى وقتاي ءتۇزۋ جولى بار ما، سىردا؟ داريا قانداي بۇرالاڭداعان قيسىق بولسا، جەرىڭنىڭ جولى دا سونداي ەمەس پە؟ شاڭىن قايتەسىڭ ونىڭ! مالدىڭ تۇياعى، ماشينانىڭ دوڭعالاعى تيسە-اق بۇرقىراي كەپ كوتەرىلەدى. ەسىك، تەرەزەسىن جاۋىپ قويعان ماشينانىڭ ىشىنە قالاي ۇرلانىپ كىرەتىنىن دە بىلمەيسىڭ، ارا-تۇرا توقتاپ، سىلكىنىپ، شاڭىن شىعارىپ الماساڭ، وتىرۋعا دا مۇمكىن ەمەس!
— سوندا دا ول ارقاعا ايىرباستار ما ەكەنبىز سىرىمىزدى، — دەدى ايبارشا، بايجاننىڭ دا نامىسىنا تيگىسى كەپ، — ۇناتپاعان كىسىنىڭ جولى بوس! كەلۋگە تىلەمەگەندى شاقىرمايمىز.
— اشۋلانىپ قالدىڭ عوي، بالدىزىم! — دەدى بايجان.
— اشۋلانباعاندا. اركىمنىڭ ءوز جەرى قىمبات!.. سوندا دا، ارزان با ءبىزدىڭ سىرداريا؟..
— نەگە ارزان بولسىن، — دەدى بايجان شىنداپ، — مۇندا كەلدىم دەپ وكىنىپ جۇرگەنىم جوق. وكىنۋگە قولىم تا تيمەيدى. جۇمىسپەن ۋاقىتتىڭ قالاي ەتكەنىن بىلمەي دە قالاسىڭ. كەيدە جۇمىسقا جەتكىزە الماي «ءبىر سوتكەدە جيىرما ءتورت ساعات ەمەس، ءجۇز جيىرما ءتورت ساعات نەگە بولمايدى» دەپ وكىنەسىڭ.
— وندا ادامنىڭ ءومىرى دە بۇدان بەس ەسە كەپ بولۋ كەرەك قوي، — دەدى داۋلەت.
— وندا ءتىپتى جاقسى بولار ەدى، — دەدى بايجان، — مۇنداي جاقسى ومىردە ادامنىڭ ولگىسى كەلمەيدى!
— ءبارىمىزدىڭ دە ويلايتىنىمىز سول، — دەدى ايبارشا، — ءبىراق، مەنىڭشە اتى «كوپ جاساۋ» قىزىق ەمەس قوي دەيمىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا ءجۇز ون بەسكە كەلگەن كەمپىر بار. سونىڭ دا ساۋدىراپ وتىرعام قالپىمەن ولگىسى كەلمەيدى. «اجە، — دەيمىز كەيدە، قالجىڭداپ، — ەندى جاساي بەرىپ قايتەسىڭ، ولسەيشى!» وعان اشۋلانىپ قالادى. كەمپىردىڭ ءتىلى «ر» مەن «ل»- عا كەلمەيدى. «ءاي، جۇگەرمەك كەتتىك! — دەيدى. جەكىپ، — مەن سەنىڭ تايىڭا ءتۇستىم بە؟»
— انە، كەردىڭ بە، ءومىردىڭ تاتتىلىگىن، — دەدى بايجان.
— ولاي بوپ جاساسام، مەن ءومىردى ءتاتتى كورمەي-اق قويار ەدىم، — دەدى ايبارشا، — ءوزىڭ ەركىن ارالاسىپ قىزىعىن كورمەگەن ءومىردىڭ نەسى قىزىق. مەن پروفەسسور دەگەننىڭ «جاسارتۋ» دەگەن كىتابىن وقىدىم.
— ومىرگە قىزىعۋىڭ ەمەي نەمەنە ول؟ — دەدى بايجان.
— ومىرگە عاشىق «ەزىم عانا» دەپ ويلاپ پا ەدىڭىز، جەزدە «جاسارتۋ» دەگەن قانداي قىزىقتىراتىن ءسوز!.. قىزىق وقىدىم دا. ايتىپ وتىرعانى ءالى شالعاي تاجىريبە بولعاندىقتان، كوڭىلىم سۋىپ تاستاي بەردىم.
— پاۋ، شىركىن! — دەدى داۋلەت ءسۇيسىنىپ كەتكەندەي، — جازۋشىداي سۋرەتتەپ جىبەردىڭ عوي ءوزىڭ!
— اعايدىڭ ونداي دا ونەرى بارىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ — دەدى ايبارشا، — مەن بۇل كىسىنىڭ جازعان ولەڭدەرىن دە كورگەم.
— قايدان؟ — دەدى بايجان.
— ايتام با؟
— ايتاسىڭ.
— ايتپاسام شە؟
— نەگە ايتپايسىڭ؟ مەن ايتقىزام.
— قالاي ايتقىزاسىز؟
— زاڭمەن ايتقىزام، — دەدى بايجان، داۋلەتكە كوزىن قىسىپ.
— ونداي زاڭ جوق.
— «اۆتورلىق پراۆو» دەگەندى بىلەسىڭ بە؟
— بىلسەم شە؟..
— ول پراۆو بويىنشا، بىرەۋدىڭ باسپاعا شىقپاعان ەڭبەگىن ەكىنشى كىسى رۇقساتسىز وقىسا سوتتالادى.
— ءا-ا-ا، سولاي ما؟ وندا گۇلنار جەڭگەي سوتتالادى ەكەن عوي. مەن سول كىسىدەن كوردىم.
— جەڭگەي سوتتالمايدى، سەن سوتتالاسىڭ، — دەدى داۋلەت.
— نەگە؟
— بايجان مەن گۇلنار ءبىر كىسى. سوندىقتان، ونىڭ وقۋعا حاقىسى بار، سەنىڭ، نە قاقىڭ بار؟
ايبارشا توسىلىپ قالدى.
— كوردىڭ بە، انە؟ — دەدى بايجان كۇلىپ.
— كوردىم، — دەدى ايبارشا، جەڭىلگەنىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي، — ءبىراق شىعارماسىن ايەلىنەن باسقا ادام وقىمايتىن جازۋشىنى، كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىن، مەن جازۋشىلىق پراۆوسى بار ادامعا ساناي المايمىن.
— ويىن ءبىر باسقا، — دەدى بايجان، — مەنىڭ ءبىر كەزدە اقىن بولعىم كەلگەنى دە راس. سەنىڭ كورگەنىڭ سول كەزدە جازعان ولەڭدەرىم.
— ءسىز جابىرلەنبە، جەزدە! — دەدى ايبارشا، — قالجىڭدايمىن. راسىمدى ايتسام: كەي ولەڭدەرىڭىز جۇرەككە جىپ-جىلى تيەتىن، جاپ-جاقسى.
— راحمەت، — دەدى بايجان، — مەنىڭ وسى سىرعا ينجەنەر بوپ كەلۋىمە سەبەپ — گۇلنار ەكەنىن بىلەسىزدەر، دوستارىم.
— وعان وكىنبەيتىن بولارسىز؟ — دەدى ايبارشا.
— مانا ايتپادىم با «وكىنبەيمىن» دەپ. ەل يگىلىگىنە اساتىن وسىنداي زور جۇمىستى باستاعانعا نەگە وكىنسىن اقىلى بار كىسى!.. ەگىندى تابيعات بەرگىسى كەلمەسە دە، ەڭبەكپەن تارتىپ الاتىن ەلدى مەن وسىندا كوردىم. بۇعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ ارقانىڭ ەگىنگە سىڭىرگەن بەينەتى بەينەت ەمەس. ولار ەگىندى ءبىر سەۋىپ تاستاعان سوڭ، قاشان ءپىسىپ ورعانشا، ارام ءشوبىن جۇلعاننان باسقا تۇك تە بەينەت شەكپەيدى. اسپاننان جاڭبىر قۇيىلسا، ەڭبەگى جانادى دا، ايتپەسە جانبايدى. جاڭبىر-ماڭبىرىڭا قارامايتىن، سىردان سۋ الا بىلسە، ەگىننىڭ ونبەگەن ەركىنە قويمايتىن، وسى ەلدى ايت!
— ءسىز «جاڭبىر» دەيسىز، بايجان اعاي، — دەدى داۋلەت، — سول جاڭبىر وسى جەرگە جاۋا قالسا، بارىپ تۇرعان قىرسىق.
— بىلەم، — دەدى بايجان، — جاڭبىر جاۋسا، بۇل ارانىڭ توپىراعى قاقتانىپ قاتىپ، بەتى ايعىزدانىپ جارىلادى دا، ەگىن ساباعىن قىسىپ وسىرمەيدى. سىرداريا تۋرالى ەكى توم كىتاپ جازعان كىسى، شىندىقتا بولعان.
— باسقا جەردەن ەل كوشىرىپ اكەلۋ كەرەك.
— ءتۇسىندىم، — دەدى ايبارشا، — ارقانىڭ سۋىعىنا بۇرسەڭدەپ جۇرگەن ەلىڭىزدى كوشىرىپ اكەلمە دەگەن عوي، مۇندا، ەگەر، ءبىز الساق؟
— الماعان ەركىڭىزگە قويامىز با؟
— زورلىقپەن اكەلەسىزدەر مە؟
— نەگە زورلىق بولادى؟ ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىز دا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» جۇتىندا، قالماقتاردىڭ تىزەسىنەن، وسى سىردان ەرىكسىز كوشكەن.
— ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى ايبارشا.
— تاريحتان بىلەم. جانە وسى سىردان كوشكەندەرىنە ايقىن كۋا بولاتىن كوپ ءسوز بار.
— بۇلارىڭىز بوس تالاس، — دەدى داۋلەت، — ايبارشا، جەر جەتپەيدى دەپ سەن قىنجىلما، ال بايجان اعاي، ەلىڭىزدى ەرتەڭ كوشىرىپ اكەلەم دەسەڭىز دە، رۇقسات. وسىعان كەلىسىڭدەر.
داۋلەت ايبارشا مەن بايجانعا ويىن دا بولسا قول العىزدى.
— ءبىزدىڭ ەلدىڭ وسى سىردان كەشۋىنە كۋا بولاتىن كوپ ءسوز بار دەدىم عوي، — دەدى بايجان، — ونىم راس. ماسەلەن: بىرەۋدى، اسىرەسە ويى بىرەۋدى كەمىتىپ سويلەگىسى كەلسە، ءبىزدىڭ جاقتا «قودىق نەمە» دەيدى. «قودىق» ەسەكتىڭ قۇلىنى ەكەنىن بىلمەيدى. ءبىر كەزدە ەسەك پەن ونىڭ قۇلىنىن مالدانباسا، بۇل ءسوزدى ولار قايدان بىلەدى؟
— راس-اۋ — دەدى داۋلەت.
— قارنى جۋان، جۇدەۋ بالانى ءبىزدىڭ جاقتا «قارنى قاباقتاي، بۇتى تاياقتاي» دەيدى. «قاباق» دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى. تىلدە «قاباق» ساقتاۋلى — ءبىر كەزدە ولار قاباق تا ەككەن بولۋ كەرەك...
اپىر-اۋ، كۇن شىعۋعا تايانىپ قاپتى عوي، — دەدى بايجان، توڭىرەگىنە قاراپ.
— ءسىز جاڭا سەزىپ وتىرسىز با؟ — دەدى ايبارشا.
— كەڭەسىپ وتىرىپ ابايلاماپپىن.
— ۇيىقتاپ پا ەدىڭىز بۇگىن؟
— قايداعى ۇيقى؟
— ءبىزدىڭ، كەپەگە بارىپ دامىلدايسىز با، الدە؟
— جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ عوي، — دەدى داۋلەت ايبارشاعا جىميا قاراپ، — اپايعا جەتپەي، بايلاساڭ ۇيىقتاسىن با، بۇل جەزدەي.
— ءا، سولاي ەكەن عوي، — دەدى ايبارشا.
— سىقاقتايىن دەدىڭدەر مە، — دەدى بايجان تۇرا بەرىپ، — باستارىڭا كەلسىن!
داۋلەت پەن ايبارشا دا تۇرەگەلدى.
جۋاستىعى ما، الدە جۋاسىعىسى كەلدى مە، بايجاننىڭ قاڭتارىپ قويعان اتى، بۇلار سويلەسىپ وتىرعاندا، قالعىعان سياقتى، تىرپ ەتپەستەن مەلشيىپ تۇر ەدى، وتىرعاندار تۇرەگەلگەندە سەلتەڭ ەتىپ، قۇلاعىن قايشىلاندىرا باستادى.
داۋلەت اتتى اكەلگەندە:
— ءبىزدىڭ ەلدىڭ سالتىندا، قوناقتى قىز اتتاندىرادى، — دەپ، ايبارشا اتتىڭ شىلبىرىن قولىنا الدى.
— راحمەت، بالدىزىم — دەدى، سول اياعىن ۇزەڭگىگە ساپ، ايبارشانىڭ دەمەۋىمەن اتىنا كوتەرىلە بەرگەن بايجان...
جيىرماسىنشى تاراۋ
سۋمەن جارىس
المالىق قالاسىن سالۋ تۋرالى ماسەلەنى ءتيىستى ورىندارمەن ريزالاسىپ، پلانىن بەكىتتىرىپ العاننان كەيىن، راحمەت سىربايدىڭ ۇيىنە قوناعا كەلىپ، ونىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدى.
— سىرەكە، ءسىزدىڭ كولحوزدىڭ اتى «تار توعاي» عوي؟ — دەپ باستاعان ەدى ول.
— ءوزىڭ بىلەتىن ات قوي، ءجۇدا، ونى نەگە سۇرادىڭ؟ — دەگەن ەدى سىرباي.
— «توعايى» جاقسى بولعانمەن، «تارى» جامان دەپ، بۇل ارادان قونىس اۋدارماق ەدىڭىزدەر، ونى نەعىپ جۇرسىزدەر؟
— كانالدىڭ ءبىتۋىن كۇتەمىز دە.
— تورانعۇل سايىنا سۋ شىعارعالى جاتقانىمىزدى ەستىدىڭىز بە؟
— ەسىتتىك، سول ۇيعارىندى ىسكە اساتىن بولدى ما؟
— ونىڭ ەكى جاعاسىندا ەگىنگە اسا قولايلى ەكى-ۇش مىڭ گەكتار جەر بار، سونى پايدالانعىمىز كەلىپ، جىڭىشكەلەۋ ءبىر ارىق شىعاراتىن بولدىق. اياق جاعىن قاشىرتقىعا پايدالانباقپىز.
— ءجۇدا جاقسى بولعان ەكەن.
— وسى قىزمەتتى سىزگە جۇكتەگىمىز كەلدى. كىسى كۇشىن دە، قۇرال كۇشىن دە بەرەمىز، وعان قالاي قارايسىز؟
— ۇناتقاندارىڭ بولادى دا.
— وسى سايدىڭ سىردان سۋ الاتىن ساعاسىنا ءسىزدىڭ كولحوز كەلىپ قونىستانسا قالاي بولار ەدى دەيسىز؟
— نە «قالايى» بار. ءجۇدا، جاقسى بولادى.
— تار دا بولسا توعايدى ىقتاپ داعدى العان اۋىلسىزدار، — دەدى راحمەت قۋلانعان كەسكىنمەن، — تورانعۇل. سايىنىڭ ساعاسى توعايسىز دەپ جەرسىنبەي جۇرمەسەڭىزدەر؟
— نەگە جەرسىنبەيمىز؟ سۋ بولسا، سىردىڭ جاعاسىندا، ءجۇدا توعاي وسپەيتىن جەر بار ما؟
— ول راس، — دەدى راحمەت، — سونىمەن سوندا كەشەسىزدەر عوي ەندى؟
— جۇرتپەن اقىلداسىپ كورەيىك.
— كىم قارسى بولار دەيسىز.
— ءوزىم دە، ەشكىم قارسى بولماس دەيمىن.
— سول ساعاعا بيىل قونىس اۋدارا بەرسەڭىزدەر قايتەدى؟
— قايتۋشى ەدى! «جولاۋشىنىڭ اقىسى جۇرسە ەنەدى» دەپتى عوي. بۇرىنعىلار. ايتەۋىر كەشەتىن بولعان سوڭ، ءجۇدا، ەرتەرەك بارعانىمىز دا وڭ. ارىقتى دا اينالدىرا بەرەمىز، ءبىر جاعىنان.
— قىس ىشىندە مە؟
— ول قايتەدى؟
— جەر توڭ بولماي ما دەگەنىم عوي.
— توڭ بوپ، ءجۇدا تەمىردەن قاتتى دەيمىن ول؟ كەتپەن المايتىن توڭ بولا ما؟..
ارينە، سولاي. جاڭا قونىستاعى كولحوزدىڭ اتىن ايتپادىڭىزدار ما؟..
— بۇل ماڭگىدەن بەرى، ءجۇدا، قۇرعاق جاتقان سايت — دەپ جار شاشتى سىرباي توي الدىندا، — مۇنىڭ بويى تولعان اڭداردىڭ اپانى. مۇندا تۇلكى دە، قاسقىر دا، قارساق تا، قويان دا، باسقا اڭدار دا بولۋى كەرەك. اسىرەسە، جىلاننىڭ قورداسى كوپ مۇندا. سايعا سۋ جۇرسە، ءجۇدا اڭدار دا، جىلاندار دا قاشادى. جىلاننىڭ كوپ جەرىن قۇرعاق سالىمەن قورشاۋ كەرەك تە، سۋدان قاشقاندا ءجۇدا ورتەۋ كەرەك، ايتپەسە تاراپ كەتىپ مالدى دا، ادامدى دا شاعادى. جىلان ءجۇدا باۋىرمال بولادى. ءبىرى كۇيگەنىن كورسە، وزگەلەرى سونى اراشالاماق بوپ، ىسىلداپ وتقا اتىلادى. قاشقان اڭداردى اۋلاۋ ءۇشىن، اڭشىلار مىلتىعىن، ءيتىن، قۇسىن، جۇيرىك اتتارىن باپتاسىن!
توي جابدىعىن راحمەتكە ءوزى بارىپ ايتقان سىرباي، ءبىر ماسەلەدە مازاسىزدانىپ جۇرگەنىن ايتتى.
— وسى سايدا، — دەدى ول، — ەگەۋقۇيرىق سياقتى ءجۇدا كور تىشقاندار پايدا بولدى. مەن ونىڭ بىرنەشەۋىن ءولتىرىپ سامارقانعا كورسەتىپ ەم، ەگىننىڭ ءجۇدا جاۋى دەيدى. ءوزى اقىلىنا نەشە مىڭداپ ەسەتىن ءبىر پالە بولسا كەرەك. سودان ءجۇدا زارەم كەتتى دە، ىندەرىن قاراپ ءجۇرىپ، تابىلعاندارىنا تۇگەل سۋ قۇيىپ ۇستاتتىم. جيىرما شاقتىسىن ۇستادىق. ءجۇدا قۋ كاپىرلەر ەكەن. ءىندى جاردان جانە جوعارى قاراي قازادى ەكەن. وندايلارىن ءجۇدا الىپ بولار ەمەس. تەك تورانعۇل سايىنا سۋ شىقسا-اق سىلەسى قاتادى، ىندەرىنە سۋ قۇيىلادى...
بۇل قاسكۇنەم تىشقانداردى برەحۋنەستىڭ تاپسىرۋىمەن تىرتىق اكەپ تاراتقانىن سىرباي قايدان ءبىلسىن. تىشقاندار اۋلانا باستاعان كەزدە، تىرتىق ءوزىنىن، جان دوستارى اۋلانعاننان كەم قايعىرعان جوق. بۇل «پالەدەن» تىشقاندارىن اراشالاي الماي قىنجىلىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرەۋىندە، ءبىر تىشقانىن ءبىر بالا تىرىدەي ۇستاپ اكەلەدى ەكەن. «وبال، جىبەر» دەگەنىنە بالا كونبەگەن سوڭ، تىرتىق تارتىپ الدى دا قويا بەردى. ونىڭ سورىنا، بالانىڭ قاسىندا جۇرگەن ءيتى بەتىمەن قاشقان تىشقاندى قاعىپ الدى دا، بەلدەمەسىنەن قاپسىرعان قالپىمەن قىلعىپ قويدى. «مۇنىڭ ءيتى دە ماعان ا؛اۋ بولدى-اۋ!» دەپ كەيىدى.
«سىرباي ارىعىنىڭ» ساعاسى اشىلاردا ميتينگ اشىلىپ، وركەستر وينالعاندا، ساعانى جىراتىن ادامداردىڭ بەلدەرىنە ارقان بايلانىپ، قاز-قاتار تۇرا قالىستى.
سىردىڭ، سۋى بۇل كەزدە تاسىپ جاتىر ەدى. جولشىباي تۇبىمەن قوپارىلعان اعاشتار مەن قوعاجايلاردى ۇيىرە بەتى شىمىرلاپ قايناي، بۇرىن «باقاباس» ەندى «كەڭ توعاي» اتالاتىن ءيىندى سۇزگىلەي، قىزعىلت قۇممەن جەنتەكتەلىپ قالعان ءيىن ىرىق بەرمەگەن سوڭ، جالتارا بۇرىلىپ ىلگەرى ەنتەلەي اعىپ جاتقان قويمالجىڭ سارى سۋ. ساعانى جىرىپ جىبەرگەندە، اقتارىلا كەپ قۇيىلدى.
سۋدىڭ جىلدامدىعىنا كوز ىلەسپەدى مە، الدە اقتارىلعان سۋدىڭ قىزىعىنا الداندى ما، ارقان ۇستاپ تۇرعاندار، كەتپەنشىلەردىڭ سۋعا وپىرىلا قۇلاعان جاردىڭ بالشىعىمەن بىرگە قۇلاعانىن ابايلاماي قالدى.
— كىسى كەتتى! — دەپ ايقاي سالدى، قايعىرسا دا، قۋانسا دا ەسى شىعا قويمايتىن سىرباي، — تارتىڭدار ارقاندى!
ارقاندار تارتىلعاندا، قويمالجىڭ سۋعا كومىلگەن كەتپەنشىلەردىڭ وزگەلەرى تەز سۋىرىلىپ، ەكەۋى شالاجانسار كۇيلەرىندە ارەڭ الىندى. ەگەر سول ارادا گۇلنار تۇرىپ، مەديسينالىق ءتيىستى جاردەم كورسەتپەگەندە، ولار ولەتىن ەدى. سول وپەراسياسىن بىتىرگەن گۇلنار جان-جاعىنا قاراسا، بايجان دا، داۋلەت تە، ايبارشا دا جوق.
— ولار قايدا؟ — دەپ سۇراسا:
— سوناۋ شاڭداتقانداردىڭ ىشىندەگى — دەيدى.
گۇلنار كوزىن تىگىپ قاراسا، اسپانعا كوتەرىلگەن قويۋ شاڭنان تۇك كورىنبەيدى. شاڭداتقاندار — اقتارىلعان سۋمەن جارىسقاندار ەدى. ولار ۇزاق جارىستى. ءبىراق، ولاردى ءۇمىتى الدادى، بىرەن-ساران تۇلكى مەن قويان بولماسا، سۋ قۇيىلعان سايدان، جىرتىلا ايرىلعان قالىڭ اڭ كورىنگەن جوق. ۇستالعان ازعانتاي اڭداردىڭ ىشىندە تىرتىقتىڭ ەكى تىشقانى كەتتى، قالعانى تۇگەلىمەن سۋعا عارىق بولدى. ولاردىڭ حالىنە دە تىرتىق قانا قايعىردى. ەرسىلى-قارسىلى شاپقان كوپشىلىككە ەڭ قىزىق بولعان كورىنىس — سايدىڭ بويىندا ەكى جەردەن كەزدەسكەن جىلاننىڭ قالىڭ قورداسىن ورتەۋ.
قورداسىنا سۋ قۇيىلعاندا، قىرعا قاشقان جىلاندار ورتەگەن قوقتىققا قامالدى. سىربايدىڭ، ايتقانى راس ەكەن — الدى كۇيگەن جىلانداردىڭ ارتى ىسىلداپ قارعىپ كەپ، جالىنعا وزدەرى ءتۇستى. دەنەسىن جالىن شالعان جىلاننىڭ بىرەر رەت-اق بۇلقىنۋعا شاماسى كەلەدى ەكەن دە، بىلدىرلاي جانىپ، تىرپ ەتە الماي جاتا بەرەدى ەكەن.
داۋلەت، ايبارشا، بايجان ۇشەۋى جىلاننىڭ ءبىر قورداسىنىڭ عانا كۇيگەنىن كوردى دە، ەكىنشىسىنە قاراماي كەيىن تارتتى. ولار ورالىپ كەلگەندە، ساعادا قىزىق بوپ جاتىر ەدى: ساعانىڭ القىمى كەڭىپ، سۋ ارىققا ەركىن قۇيىلىپ جاتقان كەزدە، قاتتى اعىننىڭ ەكپىنىمەن، ۇزىندىعى ەكى قۇلاشتاي ءبىر جايىن داريادان ارىققا شىعا كەلدى.
— جايىن! جايىن! — دەپ شۋ ەتە ءتۇستى جۇرت. — ياپىراي، قالاي ۇلكەن ەدى؟!. قالاي ۇستايمىز مۇنى؟.. نە ۇستاتسىن ول؟ ۇستاتقانمەن بوي بەرەدى دەيسىڭ بە؟..
قۇيرىعىن اندا-ساندا ءبىر قوزعاپ قويىپ، جالپاق باسىن اندا-ساندا سۋدان جوعارى كوتەرىپ، مۇرتىن تىكىرەيتە، ۇرتىنداعى سۋدى شيراتا تۇكىرىپ جىبەرىپ، سابىرمەن اقىرىن ءجۇزىپ بارا جاتقان جايىننان سىرباي قادالعان كەزىن المادى. ءبىراق، وزگەلەردەي سوڭىنان جۇگىرمەدى.
جايىن اتاۋلىعا ول كەكتى ەدى. ونىڭ نۇرلى دەگەن جالعىز ءىنىسى بولعان. نۇرلى دا، ايەلى دە ءولىپ، ارتىندا جەتى-سەگىزدەگى ەرالى دەيتىن جالعىز ەركەك بالاسى قالعان. قولىنا العان سول بالانى سىرباي جانىنداي جاقسى كەرىپ، شاماسى كەلگەنشە تاربيەلەپ جۇرگەندە، اسا زور قايعى كەزدەسەدى، سۋعا شومىلىپ جۇرگەن بالالار، ءبىر كۇنى ەرالىنى جايىن جۇتتى دەپ قايتتى.
بۇل قايعىعا وزەگى ورتەنگەن سىرباي، شاماسى كەلسە جايىپ اتاۋلىنى دۇنيەدەن جويعىسى كەلدى. سول ماقساتتاعى ول، ونىمەن ءومىر بويى ەكى-اق جايىن ۇستادى. ولاردىڭ ءىشى قاز، ۇيرەك، بالىق سياقتى حايۋاندار عانا شىقتى. سىرباي «ادام جۇتقان بىرەۋى قولىما تۇسسە -اۋ» دەدى.
مىنا سىرباي ارىعىنا شىعىپ كەتكەن جايىننىڭ بويى، ول جايىنداردان اناعۇرلىم ۇلكەن سياقتى. جايىنعا قاراپ تۇرعان جۇرت، ۇستاۋ تۋرالى تولىپ جاتقان جورامالدار ايتقاندا، سىرباي ءوز دايارلىعىنا كىرىستى. ول باياعى قارماعىن الا كەلگەن ەدى. قولىندا وتكەن كۇنى اۋىنا تۇسكەن، جارتى قۇلاشتاي ءتىرى سازانى دا باردى. جۇرت:
— قارماقتى قابار دەيسىڭ بە، — دەپ كۇدىك ايتقانمەن، سىرباي:
— بۇيىرسا كەرەرمىز، بۇيىرماسا امال نە؟ — دەپ، سابىنا ارقان بايلاعان قارماعى مەن اۋزىن جاپقان شەلەكتەگى سازاندى ۇستاپ جاعادا تۇردى.
جايىننىڭ ورالاتىن جەرى ءمالىم: الدا، ءۇش شاقىرىم جەردە تاقتايدان ۋاقىتشا جاساعان توعان بار، سوعان تىرەلەدى دە قايتادى.
— انە كەپ قالدى! — دەپ دۋ ەتە ءتۇستى جۇرت ءبىر كەزدە.
سىرباي جاساۋراعان كوزىن ءسۇرتىپ قاراسا، ورالعان جايىن سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر قالقىپ جاقىنداي قالعان ەكەن. سىرباي:
— قاندى باسىن، بەرى تارت — دەپ، سازاندى قارماققا شانشىپ سۋعا اتتى دا، — ءما، ۇستاڭدار! — دەپ جىڭىشكە كەن» ءدىر ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن قاسىنداعىلارعا بەردى.
ءوزىن سۋدىڭ ارىستانى كورەتىن جايىن، جولىمدا قاۋىپ-قاتەر بار ما دەمەي، جەم ىزدەپ جان-جاعىنا سىعالاي قاراپ كەلە جاتتى دا، قارماقتان قۇتىلۋعا جانتالاسقان سازاندى كورە كەتتى. سەمىز سازاننىڭ تالايىن جۇتىپ قۇمارى قانعان جايىن، ەكپىندەي مالتىپ كەپ، جاقىنداعاندا سازاندى تارتىپ كەپ قالدى. سازان جايىننىڭ اۋزىنا قىلق ەتە ءتۇستى دە، قارنىنا بارىپ ءبىر-اق توقتادى.
جۇتقان زاتتىڭ ءلاززاتىن جايىننىڭ اۋزى ەمەس، قارنى الاتىن ەدى. نەنى بولسا دا جۇتقاننان كەيىن، شەلدەپ قىمىز ىشكەن ادامداي، ونىڭ ىشىنە اسا ءبىر قاناعات سەزىلەتىن.
مىنا جولى ولاي ەمەس، ءىشى ءلاززات الۋدىڭ ورنىنا تىتىركەگەندەي بوپ، الدە نە قادالعان سياقتاندى... ءوزىنىڭ سازاندى تارتقانىنداي ءوزىن دە الدە نە تارتىپ بارا جاتقان تارىزدەندى... مىنا تارتۋ، ونىڭ دا ءىشى-باۋىرىن سۋىرىپ بارادى!..
جايىن تۋلادى... قارماق بايلاعان ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشىنا جابىسقان كوپ كىسى، ونىڭ تۋلاۋىنا قاراسىن با، سۇيرەپ ارىقتىڭ ەرنەۋىنە تاقاپ الىپ كەلدى. بىرەۋلەر قۋانعانداي:
— ە، باسە! — دەپ كوتەرەيىن دەپ ەدى:
— توقتا! — دەدى سىرباي ولارعا، — اۋىر نەمە ەكەن، كوتەرە قويۋ، ءجۇدا، وڭاي بولماس. بۇلقىنسا ايرىلىپ قالارمىز. جەلبەزەگىنەن ارقان وتكىزەيىك.
— جۇتىپ قويار! — دەپ بىرەۋلەر ۇرەيلەنىپ ەدى:
— جۇتسا مەنى جۇتسىن! — دەدى دە سىرباي ايىر قازىقتىڭ باسىنا ارقان ءىلىپ، جايىننىڭ اۋزى ارقىلى ەكى جەلبەزەگىنەن دە وتكىزىپ الدى.
— ال، ەندى ءۇرىم-بۇتاق، ءزاۋ-زاتىن جيسا دا قۇتىلا المايدى، تارتىپ شىعارايىق! — دەدى ول.
شۋلاسقان جۇرت، ءۇش ارقاننان بىردەي تارتىپ، جايىندى قىرعا الدى دا شىقتى. قۇرعاققا شىققان جايىن — كاناتى قىرقىلعان قۇسپەن تەڭ ەمەس پە؟ اۋەلى ولاي ءبىر، بۇلان ءبىر شورشىپ ءتۇسىپ ءبىراز بۇلقىندى دا، ودان ءارى ونەرى جوعىن بىلگەندەي، سۇلىق جاتىپ، «سۋسادىم» دەگەندەي جالپاق تۇمسىقتى كەڭ اۋزىن اشىپ كەتتى. وعان قايران قالىپ قاراعان جۇرتتىڭ ىشىندە، سۋمەن جارىسىپ بارىپ ورالعان داۋلەت، بايجان، ايبارشا دا تۇردى.
— ال، نە ىستەيمىز مۇنى؟ — دەگەن بىرەۋلەرگە:
ۇيىڭە اپارىپ اسىرايىن دەپ پە ەڭ؟ — دەدى سىرباي، سويامىز ءقازىر.
— اكە! — دەگەن داۋىسقا سىرباي جالت قاراسا، بالىققا تاڭدانعان كوپشىلىكتىڭ ىشىندە سالت اتتى داۋلەت تە تۇر ەكەن، كەسكىنىندە قۋانىشتى كۇلكى، ماڭدايدان سورعالاعان تەر شاڭ باسقان بەتىن ايعىزداپ جىبەرگەن.
— اكە! — دەدى ول قايتالاپ، قۋانىشتى داۋىسىن كەرە ءتۇسىپ، — نەعىپ تۇرسىڭ، ءولى بالىقتىڭ قاسىندا؟.. سۋ كەتتى عوي دالاعا!.. جارىسپايسىڭ با شولگە تارتقان سۋمەن؟.. كەل، ءمىن، مىنا اتقا! — دەپ، داۋلەت اكەسىنە ەرتتەۋلى اتتى ۇسىنا بەردى...
سىرباي سۋمەن جارىسا جونەلدى...
ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ اياعى.
سۇراپىل سوققاندا
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
ادەبيەت ۇيىرمەسىندە
قۇرىلىس باسىندا ۇيىمداسقان ۇيىرمەلەردىڭ ىشىندە، داۋلەتتىڭ، كوپ جانە ۇزدىكسىز قاتىناساتىنى — ورىستىڭ ءتىلىن جانە ادەبيەتىن ۇيرەنۋ ۇيىرمەسى بولدى.
سىرداريانىڭ بويىندا ورىس پوسەلكەلەرى وتە سيرەك كەزدەسەدى. ورىسپەن كۇندەلىك قاتىناسى جوق اۋىلداردىڭ ادامدارى ورىس ءتىلىن بىلمەيدى.
تار توعاي پوسەلكەسى دە ورىس پوسەلكەسىنەن الىس تۇراتىن، سوندىقتان، بۇل اۋىلدا. قالاعا قاتىناسىپ جۇرەتىن ادامدار عانا بولماسا، وزگەلەرى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن.
داۋلەت تە ورىس ءتىلىن بىلمەي ءوستى. بۇل ءتىلدى بىلۋگە ونى ەڭ العاش تارتقان ايبارشا.
قاباندى مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كۇننىڭ وزىندە دە ايبارشانىڭ قولىنان كىتابى تۇسپەۋشى ەدى. ونىڭ جەكە وتىرعاندا، يا داۋلەت جوقتا وقۋى بىلاي تۇرسىن، داۋلەتپەن وڭاشالانىپ سەرۋەنگە شىققاندا دا وقيتىنى كىتاپ، اسىرەسە ورىسشا كىتاپ بولاتىن. كەيدە، داۋلەت وعان كوڭىل سىرىن اقتارىپ كەلە جاتىپ، ۇقتىرعىسى كەلگەن ويىن ايتىپ بولعاننان كەيىن:
— سولاي ەمەس پە، ايىم؟ — دەسە:
— نەمەنە «سولاي ەمەس پە؟» — دەپ سۇرايتىن ايبارشا.
— مەن نە ايتتىم ساعان؟
— نە ايتتىڭ؟
— مانادان بەرى ايتقانىمنىڭ ءبىرىن دە ەستىگەن جوقسىڭ با؟
— ەشتەڭە دە ەستىگەن جوقپىن.
— كەشىرىم وتىنەم، داۋكەش! — دەيتىن، — راس ەستىگەن جوقپىن.
— كىتاپتى قۇلاعىڭ وقي ما سەنىڭ، اۋزىڭ وقىماي ما؟
— كىتاپتى اۋىز دا، قۇلاق تا وقىمايدى، كوڭىل وقيدى. كوڭىلگە تيەتىن كىتاپ بولەي، وزگە ءسوزدى ەستىمەيسىڭ.
— سونشاما، نە سوزدەرى بار ەدى كىتابىڭنىڭ، وزگە سوزدەردى ەستىمەيتىن؟!
— ساعان قالاي ايتىپ تاۋىسام، مىنانىڭ ءبارىن؟ — دەيتىن ايبارشا، قولىندا كەلە جاتقان قالىڭ كىتاپتى داۋلەتتىڭ كوز الدىنا توسىپ، — مۇندا، — دەيتىن سوڭعى بەتىن اشىپ، — 760 بەت بار ەكەن، ءار بەتىندە، — دەيتىن، سول بەتتىڭ جولىن ساناپ، — 45 جولدان بار ەكەن، سونىڭ ءبارىن ەسەپتەپ كورشى ءوزىڭ!
— ءۇش ءجۇز قىرىق مىڭداي ەكەن.
— كوپ پە، سەنىڭشە؟
— ە، كوپ ەمەي...
— ستەنوگرافيا دەگەندى بىلمەيسىڭ بە؟
داۋلەت جابىرلەنگەندەي:
— سەندەي وقىمىستى بولماعانمەن، ءبىزدىڭ دە ەپتەپ كورگەنىمىز بار، ونى نەگە سۇرادىڭ؟ — دەيتىن.
— سۇراعانىم: رايكومدا قىزمەت اتقاراتىن ستەنوگرافيستكا ايتادى — «ەڭ سىلبىر سويلەگەن كىسى مينۋتىندا وتىز ءسوز ايتادى» دەيدى، «جىلدام سويلەيتىن كىسى ءۇش ءجۇز ءسوز ايتادى» دەيدى. سەنى مەن ءبىز ۇيدەن شىققالى قاشان؟
— مەنىڭ ساعاتىم جوق.
— مەندە بار، ون بىردە ۇيدەن شىعىپ ەك، مىنە، ساعات ءۇش. ۇيدەن شىققالى سويلەپ كەلەسىڭ جانە باستىرمالاتىپ جىلدام سويلەيسىڭ، سوندا ءتورت ساعاتتا نەشە ءسوز سويلەدىم دەپ ويلايسىڭ؟
— ەسەپشىسىڭ عوي، سەن ساناپ كور!
ايبارشا قارىنداشتى الاتىن دا، «ون ءتورت مىڭ ءسوز سويلەيسىڭ» دەپ كۇلەتىن. مەن كەلگەلى ايدان استى، — دەيتىن ول، — كۇنىنە ون ءتورت مىڭ سوزدەن سويلەگەندە، وتىز كۇندە ءۇش ءجۇز قىرىق مىڭ بولادى، سوندا ءدال مەنىڭ قولىمداعىداي قالىڭ كىتاپ!..
— كىتاپ جازعاندار گونورار الادى دەسەدى، — دەيتىن داۋلەت قۋلانىپ، — ءبىر جازۋشىدان «وسى رومانىڭىزعا قانشا گونورار الدىڭىز» دەگەنىمدە «سەكسەن مىڭ» دەپ ەدى.
— مەنىڭ ەستۋىم، — دەيتىن ايبارشا دا قۋلانىپ، — ەشبىر باسپا ءسوز ورنى، بىتپەگەن شىعارماعا گونورار تولەمەيدى. سەن دە رومانىڭدى اۋەلى ءبىتىرىپ اپ، گونوراردى سونان سوڭ سۇرا.
— مەنىڭ رومانىمنىڭ اياقتالۋ تەتىگى كىمدە؟
— ەگەر مەنىڭ قولىمداعى كىتاپتى وقىساڭ، جازۋشىنىڭ رومانى مەن سەنىڭ رومانىڭنىڭ اراسىنداعى ايىرمانى بىلەر ەڭ.
— نەگە وقىمايمىن مەن ونى؟
— نامىستانساڭ دا ايتايىن، بۇل ورىس تىلىندە جازىلعان كىتاپ، سەنىڭ ءتىسىڭ باتپايدى.
— ونىڭ راس.
— قازاقشا قانشا رومان وقىدىڭ؟
— كوپ ەمەس قوي، قازاق تىلىندەگى روماندار...
— «از» دەۋگە اۋزىڭ بارماي تۇر ما؟ بۇرىنعى، سوڭعىسىن قوسقاندا ون شاقتى-اق ەمەس پە؟.. ورىستا شە؟.. ءبىر تولستويدىڭ، ءبىر تۋرگەنيەۆتىڭ، ءبىر دوستويەۆسكييدىڭ وزىندە الدەنەشە روماننان بار!.. ورىس تىلىنە اۋدارىلعان باتىستىڭ، شىعىستىڭ روماندارىن قايدا قوياسىڭ!.. ەسەبىنە جەتە المايسىڭ!..
— ءوزىڭ سونىڭ قانشاسىن وقىدىڭ؟
— بوس ۋاقىتىمنىڭ ءبارىن سولارعا جۇمسايمىن. ال سەن، ورىس ءتىلىن بىلمەيسىڭ دە، ورىسشا ەشبىر كىتاپ وقىمايسىڭ. وسىنىڭ دۇرىس پا؟
— ءتىلىن بىلمەگەن سوڭ امال نەشىك، — دەيتىن داۋلەت جەڭىلىپ، — ۇيرەنۋگە ءساتى تۇسپەدى...
— وسىلاي قالا بەرەسىڭ بە، ەندى؟..
وسى تەمادا ءبىراز كەڭەسكەننەن كەيىن ايبارشا داۋلەت ورىس ءتىلىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنەتىن سوزدىك تاۋىپ بەردى دە، بىرگە بولعان كۇندەرىندە ءوزى ۇيرەتىپ، اجىراسقان كۇندەرىڭ قالاي ۇيرەنۋدىڭ ءادىسىن ايتتى. اقىرى، مالدىڭ ورىسىنە كەتكەن داۋلەت، ايبارشاعا حات جازدى.
«ايىم!.. سەنىڭ تاپسىرعانىڭدى ورىنداپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ سوڭىندا! ءبىراق، قاسىڭدا كومەكشى كىسىڭ بولماعان سوڭ، ءوزىڭ ءبىلىپ كەتۋ قيىن ەكەن. ورىسشا بىلەتىن جەكە سوزدەرىم ءبىرسىپىرا بار سياقتى دا، سولاردى رەتتەپ ھ وسا المايمىن. ساعان ورىس تىلىندە مىنا ءبىر حاتتى جازدىم، كوپ سوزىنە تۇسىنبەۋىن، مۇمكىن. سونى بىلە تۇرا، ازار، كۇلەر دەپ، ادەيى جازدىم. ەگەر تۇسىنبەسەڭ، ايتايىن دەگەنىم مىناۋ: «بۇل حاتتى ساعان قىزىلقۇمنان جازىپ دەنىم ساۋ، جاقسى ءجۇرىپ جاتام. قىس اسا جايلى.
داۋلەتتىڭ حاتىنا قايتارعان جاۋابىندا ايبارشا ونىڭ حاتىنداعى قاتەلىكتەردى تالداۋمەن قاتار، قالاي جازۋدىڭ دا جايىن كورسەتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، داۋلەتتىڭ ءبىر حاتىنان ءبىر حاتى دۇرىستالا بەردى.
1940 جىلدىڭ كۇزىندە كانال قۇرىلىسىنا جاستارعا ارناۋلى ورىستىڭ ءتىلىن جانە ادەبيەتىن ۇيرەنەتىن ۇيىرمە اشۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرۋشىنىڭ ءبىرى داۋلەت بولدى. ۇيىرمە ءبىر جەردە ەمەس، ءاربىر ۇلكەن ۋچاستوكتىڭ باسىندا، ءبىر ساتىلى ەمەس، ءار ساتىلى بوپ اشىلدى. داۋلەت ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ۇيرەنەتىن جوعارعى ساتىلى ۇيىرمەگە قاتىناستى. ۇيىرمەنى باسقاراتىن ايبارشا. بۇل كەزدە ول ورىستىڭ ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ەدى. ۇيىرمەنىڭ ساباعى باستالاردا:
— ورىس تىلىنە جاتتىعۋدىڭ ۇلكەن ءبىر شارتى، — دەدى ايبارشا، — ساباق ۋاقىتىندا دا، ساباقتان شىققاندا دا ۇيىرمە مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەسۋى. ويتپەسەك جاتتىعا المايمىز.
ءسوز وسىعان قۇيىلدى. العاشقى كەزدە ورىسشا سويلەسۋ قيىنىراق بولعانمەن، جۇرە كەلە ۇيىرمە مۇشەلەرى توسەلىپ كەتتى. قۇرىلىستىڭ جازعى ىستەرى باستالعاندا ۇيىرمەگە قاتىناسقاندار ورىسشانى ەركىن سويلەيتىن بولدى: ورىس تىلىنە جاتتىققاننان كەيىن، ۇيىرمە ورىس ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى شىعارمالارىمەن تانىسۋعا كىرىستى، ونى دا باستاۋشى ايبارشا. ونىڭ ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى ورىس ادەبيەتىنەن ەرەكشە ءسۇيىپ وقيتىنى — ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي بولاتىن.
— «دۇنيەدە تەڭدەسى جوق» دەگەن ءسوزدى ۇلى لەنين تولستوي تۋرالى بەكەر ايتقان جوق ەكەن، — دەيتىن ول، — ونىڭ شىعارمالارىنداعى بەينەلەرى قايران قالارلىقتاي بوپ جاسالعان... ءىسسىز ادامدى ودان تابا المايسىڭ... ادامداردىڭ قارىم-قاتىناستارىن تەرەڭ كورسەتەدى... سىرتى جارقىلداعان كوپىرمە سوزدەردى قولدانبايدى، كەپكە تۇسىنىكتى جابايى تىلمەن جازادى، سول تىلدەردىڭ ماعىناسى تەرەڭ جاتادى!.. ەندەشە، تولستويدى بىلمەگەن كىسىنىڭ، ورىس ادەبيەتىن ءبىلدىم دەۋگە قاقىسى جوق. ءبىراق، ورىستىڭ تولستويدان بۇرىن جاساعان دا ءبىرسىپىرا ءىرى جازۋشىلارى بار. ءبىز الدىمەن دەرجاۆين مەن كرىلوۆقا ءبىراز توقتايمىز دا، گريبوەدوۆتىڭ، «گورە وت ۋما» دەيتىن شىعارماسىمەن تانىسىپ، ودان پۋشكينگە كوشەرمىز. سودان: لەرمونتوۆتى، گوگولدى، نەكراسوۆتى قاراپ، گەرسەننىڭ، بەلينسكييدىڭ، چەرنىشيەۆسكييدىڭ، دوبروليۋبوۆتىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، قىستىڭ اياعىنا قاراي تولستويعا اۋار. تولستويدان كەيىنگى ادەبيەتتى كوكتەمدە ەتىپ، سوۆەت ادەبيەتىمەن تانىسۋدى 1941 جىلدىڭ كۇزىنە قالدىرامىز.
ۇيىرمە ساباعى وسى پروگراممامەن قىستاي ءجۇرىپ كەلدى دە، كوكتەمگە قاراي ايبارشا مەحانيكتەردىڭ كۋرسىنا كەتكەن سوڭ ءبىراز باسەڭدەپ، ول كۋرستان قايتقان سوڭ تاعى دا قىزۋ جۇرە باستادى. تولستويدىڭ شىعارمالارىمەن تانىسۋعا ۇيىرمە 1941 جىلدىڭ ماي ايىن ورتالاي كىرىستى.
— قاي شىعارماسىنان باستايمىز؟ — دەگەندە:
— اتامىزدىڭ ماقالى بار ەمەس پە، — دەدى داۋلەت، — «جىعىلساڭ جىعىل ناردان، اجالىن، الدەقايدان» دەپ، كولەمدى شىعارماسىنان باستايىق.
— وندا «ۆوينا ي ميردەن» — دەدى ايبارشا.
— سەن ءتىپتى ىرىگە سىلتەدىڭ عوي، — دەدى بۇل كىتاپتان حابارى بار بىرەۋ، — بىر-بىرەۋىنىڭ قالىڭدىعى ءۇش ەلى دەن ءتورت كىتاپ ەمەس پە ءالى قاشان وقىپ بىتىرەمىز ونى؟
— ءبىتىرۋىن بىتىرەمىز-اۋ، — دەدى تاعى بىرەۋ، — وقي بەرسە بىتپەيتىن نەسى بار دەيسىڭ. ءبىراق، ۇزىن سۇرەگە ءتۇسىپ اپ، نە وقىپ نە قويعانىمىزدى بىلمەي جۇرمەسەك.
— بىلگەندە سونى ءبىل! — دەدى روماندى وقىپ شىققان بىرەۋ، — مەن ءبىزدىڭ اۋداننىڭ ون جىلدىعىندا وقىپ جۇرگەندە، مەكتەپتىڭ كومسومول ۇيىمى، ورىس كلاسسيكتەرىن وقۋعا كومسومولەستەردى مىندەتتەندىرىپ، نەنى وقۋ تۋرالى قولدارىنا ءتىزىم بەرگەن ەدى. سونىڭ ىشىندە وسى رومان دا بار ەكەن. ءقازىر دە ورىس تىلىنە جەتىلىپ وتىرعان جوقپىن. ول كەزدە ءتىپتى شالاعاي. سوندا دا، ۇيىم مىندەتتەندىرگەن سوڭ جانە ءبىرازدان كەيىن كىمنىڭ نە وقىعاندىعى سۇرالاتىن بولعان سوڭ، مەن دە سول «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتى» قولعا الدىم. راسىمدى ايتايىن — كىتاپتىڭ، ءتۇرىن كەرگەندە زارەم كەتتى. قالىڭ ءتورت كىتاپ!.. «جول ۇزاق .دەپ جۇرمەيسىڭ بە؟» دەگەن ەكەن ءبىر جولاۋشىعا. سول ايتقانداي، ءوزىمدى-وزىم بەكىتتىم دە، وقۋعا كىرىستىم. سەندەرگە وتىرىك، ماعان شىن، باستاي سالا، كىتاپ مەنى تەرەڭ، تەڭىزدەي تارتىپ الا جونەلدى، سوزىنە تۇگەل تۇسىنبەگەنمەن، ايتىلىپ جاتقان وقيعانىڭ جوباسىنا ءتۇسىندىم دە وتىردىم، ويتكەنى، وقيعاسى وتە قىزىق ەكەن. سونشا قۇمارتۋىم سونداي — باس الا المادىم... ءبىر ايدىڭ شاماسىندا ءتورت كىتابىن دا وقىپ شىقتىم!..
سودان باسىڭدا قالعانى بار ما؟ — دەپ قۋلاندى بىرەۋلەر.
— نەگە قالمايدى؟ ايت دەسەڭ ءقازىر ايتىپ بەرەيىن.
— ەندەشە، نەسىنە وقيىق دەيسىڭ ونى؟
— ءتاتتى استى كىسىنىڭ جەگىسى كەلە بەرمەي مە؟ بۇل رومان دا سول سياقتى.
ۇيىرمە مۇشەلەرى روماندى وقۋعا كەلىستى. روماننىڭ بۇل ارادا ءبىر داناسى عانا بار ەكەن، ونى اركىم جەكە وقۋعا ۋاقىت كەپ كەتەتىندىكتەن، جينالىپ وقيتىن بولدى. قاراستىرعاندا بۇل توپتا ورىسشانى وسى ۋچاستوكتە پارتيا ۇيىمداستىرۋشىسى بوپ ىستەيتىن ەستاي دەگەن جىگىتتەن ءتاۋىر وقيتىنى بولماي شىقتى. وقۋدى سوعان جۇكتەمەك بولعان ولار، روماننىڭ ءتورت تومىن تۇگەل وقىپ شىققاننان كەيىن تالقىلاۋعا ۋادەلەستى. ءبىراق، رومان وقىلا كەلە، ۇيىرمە مۇشەلەرى ءتورت توم تۇگىل، ءبىر تومنىڭ دا بىتۋىنە قاراماي، ءارقايسىسى ءوز تۇسىنگەنىن ايتىپ، كۇن سايىن كەركىلدەسىپ تالاستى دا جاتىستى.
1941 جىلدىڭ يۋن ايىنىڭ جيىرما ءبىرى كۇنى، ءتۇن ورتاسى اۋا روماننىڭ ءبىرىنشى تومى وقىلىپ ءبىتتى. بۇل تومنىڭ اياعى كنياز اندرەي بولكونسكييدىڭ اۋىر جارالى كۇيىندە فرانسۋز ارمياسىنىڭ قولىنا ءتۇسۋىن سيپاتتاۋمەن بىتەدى عوي. «كنياز اندرەي، ۆ چيسلە درۋگيح بەزنادەجنىح بىل سدان نا پوپەچەنيە مەستنىح جيتەلەي» دەگەن سوزدەرمەن وقۋشى كىتاپتى جاپقاندا، ويلارى اۋىرلاعان جاستار تىم-تىرىس بولا قالىستى.
— كنياز ءولدى دەپ ءبىز دە ولەمىز بە؟ — دەدى قالجىڭباستاۋ بىرەۋى، — نەگە تومسارا قالدىق؟ سونىمەن نە بولدى ەكەن سول كنياز؟ ءولىپ پە، جوق پا؟
— ولگەن جوق، — دەدى ەستاي، — روماننىڭ ەكىنشى تومىندا، ونىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلگەنىن كورەسىڭدەر.
— جاراسى قالاي جازىلىپ، قالاي بوسادى ەكەن ول؟ — تىرتىق ونى دا بايانداماق بولىپ ەدى:
— اۋەلى وقىپ الايىق تا، جولداستار، — دەدى ايبارشا، — كۇن بۇرىن مازمۇنىن ايتىپ قويسا، قىزىعى بولمايدى.
— راس، راس — دەپ دۋ ەتتى ۇيىرمە مۇشەلەرى.
— بۇگىن وسىمەن تارايمىز با، جوق، ءبىراز پىكىر الىسامىز با؟ — دەپ سۇرادى ايبارشا.
— ۇيقىسى كەلگەندەرگە رۇقسات! — دەپ بىرەۋى قۋلانىپ ەدى:
— ءبىراز، پىكىر الىسايىق، — دەستى كوپشىلىك.
وسىعان ۋادەلەسكەننەن كەيىن:
— ال، كىم نە پىكىر ايتۋعا ويلايدى؟ — دەپ سۇرادى ايبارشا كوپتەن.
«سەن سويلە» دەگەندەي، ۇيىرمە مۇشەلەرى بىر-بىرىنە جالتاقتاسىپ ەدى، ەشكىم سۋىرىلىپ شىعا قويمادى.
— ماعان .مۇمكىن بە؟ — دەدى ەستاي قولىن كوتەرىپ.
— ول — فين سوعىسىنا قاتىناسىپ، وڭ كوزىن شىعارىپ كەلگەن جىگىت ەدى، كەۋدەسىندە ەكى وردەن، ءۇش مەدالى بار. ايبارشا وعان:
— سويلە، — دەي بەرگەندە، ۇيگە بايجان كىرىپ كەلدى.
— قالاي ۇزاق وتىرعانسىڭدار! — دەدى ول سالەمدەسكەننەن كەيىن.
— ماسەلە قىزىق، — دەدى ايبارشا، — «ۆوينا ي ءميردىڭ» ءبىرىنشى تومى تۋرالى پىكىر الىسىپ وتىرمىز.
— سولاي ما؟! — دەدى بايجان. — ۋاقىتىم دا جوق ەدى، دەگەنمەن تىڭدايىن، از ۋاقىت بولسا دا. سويلەي بەرىڭىزدەر...
— سويلەڭىز، ەستاي اعا! — دەدى ايبارشا.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، — دەدى ەستاي، — سول زاماننىڭ سالتى قىزىق: اندرەي بولكونسكيي عوي، جارالانىپ، جاۋدىڭ — فرانسۋزداردىڭ قولىنا ءتۇستى، سوندا، ناپولەوننىڭ وعان قامقورلىق كورسەتىپ، ءوزىنىڭ دارىگەرى لاررەيگە ەمدە دەپ تاپسىرۋى قالاي؟
— ويتپەسە ول ناپولەون بولا ما؟ — دەدى تىرتىق، — «اقىماق يمپەراتور ەمەس ول، اقىلدى يمپەراتور. ءاربىر اقىلدى ادامدا، ادامگەرشىلىك جۇرەك بولادى.
— ول فيلوسوفيانى كىمنەن ەستىدىڭ؟ — دەپ سۇرادى ەستي، كەكەتىندى داۋىسپەن...
— سەنىڭشە ناپولەون دا اقىل دا، جۇرەك تە جوق پا؟
— ەكەۋى دە بار.
— ەندىگى تالاسىڭ نە؟
ەستاي مىرس ەتتى دە:
— سەنىڭشە اقىلدى ما، اقىماق پا؟ — دەدى.
— فينليانديانىڭ پرەزيدەنتىن ايتاسىڭ با؟
— ءيا.
— اقىماق بولسا ۇكىمەتتى باسقارىپ وتىرا الا ما؟
— سوعىس كۇندەرىندە ءبىزدىڭ ارميانىڭ ادامدارى قولىنا تۇسە قالسا، ماننەرگەيم نە ىستەدى، بىلمەيسىڭ بە؟
— ول عانا ەمەس.
— ەندى نە سۇرايىن دەپ ەڭ؟
— 1870 جىلى سەداننىڭ تۇبىندە فرانسۋز ارمياسىن نەمىستىڭ ارمياسى تاس-تالقان قىپ جەڭىپ، ءجۇز مىڭنان ارتىق قولمەن، يمپەراتور ناپولەون ءىىى-نى پلەنگە ءتۇسىردى مە؟
— ءتۇسىردى.
— ءوي، تاريحقا اۋىپ كەتتىك قوي. ناپولەون ى-مەن تانىسىپ بولماي جاتىپ ناپولەون ىىى-گە سەكىرۋىمىز قالاي؟ ادەبيەتكە ورالايىق تا! — دەپ داۋلەت ورنىنان كوتەرىلە ءتۇسىپ ەدى:
— ادەبيەت پەن تاريحتى بولۋگە بولا ما؟ — دەدى بايجان، — مەنىڭشە قىزىق اڭگىمە باستالىپ كەلە جاتىر.
ول «سويلە» دەگەندەي ەستايعا قارادى.
— ناپولەون ءىىى-نى، سول كەزدەگى گەرمانيا كانسلەرى وتتو بيسمارك قۇرمەتپەن بەرلينگە الدىرىپ، ۇكىمەت سارايىندا قابىلدادى ما؟
— ءيا، وندا نە تۇر؟ — دەدى تىرتىق.
— ال، سول بيسمارك. پاريج كوممۋناسىن قۇلاتۋعا، كوممۋنانى باسقارعانداردى قىرۋعا ارالاستى ما؟ سەبەبى نە وسىنىڭ؟
— جىندى قويدىڭ ميىن جەدى دەيسىڭ بە مەنى، اينالاقتاپ سويلەي بەرەتىن؟ — دەدى تىرتىق اشۋلانعان كەسكىنمەن، — اقپا قۇلاق بولساڭ ءوزىڭ بول، بۇل سۇراۋىڭنىڭ جاۋابىن العانسىڭ.
جۇرت كۇلەيىن دەپ ەدى:
— جارامايدى، جولداستار، — دەدى بايجان ەستايدىڭ وسى ماسەلەنى نەگە قوزعاپ وتىرعان سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن، ۇشىعىنا جەتكىزبەك بوپ، — كەڭەس تىڭدايىق.
جۇرت تىرتىقتان جاۋاپ كۇتكەندەي قاراي قالعاندا:
— ءبىر ايتقاندى قايتا مىلجىڭدار جايىم جوق، — دەپ تىرتىق قيسايا كەتتى.
— تۋراسىن ايتقىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى ەستاي.
— سول «تۋرانى» ءوزىڭ ايتشى! — دەپ بىرنەشە ادام دۋ ەتە قالدى.
— مەن ايتسام، قازىرگى سوعىس — تولستوي سيپاتتاعان سوعىس ەمەس. بۇل — ەكى مەملەكەتتىڭ، ەمەس، ەكى سيستەمانىڭ تارتىسى، ياعني، كاپيتاليزم مەن ءسوسياليزمنىڭ... ءبيسمارقتىڭ ناپولەوندى سىيلاۋى، ەكەۋى ءبىر تاپتىڭ ادامى. ال، ماننەرگەيمنىڭ ءبىزدىڭ ارميا ادامدارىن سىيلاماۋى ول ءبىزدىڭ سيستەمانىڭ دۇشپانى، ەندەشە كاپيتاليستىك ەلدەن بىزگە كومەك كۇتۋدىڭ كەرەگى جوق...
— سوندا، ءبىز تاعى ءبىر كاپيتاليستىك ەلمەن سوعىسامىز دەمەكسىڭ بە؟ — دەدى تىرتىق.
— سەن سوعىسپايمىز دەپ ويلايسىڭ با؟
— كىممەن سوندا؟..
— كىممەن دەيسىڭ بە؟ — دەي بەرگەن ەستايدى:
— قويىڭدار، جوقتى ايتپاي! — دەپ كوپشىلىك كيمەلەپ كەتتى.
بايجان ساعاتىنا قاراسا — تاڭعى بەس ەكەن.
— وۋ، جولداستار، — دەدى ول قۋلانىپ، — «اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر، بۇزاۋ تاياق جەگىزەر» دەگەن. «قوي كەزەگى بىزدىكى» ەكەنى ەستەرىڭدە مە؟ جۇمىسقا دەيىن ءبىراز جال الىڭدار!..
— بۇل سوزگە باعىنامىز دا، — دەدى ايبارشا كۇلىپ، — ناچالنيكتىڭ ءسوزى بىزگە زاڭ عوي...
ەكىنشى تاراۋ
ەرەۋىل شاق
سوڭعى بىرنەشە كۇندە ۇيىنە سوعا الماعان بايجان، كلۋبتان شىعا، المالىققا تارتىپ كەتۋ ماقساتىمەن ماشيناسىنا باردى. اسا شارشاعانىڭ ۇيقىسى كەلگەنىن ول سول كەزدە عانا ابايلادى: دەنەسى اۋىرلاپ، ەسىنەۋى كوبەيىپ كەتتى.
مۇنداي قالىپتا ماشينانىڭ ءرۋلىن الىپ ءجۇرۋ قيىن بولاتىنىن بۇدان بۇرىن ول بىرەر رەت كورگەن: ءبىر ساپارىندا ءجۇرىپ كەلە جاتقان ماشينادا قالعىعانىن ابايلاماي كەپ، بەتىمەن لاققان ماشينا وزەنگە قۇلاي جازداعان. وسى جولعى شارشاۋى دا سونداي كورگەن بايجان ازداپ قالعىپ الماق بولدى دا، كلۋبتىڭ دەمالىس بولمەسىنە قايتتى.
ول ويانسا، كۇن كوتەرىلىپ قاپتى. كۇن شىعا باستالاتىن سىردىڭ ىستىعى دالادا مازاسىز قالىپقا جەتكەنمەن، اشىق تەرەزەدەن سوققان سالقىن سامالمەن، تاياۋ جەردە وسكەن قالىڭ شەڭگەلدەن ادەمى ءيىس كەپ تۇر ەكەن.
بايجاننىڭ جاس. كۇنىنەن داعدىلانعان جانە جاقسى كورەتىن ءبىر ءىسى — تاڭەرتەڭ ۇيقىدان ويانا فيزكۋلتۋرالىق جاساپ الۋ بولاتىن. ۇيقىسى قانىپ تۇرعان ول، سول داعدىسىمەن ءبىراز دەنە قيمىلدارىن جاسادى دا، كلۋبقا جاقىن جەردەگى تەرەڭ اۋىتكە شومىلۋعا كەتتى.
دالاعى جۇرتتىڭ ول كەزدەگى قيمىلىنا قاراعاندا، تاڭسارىدەن قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ ءبىر دەمى ءبىتىپ، قۇرىلىسشىلار تىنىستاۋ جابدىعىندا سياقتى: بىرەۋلەر ۆولەيبول شۋلاپ دوپ قاعىسىپ، بىرەۋلەر الدەقايدا توپتالىپ ولەڭ ايتىسىپ، بىرەۋلەر ءۇي ماڭىندا ۇساق-تۇيەك جابدىقتارىن ىستەپ، ەندى بىرەۋلەر ءاۋىتتى اينالا شومىلىپ دەگەندەي، اينالا ىڭ-جىڭ...
وسى ادامدارعا ىشتەي ريزا بولا تۇرا، بايجان ولارمەن جولىققان العاشقى كۇندەرىن دە ەسىنە ءتۇسىرىپ قويادى. قۇرىلىس باسىنا مىڭداعان ادامدار قاپتاپ كەلىپ قالعاندا، ولاردىڭ جۇزدەن ءبىرىن ەركىن تانىمايتىن بايجان، «بۇلاردى قالاي باسقارىپ الىپ كەتە الار ەكەم!» دەپ قاۋىپتەنگەن ەدى. ۇيرەنىسە كەلە، «بەكەر-اق قاۋىپتەنگەن ەكەم، — دەيتىن بولدى ول گۇلنارعا، ولار تۋرالى، — راسىندا سول قاۋىپ جوق تا ەكەن. قاۋىپ بولار ەدى، ەگەر قۇرىلىسقا قاراجات جەتپەي جاتسا. قانشا كەرەك بولسا دا ول بەرىلەتىن، تەك رەتىن تاۋىپ جۇمساي ءبىل!.. قاۋىپ بولار ەدى، ەگەر جۇمىسشى كۇشى جەتپەي جاتسا. قۇرىلىستا ىسكە جۇمىسشى جەتپەي جاتقان جوق سياقتى، جۇمىسشىعا ءىس جەتپەي جاتقان سياقتى... دالاداعى وسى قۇرىلىس ماعان، كەيدە، جۇزدەگەن سەحى بار وراسان زور زاۆودقا ۇقساپ كەتەدى، موسكۆانىڭ كەيبىر زور زاۆودتارىن كورگەندە، مەحانيزم بولشەكتەرى مەن سولارعا بولىنگەن ادامداردىڭ اراسىنداعى ىستەردىڭ، بىر-بىرىنە مۇلتىكسىز سايكەستەنىپ جاتۋىنا قايران قالۋشى ەدىم!.. ءبىزدىڭ كانال قۇرىلىسىنىڭ ءون بويىندا بىتىراي ىستەگەن ادامداردىڭ ىستەرىندەگى سايكەستىك، سول زور زاۆودتاردىڭ مەحانيزمدەرىنىڭ اراسىنداعى سايكەستىك سياقتى ءمىنسىز جىمداسىپ جاتادى!.. ەگەر بىلتىر ماعان بىرەۋ، بيىلعى جىلدىڭ يۋل ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ون ميلليونداي كۋبومەتر توپىراق كوتەرەمىز دەسە، مەن وعان يلانباس ەم. ءقازىر شە؟ ءقازىر — ودان اسىرا قيمىلداپ، ەگىندى جيناۋ باستالعانشا، كانالدىڭ ماگيسترالىن ءبىتىرىپ كەتكەلى وتىرمىز. كۇزدەن باستاپ تارماقتارىن قازۋعا كىرىسەمىز. ەندەشە الداعى جىلى، اۋدانداعى ەگىستىڭ كوبىن وسى كانالدان سۋارۋىمىزدا كۇمان جوق...»
سوڭعى ەكى-ۇش كۇندە قۇرىلىس بويىن تاعى دا تۇگەل ارالاعان ويىڭ وسى سەنىمى بۇرىنعىدان دا بەكي ءتۇستى.
توڭىرەگىنە وسى سەنىممەن اينالا قاراپ العان ول. ءاۋىتتىڭ جاعاسىنا كەلدى دە، ترۋسيىمەن عانا تەرەڭ سۋعا كۇپ بەردى...
سۋدان سىرتى سالقىنداپ شىققان ونىڭ ءىشىن، جاعاداعى ىستىق لەزدە قىزدىرىپ اكەتتى. ويتپەۋگە بولاتىن دا ەمەس، دەم العاندا، ىشكە اۋا ەمەس، جالىن قۇيىلىپ جاتقان سياقتى. وسى ىستىققا تيىشسىزدانا باستاعان ونىڭ ەسىنە سىربايدىڭ ءۇش اقىلى ءتۇستى: «ءبىرى، — دەيتىن سىرباي، — جولى ءشول ساپارعا شىققاندا، كەرۋەنشىلەر ءجۇدا وزگە كولىكتى مىنبەي، تۇيەنى نەگە مىنەدى؟ وزگە كولىك ءجۇدا كۇن سايىن سۋ تىلەيدى، ال، تۇيە ونى ءجۇدا تىلەمەيدى، وعان، تەك كۇنىنە ءبىر اياق تۇز جەگىزسەڭ بولعانى — ءجۇدا شولدەمەيدى دە، كۇشى دە كەتپەيدى. نەلىكتەن وسى؟ تەگى، ءجۇدا، تۇزدىڭ سۋساتا وتىرا، سۋ بولماعاندا شولگە شىداتا بەرەتىن قاسيەتى بولۋ كەرەك. راسىندا سولاي سياقتى، شولدە جۇرگەندە ءجۇدا ازىققا تۇزداعان ەت، نە بالىق جەسەڭ، بىلايشا شولدەگەنىڭمەن، ءدال قاتالاپ اڭقاڭ كەبە قويمايدى. تۇزسىز اس جەپ سۋ ىشپەسەڭ شولدەپ ءولىپ كەتەسىڭ!.. ەكىنشى، شولدەمەيمىن دەسەڭ قارنىڭ توق بولسىن جانە قويۋ تاماق ءىش. قارنىڭ ولقى، نە اش بولسا شولدەگىش بولاسىڭ... ءۇشىنشى، كۇن سوقتى بولعىڭ كەلمەسە، كيىمدى قالىڭ كي، كويلەكشەڭ، كىسى ىستىققا تەز ۇشادى، قالىڭ كيىنسەڭ، ءارى كۇن ەتپەيدى، ءارى دەنەڭ سالقىن بولادى...»
سىربايدىڭ، بۇل اقىلدارى ءومىر تاجىريبەسىنەن العان شىندىق ەكەنىنە الدەنەشە رەت كوزى جەتكەن بايجان، اۋىتكە شومىلىپ شىعىپ شولدەي باستاعان سوڭ، جىلدامداتا باسىپ كلۋبتىڭ اسحاناسىنا كەلدى دە، تۇزى اشقىلتىم قۋىرداق دايارلاتىپ، بىرەر ستوپكاعا ارالاستىرا، تويىپ جەپ الدى. سودان كەيىن ول ۇيىنە قايتۋعا تىسقا شىقسا، ىستىق ماناعىدان دا ۇدەپ كەتىپتى. ەگەر اتپەن قايتاتىن بولسا، سىربايدىڭ اقىلىمەن ول جىلى كيىنىپ الار ەدى. ماشيناعا ونداي كيىمنىڭ، قاجەتى جوق: الدىڭعى شىنىسىن كوتەرىڭكىرەپ قويسا، ماشينانىڭ ەكپىنىنەن كوتەرىلگەن سامال اۋانى سالقىنداتادى دا وتىرادى. المالىق جاقتىڭ جولى تەگىس، جيىرما بەس شاقىرىمداي جەرگە لەزدە جەتەدى...
بايجان جاپ-جاس قالپىمەن بالاجان بولاتىن، ۇيىنەن وشاق ەتىپ شىعا كەلسە-اق، باحىتجان اتاعان نارەستەسىن سانالاتىن دا تۇراتىن؛ اسا ءبىر قاۋىرت جۇمىسى بولماسا، قايدا بارسا دا ورالىپ ۇيىنە جەتپەي قويمايتىن؛ ۇيىنە كەلسە، باحىتجانى وياۋ وتىرسا قولىندا ۇرشىقتاي دوڭگەلەتىپ اۋرەلەيتىن، ۇيىقتاپ جاتسا، يىسكەپ قۇمارىن تارقاتاتىن.
ول بۇگىن دە باحىتجاندى كۇندەگىدەي اڭساپ ءجۇرىپ كەتەدى. ماشيناعا جول الىس پا، جيىرما بەس شاقىرىمعا ول مەنى جەگىپ كەلدى. ول ەسىكتەن كىرە بەرگەندە، تەلەفون شىلدىر قالدى.
— اراق ىدىسى.
— جايشا ما؟ — دەدى بايجان.
— قالجىڭى جوق. تەز!..
— كيىمىمدى اۋىستىرايىن دا، — دەدى ءالى دە ويىندا ەشتەڭە جوق بايجان.
— كەيىن كيىنەرسىڭ. اسىعىس جۇمىس بار.
— جاقسى، — دەپ ول ترۋبكانى ورنىنا قويىپ كەيىن بۇرىلسا، تۋ سىرتىندا باحىتجاندى كوتەرىپ گۇلنار تۇر ەكەن. دەنى ساۋ، بالتىرى بەسىكتەي بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان باحىتجان، كوڭىلدەنسە كۇلە باستاۋعا اينالعان. سول داعدىسىمەن ول اكەسىنە جىمىڭداي قارادى، ال، گۇلناردىڭ ءوڭى قاشىق، كەسكىنى سولعىن...
ادەتتە بۇل ءۇي كەش جاتاتىن. وعان سەبەپ — ۇنەمى جولاۋشىلاپ جۇرەتىن بايجاندى توسۋ بولاتىن. مۇنداي توسۋلاردا گۇلنار مەن تاربيەنىڭ ەرمەگى — ۇيىقتاعانشا باحىتجان دا، ول ۇيىقتاعاننان كەيىن، كەڭەس. كوبىرەك سويلەسەتىن تاربيە. ول، مىنەزىنىڭ سالماقتىلىعىنا قاراماي، اعىپ تۇرعان ەرتەگىشى.
ەكەۋى دە شايشىل. سول ۇيدە ءبۇيىرى كەڭ، نيكەلى ءسۇرتىلىپ قالعان ساماۋىر بار، ونى گۇلنار «سارى بيە» دەيدى.
— اپا، — دەيدى گۇلنار، باحىتجان ۇيىقتاعان سوڭ، — سارى بيەنى» ساۋمايمىز با؟
— ساۋايىق، قاراعىم! — دەيدى دە، تاربيە ساماۋىردى قويىپ كەلەدى.
«سارى بيە» قايناعىش-اق، لەزدە بۇرق ەتە تۇسەدى.
اس بولمەدەگى ستولعا شاي جاسالادى سيراقتى قىپ جاسالعان كەڭ تارەلكاعا، ولار قاۋىنقۇرت پەن قاقتى سالادى دا، سولاردىڭ دامىمەن، قايماق قۇيعان قويۋ شايدى سىزدىقتاي تارتىپ، كەڭەسىپ وتىرىپ، ال كەپ ىشەدى... شاي قويۋ بولۋ ءۇشىن، قاستارىنداعى ەلەكترو پليتادا جۋان ءبۇيىرلى الا-جولاق قۇمان بۇرقىلداپ قايناپ تۇرادى.
1941 جىلدىڭ يۋن 21 كۇنى كەشكە، گۇلنار باحىتجاندى ۇيىقتاتىپ اس بولمەگە شىقسا، شاي دايار ەكەن. تاربيە كۇندەگى ورنىندا. ەكى قابات كۇننەن باستاپ، گۇلناردىڭ كوڭىلدى يا كوڭىلسىز قالپىن تاربيە ونىڭ قاس-قاباعىنان ايىرا قويۋشى ەدى. شاي باسىنا كەلگەن گۇلناردىڭ قارا قاسى تومەندەپ كەتكەن ەكەن. ءبىر كوڭىلسىزدىگى بارىن ۇعا قويعان تاربيە:
— گۇلىم، نەمەنە؟ ءوڭىڭ نەگە سىنىق؟ — دەدى.
— سولاي ما؟
— قاباعىڭ نەگە كەلىسپەي وتىر؟
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جۇرەگىم بەيجاي بوپ وتىرعانى، اپا!
— جاعىمسىز بىردەمە ىشكەن شىعارسىڭ؟
— جوق، اپا، ىشكەم جوق...
— ەندەشە، و نەسى؟!. الدە، بايجاندى ويلادىڭ با؟
— ول عانا ەمەس قوي دەيمىن. جۇرەگىم قوبالجي بەرەدى! مۇمكىن، كەزىم ىلىنسە باسىلار.
— وندا، سويتە عوي، ساۋلەم!
گۇلنار بولمەسىنە كەتتى. الگىندە شايعا شولىركەپ وتىرعان تاربيەنىڭ دا ىقىلاسى قايتا قالدى. ول دا ءوز بولمەسىنە كەتتى.
— گۇلىم! — دەدى ول، توسەگىنە قيسايعانمەن، ۇيقىسى كەلمەگەن سوڭ اقىرىن .قيمىلمەن گۇلناردىڭ بولمەسىنە كىرىپ.
— ءاۋ، اپا! — دەدى ۇيىقتاماي، اۋناقشىپ جاتقان گۇلنار.
— ۇيىقتاعان جوقسىڭ با ءالى؟
— جوق، اپا.
— باحىتجاندى قاسىما السام قايتەدى؟
— نەگە، اپا؟ ول مەنى مازالاعان جوق...
— ۇيىقتاساڭ وياتىپ جىبەرەر، مەن-اق الايىن ونى.
تاربيە بالانى بەسىگىمەن ءوز بولمەسىنە الىپ كەتتى ونىڭ ۇعىمىندا، جاڭا تۋعان بالاعا جىن-شايتان ەش بولادى، قاستىق قىپ اۋرۋ اكەلەدى، ءبىراق، ولار جىلاننىڭ باس سۇيەگى مەن ۇكىنىڭ تۇياعىنان قورقادى... سول ۇعىمداعى تاربيە، باحىتجاننىڭ بەسىگىن اينالا الگى زاتتاردى قاپتاتىپ ءىلىپ قويعان. ءسابيدىڭ ءتاتتى ۇيقىدان ويانباۋىن سو زاتتاردىڭ قۋاتىنان دەپ جورىعان ول، شەشەسىنىڭ تىنىشسىزدانۋىن، بالاعا جولاي الماعان جىن-شايتاننىڭ سالقىنىن سالۋىنان بولار ما دەپ تيىشسىزداندى. ءسويتىپ جاتىپ ۇيقتاپ كەتتى.
«بۇ قاي شاقىرۋى؟!» دەپ مازاسىزدانعان گۇلنار ۇيىنە سىيماي جۇرگەندە، توقتاعان ماشينا داۋسى ەستىلدى. «بايجان!» دەپ ويلادى ول. باحىتجاندى بايجاننىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىنىن بىلەتىن گۇلنار، ەگەر باحىتجان وياۋ وتىرسا، ءاردايىم قولىنا كوتەرىپ قارسى الاتىن ەدى. سول داعدىسىمەن، ول تاربيەنىڭ بولمەسىندەگى باحىتجاندى الىپ شىققانشا، ۇيگە كىرگەن بايجان تەلەفونمەن سويلەسىپ قالدى. تەلەفونمەن سويلەسىپ بولعان بايجان كەيىن قاراعاندا، ءوڭى سىنىق گۇلنار بالانى ۇسىنا بەردى. كۇلىمسىرەپ بالانى بايجان قولىنا الىپ، اشىلعان سەمىز قارنىنان ءسۇيىپ جاتقاندا، تەلەفون تاعى دا سىلدىرلادى. گۇلنار ترۋبكانى الا بەرگەندە:
— ماعان بولار، — دەدى بايجان، بالانى گۇلنارعا قايتا ۇسىنىپ.
بايجان تىڭداسا راحمەت ەكەن.
— ءالى ۇيدەسىڭ بە ؟ — دەدى ول. — اسىعىپ كۇتىپ وتىرمىن.
— ءقازىر! — دەپ بايجان ترۋبكانى ءىلىپ قويدى دا، — راحمەت رايكومعا شاقىرادى، — دەدى گۇلنارعا.
— نە بوپتى؟ — دەدى گۇلنار مازاسىزدانا ءتۇسىپ.
— بىلمەيمىن. قۇرىلىستا كوڭىلسىز بىردەمە بولعان شىعار. تەز كايتام، سوندا ەستىرسىڭ.
بايجان شىعىپ كەتتى. ونى كوزىمەن عانا جونەلتىپ، گۇلنار سول ارادا قالتيىپ تۇرىپ قالدى...
بايجان رايكومعا بارسا، راحمەتتىڭ كابينەتىندە اۋداننىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرىنەن ون شاقتى كىسى وتىر ەكەن. بايجان ولارعا باسىن عانا يزەدى دە، شەتكى، بوس تۇرعان ورىندىقتىڭ بىرەۋىنە وتىرا كەتتى.
— بايجان جولداس، — دەدى راحمەت، — جاڭا وبكومنان زۆونداسا ەتتى. ەكەۋمىزگە سامولەت جىبەرىلىپتى.
— نەگە؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، نەگە ەكەنىن... جايدان-جاي شاقىرماس، الدە نە وقيعا بولعان بولار... انە، سامولەت داۋسى دا ەستىلدى، ال، شىعايىق!..
تىسقا بەتتەگەندەرگە ەرە جونەلگەن بايجان، قىزىلورداعا ءجۇرۋىن ۇيىنە حابارلاپ كەتۋدى ماقۇل كورىپ، تەلەفوندى بۇراپ ەدى، جاۋاپ بەرمەدى. ىزالانىپ بايجان ترۋبكانى قاتتى ۇرلەپ، «الو!.، الو!..» دەپ ايقايلاپ ەدى:
— ايقايلاماڭىز، — دەدى تەلەفونيستكا، — سىزدە ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى.
تاعى ءبىراز شاقىرىپ كورىپ، ەشكىم جاۋاپ قاتپاعان سوڭ، «بۇل نەسى؟» دەپ تاڭدانعان بايجان تىسقا شىقسا، سامولەت المالىقتىڭ ۇستىندە ءتۇيىلىپ قونعالى ءجۇر.
المالىققا سامولەت تاڭسىق ەمەس ەدى. پوچتا تاسىپ كۇن سايىن قونىپ كەتەتىن سامولەتتەن باسقا، وتكەن كوكتەمدە المالىقتا التاۋ ءبىر ايداي بولعان. سىردىڭ المالىق قونعان جاعاسىنا قارسى ەكىنشى جاعىنىڭ ارجاعى، كەل تابانىمەن ۇشتاسا جاتقان ساياڭ، وندا نە زاماننان كەلە جاتقان قالىڭ قامىس بار. ونداي قامىستارعا ۇيالاعان سارى ماسالار مەن سونالار، كوكتەم تۋا كوتەرىلىپ ۇشقاندا، قالىڭدىعى بۇلتتاي بوپ كەتەدى. ەگەر بەلەڭ السا مالعا دا، ادامعا دا مازا بەرمەيدى، ۇيگە وت بىقسىتىپ قويماسا ادام جاتا المايدى، دالاعا وت بىقسىتىپ قويماسا مال جاتا المايدى؛ سول پالەدەن المالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن، بيىل وسواۆياحيم جىبەرگەن التى سامولەت كوكتەم بويىنا قوپالارعا ۋ سەپكەن. بۇل شارا جاقسى ناتيجە بەرىپ، ول ماڭنىڭ ادامى دا، مالى دا ماسا-سونانىڭ ازابىنان بيىل قۇتىلعان... المالىقتىڭ ادامدارىنا سامولەتتىڭ تاڭسىق بولمايتىن سەبەبى وسى ەدى. سوندىقتان، بۇل جولى كەپ قونعان سامولەتكە بالالاردان باسقا جۇرتتا ەلەگىزگەن گۇلنار عانا. تىسقا ول جۇگىرە شىققاندا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ پەن تاربيە بىرگە شىعىستى.
رايكومنان شىققان توپ سامولەتكە بەتتەي بەرگەندە، بايجان دا ۇشقالى بارا جاتىر ەكەن دەپ ويلاعان گۇلنار، دالاعا جەڭىل كيىممەن شىققاندىقتان با:
— پاپا! — دەپ قالدى دىرىلدەگەن داۋىسپەن.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ كەنەت شىققان داۋىستان سەسكەنىپ قاپ جالت قاراسا، بەتىندە نۇرى ويناپ تۇراتىن قىزىنىڭ كەسكىنى كوكپەڭبەك ەكەن.
— پاپا! — دەدى تاعى دا گۇلنار، ودان جامان قالتىراي ءتۇسىپ، — بايكەن دە ۇشادى عوي دەيمىن؟
— كەلگەن بىرەۋدى قارسى الاتىن بولار.
سامولەتكە قاراي گۇلنار جۇگىرە باسىپ جونەلدى. ول جەتكەنشە، قونعان سامولەتتىڭ دارىلداۋى كۇشەيىپ، ماڭايىن قورشاعان جۇرت جول بەرگەندەي، ءبىر جاعىنا سىرىلا باستادى.
— بىرەۋى رايكوم، بىرەۋى ءوزىڭنىڭ كۇيەۋىڭ،-دەستى جۇرت. گۇلناردىڭ جۇرەگى القىنا ءتۇستى.
ءۇشىنشى تاراۋ
ادال ۇل
سامولەتتە كەلە جاتقاندا، بايجان راحمەتكە: «قۇرىلىس جۇمىسىمەن بۇلاي شاقىرماسا كەرەك ەدى، سوعىس ءورتى تۇتانىپ جاتپاسا نە قىلسىن» دەگەن جورامال ايتقان ەدى، سونىسىنىڭ راستىعىنا بايجاننىڭ كوزى، وبكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارىنىڭ كابينەتىنە كىرە بەرە جەتكەن سياقتاندى. ولار كىرسە، بيۋرو مۇشەلەرى تاراعالى جاتىر ەكەن، ءبارىنىڭ تۇستەرى سۋىق.
جولاۋشىلاردى قارسى الىپ امانداسقان سەكرەتار:
— بيۋرونىڭ ءماجىلىسى وتكەن سوڭ كەلگەندەرىڭىز جارامادى، — دەدى دە، جولاۋشىلار وتىرعاننان كەيىن، — نە وقيعا بولعانىن ەستىدىڭىزدەر مە؟ — دەدى.
— جوق، — دەستى جولاۋشىلار قوسىنان.
— ەستىمەسەڭىزدەر، سوعىس باستالدى.
— قايدا؟!. كىممەن؟..
— فاشيستىك گەرمانيا ءبىزدىڭ وتانعا شابۋىل جاسادى. موسكۆادان تاڭەرتەڭ شيفر الدىق. سوعىستى جاريالاماستان، فاشيستەردىڭ سامولەتتەرى كييەۆ، سيەۆاستوپول، جيتومير سياقتى قالالاردى بومبالاپ جاتقان كورىنەدى... ارمياسى سوعىسپەن ءبىزدىڭ شەكارادان ەتىپتى... موسكۆا كۇندىزگى ساعات ون ەكىدە ۇكىمەتتىڭ حابارلاۋى بولماق... سىزدەردى اسىعىس شاقىرعانىم — ءقازىر بىزگە ءاربىر مينۋت قىمبات. كانال ماسەلەسىن تەز شەشىپ الۋىمىز كەرەك. جاستار، ارينە، ەندى ارميا قاتارىنا شاقىرىلادى. قۇرىلىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى سولار. ولاردىڭ ورنى ولقى قالادى، سونى قالاي تولتىرۋ كەرەك، ماسەلە وسى تۋرالى.
بۇل كەڭەستى ۇزاق ايتقاندا، سەكرەتاردىڭ كوزى بايجان مەن راحمەتكە كەزەك قاراپ وتىردى. ايتىلعان وقيعا ول ەكەۋىنە ەكى ءتۇرلى اسەر بەرگەنى بايقالدى: ءتۇسى سۋىپ سۇرلانعانمەن، راحمەتتىڭ كەسكىنى جيناق، ال، بايجاننىڭ كەسكىنى، ىشىندە سوققان داۋىلدىڭ ايقىن ايعاعى بوپ، ەكى از ۋاقىتتا الدەنەشە رەت قۇبىلدى. سەكرەتار ولاردىڭ بۇل حالى تۇسىنىكتى: ەستىگەن جاڭالىعىنا ىشتەي بايجاننان كەم قايعىرماعانىمەن، تالاي داۋىلدى باسىنان كەشىرگەن راحمەت، دىڭگەگى جۋانداپ جەتكەن اعاش سياقتانىپ، مىنا داۋىلدا بۇلعاقتاي قويعان جوق، ونىڭ قاسىندا، ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كەزدەستىرگەن داۋىلى بولعاندىقتان، بايجان كورىنەۋ كوزگە جاس شىبىقتاي سولقىلدايدى...
ءبىراق، ول دا تەز جينالا قالدى. جينالماس ەدى، ەگەر سەكرەتار ايتقان سەزدەر تەك سوعىس حابارى عانا بولسا. ول حاباردى ەستىرتۋمەن قاتار سەكرەتار قۇرىلىسقا بايلانىستى ءبىرسىپىرا تاپسىرمالار ايتتى.
— مىندەتتى العاشقى مينۋتتان باستاپ ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، — دەدى سەكرەتار. — ارينە، الدىمىزدا زور قيىنشىلىقتار تۇر. ءبىراق ءبىز، بولشيەۆيكتەر، تالاي قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ ۇيرەنگەن حالىق ەمەسپىز بە؟ جاۋدى ءبىزدىڭ جەڭۋىمىزدە كۇدىك بولۋعا ءتيىستى ەمەس. سول سياقتى، ءاربىر ۋچاستوكتەرىن كەزەككە قويعانمەن، سوعىس كەزىندە ءبىزدىڭ كانال قۇرىلىسىن اياقتاپ شىعۋىمىزدا دا كۇدىك بولماۋعا ءتيىستى. ەر-ازامات مايدانعا كەتۋىمەن حالىقتىڭ كۇشى دە سارقىلادى دەسەك، تونىمىز قاتە بولار ەدى. حالىق كۇشى ەشۋاقىتتا سارقىلمايدى. ءبىزدىڭ مىندەت — سول سارقىلماس كۇشتى، سوعىس سالدارىنان تۋعان جاعدايدى ەسكە الا وتىرا ۇيىمداستىرا ءبىلۋ.
«ۇقتىڭىزدار ما؟» دەگەن كەسكىنمەن، ول راحمەت پەن بايجانعا كەزەك-كەزەك قارادى. ولار ءسوز قايتارا قويماعان سوڭ:
— ال، جولداستار، — دەدى سەكرەتار، — مىندەت تۇسىنىكتى بولسا، ۋاقىت بوسقا ولمەسىن، سىزدەر قايتىڭىزدار، سامولەتتەرىڭىز دايار...
راحمەت ساعاتىنا قاراسا، قىزىلوردامەن ءبىر. ەكىدە ۇكىمەتتىڭ حابارلاۋى باستالادى، وعان دەيىن سامولەت جەتكىزەدى.
سەكرەتارمەن قوشتاسقان ولار اەرودرومعا كەلسە، بۇلار مىنەتىن سامولەتتىڭ الدە يەسى جاراماي، مەحانيكتەر تۇزەپ جاتىر ەكەن.
تۇزەلگەن سامولەتپەن ولار، ەڭ الدىمەن، المالىققا كەلسە، الاڭدا جينالعان جۇرت. ولار توپقا جەتكەنشە، مولوتوۆ جولداس جاريالاعان ۇكىمەت حابارى دا اياقتالىپ بولدى. نە حابار ايتىلعانىن ول ەكەۋىنە سامارقان باياندادى. سامولەت كىدىرتپەگەن كۇندە، راحمەت پەن بايجاننىڭ ويى ۇكىمەت المالىققا بۇرىن كەپ، كوممۋنيستەردى جيناۋ ەدى دە، ەستىگەن -بىلگەندەرىن ايتىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋگە دايارلىققا كەشىگىپ كەپ كورسە، ولار وتكىزەمىز دەپ قالعان باسشىلار وتكىزگەن ەكەن.
جۇمىستى بۇرىنعىدان الدەقايدا ەندىرە ورىنداي باستاعان داۋلەتتىڭ قاباعى اسا قاتىڭقى، مىنەزى اسا اۋىر... سوندىقتان مايدانعا بارۋ-بارماۋى تۋرالى ءتىل قاتۋعا ايبارشا باتا المايدى...
1941 جىلدىڭ يۋل ايىنىڭ ءۇشى كۇنى، بۇكىل سوۆەت حالقى، ولاردىڭ ىشىندە سىرداريا كانالىنىڭ قۇرىلىسشىلارى اسىعىپ كۇتكەن سەزدەرىن تىڭدادى: راديو ارقىلى ستالين جولداس سويلەدى.
راديودان ستالين جولداستىڭ سالماقپەن ايتقان «جولداستار!» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە، ايبارشا قاسىنداعى داۋلەتتىڭ كەسكىنىنە قاراپ قويىپ ەدى، داعدىلى قالپى...
«ءاعا-ىنى، اپا-قارىنداستار!» دەگەن ءسوز ايتىلعاندا، ايبارشا داۋلەتكە قاراي بەرىپ شوشىپ كەتتى: تۇنىق سۋدىڭ جەل ۇرلەگەن كوبىگى سياقتانىپ، كەسكىنىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلكىلدەپ، ءتۇسى الەم-تاپىرىق بولا قاپتى...
قىزىلوردا جەرىندە جازدىڭ قايناعان كۇندەرىندە، قۇيىنداي بۇرقىراپ، اپ-ساتتە ەتىپ كەتەتىن «سۇراپىل» اتتى ءبىر داۋىل بولادى. تىنىق كۇندە اياق استىنان تۋلايتىن «سۇراپىل» كەلە جاتقاندا، ادام تەرىس اينالىپ، كوزى مەن قۇلاعىن الاقانىمەن باسا قويادى. بۇلشىق ەتتەرى تۋلاعان داۋلەتتىڭ بەت-اۋزى ايبارشاعا سول «سۇراپىل» سياقتانىپ، كوزىن تەز تارتىپ الا قويدى...
— تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى ول ايبارشاعا، جۇرت جۇمىسىنا تاراپ بارا جاتقاندا.
— تۇسىنىكتى، — دەدى ايبارشا.
— نە تۇسىنىكتى؟
— ايتايىن دەگەنىڭ: «كانال جۇمىسىندا سەندەر قالىڭدار، ءبىز سوعىسقا بارايىق» قوي؟
— «ءبىزىڭ» كىم؟
— ەر-ازاماتتار، جىگىتتەر...
— «سەندەر» دەگەنىڭ؟
— ءبىز دە.
— كىم ول «ءبىزىڭ»؟
— قىز-كەلىنشەكتەردى ايتامىن دا.
— وندا تۇسىنگەن ەكەنسىڭ، — دەدى دە داۋلەت كوپتەن بەرى كورسەتپەگەن ادەتپەن جىميدى.
— ول سولاي عوي، ءبىراق كارىلەر مەن ايەلدەر كانالدى قازىپ شىعا الا ما؟ سوندىقتان دا ءبىراز جىگىتكە برون بەرىلمەي مە؟ اركىمدەر ايتادى.
— كىمدەرگە بەرەدى دەيدى؟ — دەدى داۋلەت بىلمەگەن بوپ.
— ورنىن باساتىن كىسى جوقتاردى ايتادى دا.
— نەگە جوق؟ مىسالى، سەن شە؟ ەكسكاۆاتوردى سەن مەنەن كەم باسقارىپ ءجۇرسىڭ بە؟ كەيدە اسىپ تا تۇسپەيسىڭ بە؟..
داۋلەت جاۋاپ كۇتكەندەي ايبارشاعا بەتىن بۇرىپ ەدى، ول ۇندەمەي تومەن قارادى.
— مۇندا ەكسكاۆاتورشى تابىلادى، — دەدى داۋلەت، — مەن سياقتى جاس، قارۋلى، ءارى مەرگەن جىگىت مايدانعا كەرەك. قاتە مە وسىنىم؟
ايبارشا تاعى دا جاۋاپ بەرمەدى. ەكەۋى ءۇنسىز ادىممەن كانالدىڭ ۇيىلگەن بالشىعىنا جەتكەندە، ءسوزدى تاعى دا داۋلەت باستادى.
— ايىم! — دەدى ول، ايبارشانىڭ بەتىنە قاراپ، سۇيىسپەندىك سوزدەر ايتاتىن داۋسىمەن.
— ءاۋ، داۋكەشىم! — دەدى ايبارشا دا سونداي داۋىسپەن.
— سونىمەن... نە جاۋاپ ايتاسىڭ ماعان؟
— نە تۋرالى دەيسىڭ، داۋلەت؟
— رۇقساتىڭدى سۇرايمىن دا...
ايبارشا جىلاپ جىبەردى.
— ءوي، جولداس، ونىڭ نە؟ — دەپ داۋلەت ايبارشانى وزىنە قاراي تارتپاق بوپ وڭ قولىن سوزا بەرىپ ەدى، ايبارشا قۇشاقتاتپاي، ىعىسىپ بارىپ، بالشىققا وتىرا كەتتى دە، جالىنداي الاۋلانعان بەتىن ەكى الاقانىمەن باسىپ وكسىپ-وكسىپ الدى.
داۋلەتتىڭ جالىنىشتى داۋسىنان شيرىققان ايبارشا بوساپ، جۇمىس شالبارىنىڭ قالتاسىنان ورامالىن الدى دا، بەتىن ءسۇرتىپ، ورنىنان قوزعالعان داۋلەتكە قاتارلاسا بەردى. داۋلەت ونى قولتىقتاپ الدى.
— ايىم، — دەدى داۋلەت، ايبارشانىڭ اپتىق باسىلدى-اۋ دەپ شامالاعان كەزدە. — ءستاليننىڭ: «ءىسىمىز ءادىل، ءبىز جەڭەمىز» دەگەن سوزىنە، ارينە سەنەسىڭ سەن؟.
— ارينە سەنەم.
— سەنسەڭ، ساعان ايتار ءسوزىم بار.
— ايت، داۋكەش!
— سوعىس، ارينە، شىعىنسىز بولمايدى، جانە قانداي سوعىس، بۇل... سولاي بولا تۇرا، جەڭىسكە سەنگەن ءاربىر جاۋىنگەر، سوعىسقا ولەم دەپ ەمەس، جاۋدى جەڭىپ، ەلىمە امان قايتام دەپ بارماي ما؟
— ارينە، — دەدى ايبارشا، — مەنىڭشە، جالعىز سوعىسقا ەمەس، بار ىسكە دە ادام سونداي سەنىممەن كىرىسپەي مە؟ ويتپەسە جەڭىسكە جەتە الا ما ول؟
— ولاي بولسا، سوعىسقا كەتۋ — تىلەۋدىڭ ءسونۋى ەمەس قوي؟
— ارينە.
— ەندەشە، مەنىڭ ساعان ءبىر ءوتىنىشىم بولعالى كەلە جاتىر.
— ايت.
— كىرسىز جان، قالتقىسىز كوڭىلمەن ايتاتىن ءسوزىم ول. سەنىڭ جاۋابىڭ دا سولاي بولار دەپ سەنەم.
— شارتتاسىپ سويلەسۋگە قاشاننان داعدىلانىپ ەڭ؟
— شارتتاسۋىم ەمەس، شىنىمدى اقتارۋىم، ايىم ۇگىتى دەپ ويلاما، ءوتىنىشى دەپ ويلا...
— داۋكەش! — دەدى ايبارشا، داۋلەتتىڭ كەسكىنىنە بۇرىلا قاراپ، — تاۋسىلماي ايتساڭ دا تىڭدايمىن عوي ءسوزىڭدى.
— «ادامدا الدىن بولجاۋ دەگەن بولادى» دەيدى، سوعان سەن سەنەسىڭ بە؟
— قانداي بولجاۋدى ايتاسىڭ؟
— سوعىستان امان قايتۋعا كوڭىلىم سەنەدى دە تۇرادى.
— «ونداي بولجاۋ بولادى جانە الداتپايدى» دەسەدى، — دەدى ايبارشا، ەشكىمنەن ەستىمەسە دە، داۋلەتتىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەپ.
— ەندەشە، — دەدى داۋلەت، ويىنا وسى كەزدە ساۋلەسى تۇسە قالعان كارتينا، كوز الدىندا جايناپ. تۇرعانداي بوپ، شاتتىق ۇيالاعان كەسكىنمەن، — ءبىز جاۋمەن سوعىسساق!،. جاۋدى تالقانداپ جەڭسەك!.. ءسويتىپ، ەلگە قايتساق!.. مەن پوەزدان.
كەپ تۇسكەندە، ىشىندە سەن بار، اكەم بار، اپام بار، اناتوليي قارت بار، بايجان مەن گۇلنار سياقتى دوس-جاراندار بار، تاعى باسقالار بار، مەنى كۇتىپ الساڭدار!.. سوندا... امانداسىپ بولعاننان كەيىن، مەن «ايبارشا، كانال ءبىتتى مە؟» دەپ سۇراسام... سوندا، سەن بە، اكەم بە، بايجان با — بىرەۋىڭ، ماعان: «كانال الداقاشان ءبىتتى، ەندىگىسىن سەن سۇراما، ءبىز ايتپايىق، ءوز كوزىڭمەن كەر!» دەسەڭدەر، «جارايدى» دەسەم مەن... تارتا جونەلسەك..، مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەسەم: اسفالتتى دەمەيىن، ستانسيادان ءبىزدىڭ اۋىلعا تۋرا تارتقان، تاس توسەلگەن كەڭ جول جاتسا!.. جولدىڭ ەكى جاعىن بويلاي قاز-قاتار ەسكەن جاس تەرەكتەردىڭ جاپىراقتارى جايقالىپ، جول ۇستىنە كولەڭكەلەرىن ءتۇسىرىپ الما!.. كوپ ۇزاماي، جول ءبىزدى كۇرىش ەگىلگەن دالاعا الىپ كىرسە!.. ساباعىنىڭ بيىكتىگى، مەن سياقتى بويى ۇزىنداۋ كىسىنىڭ كەۋدەسىنەن كەلەتىن، باستارى قازدىڭ موينىڭداي يىلگەن كۇرىش، كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسقان شالشىق سۋدىڭ ىشىندە ءوسىپ تۇرسا!.. ماشينانى توقتاتىپ قويىپ، تۇرەگەپ تۇرىپ اينالاما قاراسام!.. كۇرىش ەگىسىنىڭ ۇشى-قيىرىنا كەزىم جەتپەسە!.. «كانە، جۇرمەيمىز بە، داۋكەش» دەسەڭ سەن... ەگىس دالاسىن جارىپ وتسەك... جەمىس باقشاسىنا جەتسەك، وندا: الما، المۇرت، ەرىك، شابدالى، تاعى باسقا جەمىستەر ءوسىپ تۇرسا! سەن سوندا مەنى جەمىستەرگە قىزىقتىرماق بوپ، وزبەكتىڭ:
بازار بارساڭ ءىنجۋ بار، ساۋقاتىڭا ال! — دەگەن ولەڭىن انىمەن ايتا باستاساڭ... مەن اۋزىنداعى ءانىڭدى قاعىپ اپ:
ءبىر اعاشتا قوس الما،
مەن دە المايمىن، سەن دە الما
ويماق اۋىز، قيعاش قاس،
مەن كەتكەندە سەن قالما!.. —
دەپ قازاقشا ءان ايتا جونەلسەم!..تەرەزە قاقپالارىن ءارتۇرلى بوياۋمەن ورنەكتەگەن، كوشە جاق قابىرعاسىن جيەكتەي تال وسىرگەن ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا كەپ توقتاي قالساق!.. «بۇل كىمنىڭ ءۇيى؟» دەسەم مەن... «ءبىزدىڭ ءۇي» دەسەڭ سەن!.. سوندا... مەن سەنى وسىلاي قۇشاقتاپ، — دەپ داۋلەت ايبارشانى قۇشاقتاي الدى دا، — وسىلاي كەپ سۇيسەم! — دەپ، ايبارشانىڭ قىپ-قىزىل بوپ دۋىلداپ كەلە جاتقان ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ الدى.
— و نەنىڭ اقىسى! — دەدى جاقتاعى اڭگىمە كوڭىلىن جادىراتىپ جىبەرگەن ايبارشا، ماڭايدا جۇرگەن الدەكىمدەردەن قىمسىنعانداي، جان-جاعىنا جالتاقتاپ.
— ءالى ايتقاندارىم از اقى ما؟ — دەدى داۋلەت.
— ەگەر ورىندالسا، ارينە جەتىپ جاتىر.
— «ايىم دا سەن. عاليا. كۇنىم دە سەن، وڭ قاباعىم تارتادى كۇلىمدەسەڭ» — دەپ بالۋان شولاق ايتقانداي، — دەدى داۋلەت، — كۇلىمدەپ كوڭىلىمدى جاڭا جادىراتتىڭ عوي، ايىم! مەن جاۋدى جويۋعا مايدانعا كەتسەم، سەن جاڭاعى ايتقانداردى ىستەسەڭ، ءسويتىپ، ەكەۋىمىز امان تابىسىپ، باقىتتى ءومىر سۇرسەك، وسىدان ارتىق نە تىلەيسىڭ؟.
— تۇك تە تىلەمەيمىن.
— سەرتتەستىك پە، وسىعان؟
داۋلەتتىڭ ماناعى «ءوتىنىشىم بار» دەگەن ءسوزىنىڭ مانىسىنە، ايبارشا ەندى عانا ءتۇسىندى. ول، نە «سەرتتەستىم» دەمەي، نە «جوق» دەمەي اڭىرىپ قالدى. «سەرتتەستىم» دەيىن دەسە، الگىندە «مايدانعا مەن دە كەتەم» دەگەن ءسوزى بار، «جوق» دەيىن دەسە، داۋلەتتىڭ تىلەگى ءوز تىلەگى...
— نەگە اقىراسىڭ؟ — دەدى داۋلەت، مەن تەرىس تىلەك ايتتىم با؟
— ءسوزىڭنىڭ بوتەنى جوق، داۋلەت!
— ەندەشە اكەل، قولىڭدى!
قولىن ۇسىنعان قىزدىڭ دەنەسىن داۋلەت وزىنە قاراي تارتىپ الدى. ولاردىڭ قۇشاقتارى ايقاسا كەتتى...
ءتورتىنشى تاراۋ
ەركەك
ءبىزدىڭ سىربايدىڭ بار بولعان ءناسىلى — جالعىز داۋلەت. سونىڭ مايدانعا بارۋىن ەستىگەن جۇرت، تاربيە مەن ايبارشادان گورى سىربايدى قاتتى ايادى.
— تۋماسا دا تۋعانداي جاقسى كورىپ جۇرگەن ۇلى ەدى، — دەستى ولار، داۋلەتتىڭ مايدانعا كەتۋىن تاربيە قالاي كوتەرۋى تۋرالى ءسوز قىلعاندا، — وندا ارينە، قايعىرار، كوز جاسىن كول قىپ جىلار دا، ءبىراق، ءوز ىشىنەن شىقپاعاننىڭ اتى — شىقپاعان... جىلار-جىلار دا باسىلار...
— ايبارشانىڭ داۋلەتتى جاقسى كورەتىنى راس، — دەستى ولار، — ەكەۋىنىڭ باياعىنىڭ عاشىعىڭداي ءبىر-بىرىن ولەردەي جاقسى كورۋىندە دە كۇمان جوق. ءبىراق، جاستىڭ اتى جاس. ول دا شىنىمەن جىلار... ساعىنار... كوزىنە شەپ تە سالماس..، دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى داۋلەت ءتىرى بولسا عانا... «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، الدا-جالدا داۋلەت مايداندا قازا تاپسا؟.. سوندا ولگەن ارتىنان ولە مە ءول؟.. عاشىق جىگىتىن جوعالتقان قىز جالعىز وسى عانا ما ەكەن؟.. وزگە عاشىق قىزدار جىلاپ-جىلاپ بارىپ، اقىرىندا جاڭادان جار تاپسا، ايبارشا دا سول جولدان شىعىپ قايدا بارادى؟..
— «سىرەكەڭ شە؟» — دەگەن سۇراۋعا جۇرتتىڭ ءبارى دە اسا قينالىپ جاۋاپ بەردى. سوندا، ولاردىڭ ءسوزى قۇيىلعان ارنا: «جان دەگەندە جالعىزى. ەگەر ءتىرى كەلسە جاقسى!.. ءتىپتى، كەمتار بوپ كەلسە دە!.. ەگەر كەلمەسە شە؟.. وندا سىربايدىڭ جالعىز اياق اسىنىڭ توگىلگەنى ەمەس پە؟!. قاراشىعى سۋالعانى ەمەس پە؟.. ونىڭ ارجاعىندا، سىربايدا نە تىرشىلىك بار!..»
سونداي ويداعى جۇرت، داۋلەتتىڭ اتتانار كۇنىنە اسا ۇرەيلى كوزبەن قارادى، «قوشتاساردا جۇرەگى جارىلىپ كەتپەسە نە قىلسىن!» دەپ قورىقتى...
حالىقتىڭ ۇعىمىندا «ەر» بار دا، «ەركەك» بار. «ەر» دەپ حالىق قاتارداعى ەركەكتەن جۇرەگى ۇلكەن، ءىسى وزىق، قىلىعى ەرەكشە ادامدى ايتادى دا، «ەركەك» دەپ جابايى ەر جىنىستى ادامدى ايتادى. ءبىراق، سولاي ويلاي تۇرا، حالىق ەركەكتىڭ دە ەركەگى بار دەپ سانايدى: پالەندەي وزات ءىسى بولماعانمەن، قايعى كەلسە قارسى تۇرا بىلمەسە، قىزىق كورسە قۇراق ۇشا قويسا، ونداي ەركەك، ايەلدى ەردەن كەم سانايتىن بۇرىنعى زاماننىڭ تىلىندە ەركەك ەمەس، «قاتىن». ەركەكتىكتىڭ بەلگىسى-— قايراتتىلىق، قايعىعا دا، قۋانىشقا دا توزىمدىلىك...
ءبىزدىڭ سىرباي، ءوزىن ەشۋاقىتتا «ەرمىن» دەپ ساناعان دا، ونداي اتاققا ۇمتىلعان دا ەمەس؛ ال، «ەركەكپىن» دەگەن ويدى كەم، كەۋدەسىنە تولتىرا ساقتاپ، ءومىر بويى ولقىلانعان دا ەمەس؛ سوندىقتان، باسىنان نەلەر اۋىر كۇندەردى وتكىزە جۇرە، ارجاعىنان ءتىپتى ءبىر لىقىپ كەلىپ، ەرىكسىز شىعىپ كەتپەسە، كوزىنە جاس العان پەندە ەمەس.
بىرەۋلەر:
— ە، كۇتسە قايتەر دەيسىڭ. بالاڭنىڭ اسكەرگە جۇرەتىنىن بىلەدى عوي، — دەپ ەدى:
— جوق، ءجۇدا ۇيات بولادى ول، — دەدى سىرباي، — جانە بىلاي دا از شىققان ەگىننىڭ باسى ءتۇسىپ جاتىر.
داۋلەت ارمياعا كەتەدى دەگەلى جىلاپ، وكسي-وكسي داۋسى قارلىققان تاربيە سىربايدى ۇرسىپ توقتاتۋ نيەتىمەن:
— كە... كە... كەش... كەشى... — دەپ، «كەشىگىپ قالدىق» دەگەن سىربايدىڭ ءسوزىن كەكەتىپ قايتالاماق بولىپ ەدى، كوزىنەن اقتارىلعان جاس كومەكەيىنە دە قۇيىلعانداي، قاقالىپ -شاشالىپ، «كەشىگىپ» دەگەن ءسوزدى دە بولشەكتەپ بىتىرە المادى.
تاربيەنىڭ داۋلەتتى شىن جاقسى كورۋىنە يمانى الداقاشان بەكىگەن سىرباي، ونى ىشتەي اياعانمەن، قايرات بەرگىسى كەپ:
— بۇل نە، شالا پىسكەن ەكپەدەي ءجۇدا، ءىسىنىپ وتىرعانىڭ! — دەدى جەكىگەن داۋىسپەن، — بالا تىلەۋلى جولعا بارا جاتقاندا، ءجۇدا، جاماندىق شاقىرىپ جىلاعانىڭ نە قىلعانىڭ!..
كەشەدەن بەرى ۋاتۋ ايتقانداردىڭ بىرەۋىن دە تىڭداماي وتىرعان تاربيەنىڭ قۇلاعى «جاماندىق شاقىرىپ» دەگەن سوزگە ەلەڭ ەتە قالدى. سونىسىن بايقاعانداي:
— ءتايت ءارى، ءجۇدا ىركىتتەي كوپىرشىمەي، — دەدى سىرباي، ايەلىن شيراتا تۇسكىسى كەپ، — بىلمەيسىڭ بە بالانىڭ ءجۇدا، قايدا اتتانعالى وتىرعانىن؟ تۇتەگەن وقتىڭ وتىنە بارا جاتقان جوق پا ول؟ تىلەۋىن تىلەمەيسىڭ، جاماندىق شاقىرعانشا!.. قوي ءارى، اۋزىڭدى بولپىلداپ، القىمىڭدى كۇركىلدەگەن كەپتەردەي ىسىندىرە بەرمەي!.. ودان دا، ءجۇدا، تىلەۋ تىلە دە، اماندىقپەن كەرۋگە جازسىن دەپ، بەتىنەن ءسۇيىپ قۋانىشپەن اتتاندىر!..
— ە، باسە، سولاي دەشى! — دەپ كوپشىلىك دۋ ەتە قالدى...
سىربايدىڭ بەلىنەن تۇسپەيتىن: قىنى، باسقا دا قاجەتتى سالپىنشاعى كوپ، جەزگە جاپقان كۇمىس اشەكەيى ءسۇرتىلىپ بىتۋگە جاقىنداعان قازاقى كىسەسى بولۋشى ەدى. ءتاس-تۇيىن قىپ بايلاپ العان سول كىسەنى، ايەلىن جۇباتىپ وتىرىپ سىرباي شەشە باستاعاندا، ۇيدەگىلەرگە «بالاسى اتتانعانشا وتىرا تۇرعىسى كەلگەن عوي» دەگەن وي كەپ كەتتى. سول كىسەسىن تۇرەگەپ تۇرىپ شەشكەن سىرباي، جەرگە تىزەرلەي وتىرا بەرىپ، موينىنا سالدى دا:
— كانە، بالام، كەتەر قولىڭدى! — دەدى، ءوزى ەكى قولىن الدىنا قاراي سوزا، الاقانىن جايا بەرىپ.
داۋلەت تە، ۇيدەگى باسقالار دا قولدارىن جايدى.
— بالام! — دەدى سىرباي، باسىن شالقايتا، ەكى كوزىن تارس جۇمىپ تۇرىپ، — سەن سياقتى الىس جولعا شىققان ادامعا بۇرىن ءجۇدا «جورتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ بولسىن» دەپ باتا بەرەتىن ەدى. ودان باسقا نە ايتايىن. لايىم دا، جاۋدى جەڭىپ، امان قايت. «جورتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ قىدىر بولسىن!»
الاقاندارىمەن بەتىن سيپاعان سىربايعا ەرە، ۇيدەگىلەر تۇگەل بەتتەرىن سيپادى.
— ال، بالام، مەن دە جۇرەيىن، سەن دە ءجۇر، — دەدى سىرباي تۇرەگەلىپ، كىسەسىن تاعى دا تاس بۋىنىپ، — «جولاۋشىنىڭ اقىسى جۇرسە ونەدى» دەگەن.
— دەگەنىڭدى ىستەدىڭ عوي، ەندى، — دەدى، بولبىراعان بويى جينالىپ قالعان تاربيە سىربايعا، — داۋكەندە نەڭ بار، ءوزىڭ جۇرە بەرمەيسىڭ بە.
— توقتاتىپ قايتەسىڭ، ءجۇدا قالماسىن جولىنان، ەندى يمان كەلسىن دەپ تىلە. ەگىن جابدىعىمەن ستانسياعا بارا المايىن دەپ وتىرمىن. بۇل بالانى بەس-ون شاقىرىم جەرگە ۇزاتىپ كەلگەننەن تۇسەرى نە؟ ودان دا، ءجۇدا وسىلاردىڭ جاۋدى جەڭۋگە كەرەكتى جابدىقتارىن ازىرلەيىك تە. ءبارى-بىر جۇرەتىن بولعان سوڭ، ۇيدەن بولسا دا، قولدان اتتاندىرايىن.
بۇل سوزگە تالاسۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن ۇققانداي، اۋەلى داۋلەت، ودان كەيىن تاربيە، ودان كەيىن ۇيدەگى باسقالار تۇرەگەلىستى. سولاردى باستاي، سىرباي دالاعا شىقتى. ستانسياعا شەيىن سالت ءمىنىپ بارىپ قايتارماق بوپ، داۋلەت وزىمىزگە بەلگىلى جورعاسىن ەرتتەپ، ەسىك الدىنا بايلاپ قويعان. سىربايدىڭ ۇيىندەگى تىسقا شىقسا، ۋاقىتشا كلۋب جاساعان استىق سارايىنىڭ ماڭايى قاپتاعان جان ەكەن. الدەكىمدەردىڭ مۋزىكالىق قۇرالدارعا ويناعانى، ءان ايتقاندارى جەتىلىپ تۇر. سونداي ساۋىقتى سىرباي ۇناتپايتىن ەدى.
سىرباي ايبارشاعا، اسىرەسە بۇگىن ىشتەي اسا قالۋ. ونىڭ بۇدان بۇرىنعى كوڭىلدى قالپىن «وزدەرىنىڭ زاڭىنا باعىنىپ ىستەپ جۇرگەنى بولار» دەپ كەشىرەتىن سىرباي، ءدال بۇگىن، داۋلەت ۇيىنەن ءبىرجولا ارمياعا اتتاناتىن كۇنى دە وزگەرتپەگەن سوڭ، ىشىنەن «ياپىراي، اقىلدى بالا بولاما دەسەم، اۋمەسەر بىرەۋ بولار ما، بۇل قاي ساناسىزدىق؟!» دەپ كەيىدى. ونىڭ بۇلاي كەيىپ جۇرگەنىن ايبارشا بىلمەگەن جوق. «بىلگەندە قايتەيىن، — دەدى ول سىرلاس، اسىرەسە، داۋلەتكە، — شالدىڭ كوڭىلىنە قاراپ، مەن ازا تۇتا قويايىن دا، بۇگىلىپ جاتىپ الايىن، سوندا ودان ونەرى نە؟ جانە كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى بولا تۇرا مەن سويتسەم، وزگە قىزدار قايتپەك؟..»
راسىندا، جايراڭداعىسى كەپ جايراڭداپ جۇرگەن جوق ەدى ايبارشا، ارمياعا الىناتىن جاستاردى ويىن-ساۋىقپەن جونەلتۋ تۋرالى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداعاندىقتان جانە جۇبايلارىنان ايرىلاتىن وزىندەي جاس ايەلدەرگە مۇرىندىق بولعىسى كەلگەندىكتەن جايراڭدايتىن. ايتپەسە، داۋلەتتىڭ مايدانعا كەتۋىنە قايعىرماعانىمەن، «امان كەلسە جاقسى، ەگەر كەلمەسە؟..» دەگەن وي تۇسكەندە جۇرەگى قىرىققا پارشالادى. وعان، ىشىندە جاساپ وتىرعان مىنا دۇنيەنىڭ قىزىعى داۋلەتپەن عانا قىزىق سياقتى. «ەگەر داۋلەت بولماسا، — دەيدى ول شىن سىرلاس، — وزگەنىڭ قىزىعىنا مەن ورتاق بولماي-اق قويدىم. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەيدى عوي قارت ادامدار، داۋلەتتىڭ جاماندىعىن كورمەي-اق قويايىن. ەگەر كورەتىن كۇن تۋدى ما، مەنى ءتىرى بولادى دەپ ويلاماڭدار!»
داۋلەت ۇيىنەن اتتاناردا ايبارشانىڭ ول ۇيگە جولاماي كلۋبتا بولۋىنا سەبەپ — تۋىسقاندارىنىڭ، اسىرەسە، تاربيە مەن دامەتكەننىڭ نە حالگە ءتۇسۋىن كوز الدىنا كەلتىرگەندىك ەدى. داۋلەت ۇيدەن شىققاندا، اكەسىنىڭ، عانا سىر بەرمەۋىنە ايبارشانىڭ كوزى جەتەدى دە، وزگەلەرىنىڭ، اسىرەسە، تاربيە مەن دامەتكەننىڭ «جالعىزىم-اۋ، ءبىزدى تاستاپ قايدا باراسىڭ» دەپ ەگىلە، زارلانا اڭىراۋىن جاقسى بىلەدى؛ سول حالدە سولاردىڭ قاسىندا بولسا، ونسىز دا تىرسىلداپ تونىنا سىيماي جۇرگەن شىدامى جىرتىلىپ كەتەر دەپ قورقادى ايبارشا. وسى ويىن ول داۋلەتكە ايتقاندا:
— سونىڭ دۇرىس، ايىم، — دەدى داۋلەت.
ۇيىندەگى داۋلەتتى اتتاندىرماق بوپ سىرتقا شىققاندا، ايبارشا كلۋبتىڭ الدىنا تاسالانا بەردى؛ ءبىراق، ساۋىقتى باسقارۋىن دوعارمادى. سول ارادا سىرناي، دومبىرا، گيتارا قۇرىلعان وركەستر دە وينالىپ جاتىر، حور مەن ءان دە ايتىلىپ جاتىر، بىرەۋلەر بيلەپ تە جاتىر... ايبارشانىڭ سىرباي ۇيىنەن شىققاندارعا ەلەگىزبەۋىن اركىم ءارتۇرلى جورىدى.
— ءداتىم شىداماس دەپ قاشقالاقتاۋى عوي، — دەدى بىرەۋلەر.
— ءتايىرى، مىناۋ دالاڭداعانىنا ءماز بولاتىن اقىلى جوق قىز ەكەن عوي، — دەدى ەكىنشىلەر.
— داۋلەت پەن وسى قىزدىڭ اراسىندا سالقىندىق ءتۇسىپتى دەگەن ءسوز بار دا، سول راس بولعانى ما؟ — دەدى ۇشىنشىلەر، — ايتپەسە، كومسومولەس دەگەنمەن، ول دا وزگەمىز سياقتى جۇرەگى، باۋىرى بار ادام ەمەس پە؟ كوڭىلى باياعىداي بولسا، ەكى تالايعا كەتىپ بارا جاتقان كۇيەۋىنىڭ قاسىندا نەگە بولمايدى.
ايبارشانىڭ، قىلىعىنا، اسىرەسە، ۇيىنەن شىققان داۋلەتتى كورگەندە تاسالانا قويعان قىلىعىنا قايران قالا وتىرا، كلۋب ماڭايىنداعى كوپشىلىكتىڭ كوزى وندا بولعان جوق، سىربايدىڭ ۇيىندە بولدى. سونداعى كورگەندەرى: ۇيدەن شىققان توپتان ءبىر ادام ءبولىنىپ، ەسىك الدىندا شوگەرۋلى جاتقان تۇيەگە ءمىندى دە، ءارى قاراي جونەلە بەردى.
— ە، بۇ قايدا بارادى؟! — دەپ تاڭدانىستى قاراپ تۇرعاندار، — بالاسىن شىعارىپ سالماي ما ەكەن!..
ەسكى قوراسىنا بۇرىلعىسى كەلگەن تۇيەنى سىرباي ىرقىنا جىبەرمەي، داريانىڭ يىرىمىنە قاراي بۇرىپ الىپ كەتتى. اۋىلدان شىققان سوڭ، قايدا باراتىنىن شامالاعان تۇيە، سىربايدىڭ ەتىكتى اياعىن قابىرعاسىنا تەپەڭدەت، تەك اندا-ساندا ارتتاعى بوتاسىنا عانا الاڭداپ، داعدىلى جاققا ءجون تارتتى.
ۇيىنەن شىققالى ارتىنا قاراماعان سىرباي، ەسكى قونىستان شىعا دا قارامادى. اۆگۋستىڭ ورتا كەزىندە دە ءبىر تاسىپ قوياتىن سىرداريا، سىرباي جاعاسىنا كەلگەندە، كەمەردى تولتىرا، ەكپىندەي اعىپ جاتىر ەكەن، جاعادا پاروم جوق. «ول قايدا؟» دەگەندەي سىرباي جان-جاعىنا قاراسا، پارومدى ارعى جاعاعا جەتەكتەپ اپاراتىن ارقانى ءۇزىلىپ جاتىر، ءوزى ارعى جاعادا تۇر.
سىربايدىڭ تۇيەسى مالتىعىم بولۋشى ەدى. داريا قانداي قاتتى تاسىپ جاتپاسىن، اياقتارىن اعىستىڭ ىعىنا بەرە، سۋعا قابىرعاسىنان جاتا قاپ مالتىعاندا، سۇڭگۋىر قايىقتاي زىرلايتىن جانە اعىس قالاي ۇيىرىلدىرگەنمەن، ارعى جاعادان ارقانمەن تارتقانداي-اق نىسانالى جەردەن تۇپ-تۋرا شىعاتىن.
سول ويدا وتىرعان سىرباي، تۇيەسى داريانىڭ ارعى شەتىنە جاقىنداعانىن اڭعارماي دا قالىپتى. ارعى جاق قايىرلاۋ بولاتىن ەدى. زىمىراپ مالتىپ كەلە جاتقان تۇيە، قابىرعاسى قايىردى سۇزگەندە «اف!» دەپ ءبىر باقىرىپ قالدى دا، تۇرۋعا ىڭعايلانا بەردى. سىرباي تۇيەدەن تۇسە قالدى. داريانىڭ جيەگىنە ءالى دە ەلۋ ادىمداي بولعانمەن، بۇل ارانىڭ سۋى ادامنىڭ تىزەسىنەن عانا كەلەدى ەكەن. سىربايدىڭ قايران قالاتىنى، الپامساداي اپ-اۋىر تۇيە، قابىرعاسى جەر سوقپاسا بولعانى، قانداي تايىز سۋ بولسا دا جەپ-جەڭىل مالتي بەرەدى. بوتا دا ەنەسىنە ەرە تۇرەگەلدى. ءبىراق، سۋدىڭ قاتتى اعىسىنا شىداي المادى ما، الدە قورىقتى ما — جەل شايقاعان قايىقتاي، تۇرعان ورنىندا تەڭسەلە باستادى. سىرباي:
— مىنا بار بول، ءجۇدا قايتەدى؟ — دەدى دە بوتانى جەتەكتەپ كورىپ، ىرقىنا جۇرمەگەن سوڭ، — ءجۇدا بار بول سەن، بار بول! — دەپ ارقالاپ الا جونەلدى.
جاعاعا شىققان ول، ەتىگىن كيدى دە تۇيەسىن جەتەككە الىپ ءارى قاراي جاياۋ جونەلدى. ارعى جاعا بەلەستى قۇمداقتاۋ بولۋشى ەدى. قۇمعا وسكەن قالىڭ سەكسەۋىلدىڭ دارياعا تاقالعان تۇسىن، تۇرعىن ەل وتىنعا الىپ سيرەتىپ، جىڭىشكە بولماسا، جۋانى كەزدەسپەيتىن. تەك داريادان ەكى-ۇش شاقىرىم شىققاننان كەيىن عانا، ءبىر ادىردىڭ باسىندا، جولدىڭ ناق جيەگىندە، ەل «اۋليەنىكى» دەپ اتايتىن مولانىڭ ۇستىنە شىققان جالعىز عانا جۋان سەكسەۋىل تۇراتىن؛ جۇرت ونى كيەلى سەكسەۋىل كەرىپ كەسپەيتىن، ونىڭ قانشا جاساعانىن بۇل ەلدە بىلەتىن كىسى جوق جەتپىستى القىمداپ قالعان سىربايدىڭ بالا كەزىندە دە بۇل وسىنداي سەكسەۋىل ەدى، ءالى سول قالپى!.. ۇستىنە سەكسەۋىل وسكەن قابىردىڭ قاي «اۋليەنىكى» ەكەنىن دە جان بىلمەيدى. «سوعىستا ولگەن اۋليە ەكەن» دەگەن لاقاپ بار، قاي سوعىس ەكەنى ءمالىمسىز... ءاتى-جونىن بىلمەگەنمەن، ەسكىلىكتى ادامدار، وسى قابىردىڭ تۇسىنان ەتىپ بارا جاتىپ، جاياۋ بولسا وتىرا قاپ، اتتى بولسا تۇسە قاپ دۇعا وقيدى. سەكسەۋىل بۇتاقتارىنىڭ اراسىندا، نە زاماننان بەرى قارلىعاشتىڭ ۇياسى تۇرادى، وعان جان ادام تيمەيدى...
— ورالساڭ ورال، — دەدى سىرباي، تىستەنە سويلەپ بولسا دا قۇتىلماسسىڭ ەندى.
جىلاندى جەلكەسىنەن ءبىر اياعىمەن باسىپ تۇرعان سىرباي، ەكىنشى اياعىمەن باسىن ەزەيىن دەپ ءبىر ىڭعايلاندى دا، «وسى نەگە قۇلادى جوعارىدان؟ الدە، ءداۋىت كوزىن شىعاردى ما ەكەن؟» دەپ ەڭكەيىپ قارادى. جىلاننىڭ ەكى كوزى دە شودىرايىپ، اپپاق بوپ شىعىپ كەتىپتى.
— ءىم-م! — دەدى ول ىڭىرانا دىبىستاپ، — كوزىڭدى اعىزعان ەكەن عوي ءداۋىت!..
سىرباي ەتىگىنىڭ تابانىمەن جىلاننىڭ باسىن ەزگەندە، قونىشىنا ورالعان قۇيرىعى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇستى.
— ءا، ءولدىڭ بە؟ — دەدى سىرباي.
سىرباي سول ارادا جىلانعا ءبىر، قارلىعاشتىڭ ۇياسىنا ءبىر قاراپ تۇردى. جاۋىنىڭ جەڭىلگەنىنە ماستانعانداي، قارلىعاش ەكى بالاپاننىڭ ورتاسىندا موينى قىلتىڭداپ وتىر... ەزىلگەن باسىنان قانى اعىپ، شۇبالا ولگەن جىلان جاتىر... سولارعا قاراپ تۇرىپ، «مەنىڭ بالامدى دا شاعۋعا ۇمتىلعان جىلان وسىلاي جانشىلار ما ەكەن!.. مەن دە داۋلەتىمنىڭ قاسىندا اناۋ قارلىعاشتاي شاتتانىپ وتىرار ما ەكەم!..» دەپ اۋىر ويعا كەتتى.
— يا، سىرەكە، نەعىپ تۇرسىز؟ — دەستى كولحوزشىلار.
— جاي، — دەي سالدى، ەسى جاڭا عانا كىرگەن سىرباي.
ول وتتا جۇرگەن تۇيەسىنە باردى دا، جەتەكتەپ اپ، جاياۋ ەگىن جاققا تارتتى.
داۋلەت تۋعان كۇنى سىرباي: «و، جاساعان، — دەپ تىلەگەن ەدى، — مەنى از، نە كوپ جاسات دەپ تىلەمەسپىن، تەك ۇزاق جانە باقىتتى جاستى مەنىڭ مىنا نارەستەمە بەرسەڭ بولعانى!..» سولايشا تىلەگەن جالعىز ۇلى بۇگىن مايدانعا اتتاندى. بۇعان دەيىن اتتانعانداردىڭ كەيبىرىنەن «قارالى قاعاز» كەلگەندە، زارەسى ۇشقان سىرباي: «جاساعان، ماعان ەستىرتە كورمە، مۇنداي قاعازدى!» دەگەن تىلەككە اۋعان ەدى. تۇيەسىن جەتەكتەگەن ول ەگىن باسىنا دا وسى تىلەۋمەن كەلدى.
— ال، جۇرت، ءجۇدا، ىسكە كىرىسەمىز دە ەندى، — دەدى، داۋىسپەن، — شيراڭدار. ءبىر تاۋەكەل. اماندىعى بولسا دا، جاماندىعى بولسا دا كۇتىپ العاننان باسقانىڭ ءجۇدا كەرەگى نە؟ كىم ەكەنىن ۇمىتتىم، و زاماندا، ءبىر جاقسى كىسىنى جاۋلارى جانعان وتقا لاقتىرعان ەكەن دەيدى، سوندا ساۋىسقان الگى جاقسىعا قاستىعىن بىلدىرمەك بوپ، وتتى ءجۇدا، قىزدىرۋعا ءشوپ-شالام تاستاسا، قارلىعاش «دوستىعىمدى كورسەتەم» دەپ، ءجۇدا، قاناتىمەن سۋ سەپكەن ەكەن. سول سياقتى، مىناۋ، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە سوعىس ورتىنە، قارلىعاشتاي قاناتىمىزبەن، ءجۇدا، سۋ سەبەيىك!.. ول سۋىمىز — مىنا شىعىمى ناشار ەگىندى «قىزىل جەلگە» ۇرىندىرماي جيناپ الۋ.
سىربايدىڭ «قىزىل جەلگە» دەگەنى. ادەتتە، كۇزگە قاراي وڭتۇستىكتەن ەسەدى، ەكپىنى قاتتى، لەبى ىستىق بولادى. ەل ودان قاتتى قورقادى. ەگىننىڭ، اسىرەسە كۇرىشتىڭ ءدانىن قولمەن ۋقالاعانداي ءتۇسىرىپ، قۇر سويديعان ساباعىن عانا قالدىرادى. وتكەن جىل، كۇرىشتى ورىپ بىتىرۋگە جاقىنداعان كەزدە «قىزىل جەل» سوعىپ، گەكتارىنان جيىرما سەنتنەرگە شەيىن ەنىم بەرە مە دەپ دامەلەنگەن كەيبىر جەردەن تورت-بەس سەنتنەر عانا شىققان.
بيىلعى جىلدىڭ از عانا ەگىنىن «قىزىل جەل» سوعىپ، كوزدى اعارتار دەگەن قاۋىپپەن سىرباي قاراماعىنداعى ادامدارعا دامىل بەرمەي ەگىندى كۇنى-تۇنى وردى. سوندا دا جۇمىسى قارقىنداي قويعان جوق.
— ءجۇدا، قالاي قارقىنداسىڭ — دەپ كەيىدى ول، «بۇل قالاي؟» دەگەندەرگە، — ەگىن باۋلاۋعا جارايتىن قارۋلى ەركەك ازعانتاي، كوپشىلىگى ءجۇدا قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، كارى-قۇرتاڭ... ولارمەن نە ءىس ءونسىن!..
سىرباي ءسۇيتىپ جۇمىستان مويىن بۇرماي، ەگىن جيناۋدى اياقتاۋعا تاقالعان كەزدە، اۋلىنان شاپقىن كەلدى.
— داۋلەتتەن تەلەگرامما! — دەپ ايقايلاپ كەلدى، شاپقىنشى بالا.
— ە، نە دەپتى؟ — دەپ داۋرىعىستى جۇرت.
— تاشكەنتتەن موسكۆاعا قاراي جۇرەمىز دەپتى. ەرتەڭ كەشكە اۋىلدىڭ، تۇسىنان ەتسە كەرەك. توسىپ الام دەپ، ايبارشا ستانسياعا كەتىپتى. «وتكەم مەن اپكەم تەز جەتسىن» دەپ كىسى جىبەرىپتى. تاربيە اپام مەنى جىبەردى، اتاما تەز كەلسىن دەدى!
— جالعىز داۋلەت دەيسىڭ بە، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وزگە جىگىتتەرى دە بار بولار، ونىڭ قاسىندا، — دەستى بىرەۋلەر.
اركىم ءارتۇرلى ءسوزدى ايتىپ داۋرىعىپ جاتقاندا، سىرباي:
— توقتاڭدار! — دەپ اقىرىپ قالدى.
كوپشىلىك توقتاي قالدى.
— مەن دە بارمايمىن، ءجۇدا، ەشكىم دە بارمايدى، —-دەدى سىرباي اينالاسىنا الارا قاراپ.
بارعىسى كەلگەن بىرەۋلەر قىڭقىلداپ ەدى:
— ال، باردىق، — دەدى سىرباي، — كوزدىڭ جاسىن، ءجۇدا ءبىر-بىر سىعىپ، قوش ايتىستىق. وندا نە ءبىتتى؟
— بىتكەنى سول، — دەدى سىربايعا باتىپ ءسوز ايتاتىن قارتاڭ بىرەۋى، — بالالارىن كورەدى، ءبىر كورۋگە زار بوپ جۇرگەندەر...
— ال، كوردىك، ءجۇدا، سوندا نە ءبىتتى! ءجۇدا، تۇك تە بىتپەيدى. قاجىعان ۇستىنە قاجيسىڭ. ءجونسىز قاجۋدىڭ، ءجۇدا، كەرەگى نە؟ تۇككە دە كەرەگى جوق. اسكەرگە كەتكەن جاستاردىڭ بىزدەن تىلەگى — قاجۋ ەمەس، ەگىندى تەز جيناپ ازىق جونەلتۋ، كۇننىڭ، رايى ىڭعايسىزدانىپ بارادى، ءجۇدا، داۋىل كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن. مەن دە، ەشقايسىڭ دا، ءجۇدا ەشقايدا بارمايمىز.
وزگەلەر جالىنىپ تا، رەنجىپ تە، ۇرسىسىپ تا كورگەنمەن بولمايدى» دەپ باسىن شايقاۋدان سىرباي وزگەرمەدى. اقىرى ول جەڭدى دە، شاپقىشى بالا قايتىپ كەتتى.
جۇمىسقا تاراعاندار، سىربايدىڭ بۇل قىلىعىنا ءارتۇرلى باعا بەرىستى.
— مىناۋىڭ سەكسەۋىلدەي قاتىپ قالعان بىردەمە ەكەن قوي!.. — دەستى بىرەۋلەر، — مۇندا اكەلىك جۇرەك جوق ەكەن عوي!
— مۇنىڭ، دۇلەي بوپ شىقتى! — دەپ كىنالادى بىرەۋلەرى.
سايىپ كەلگەندە، كوپشىلىكتىڭ سىرباي تۋرالى قۇيىلعان پىكىرى:
— مۇنىسى قاتتىلىق ەمەس، ەركەكتىكى شىركىن، شىن ەركەك ەكەن عوي بۇل!..
بەسىنشى تاراۋ
ەڭ قىمبات AHA
سوعىس سالدارى كانال قۇرىلىسىنىڭ ەكپىندى قارقىنىن السىرەتكەن جوق. قۇرىلىسشىلار سوعىستىڭ العاشقى كۇنىندە بەرگەن ۋادەسىنەن تايمادى — ارميا قاتارىنا الىنۋشىلار باسقالارى جۇمىستان كەتپەدى، تۋعان-تۋىستارىن دا مايدانعا وسى ارادان جونەلتتى. گازەتتەر، راديولار جاۋدىڭ كۇن ساناپ ىلگەرى سۇعىنۋىن حابارلاپ تۇردى، ءبىراق، قۇرىلىسشىلاردىڭ ساعى ودان سىنعان جوق. جاۋدىڭ وتاننان قۋىلۋىنان ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. نامىستى جىگەرمەن قيمىلداۋشىلاردى ىشىنەن جاڭا رەكورد جاساۋشىلاردىڭ اتتارى اۋداندىق جانە وبلىستىق گازەتتەردە ءالسىن-السىن جاريالاندى...
سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرى، قارۋلى ەركەكتەر مايدانعا توپ-توبىمەن شاقىرىلا باستاعاندا، قۇرىلىس جۇمىسىنا كەدەرگى كەلەدى ەكەن دەپ قورىققان بايجان، ءبىرازدان كەيىن ول قورقىنىشتان ارىلدى، جاعداي اسا اۋىر بولعانمەن، قۇرىلىسشىلار سوعىستىق ەگىستى قامتاماسىز ەتەتىندىگىنە كوزى ەركىن جەتتى؛ سوندىقتان ول، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، بار ىنتا-جىگەرىن جۇمساپ، قۇرىلىس جۇمىسىنا باسشىلىق ەتتى.
ونىڭ ەڭ شۇعىل كىرىسكەن جۇمىسى — كانال قۇرىلىسىنىڭ سالالارىن كەزەككە قويىپ، العاشقى كەزەكتەردە قاي سالالاردى ورىنداۋ، پلاندا بولدى. سوعىسقا كەرەكتى ەر -ازاماتتىڭ ءالى دە الىنىپ بولماعانى وعان ايان، سونى ەسكە الا وتىرا پلان جاساعاندا، كانالدى سوعىس كەزىندە مويىنقۇمنان ءارى اسىرىپ اكەتۋگە مۇمكىندىك جوق، وعان ادام كۇشى دە، ماتەريال دا جەتپەيدى، سوندىقتان مويىنقۇمنان بەرگى بەتتى پايدالانۋدى پلاندا كەرەك، ول پلان، سوعىستىڭ تىلەگىنە جاۋاپ بەرە الاتىن بولۋ كەرەك. سونى تۇگەل جوسپارلاپ بولعان بايجان، وبلىسقا اپارعاندا وبكومنىڭ سەكرەتارى پلاندى قولدايتىنىن ايتا كەپ، بايجانعا قارابۋرا ماسەلەسىن ءالى دە بولسا كەڭ ويلانىپ، قورتىندى پىكىرىن پوليەۆويمەن ريزالاسۋعا تاپسىردى.
بيۋرودان كەيىن بايجان، سەكرەتار گۇلنار جونىندەگى ءبىر سىرىن ايتپاق بوپ وڭاشا قالدى. ول ايتايىن دەگەنى — بۇدان ءبىر جۇما بۇرىن گۇلنار بايجانعا مايدانعا بارۋعا ويىن بىلدىرگەن ەدى، «بارما» دەۋدىڭ رەتىن تاپپاعان بايجان:
— وندا ەكەۋمىز دە كەتەمىز دە، — دەگەن ەدى ايەلىنە، — مايدانعا ايەلى كەتكەندە، ەركەگى ۇيىندە قالۋعا ۇيات بولار.
— ول راس قوي، — دەگەن گۇلنار، — ءبىراق ساعان بارۋعا بولمايدى عوي.
— نەگە؟
— سەن باسقارىپ جۇرگەن جۇمىستىڭ مەملەكەتتىك زور ءمانى بار؛ ول ەڭ الدىمەن، وسى سوعىستىڭ وزىنە اسا كەرەكتى جۇمىس. سەنىڭ بۇل ورنىمدا ينجەنەر اتاۋلىنىڭ ءبارى يە بولا المايدى، مەنىڭ ورنىما حيرۋرگ اتاۋلىنىڭ قايسىسى بولسا دا جاراي بەرەدى.
ولار قانشا تالاسسا دا ءبىر پىكىرگە كەلە المادى. گۇلنار اۋداندىق ۆوەنكوماتقا مايدانعا بارۋدى تىلەنىپ ارىز بەردى؛ ءبىراق ونى بايجاننان جاسىردى دا، ارىزى ىسكە اسا قالعان كۇندە، ماماندىعى جونىنەن موبيليزاسياعا ىلىككەن تۇردە جىبەرۋىن ءوتىندى.
گۇلناردىڭ ارىز بەرۋىن سەزبەگەنمەن، ونىڭ مايدانعا كەتپەي تىنبايتىنىنا بايجاننىڭ يمانى كامىل ەدى. ۇزاق ويدان كەيىن بۇعان دا قارسى بولماعان بايجان باسىنا: «جاپ-جاس قالپىممەن، مەن نەگە قالام، قۇربى-زامانداستارىمنان ءبولىنىپ؟.. ورنىما كىسى تابىلمايدى دەگەن ءسوز بە؟.. نەگە تابىلماسىن... جاراي كەتەتىن ينجەنەر كانال «ىسىندا دا بار، سولاردىڭ ءبىرى جاراي كەتەر، نە سامارقانعا سالار، و دا باسقارا الادى، بولماسا، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ءوزىن قىستايمىن» دەگەن وي ۇيالاپ العان. سويتە تۇرا، كانال قۇرىلىسىن دا ول قيمايتىن، اسىرەسە، مىنانى قيىنشىلىق جاعدايدا تاستاپ كەتۋگە وبالسىناتىن...وسى ويلارىنىڭ ءبارىن دە سەكرەتار جاسىرماي ايتتى... سەكرەتار ونى اسىقپاي، ءسوزىن بولمەي تىڭداپ الدى دا:
— ءسوزدىڭ تۋراسىن ايتسام، — دەدى بايجانعا، — پارتيا مەن ۇكىمەت جۇكتەگەن زور مىندەتتەردى تاستاپ ساعان مايدانعا كەتۋگە بولمايدى. ونىڭ اتى — قيىندىقتان قاشۋ بولدى، ورىسشا اتى — دەزەرتيرلىك. بۇل ءسوزدىڭ اقىلعا دا، جۇرەككە دە جامان ەستىلەتىنىن بىلەسىڭ. سەنىڭ مايدانعا بارىپ كورسەتكەن ەرلىگىڭنەن مۇنداعى قۇرىلىستى باسقارۋى ءۇشىن كەم پايدا ەمەس... ال، سەنىڭ ايەلىڭنىڭ ايتقانى دۇرىس، ول، المالىقتىڭ كىشكەنە بولنيساسىنان گورى، مايداندىق گوسپيتالدا كوبىرەك پايدا كەلتىرەدى. ءبىراق، سول ج ۋ مىس ايەلىڭە وسىندا دا بار عوي. قىزىلوردادا جۋىردا اشىلدى. مايداندىق گوسپيتالدا كەزدەسەتىننەن باستاپ ەڭ اۋىرعا دەيىنگى جارالىلار وسى دا بار. سوندىقتان، ءبىزدىڭ جارالانعان جاۋىنگەرگە جاردەمدەسكىسى كەلگەن ايەلىڭە، مايدانداعى گوسپيتالدا قىزمەت اتقاردى.
«بۇل نە ەكەن؟» دەگەن ويمەن الىپ قاراسا، ىڭىردە قويا، ساپ ۇمىتىپ كەتكەن، گۇلناردىڭ ارمياعا باراتىن دوكۋمەنتتەرى ەكەن. دوكۋمەنتتەردى العاش كورگەندە شوشىپ قالعان بايجان، ەسىنە وبكوم سەكرەتارىنىڭ: «قىزىلوردا گوسپيتالىنا ورنالاسار» دەگەن ءسوزىن ءتۇسىردى دە، جاڭا عانا بۇرقانعان ويىن جادىراتىپ، دوكۋمەنتتەردى اۋدارىستىرا باستادى. وسى كەزدە الدەنەدەن ويانىپ كەتكەن گۇلنار، كوزىن كەڭ اشىپ قاراسا، باس جاعىندا تۇرەگەپ بايجان تۇر، قولىندا دوكۋمەنتتەرى!.. ساسىپ قالعان گۇلنار بويىن تەز جيناي قويدى دا:
— تۇسىنىكتى عوي، بايكەش؟ — دەدى.
— يا!..
— ەسىڭدە مە، بايكەش، — دەدى گۇلنار كروۆاتقا تۇسە بەرىپ، — «ەڭ قىمبات انامىز — وتان» دەيتىنىمىز؟
— ەسىمدە، گۇلىم...
— ەندەشە، ماقۇلدايسىڭ عوي، قولىڭداعى قاعازداردى؟..
— ول تۋرالى ويلانۋعا كەش قوي، گۇلىم.
كەۋدەسىنە باسىن سۇيەپ ەركەلەي قاراعان گۇلنارعا بايجان وبكوم سەكرەتارىنىڭ سالەمىن ايتىپ ەدى:
— بايكەش، — دەدى گۇلنار ەركەلەي تۇسكەن كەسكىنمەن، — ەڭ قىمبات انانىڭ شاقىرعان جەرىنە — مايدانعا بارايىن دا!..
التىنشى تاراۋ
قاربالاس شاقتا
بايجاننىڭ گۇلناردى قىزىلورداعا دەيىن شىعارىپ سالۋعا دا قولى تيمەدى.
سول كۇنى تۇسكە تارماسا كەلگەن پوەزبەن گۇلنار ءجۇرىپ كەتتى. ونى پوەزعا شەيىن عانا شىعارىپ سالعان بايجان رايكومعا كەلدى دە، ءماجىلىس جاساپ جاتقان بيۋروعا قۇرىلىسشىلاردى تاراتۋدىڭ پلانىن باياندادى. پلان بويىنشا، ءبىر-بىر ۇلكەن ۋچاستوكتەردە جينالىستار وتكىزىلىپ، تاراۋ تۋرالى جازىلعان بۇيرىق وقىلماق، كۇزدىگۇنى قايتا جينالۋ تۋرالى تۇسىنىكتەر بەرىلمەك، بۇل جۇمىستى ورىنداۋعا اۋداننىڭ بارلىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى شىقپاق.
بايجان ءوز سىباعاسىنا تيگەن ۋچاستوكتەردى ارالاۋعا شىققاندا، ونىڭ پاتەرىندە جالعىز مارفۋعا عانا قالدى؛ گۇلنارمەن قوشتاسىپ قالۋعا قىزىلوردادان بۇگىن كەلگەندى دە، گۇلناردىڭ وتىنىشىمەن، بايجاننىڭ پاتەرىن كۇتە تۇرۋعا قالىپ قويعان ەدى. بۇل ۇسىنىسىن گۇلنار ءتاربياعا ايتىپ ەدى. «ويباي، قارعام، ەستىرتە كەرمە، بۇل ءسوزىڭدى، — دەپ زىر ەتە قالدى ول، — ەگەر مۇندا قالسام، كەتە سالىسىمەن-اق سەن كوزىمە ەلەستەرسىڭ دە تۇرارسىڭ. سونان سوق مەن سانامەن سارعايىپ اعىل-تەگىل جىلاۋدان ەلەرمىن. مەنىڭ رەتىم كەلمەيدى، مارفۋعانى قالدىر». گۇلناردىڭ مايدانعا كەتۋىنە راسىندا، ەگىلە قايعىرعان ءتاربيا، «كوزدەن جونەلتۋگە ءداتىم شىداماس، شىراعىم، جونەلگەنىڭدى كورمەگىم ۇيىڭدە وتىرعان سياقتى بولارسىڭ ماعان، سەن جونەلمەي-اق، باحىتجاندى الىپ كەتەيىن، كوز الدىڭدا ونى قالدىرىپ كەتۋ ساعان دا قيىن بولار» دەپ اۋلىنا قايتىپ كەتتى.
جالعىز قالعان مارفۋعانىڭ كەڭ پاتەرگە دەنەسى سىيمادى. كەڭ كەۋدەسىنە جۇرەگى سىيمادى. ونداي حالگە مارفۋعا كەلمەس پە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ماڭىندا كوڭىلىن اۋلاپ كەتەرلىك ادام بولسا. ونداي ادام جاقىندا تۇگىل بۇكىل المالىقتا جوق، ءوز دەنەسىنە زورعا يە بولاتىن ازداعان كارى-قۇرتاڭدار مەن سولاردىڭ ماڭىندا قالعان بالالار بولماسا، ەگىن جيناسۋعا كەتپەگەن جان جوق، كوپ ۇيلەردىڭ ەسىكتەرى جابۋلى تۇر... ۇيىندە جۇمىسقا جاراماعاندىقتان عانا وتىرعان كەيبىر كەمپىر-سەمپىر كەلە قالسا، مارفۋعانىڭ قايعىسىن جەڭىلدەتۋ ورنىنا، مايدانعا كەتكەن جاقىندارىن ايتىپ، كەيبىرى «قارا قاعاز» العانىن ايتىپ اۋىرلاتىپ جىبەرەدى. وندايلارمەن جولىعۋدان مارفۋعا قاشاتىن بولدى...
مارفۋعانىڭ سوندايلىق اۋىر كۇندەرىنىڭ بىرەۋىندە، قالىڭ بۇلتتى جارىپ شىعا كەلگەن ايداي بولىپ، ۇيىنە ايبارشا كەلە قالدى. استىق جيناسۋ ناۋقانىندا جۇرگەن جولى بۇل پاتەرگە الدەقالاي سوقتى... بۇل جولى قايدان ەمەس، قۋانىشتان اعىل-تەگىل جىلاعان رايكومعا بارعان ايبارشا، زور قۋانىشتىڭ ۇستىنەن شىقتى: ونىڭ اتىنا داۋلەتتەن جاڭا عانا تەلەگرامما كەلىپتى، «تاشكەنتتەن مايدانعا بەتتەپ بۇگىن شىعامىز، ءبىزدىڭ ۇيگە حابارلاۋىڭىزدى وتىنەم» دەپ جازىپتى. تەلەگراممانىڭ تاشكەنتتەن بەرىلگەن ساعاتىنا قاراعاندا، داۋلەت بۇل ارادان ەرتەڭ وتپەك.
داۋلەتتى ساعىنىپ جۇرگەن ايبارشا بۇل حابارعا شەكتەن شىعا قۋاندى. بۇدان بۇرىنعى حاتتارىنا قاراعاندا، داۋلەت تاشكەنتتە تانكيستەر كۋرسىندا وقىپ جاتقان. ەندى تاشكەنتتەن قوزعالسا، ارينە، مايدانعا بەتتەۋىن، وعان جۇرەگى شىمىرلاي قالعانمەن، ايبارشا اقىلعا جەڭگىزدى دە، ءبىر كورۋىن دۇنيەگە بالادى.
قۋانىشتى ايبارشا، رايكومداعى قىزمەتىن ءبىتىرىپ بولىپ، راحمەتتى بايجاننىڭ ۇيىندە ءپىسىرىلىپ جاتقان تاماققا شاقىردى. وعان ريزالاسقان راحمەت، سىرباي مەن ءتاربياعا كىمدى حابارشىعا جىبەرۋدى اقىلداستى. ءوزى بارعىسى كەلگەن ايبارشاعا:
— ونىڭ، رەتى كەلمەس، — دەدى راحمەت، — ءبىزدىڭ اۋدانعا توقتاعالى كەلە جاتقان بالالار ەشەلونى بۇگىن كەشكە مۇندا جەتەتىن حابارىن الدىم، سەن كوميسسيانىڭ مۇشەسىسىڭ، ىشىندە بولۋىڭ كەرەك. حابارعا قاراعاندا، بالالار اسا جۇدەپ كەلە جاتقان سياقتى، ولاردى قابىلداۋ جۇمىسى جەڭىل بولمايدى.
سىرباي مەن ءتاربياعا داۋلەتتىڭ كەلەتىن حابارىن جەتكىزۋگە استان كەيىن ايبارشانىڭ اتىن سالت ءمىنىپ مارفۋعا كەتتى.
داۋلەت ارمياعا اتتانعالى، مارفۋعانىڭ كەڭ توعايعا بۇل ءبىرىنشى كەلە جاتۋى دا. قاتىناسقان كىسىلەر سىرباي تۋرالى «سەكسەۋىلدەي سىرەسىپ قاتقان قالپىنان ءجىبىر ەمەس» دەگەن حاباردى عانا اكەلەتىن دە، ءتاربيا تۋرالى، بىرەۋلەر «سانادان سارعايىپ ولەتىن» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «باسى جۇمىر پەندە ەمەس پە، كەندى ءتىپتى» دەسەتىن... سىربايدىڭ ەگىن باسىندا جۇرگەنىن مارفۋعا ەستىگەن. ءتاربيانى جۇرت «ۇيىندە» دەسكەن. سول ۇيگە جەتكەنشە مارفۋعا ءار ويدىڭ شىرماۋىندا كەلدى. ەڭ الدىمەن: «مەنىڭ بارعانىمدى قوش كورسە دۇرىس، — دەپ ءبىر ويلادى ول، — ەگەر قوش كورمەي، بۇرىنعىسىنداي قىرىن قاراسا قايتەم؟» ولاي ويلايتىنى، گۇلناردى قىزىنا سانايتىن ول، باحىتجاندى جيەنى كورىپ، ءتاربيادان قىزعاناتىن، سول قىزعانىشىن ول سەزدىرىپ تە الىپ، ءبىر رەتتە ەكەۋى رەنجىسىپ تە قالعان. «ءبىر ەسەپتەن قىرىن قاراماس تا، — دەپ جۇباتتى مارفۋعا ەزىن ءبىرازدان كەيىن، — باۋىر باسىپ العان بالانىڭ مەنەن ەندى نەسىن قىزعانادى؟..». سول بالانى الدانىش كورىپ وتىرسا دۇرىس -اق قوي، — دەگەن دە وي كەلدى وعان، — ويتپەي، ءوز بالاسىنىڭ قايسىسىمەن باسى قاتىپ، بوگدە بالانى كۇتىمسىز ۇستاپ وتىرسا قايتەم؟..» سوڭعى وي كوڭىلىن كوبىرەك توقىراتقان مارفۋعا، ەتەر باحىتجان كۇتىمسىز بولسا، ۇيىنە الىپ قايتۋعا بەكىندى.
مارفۋعا سول ويدا بارا تۇرسىن، ءتاربياعا ورالايىق. گۇلناردى جونەلتىپ ساپ، باحىتجاندى اپارعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە وعان ايبارشا كەلدى، سول كەشتە دامەتكەنگە ءبىر سويدىرىپ، ءتاربيانى ايبارشا قوناققا شاقىرتتى دا، قايىن ەنەسىن دە، شەشەسىن دە قالجىڭى ارالاس ول-پۇلدى ايتىپ كوڭىلدەندىرىپ الىپ ءبىر ساتتە ءتاربياعا:
— اپكە، مەن ساعان وكپەلەدىم، — دەپ باياعى ەركەلىك سالمەن بۇرتاڭداپ الدى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى، ەكى شەشە قوسىنان.
— داۋكەش ايتقان جوق پا ەدى، اپكە، ساعان، — دەدى ول، — سوعىستان امان-ساۋ كەلسەم، سەنەن ءبىر-اق نارسەنى سۇرايمىن، ول — ءبىزدىڭ قوراعا تىگىلگەن جەمىس اعاشىنىڭ وتىز ءتۇپ شىبىعى ءوز قولىڭنان ەسىپ تۇرۋى، وسىنى ىستەمەسەڭ وكپەلەيمىن» دەپ؟..
— ايتقان! — دەدى ءتاربيا.
— ەندەشە، ۋادەڭدى ورىنداعان جوقسىڭ، اپكە، — دەدى ايبارشا، — سۋارىپ تۇرماسا جاس اعاش قۋراپ قالماي ما دەپ داۋكەش كەتكەلى سۋارما. ارىقتى شاڭ باسىپ، بىتەلۋگە اينالىپتى. شىبىقتارىڭدى قۋراتىپ الساڭ، ەرتەڭ بالاڭ كەلگەندە نە ايتاسىڭ؟
مارفۋعانى ەرتىپ ءتاربيا ۇيگە كىرسە، تورگە ۇيىقتاتقان باحىتجان ويانىپ، ەسىككە قاراي ەڭبەكتەپ كەلەدى ەكەن. ءتاربيا ونى كوتەرىپ الدى دا، بەتىنەن ءبىر ءسۇيىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن قاراپ تۇرعان تەرەزەنىڭ پەردەسىن اشتى. تەرەزەگە تۋرا ءتۇسىپ تۇرعان كۇننىڭ ساۋلەسىنەن ءۇيدىڭ ءىشى جارقىراپ كەتتى. مارفۋعانىڭ باحىتجانعا كوزى تۇسسە، بالا نەداۋىر وزگەرىپ قاپتى: رەڭى قوڭىرلانىپتى، دەنەسى سومداپ، ەسە ءتۇسىپتى، كەشە شەشەسىن اتتاندىرعاندا عانا كىمگە تارتقانى بەلگىسىز ەت-جەڭدى بەتى، ءقازىر ايقىنداپ، اكەگە قاي جەرى، شەشەگە قاي جەرى تارتقانى بىلىنە باستاپتى.
باحىتجانعا قاراپ تۇرعان مارفۋعانىڭ سۇيگىسى كەپ، اۋزىن تامسانا قالدى. ونى سەزگەن ءتاربيا تالپىنعان بالاعا:
— ءا، ناعاشىڭدى ساعىنايىن دەپ پە ەڭ؟ بارا عوي، ەندەشە! — دەپ ۇسىندى.
بالا قولىنا كەلگەندە، مارفۋعا كوزىندە مولدىرەي قالعان جاستى سىعىپ جىبەرىپ، ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك قۇشىرلانا ءسۇيدى دە:
— ال، انىڭە بار ءالى! — دەپ ءتاربياعا قايتىپ بەردى.
— بۇرىن قىزعانسا، ەندى قىزعانبايمىن، — دەدى ءتاربيا، بالانى قولىنا الا بەرىپ، — ءبىر تاۋەكەلگە تاپسىرىپ شىعارعانمەن، مەنىڭ قولىم قۇرعاق ەمەس، داۋكەنىم بار، سەندە ونداي تايانىش تا جوق، باعىڭا قاراي كۇتەتىن ۇيگە كەزدە ەڭ، ونىڭ جايى ازىرگە بۇلاي بوپ تۇر. سونى ويلاپ، مىنە، ۇيىمدە تۇرمىن عوي، قۇدايعا نانساڭ ءقازىر سەنى ايايمىن.
— «ەمكادان» گورى تەنتەك قوي مىنا تۇيە، — دەگەن ايبارشانىڭ قالجىڭدى داۋسى ەستىلدى قاراڭعىدان، — جەزدەسىن سىيلاماعانى نەسى؟!
بايجان بەتىنە باتتاسقان قويمالجىڭ جىندى، الاقانىمەن سىپىرىپ تاستاپ، «شوك!» دەپ تۇيەنىڭ تىعىرىعىنان تەمەن قاراي جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى. اياقتارىن بۇگىپ شوگە باستاعان تۇيەنىڭ ۇستىندەگى ءتاربيا، بالانى بايجانعا ۇسىنا بەردى.
— بالاڭدى يىسكەسەم قىزعانىپ جۇرمە، تاكە! — دەدى باحىتجاندى كوتەرىپ قولىنا العان بايجان، يىسكەگىسى، سۇيگىسى كەپ.
— ءىنىسىن كىسى سۇيمەي مە ەكەن، شىراعىم، — دەپ قالجىڭدادى ءتاربيا، — يىسكەمەك تۇگىل سۇيسەڭ دە رۇقسات.
— ءا، ەندەشە... — دەپ بايجان، بالانىڭ تۇنگى سامال ۇرلەۋدەن ساپ-سالقىن بوپ تۇرعان ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى دە، — الىڭىز، تاكە! — دەپ، ءتاربياعا قايتىپ بەردى.
— ە، بارەكەلدى!.. نەگە عانا بارادى سونداي قورقىنىشتى جەرگە؟
— ول سوندايدى تىلەپ كەتكەن كىسى ەمەس پە؟.
— ياپىراي، امان كەلسە جارار ەدى، بيشارا! — دەپ ءتاربيانىڭ كوزىنە جاس العانى، ونىڭ داۋسىنان سەزىلدى.
— بالاڭ كەلە جاتىر دەدى مە؟ — دەپ سۇرادى بايجان ءتاربيانى كوڭىلدەندىرگىسى كەپ.
— ءيا، شىراعىم، — دەدى ءتاربيا كوزىن ءسۇرتىپ.
— سوعىسقا كەتكەن، يا سوعىسقا بارا جاتقان ادام تۋرالى كەزگە جاس الۋعا بولمايدى، تاكە. قان مايداننىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ، ءار جاعداي كەزدەسەدى. تەك، جاندارى امان بولسىن دەپ تىلەيىك.
— ءيا، شىراعىم، ءبارىمىزدىڭ دە تىلەگىمىز وسى.
— سىزدەر ۇيگە كىرە بەرىڭىزدەر. مەنى رايكوم شاقىرىپ ەدى، تەز ورال.
— بار، شىراعىم.
— ءما، كىلت! — دەپ بايجان ەسىكتىڭ كىلتىن مارفۋعاعا بەرىپ، ءوزى جونەلە بەردى.
اماندىقتان كەيىن، «تەز ورالامىز» دەستى دە بايجان مەن ايبارشا رايكومعا كەتتى.
ولار بارسا، رايكومدا بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەل ەكەن جانە اۋداننىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرلەرى بار، ماسەلە ەۆاكۋاسياعا كەلە جاتقان بالالاردى ورنالاستىرۋ تۋرالى ەكەنىن، جاقتان كەلگەندەر راحمەتتىڭ سوزىنەن اڭعاردى.
— ...بالالار نەگىزىندە تار توعايداعى مەكتەپ پەن يەلەرى كەڭ توعايعا كوشىپ بوس قالعان ۇيلەرگە ورنالاسادى، — دەپ جالعاستىردى راحمەت ءسوزىڭ — اسا جۇدەپ قالعان بالالاردى تازالاندىرۋ ءۇشىن المالىقتىڭ بولنيساسىنا سالامىز. كولحوزشىلاردان دا تاربيەسىنە بالا الۋدى تىلەۋشىلەر بار كورىنەدى، مەنىڭشە، ولارعا بەرۋ قاجەت قوي دەيمىن، كومسومولەستەردىڭ، كۇشىمەن ولاردى كوبىرەك ۇيىمداستىرۋ كەرەك...
كەشىرىڭىز، — دەدى ايبارشا تۇرەگەپ، — ەگەر بەرىلەتىن بالا بولسا دا يە تابىلاتىن، جۇزدەن اسا بالالاردىڭ وزىنە سياتىن، ول تۋرالى اۋداندىق ءتيىستى شارالاردى قولدانىپ جاتىر.
— ونىسى دۇرىس تا، — دەدى بايجان كۇلىپ، — قولىندا «اسا قاجەتتى ماتەريالدى تاسۋعا، مەنىڭ عانا تاپسىرماممەن جۇمسالسىن» دەگەن بۇيرىعىم بار، ولاي ۇستاماۋعا بولاتىن ەمەس، ءار تامشىسى بالدان قىمبات... سوندا دا، مىناداي جاعدايدا بەرمەي بولماس، وعان ۋايىمداماڭىز، ال، ورنالاستىرۋعا جاي جەتپەسە، مەنىڭ پاتەرىم بوس تۇر، ول دا كوميسسيانىڭ قاراماعىندا بولسىن...
بۇگىن تۇندە كەلەتىن ەشەلوندى قالاي قارسى الۋ تۋرالى بيۋرو قاۋلى العاننان كەيىن، وزگەلەر تاراعاندا، ايبارشا راحمەتتىڭ قاسىندا ىركىلىپ قالدى دا:
— اعاي، — دەدى وعان، — مەن جۇمساۋىڭىزدان باس تارتاتىن كىسى ەمەسپىن عوي. ول مەنىڭ ازاماتتىق جانە كومسومولدىق مىندەتىم. ءسىز ماعان تار توعايعا باراتىن بالالاردى ورنالاستىرۋدى جۇكتەدىڭىز. كوپتىڭ كوزىنشە ءسوزىڭىزدى قايتارۋعا ۇيالدىم. داۋلەتتىڭ قاشان، قاي ەشەلونمەن ەتەرى ءمالىمسىز، بۇگىنگى تۇننەن باستاپ، ەرتەڭگى تۇنگە دەيىن وتەتىن ەشەلونداردىڭ بىرەۋىندە بولۋى ءسوزسىز، وعان جولىعۋ ءۇشىن ءبىر سوتكەدەگى ەشەلونداردى كوزدەن تۇگەل وتكىزۋ كەرەك. وعان جولىقپاي قالۋىم مۇمكىن ەمەسىن سىزگە ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ونىڭ كەلۋىمەن بالالار ەشەلونىنىڭ كەلۋى قاربالاس بولعالى تۇر، مەن بالالار جۇمىسىمەن جۇرگەندە داۋلەت ەتىپ كەتسە قايتەم؟
قيىن سۇراۋدىڭ جاۋابىن تابا الماعان راحمەت، رەسمي جاۋاپ بەرىپ:
— بيۋرونىڭ قاۋلىسىن مەن بۇزا الام با، — دەدى.
— ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، — دەدى ايبارشا مۇڭايعان كەسكىنمەن، — بۇل جولىعۋدىڭ نە جولىعۋ ەكەنىن! — ايبارشانىڭ كوزىنە جاس جينالىپ قالدى. — ويلاڭىزشى ءوزىڭىز، وسىدان كەيىن كەرىسەمىز بە، جوق پا؟
جاسقا بۋلىققان ايبارشا سەزىنىڭ اياعىن ارەڭ ايتىپ، بەتىن باسىپ ديحانعا قيسايا كەتتى.
— سەن وسىنداي جاسىق پا ەدىڭ، جولداس كومسومولكا، — دەدى راحمەت ۋاتپاق بوپ، — مايدانعا اتتانعاننىڭ ءبارى ولە بەرسە، ءتىرى قالاتىن كىم؟
— ءوزىمنىڭ جۇرتقا ايتاتىن ۇگىتىمدى، ءسىزدىڭ ماعان ايتپاۋىڭىزدى وتىنەم! — دەدى ايبارشا باسىن كوتەرىپ اپ، جاس شايعان بەتىن ءسۇرتىپ. — مەنىڭ سىزدەن ءوتىنىشىم — داۋلەتكە جولىعىپ قالۋعا رۇقسات ەتىڭىز!
— جاقسى! — دەدى راحمەت از ويلانىپ، — ءبارىمىز دە ۆوكزال باسىندا بولامىز عوي، بالالار بۇرىن كەلسە ونى قابىلدايمىز، داۋلەت بۇرىن كەلسە ونى قابىلدايمىز. بالالار كەپ، داۋلەت كەلمەي قالسا سەن كۇتەرسىڭ...
ۆوكزالعا بالالاردىڭ ەشەلونى ءتۇندى ەڭسەرە جەتتى. باستاپ اكەلگەن — ناتاليا وستاپوۆنا پولەششۋك دەگەن قىز ەكەن. ونىڭ قىسقاشا ايتقان مالىمەتىنە قاراعاندا، بالالار اسا ازىپ-توزىپ كەلەدى ەكەن. اۋدان ادامدارى بالالاردىڭ حال-جايىمەن تانىسقاننان كەيىن، ناتاليا پولەششۋك ولاردان ەشەلوندى تاڭەرتەڭگە شەيىن شەتكەرى جولعا اپارىپ ك.ويا تۇرىپ، العاشقى قاجەت جاردەمدى عانا بەرۋدى، ورنالاستىرۋعا تاڭ اتا كىرىسۋدى ءوتىندى. اۋدان ادامدارى ناتاليانىڭ ءوتىنىشىن قابىلداپ ىسكە كىرىسكەندە، ايبارشا وعان داۋلەتتى پوەزدان كۇتەتىن جايىن ايتىپ، ناتاليادان رۇقسات الدى.
پوەزدى كۇتكەن ايبارشا ستانسيانىڭ پەررونىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە قويدى، قاسىنا ءتاربيا مەن دامەتكەن ەدى... ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتقان سوعىستىق سوستاۆتاردىڭ كوپتىگىندە ەسەپ جوق، بەس مينۋت سايىن بىرەۋ ەتەدى دەسە بار! كوپشىلىگى توقتاماي ءوتىپ جاتىر!.. داۋلەت سولاردىڭ بىرەۋىمەن ءوتىپ كەتە مە دەپ كۇتكەندەردە زارە جوق... توقتاپ جەتكەن ەشەلونداردا كورىنبەيدى... سۇراستىرسا بىرەۋلەرى جوندەرىن ايتپايدى... بىرەۋلەرى قالجىڭ قىلادى...
ول ەسىن جيعاندا، پوەزد قىزىلورداعا جاقىنداپ قالعان ەكەن. داۋلەت المالىقتا ءتاربيا مەن دامەتكەنگە دە امانداسىپ ۇلگەرىپتى، كوپتىڭ ىشىنەن ۇشەۋى ايبارشانى تابا الماپتى...
از ۋاقىتتىڭ ىشىندە داۋلەت ايبارشاعا ءوزىنىڭ قالايشا تانكيست بولعانىن دا ايتىپ ۇلگەردى، اۋىل جاعدايىن دا سۇراپ ۇلگەردى. ول ءقازىر كىشى لەيتەنانت ەكەن، تانك باسقارادى ەكەن...
قىزىلورداعا توقتاعان ەشەلون كوپ تۇرعان جوق. از ۋاقىتتىڭ ءوزى دە قالاي تەز وتكەنىن ايبارشا بىلمەي قالدى. بەتتەرى مايدان بولعانمەن، جىگىتتەردىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى، باققانى ءازىل-وسپاق، ويىن-كۇلكى، ان-كۇي... سونداي ءومىر وزىنە ەلىكتىرگەندەي، داۋلەت اۋىلداعىدان الدەقايدا ساۋىقشىل بوپ كەتكەن سياقتى... اسكەرلىك كيىمدە ونىڭ دەنەسى ايبارشاعا اۋىلداعىدان سۇلۋلانا تۇسكەندەي كورىندى... كەسكىنى دە كورىكتەنە تۇسكەن سياقتى. سولاردىڭ بارىنە كوڭىلى تويعان ايبارشا، سونداي جارى بارلىعىنا ىشتەي بولسا دا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ماقتاندى!..
پوەزدا جونەلىپ بارا جاتقان داۋلەتكە كۇلىمسىرەگەن كەسكىنمەن قولىن بۇلعاپ تۇرعان ايبارشانىڭ ماقتانىشى كەۋدەسىنە سىيمادى...
جەتىنشى تاراۋ
اجالدىڭ دارۋى
ۋكراينادان المالىققا بالالار ءمىنىپ كەلگەن ەشەلوندى ستانسيانىڭ جىراق، وتكىنشى سوستاۆتار بوگەت بولمايتىن ءبىر تۇيىعىنا ورنالاستىرىپ، ءار ۆاگوندى ارالاپ، بالالاردىڭ حال-جايىن ءبىلىپ جايعاستىرعاننان كەيىن، راحمەت قاسىنا ەرگەن ادامداردى، ەشەلوننىڭ قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان ۆاگونىنا الىپ كىردى دە پولەششۋكپەن بۇگىنگى ءتۇننىڭ جاعدايىن كەڭەستى.
— سىزدەر، — دەدى ول، ەشەلون قىزمەتكەرلەرىنە، — وتە شارشاعانسىزدار. بۇگىن جاقسىلاپ تۇرىپ تىنىعىڭىزدار. ەشەلون كۇزەتىن جەرگىلىكتى ادامدارعا تاپسىرايىق. جالپى جاۋاپكەرلىك اققوجايەۆ جولداستا بولادى، — دەپ راحمەت قولىمەن سامارقاندى نۇسقادى، — كەزەكشى ۆراچ بوپ بۇل كىسى قالادى، — دەپ، اۋدانداعى بولنيسانىڭ ديرەكتورى، قارت فەلدشەر بەكپەندى نۇسقادى.
وسىعان ولار كەلىسىپ، تۇنگى كۇزەتتىڭ ءتارتىبىن انىقتاعاننان كەيىن اركىم ورنىنا تاراعاندا، راحمەت پەن سامارقان ناتاليانى ۆاگونىنا شىعارىپ سالدى. ۆاگون الدىنا كەپ قوشتاساردا:
— جولداستار، — دەدى ناتاليا، — راسىمدى ايتسام، وسى ۆاگونعا كىرۋگە مەن قورقىپ تۇرمىن!
— نەگە؟! — دەدى راحمەت.
— ۆاگوندا ديزەنتەريامەن اۋىرىپ كەلە جاتقان بالالار بارىن، كوبى ناشار حالدە ەكەنىن كوردىڭىز. سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ كىشكەنە ءىنىم بارىن سىزگە ايتقان جوق ەم، سو بالانىڭ ءقازىر ءولى يا ءتىرىسى كوزىم جەتپەي تۇر...
— وندا تاعى دا كىرەيىك! — دەدى راحمەت.
— جوق، جوق، — دەدى ناتاليا. — كىرگەندە نە ىستەيسىز، ۆراچ ەمەسسىز جانە كورسەڭىز قورقاسىز دا.
— مانا قورىقپاعاندا، ەندى نەگە قورقام؟ قايتا كىرەمىز دە كورەمىز، قاجەتتى شارا قولدانامىز. باستاڭىز، بەكپەن اعاي!..
بەكپەن ەرگەن ناتاليا ۆاگون باسقىشىنا كوتەرىلە بەرىپ قۇلاپ تۇسە جازدادى، سامارقان ونى ۆاگونعا قولتىقتاپ ارەڭ شىعاردى.
— مانا قايناتقان كۇرىشتىڭ سۋىن ءىشىپ پە ەدى؟ — دەپ سۇرادى ول كوريدورعا كىرە بەرە.
— ىشكەن، — دەدى ناتاليا.
— ەندەشە ساۋىعادى.
ارينە ساۋىعادى، — دەدى ناتاليا مەن سامارقاننىڭ قۇلاق سالىپ كەلە جاتقان بەكپەن، — قايناتقان كۇرىشتىڭ سۋى مىڭ دا ءبىر ەمى...
ناتاليا دا بالانىڭ تامىرىن ۇستاپ كورسە، سوعۋى جاپ-جاقسى، سۇيەكتەرىنىڭ جىكتەرى ىرسيىپ تۇرعان باسىنان، شىپ-شىپ تەر شىققان!... «ولمەس» دەگەن سەنىم ونىڭ باسىندا ەندى عانا تۇتانىپ، الاسۇرعان جۇرەگى قالپىنا كەلە باستادى.
— بالانى وياتىپ المايىق! — دەدى سامارقان وعان سىبىرلاپ، — كوريدورعا شىعايىق.
— ماعان ەندى رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ، كوريدورعا شىققان ناتالياعا راحمەت قولىن ۇسىندى.
— سىزدەرگە نە العىس ايتسام لايىق بولاتىنىن بىلمەي دە تۇرمىن، — دەدى ناتاليا قولىن بەرىپ. — كومسومولدىق جۇرەگىمنەن مىڭ مارتەبە راحمەت!.. بۇل ءوزىمنىڭ عانا ەمەس، ەشەلونداعى بار بالانىڭ اتىنان ايتقان العىسىم!..
— جاتىڭىز، تىنىعىڭىز، كۇزەتكە ۋايىم جەمەڭىز، بالالاردى ءوز ۇيلەرىندە جاتقانداي كورىڭىز!..
وزگەلەرى جونەلە بەرگەندە، سامارقان ىركىلىپ قالدى.
— ءسىز دە شىعىڭىز، — دەدى ناتاليا وعان، — تاڭەرتەڭ كەلەرسىز.
— كۋپەڭىزگە كىرۋگە ەندى قورىقپايسىز با؟
— جوق، ەندى قورىقپايمىن، بارىڭىز!..
— وندا، مەن ەشەلوننىڭ كۇزەتىندە بولام. جولىققانشا قوش بولىڭىز! — دەپ سامارقان قول الىستى دا شىعىپ كەتتى.
«نە دەگەن جاقسى ادام! — دەپ ويلادى ناتاليا، سامارقاندى ۆاگون ەسىگىنەن شىققانشا جونەلتىپ ساپ، قىزمەت ۆاگونىنا قاراي قاراڭعى تۇندە كولەڭكە تارىزدەنىپ كەتىپ بارا جاتقان بەينەسىنە ەسىكتەن قاراپ تۇرىپ. — نە دەگەن جاقسى ادامدار ءبارى دە!.. ءبىزدىڭ وتانداعى ۇلتتار دوستىعىنىڭ ايقىن بەينەسى دە بۇل!..»
كوڭىلى جادىراعانداي بولعان ناتاليا ورنىنا كەپ قالعىن دەپ ەدى، قالعي المادى. ونىڭ كوز الدىنا از ومىرىندە كورگەندەرىنىڭ، اسىرەسە سوعىس باستالعالى كورگەندەرىنىڭ ءبارى ەلەستەي قالدى...
ناتاليا اكەسى مولداۆيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق قالاسى بالتادا تۇراتىن ەتىكشى ۋكراين ەدى. ناتاليا 1920 جىلى تۋدى. ول ءۇش جاسقا قاراعاندا اكەسى ءولىپ، ءۇي شارۋاسىنان باسقا كاسىپ قولىنان كەلمەيتىن شەشەسى جيتومير قالاسىندا جۇمىسشى بوپ ىستەيتىن اعاسىنىڭ قولىنا كوشىپ باردى. ناتاليانى بالالار ۇيىنە، شەشەسىن كىر جۋاتىن جەرگە ورنالاستىردى.
ناتاليا بالالار ۇيىندە ءجۇرىپ، ون جەتى جاسىندا ورتا مەكتەپتى ءبىتىردى دە، كييەۆتەگى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا ءتۇستى. ينستيتۋتتىڭ، ەكىنشى كۋرسىنان باستالاتىن ستۋدەنتتەردىڭ تاجريبە جۇمىسىندا، ناتاليا دنەپردىڭ كييەۆكە جاقىنداۋ بويىنداعى ەگىن شارۋاشىلىق سوۆحوزىنا باراتىن بولدى، وسى سوۆحوزدا ونىڭ، كۇيەۋگە تيگەن شەشەسى مەن ودان تۋعان كىشكەنتاي ساشكا تۇراتىن ەدى، ونى ناتاليا جانىنداي جاقسى كورەدى...
ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا، ناتاليا ينستيتۋتتىڭ سوڭعى كۋرسىنىڭ ەكزامەنىن ەتە جاقسى باعامەن تاپسىرىپ جاتىر ەدى. سول كۇننەن باستاپ نەمىستىڭ سامولەتتەرى كييەۆتى ۇزدىكسىز بومبالادى دا، ينستيتۋتتىڭ وقۋى جابىلىپ، ناتاليا سوۆحوزعا كەتتى. ول بارسا، نەمىستىڭ بومبالارى سوۆحوز ورتالىعىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ادامدارى اعاش اراسىنا بوسىپ كەتىپتى، ناتاليانىڭ تۋىسقاندارى تۇراتىن ءۇيى قيراپ قالىپتى، جاندارىنىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ولاردى ىزدەستىرگەن ناتاليا، بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءىنىسى ساشكانى ارەڭ تاپتى، وزگەلەرى جوق...
ورىنبوردان شىعا، اسىرەسە، قازاقستان ولكەسىنە كىرە، دنەپردى ول بۇرىنعىدان دا ارتىق اڭسادى... بارلىق ساباقتان ءوز تەڭدەس الدىڭعى قاتارىندا جۇرەتىن ناتاليا، گەوگرافيا ساباعىنا شورقاقتاۋ ەدى. سوندىقتان، بۇل ساباقتى وقىعاندا قازاقستان تۋرالى ونىڭ ەسىنە تۇتقانى — «دالا... قۇم....» عانا بولاتىن. بالالار ەشەلونىمەن اقتوبە وبلىسىنا كەپ كىرگەن ول، ۇشى-قيىرىنا كەز جەتپەيتىن تاۋسىز، ورمانسىز، قۇيقالى ەسىمدىكسىز، جاپ-جازىق دالانى كورگەندە، «راس ەكەن عوي، دالا... قۇم... دەگەن سەزدەر!» — دەپ ويلادى.
دالا!.. كەڭ دالا... ورمانسىز، بەتەگەسىز دالا. وسىمدىك دەگەنى، ءورت جالاعان جەردىڭ شوبىندە ءتۇبىتسىز، سيرەك، قاتقىل... تەمىر جول ستانسيالارىندا عانا بولماسا، بۇل دالادا ەل دە جوق سياقتى...
ەشەلوندا كەلە جاتقان جاساماستا ءبىر ايەل:
— بۇل رەسپۋبليكانىڭ تالاي جەرىن كەزدىم، ونىڭ، توعايلى، قالىڭ بەتەگەلى، اسقار تاۋلى، شالقار كولدى، ءمولدىر وزەندى جەرلەرى دە بار، — دەسە، مىنا جالاڭاش دالانى كورگەن ناتاليانىڭ نانعىسى كەلمەيدى.
شەل دالاعا قاراۋعا كوزى تالىپ، ءىشى پىسقان ناتاليانىڭ ەندىگى كەرۋگە قۇمارتقانى — سىرداريا وزەنى بولدى. ورتا ازيادا مۇنداي وزەن بارىن ول بىلەدى. ونىڭ ۇعىمىندا: «وزەن دەگەننىڭ ماڭايى جايقالعان شالعىن... ميۋاسى سالبىراعان توعاي... سىرداريانى دا سونداي بولار دەپ ويلاپ كەلگەن ونىڭ كوڭىلى، ماڭىنا كەلگەندە سۋ سەپكەن وتتاي سەنە قالعان سياقتاندى. زىمىراپ كەلە جاتقان پوەزد اندا-ساندا، وزەننىڭ يميگەن تۇستارىن جاناپ ەتەدى، ول تۇستار ناتالياعا وزەن ەمەس، وزەكتەنە بىتكەن كەل عانا سياقتانادى... ويتكەنى، ول ماڭدا توعاي دا جوق... شالعىن دا جوق... تەك، قارماقشى ستانسياسىنان ەتكەن سوڭ عانا، قامىس ەسكەن ساياڭدار ۇشىراسادى... سىردىڭ وسىنداي بەينەسىن كەرگەن ناتاليا، «بۇل جاقتىڭ وزەنى مىناۋ بولسا، — دەيدى ىشىنەن، — دنەپردىڭ ساداعاسى كەتسىن!.. شىركىن، دنەپر -اي!..»
المالىق ستانسياسىندا دنەپردى قيالداپ جاتىپ، تاڭ بىلىنە، قالاي قالعىعانىن ناتاليانىڭ ءوزى دە سەزبەدى... وسى قيال تۇسىنە دە جالعاسىپ، اسا ءبىر ادەمىلىكتەردىڭ ىشىنە سۇڭگىگەن ول، سول قالپىمەن ۇيىقتاي بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر الدەكىمدەردىڭ كۇبىرلەسكەن داۋسى وياتىپ جىبەرمەسە.
ويانىپ كەتكەن ناتاليا كوزىن اشىپ، باسىن كوتەرە تۇرەگەلسە، تۇندەگى قارت فەلدشەر — بەكپەن ەكەن، قاسىندا راحمەت، سامارقان، ايبارشا جانە قازاقى كيىنگەن موسقال ايەل تۇر. «ءىنىم نە حالدە ەكەن؟» دەگەن وي كەپ كەتتى ناتاليانىڭ باسىنا. جۇرەگى سۋ ەتە قالعان ول ۇرەيلى كەسكىنمەن باسىن توسەگىنەن كوتەرگەنشە، بەكپەن وياۋ جاتقان بالانىڭ قاسىنا بارىپ تامىرىن ۇستادى دا:
— ايتتىم با، قىزىم، ءىنىڭ جازىلادى دەپ؟ قازىردەن-اق جازىلا باستاعان ول... كەل، كور ءوزىڭ! — دەدى.
ىنىسىنە ءۇڭىلىپ وتىرىپ الۋعا ىڭعايسىزدانعان ناتاليا، شەگىنىپ ورنىنا بارعاندا:
— قالاي؟ — دەپ سۇرادى بەكپەن.
— جاقسى سياقتى.
— «سياقتى» ەمەس، جاقسى!.. ايتتىم عوي، «ءىنىڭ ەندى قالاسا دا ولمەيدى» دەپ؟.. قايناتقان كۇرىشتىڭ سۋى — دارۋى!..
سەگىزىنشى تاراۋ
شەرمەندە
ۋكراينادان ەۆاكۋاسياعا كەلگەن بالالاردى ورنالاستىرعاننان كەيىن قۇرىلىسىنىڭ كەزەكتەگى پلانىن قاراپ اقتىق رەت بەكىتۋگە راحمەت رايكومنىڭ بيۋروسىن شاقىردى. بايجاننىڭ بيۋرودا بايانداۋىنشا، تۇيەمويىن قۇمىنىڭ بەرگى بەتىندە، ءبىرىنشى كەزەكتە قازىلاتىن كانال تارماعى ون بەس مىڭ گەكتارداي جەردى ەركىن سۋارا الادى ەكەن. بۇل سيفر قاناعاتتانعان بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ، قويعان سۇراۋلارى، وسى جۇمىستى اتقارىپ شىعۋعا كۇشتىڭ، جەتۋ-جەتپەۋى تۋرالى عانا بولدى. راحمەتتىڭ ايتۋىنشا، مەحانيزم كۇشى جەتكىلىكتى، قاۋىپ — جانارمايدا عانا، ونى الۋ سوعىس باستالعاننان بەرى كۇن ساناپ قيىنداپ بارادى.
— ول جوندە وبكوممەن سويلەستىم، — دەدى راحمەت، — كانالدى وبلىستاعى قاجەتتى قۇرىلىستىڭ ءبىرى دەپ قاراۋدان وبكوم تانعان جوق، سوندىقتان، وبلىسقا بەرىلەتىن جانارمايدان كانالدىڭ ۇلەسىن مولىراق بەرگىلەرى كەلەدى. ءبىراق، بۇل ماسەلەنىڭ تەتىگى وبلىستا عانا ەمەس قوي، بەرگىلەرى كەلە تۇرا مۇمكىندىكتەر ازعانا بولسا نە ىستەمەك. سوندىقتان، مەحانيزمگە عانا سەنىپ وتىرماي، جەتكىلىكتى ادام كۇشىن تابۋدى دا قاراستىرعانىمىز ءجون.
— ول تۋرالى دا ويلاماي جۇرگەنىمىز جوق، — دەدى بايجان، — تالقىلاۋلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان كانال تارماعىن الداعى جىلدىڭ ەگىسىنە دەيىن ۇلگەرىپ شىعۋعا ون مىڭداي كەتپەنشى كەرەك. انەۋگۇنى ەگىن جيناۋعا تاراعان كولحوزشىلاردىڭ، ەگىن جينالىپ بولا سالىسىمەن قۇرىلىسقا ورالامىز دەگەن ۋادەسىن ەستىدىڭىزدەر. ودان كەيىن بىرنەشە اۋداندى ارالاپ كەلدىم. ءار كولحوزدان قۇرىلىسقا كەلۋگە ىنتاسى بار ادامداردىڭ ەسەبىن الا ءجۇردىم، سول ەسەپتەردى قورىتقاندا، ەگەر كەلەم دەۋشىلەر ۋادەسىندە تۇرسا ون بەس مىڭداي ادام جينالار دەگەن ءۇمىتىم بار،وندا ءبىرىنشى كەزەكتە جوسپارلانعان تارماقتى مەزگىلىندە ەركىن مەڭگەرىپ شىعامىز.
— مەنىڭشە، جينالادى عوي دەپ ويلايمىن، — دەدى راحمەت، — ەزىمىزدىڭ اۋداننىڭ كولحوزشىلارىنان، سەن ايتىپ وتىرعان سيفردى تەڭ-جاراسى كەلەتىن ءتۇرى بار، وبلىسىمىزدىڭ وزگە جەتى اۋدانى جەتى-سەگىز مىڭ كىسىنى نەعىپ بەرمەس ەكەن.
وبلىستىڭ بيىلعى جوسپارى بويىنشا، ەگىن سەنتيابردىڭ اياعىنا دەيىن جينالىپ بولماق. بۇل وبلىستا جەردىڭ توڭ دامۋى ءنويابردى اياقتاپ بارىپ باستالادى. ەگەر ون بەس مىڭداي كىسى جينالسا، ءبىرىنشى كەزەكتىڭ جەر قازۋ جۇمىسىن وسى ەكى ايدا ءبىتىرىپ كەتۋى مۇمكىن. قىس ايلارىندا بۇل كەزەكتىڭ شليۋزدەرى مەن توعاندارى دا سالىنىپ بولادى.
ماتەريالدار ماسەلەسىنە كەلگەندە بايجاننىڭ ايتقانى: سەمەنت شليۋزدەردى بەكىتۋ مەن كانال ساعاسىنىڭ ناعىز سۋ ۇرار جەرىن شەگەندەۋگە عانا جەتەدى، ساعانىڭ وزگە جەرىن بەكىتۋگە جانە سۋ جىرتىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بار جاعالاردى بەكىتۋگە قارابۋرادان باسقا ماتەريال جوق. بايجان بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ الدىنا شيىرشىقتالعان قاعازداعى سىزىقتارىن جازىپ، سەمەنت پەن قارابۋرانىڭ قاي ورىنعا قانشا جۇمسالاتىن ەسەپتەرىڭ بەكىلۋدىڭ ادىستەرىن قىسقاشا تۇسىنىكتى قىپ ايتىپ بەردى.
— بۇل پلاندى، — دەدى ول، — اناتوليي كوندراتيەۆيچكە كونسۋلتاسياعا جىبەرىپ الدىم. پلانعا ول كىسى ەكى تۇزەتۋ كىرگىزگىسى كەلەدى، سول تۇزەتۋلەرى تۋرالى ماعان جازعان حاتىن قىپ شىعۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر...
بايجان حاتتى پاپكاسىنان الدى دا وقي باستادى:
«كەيدە، — دەپ جازىپتى اناتوليي كوندراتيەۆيچ حاتىندا، — ءبىز ۇلكەن جۇمىستارعا عانا كوڭىل بولەمىز دە، ۋاقىت ەسكەرمەيمىز. كەيبىر «ۋاق» دەگەنىمىز ارتىنان بوپ شىعادى. مىسالعا تۋبەركۋلەزدىڭ قۇرتىن الىڭىز. ول كوزگە ميكروسكوپپەن عانا كورىنەتىن «ۋاق» زات، ول قۇيتاقانداي زاتتىڭ نەلەر ميلليون ادامنىڭ اجالىنا سەبەپ بولارىن ءبىز ەسەپتەيمىز بە؟.. مۇنى ساعان ەسكەرتىپ وتىرعان سەبەبىم — سەن باسقارىپ جۇرگەن زور قۇرىلىستا، بوپ سياقتى، ءوزى كىشكەنە بولعانمەن، زالالى ۇلكەن زاتتار ما ەكەن؟ مەنىڭشە، سەن شوشىنبا، ونىڭ اتى، ۇلكەندىگى جۇدىرىقتاپ عانا بۇل تىشقان، سىرداريانىڭ ەكى جاعاسىنداعى كولدەردىڭ بويىندا مىڭداپ بىلەسىڭ، قارابۋرانىڭ قاس جاۋى سولار. ەگەر ولار قارسى شارا قولدانباساڭ، سەنىڭ قارابۋراڭ تۇككە دە تۇرمايدى، قارابۋرانىڭ ىشىنە ولار مىڭداعان ۇيا سالسا، قامىس تيمە سۋ كىرەدى دە، تەز شىرىتەدى، ءالى كەتكەن قارابۋرانى سۋ اپارىپ الىپ كەتەدى. قولىمداعى پلانعا قاراسام، بۇل ءمانىن ويلانباعانسىڭدار.
بۇل قاۋلىنى ەستىگەندە، ەلدەن الابوتەن قايعىرعان جالعىز تىرتىق قانا. ەندى ونىڭ كىم ەكەندىگىن وقۋشىلارعا تانىستىرۋدىڭ مەزگىلى جەتكەن سياقتى.
ونىڭ ارعى ءتۇبى قوجا. وزدەرىن پايعامباردىڭ اۋلەتىمىن دەپ سانايتىن قوجالاردىڭ ىشىندە، تىرتىقتىڭ ءۇشىنشى اتاسى ساۋدا-ساتتىعى مول باي كىسى بولعان دا، سىر بويىن قوقان حاندىعى بيلەگەن كەزدە، وسى ولكەنىڭ داتقاسى سايلانىپ، كەپ جىل اكىمدىك قۇرعان. ونىڭ اكىمدىگى بالالارىنا اۋىسقان.
تىرتىقتىڭ ءوز اكەسى سارى قوجا ءتورت اعايىندى ەكەن. سولاردىڭ ۇلكەنى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ كەپ جىل ادۆوكات بوپ ىستەپتى دە، ريەۆوليۋسيا جىلدارى اسەر پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپ، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناعان جىلى اۋعانستان ارقىلى باتىس ەۆروپالىق مەملەكەتتەردىڭ بىرەۋىنە قاشىپ كەتىپتى. ودان كىشى ەكەۋى — مىڭعىرعان بايلار بوپتى دا، 1928 جىلى ۇكىمەتتىڭ ەرەكشە دەكرەتىمەن بەس ءجۇز بايدىڭ تىزىمىنە كىرىپ، مال-مۇلىكتەرى الىنعاننان كەيىن وزبەكستان كەشىپ، ودان يرانعا ەتىپ كەتىپتى.
سارى قوجا بۇحار-شاريفتە وتىز حاتىم-قاردان بولعان مولدا ەكەن. وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن تۋعان جەرىنە كەپ، مەشىت پەن مەدىرەسە سالىپ مولدالىق قۇرعان ول، سوۆەت وكىمەتى قۇرىلعان العاشقى جىلداردا، وزبەكتەن العان ايەلىنىڭ اتاسى تۇراتىن قىشلاققا كوشىپتى دە، سوندا ءبىراز جىل يمام بولىپ تۇرىپ، اقىرى، ول دا يرانعا شىعىپ كەتىپتى.
ونىڭ ءۇش ايەلىنەن ون ۇل تۋعان ەكەن. تىرتىق — كىشى ايەلىنەن 1918 جىلى تۋعان بالا. اكەسىنىڭ وعان قويعان اتى — قىزىل قوجا. بىرەۋلەر سارى قوجاعا:
— قوجەكە، ءسىزدىڭ تۇقىمدا، «قوجا» دەگەن ەسىمگە «قارا»، «سارى»، «اق» سياقتى سوزدەردى تىركەگەنىن كورىپ ەك تە، «قىزىلدى» تىركەگەنىن كورگەن جوق ەك. بۇل بالاڭىزدىڭ اتىن «قىزىل قوجا» قويعانىڭىز قالاي؟ الدە، مىنا قىزىلدار ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ قويدىڭىز با؟ ول دا بىزگە تۇسىنىكسىز، ويتكەنى، ءسىز قىزىلداردى جەك كورەسىز عوي؟ — دەسە:
— قىزىلداردىڭ ۇكىمەتى ورناعان سوڭ، — دەيدى سارى قوجا ءزىلدى قالجىڭمەن، — مەنىڭ دە بالامدى سول تۇسكە بوياعىم كەلگەنى راس؛ وسىلاي بولا بەرسىن دە، ەگەر قاجەت بولسا، اعارتىپ، قارايتىپ، سارعايتىپ الۋ قيىن ەمەس قوي.
قىزىل قوجانىڭ تىرتىق اتالاتىن سەبەبى مىنادان ەدى! اكەسى وزبەك قىستاعىنا كوشىپ بارعان جىلى ونىڭ ۇيىنەن تۇندە، ءۇي ءىشى شىرت ۇيقىداعى كەزدە ءورت شىقتى. سارى قوجانىڭ ەكى-ۇش بالاسى ورتكە كۇيىپ ولگەندە، قىزىل قوجا قاتتى شارپىلىپ شىقتى دا، كەيىن ءبىر جاق بەتى، ءبىر قولى تىرتىق بوپ ءبىتتى، جۇرت ونى سودان «تىرتىق» اتاپ كەتتى.
سارى قوجا يرانعا قاشقاندا، تىرتىق ونىڭ انديجاندا تۇراتىن بالاسىنىڭ قولىندا قالىپ قويدى.
— ءبىراق، — دەپ تاپسىردى سارى قوجا ۇلكەن بالاسىنا، — قىزىل قوجانى سەن قولىڭدا ۇستاما، بوتەن ات، بوتەن فاميليامەن جەتىم بالالار ۇيىنە ورنالاستىر دا، ءوزىڭ سىرتىنان عانا قاراۋىل بول.
بالاسى اكەسىنىڭ ءسوزىن ورىندادى دا، تىرتىققا يتقۇل كۇشىكبايەۆ دەگەن ات قويىپ، تانىس ءبىر ادامى ارقىلى، ءوزىم دە قاڭعىرىپ جۇرگەن جەتىم رەتىندە، بالالار ۇيىنە ورنالاستىردى.
جەتىم بالالار ۇيىندە تاربيە العاندىعىنا دوكۋمەنتى بار ونى، اۋدان جىلى شىرايمەن قارسى الدى. سول كەزدە «تار توعاي» كولحوزىنا ساۋاتتى ەسەپشى كەرەك بولا قاپ، اۋداندىق جەر ءبولىمى يتقۇلعا وسى ۇسىنىستى ايتىپ ەدى، كونە كەتتى. تار توعايعا بارا، ول ەڭ الدىمەن سىربايعا جاقىن بولۋعا تىرىستى. جەتىم-جەسىردى اياعىش سىرباي ودان قاشپادى، جالپاقتاعان جاس يتقۇلعا ول:
— جاپ-جاقسى بالا ەكەنسىڭ، ءجۇدا، ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ تۇرعان. جەتىم بايعۇس، بەينەتتى دە ءجۇدا كاپ كورگەن ەكەنسىڭ. تۋعان-تۋىسقانىڭدى دا بىلمەيدى ەكەنسىڭ ءوزىڭ. دەتدومعا ەسىڭدى بىلمەيتىن كەزدە تۇسكەن سوڭ، ءجۇدا قايدان بىلەيىن دەپ ەڭ ونى: ايتەۋىر، قازاق ەكەنىڭدى ۇمىتپاپسىڭ. ءبىراق ءتىلىن ۇمىتىپسىڭ، ونى ءبىلۋىڭ وڭاي عوي ءجۇدا. ءبىزدىڭ ۇيدە جان ازعانتاي. ءار ءۇيدىڭ بوساعاسىندا جاتقانشا، ءجۇدا بىزدىكىنە كەلسەيشى، جاقسى بولساڭ بالا بولارسىڭ، جامان مىسىن، شىقسا ءجونىڭدى تابارسىڭ... — دەدى.
سىربايدىڭ ۇيىنە كەلگەن يتقۇل ۇزاق تۇرا المادى. سىرباي مىلجىڭ كىسىنى، جەڭىلتەك كىسىنى ۇناتپايتىن ەدى، يتقۇل سونداي ادام بوپ شىقتى. وسى مىنەزدەرىنەن بەيمازا بولعان سىرباي، ءبىر كۇنى وعان:
— شىراعىم، بىزدە تۇرىپ رەتىڭ كەلمەس، ءتاتۋ-تاتتى كۇنىمىزدە جىگىمىزدى اشايىق، — دەدى دە ۇيىنەن شىعاردى.
تارتوعايدا دا تەز ارادا «تىرتىق» اتالىپ كەتكەن يتقۇل، سىربايعا سىيىسپاعانىمەن، ماساقبايمەن تەز سىيىستى. ماساقبايدىڭ سىربايدى ۇناتپايتىنىن بىلەتىن تىرتىق، ۇيىنەن شىققاننان كەيىن «قۋىپ جىبەردى» دەمەي، «ءوزىم شىقتىم» دەپ جامانداي كەلدى دە، سىربايدىڭ ماساقبايدى ۇناتپايتىن سوزدەرىن ەسىرە ايتتى.
— بايقاڭىز، اعاي، — دەدى ول ماساقبايعا، — باسقان ادىمىڭىزدى اڭدىپ جۇرەتىن ادام ەكەن، بويىڭىزدى ودان جيناقى ۇستاماساڭىز، مەرت قىلۋى ءسوزسىز.
تىرتىقتىڭ ءسوزىن دوستىق كورگەن ماساقبايدىڭ سىربايدى جەك كورۋى ارتا ءتۇستى. سىربايعا ولار بىرىگىپ قارسى تۇرماق بولدى.
تار توعايعا ورنىققان تىرتىق، ءبىر ساتتە جاسىرىنىپ انديجانداعى اعاسىنا بارعاندا برەحۋنەسپەن تانىستى. بۇل برەحۋنەستىڭ سىرداريا كانالىن قۇرىسۋعا شاقىرىلعان كوزى ەدى؛ سوندىقتان، ەكەۋى شپيوندىق جانە قاسكۇنەمدىك ىستەردى بىرىگىپ اتقارۋعا كەلىستى.
قىزمەتىنە ورالعان تىرتىق، كولحوزعا ايتا قويارلىقتاي قاستىق جاساي العان جوق. قالاي جاسايدى؟ ونىڭ كوزى ەكەۋ-اق، ال، كولحوزشىلاردىڭ كوزدەرى الدەنەشە ءجۇز... جانە ىلعي قىراعى كوزدەر، قيت ەتكەندى شالا قويادى... سونشا كوپ قىراعى كوزدەر، تىمىسكىلەگەن از عانا كوزدەرگە الداتا الا ما؟..
كولحوزعا ەلەۋلى قاستىق جاساي الماۋىنا كوزى جەتكەن تىرتىق، برەحۋنەسپەن اقىلداستى دا، ەندىگى كۇشىن سىربايدى سۇرىندىرۋگە جۇمساماق بولدى. ونىڭ ويىنشا، ەگەر سىرباي ۇيىمداستىرۋعا كىرىسكەن زۆەنو كۇرىش ەگىسىنەن باي ءونىم السا، وزگە زۆەنولار دا سونىڭ ۇلگىسىن الىپ، باي ونىمگە ۇمتىلۋ جانە الۋ، ءبىر كولحوزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل كولحوزدارداعى زۆەنو اتاۋلىنىڭ داعدىسىنا ءسىڭىپ كەتەدى، ونىڭ اتى كولحوزداردىڭ وركەندەي، نىعايا تۇسۋىنە جول اشۋ. ولاي بولسا، ەگەر تىرتىق، سىربايدىڭ ىسىنە بوگەت جاساي السا، جامان ويىندا — بۇكىل كولحوزدىڭ وسۋىنە بوگەت جاساۋى.
سامارقان ول كەزدە كىشكەنە بالا ەكەن. اكەسى ولگەننەن كەيىن، جاس شەشەسى بايعا تيەدى دە سامارقاندى سارى قوجانىڭ ۇيىنە تاستاپ كەتەدى. سارىقوجا وزبەكستانعا كوشكەندە سامارقان ەلدە قالادى دا، جەتىم بالا بوپ قاڭعىرىپ قايىر سۇرايدى. سول كەزدە جانى اشىعان بىرەۋ ونى ارىس ستانسياسىنداعى جەتىم بالالار ۇيىنە ورنالاستىرادى. ماساقباي دا ول كەزدە وسى ءۇيدىڭ تاربيەسىندەگى ەرەسەك بالا ەكەن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ول سامارقاندى باۋىرىنا تارتىپ جاقىن كەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ماساقباي فزۋ-عا جىبەرىلەدى دە، ودان تراكتورشى بوپ شىعىپ، اۋدانداعى متس قاراماعىندا، اۋەلى تراكتورشى، ارتىنان مەحانيك بوپ بەس-التى جىل قىزمەت اتقارادى؛ سول كەزدە پارتياعا كىرگەن ونى، رايكوم «تار توعاي» كولحوزىنا پرەدسەداتەل قىپ جىبەرەدى. بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەسىندە ون جىلدىق مەكتەپتى جاقسى بىتىرگەن سامارقان، الماتىداعى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ وقىعاندا، ماساقبايدى تۋىسقانى كورىپ، دەمالىس ۋاقىتتارىن سونىڭ ۇيىندە وتكىزەدى. ماساقباي، بۇل كەزدە ارينە، ءۇيلى-باراندى بوپ قالعان ادام. ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ قاباندىعا كەگى اۋداندىق اگرونوم بولعان سامارقان، ماساقباي ۇيىمەن وسى بايلانىسىن ۇزبەيدى. سامارقاننىڭ ايبارشادا كوڭىلى بارىن ەستىگەن ماساقبايدىڭ تىلەگى سونىڭ جاعىندا بولىپ، شاماسىنان كەلسە الىپ بەرۋگە تىرىسادى.
تىقتىقتىڭ قۇلاعىنا بۇل حاباردى تىڭداۋدىڭ اۋىرلىعى، قۇلاعىنا بالقىتقان قورعاسىن قۇيۋدىڭ اۋىرلىعىنان كەم بولعان جوق. ول كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن ءوزىنىڭ دە تۇتقىندالۋىن كۇتتى. كۇندەر وتە كەلە، تىرتىقتىڭ ەنتىككەن جۇرەگى باسەڭدەي باستادى. ەندى اۋىر ديۆەرسياعا باتىلى بارماعان ول، سىربايدى اينالدىرا ءتۇسۋ ويىنا تاعى دا ورالدى.
توعىزىنشى تاراۋ
كەپەدەگى كەڭەس
كەيبىر كۇزدە ۇزدىكسىز نوسەرلەپ كەتەتىن سىر بويىنىڭ جاڭبىرى، سول جىلى سەنتيابردى اياقتاي باستالعاننان، وكتيابردىڭ اياعىنا دەيىن توگىپ، قويمالجىڭ سازعا اينالعان ماي -توپىراقتىڭ ميى شىقتى.
وسىنداي لايساڭ كۇندەردىڭ بىرەۋىندە، راحمەت سالت اتپەن كانال قۇرىلىسىنا ساپار شەكتى.
بۇل كۇزدى ويداعىداي وتكىزۋ، اۋدان باسشىلىعىنا وڭايعا تۇسكەن جوق-تى. ەڭ الدىمەن بيىلعى ەگىندى شاشپاي-توكپەي تۇگەل جيناپ الۋ كەرەك تە، مەملەكەتكە بەرەسىسىن تۇگەل وتەپ، كولحوزدى تۇقىم قورىمەن، كولحوزشىلاردى ەڭبەككۇنىنە ءتيىستى استىقپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ەكىنشى زور مىندەت — كانال بويىنا ورنالاسۋعا ءتيىستى كولحوزداردىڭ ءبىرازىن، كانالدىڭ قازىلىپ بولاتىن جيەگىنە بيىل قونىستاندىرۋ كەرەك، جاڭادان قونىستاناتىن كولحوزداردى قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ءۇشىنشى زور مىندەت — ەگىندى جيناپ بولا سالىسىسىمەن-اق، كانال قۇرىلىسىنا شۇعىل كىرىسىپ، پلاندى ويداعىداي ورىنداۋ كەرەك.
مۇنىڭ ءبارى العاشىندا ءبىراز ادامعا كۇش كەلمەيتىن جۇمىستار سياقتانعانمەن، اۋداندىق باسشىلاردىڭ حالىقتى ۇيىمداستىرا ءبىلۋى ارقاسىندا، ويداعىداي ورىندالىپ وتىردى. جانارمايدى الۋ قيىنعا تۇسكەنمەن اۋدانداعى كومبايننىڭ ىسكە جارايتىندارى ۇزدىكسىز قيمىلدان توقتاعان جوق. قولمەن جينالاتىن ەگىندەرگە وراق نە كەتپەن ۇستاۋعا جارايتىن ادامداردان قاتىناسپاعان جان قالمادى. بۇل كەزدە اۋدانداعى كەڭسە اتاۋلىدا كۇزەتشىدەن باسقا جان بولماي، تۇگەلىمەن جۇمىسقا شىقتى، باستىعى راحمەت بولىپ، اۋدان باسشىلارى، تەك سوزبەن نۇسقاۋ بەرۋگە قاناعاتتانباي، بىلەكتەرىن سىبانىپ قارا جۇمىستى دا اتقارىستى. سول ىنتانىڭ ارقاسىندا، اۋدان استىق جيناۋدى وبلىس بەلگىلەگەن مەرزىمنەن ون كۇن بۇرىن، مەملەكەتكە استىق تاپسىرۋدى ون بەس كۇن بۇرىن ورىنداپ شىقتى.
قاجەتتى قۇرىلىس ماتەريالدارىن الۋ اسا قيىنعا تۇسكەنمەن، جاڭا. كانالدىڭ بويىنا وسى كۇزدە ون بەس كولحوز ورنالاسىپ ۇلگەردى. ودان كەيىن كانال قۇرىلىسىنىڭ ءوزى قولعا الىنىپ ەدى، جينالعان ادام سانى پلانداعى مولشەردەن اسىپ ءتۇسىپ، قىزۋ تۇردە ىسكە كىرىستى. جۇمىسى باستالعان كانال قۇرىلىسىن كورۋگە كۇزدەي وزگە جۇمىستاردان قولى تيمەگەن راحمەت، جوعارىدا اتالعان جاڭبىرلى كۇندە وسى جۇمىستى كورۋگە جانە ويىندا جۇرگەن ءبىراز ماسەلەلەرىن شەشىپ قايتۋعا اتتانعان ەدى.
راحمەتتىڭ ويى، بۇل ساپاردان المالىققا ەكى-ۇش كۇندە ورالىپ كەلمەك ەدى. «ۇيدەگى كوڭىلدى بازارداعى نارىق بۇزادى» دەگەندەي، مولشەرلى كۇندە المالىققا ورالىپ كەلۋ تۇگىل، راحمەت شتابقا دا جەتە المادى. ءجۇرىستىڭ بۇلايشا ونبەۋىنە ءبىر سەبەپ — ميى شىققان سازدى جەردەن ات اياعىن ارەڭ اتتاۋى بولسا، ەكىنشى سەبەپ — كۇزدىڭ وسىنداي، ءارى لايساڭ، ءارى سالقىن كۇندەرىندە قۇرىلىسشىلاردىڭ اتقارعان ەڭبەگىنە، راحمەتتىڭ كوزى تۇنىپ قايران قالۋى ەدى.
ەڭ الدىمەن بۇل قۇرىلىسشىلاردىڭ، بۇرىنعى قۇرىلىسشىلاردان ءتۇرى بولەك ەكەن: بۇرىنعى قۇرىلىسشىلاردىڭ باسىڭقى كوپشىلىگى الەكەدەي جالانعان جاس جىگىتتەر بولسا، مىنا قۇرىلىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى — جاسامىس ەركەكتەر مەن ايەلدەر، ءبىرازى — ەرەسەك بالالار. تۇر-تۇرپاتتارى وسىلاي بولعانمەن، بۇل قۇرىلىسشىلاردىڭ، ءارقايسىنىڭ قولىنا تيگەن كەتپەن، مىندەتتى قىزمەتىن قارۋلى جاس جىگىتتىڭ كەتپەنىنەن كەم اتقارىپ جاتقان جوق. سولاردىڭ ىشىندە قايران قالارلىق ءونىم دە كەزدەسەدى: ءبىر ادامنىڭ ءبىر كۇنگى مىندەتى — التى كۋبومەتر جەر قازۋ بولسا، كەيبىر الدىڭعى قاتارداعى جاس ايەلدەر مەن جاسامىس كەيبىر ەركەكتەر كۇنىنە ون بەس-جيىرما كۋبومەتر شىعارادى ەكەن. سولاردىڭ ارقايسىسىمەن راحمەت كەڭەسىپ كورسە، ءونىمدى ەڭبەككە ءبىر عانا نارسە جەتەكتەيدى ەكەن، ول — وتان نامىسى.
بۇل نامىس قايران قالارلىق دارەجەدە ەكەن. ءجۇرىپ جاتقان سوعىستىڭ ءمان-جايىن بىلمەيتىن كىسى كەمدە-كەم. ولار اسىرەسە ستالين جولداستىڭ سوعىس تۋرالى، جەڭىسكە شاقىرۋ تۋرالى ايتقان سوزدەرىن جاقسى ۇعىپتى. سوندىقتان، قۇرىلىسشىنىڭ ميىنا ۇيالاعان سانا: «جەڭىستىك زور قۇرالدىڭ ءبىر مەنمىن».
— سولار جاۋمەن ارپالىسىپ جاتقاندا، — دەدى قارت راحمەتكە، قۇرىلىس جۇمىسىنا نەگە كەلگەن سەبەبىن بايانداتا، — ۇيدە جاتۋعا ءجۇدا شىدامادىم. وتكەن جاز، كانال قۇرىلىسىنا ون ءتورت جاقىنىم قاتىناسقان ەدى. ۇيدە وتىرسام، سولاردىڭ ورنى ءجۇدا ولقى سياقتانا بەردى.
ارجاعىن جاسقا بۋلىققان قارت ايتا المادى، ويتكەنى، بىرنەشە جاقىنى مايداندا قازاعا ۇشىراعان ەكەن. راحمەت جۇباتقاننان كەيىن قارتتىڭ ايتقانى:
— ءاربىر شاپقان كەتپەنىم، ءبىر جاۋدىڭ جەلكەسىن قيعان سياقتانادى، سوندىقتان دا، كەتپەن شاپقان سايىن قايراتتانا تۇسەم.
بۇل قارتقا ۇقساس ادامداردى راحمەت ءار جەردەن كەزدەستىردى. سوندا، راحمەتتىڭ كوبىنەسە قايران قالعاندارى — مايدانعا كەتكەن جاقىندارىنان اماندىق حات الىپ، كەتپەندى كوتەرىڭكى كوڭىلمەن شاپقاندار ەمەس، «جاماندىق» حابار الىپ، قايعىلى كوڭىلمەن كەتپەن شاپقاندار. ادەتتە قايعىلى: سانادان سارعاياتىندار، بۇگىلە جۇدەيتىندەر، تۇستەن دە، كۇشتەن دە ايرىلاتىندار عوي... مىنالار شە؟.. بۇلاردىڭ ءتۇسى كەتكەنمەن، كۇشى كەتپەگەن!.. كەتۋدىڭ ورنىنا ۇدەي تۇسكەن!.. كەتپەندى سىلتەسى تىم ەكپىندى، بالشىققا قاداۋى تىم شىمىر!.. مۇنداي ەكپىندى ەڭبەككە باستاۋشى نامىس پەن كەك ەكەنىنە راحمەتتىڭ كوزى ايقىن جەتتى. ول جاڭبىر جايىن كەڭەس قىپ:
— قيىن بولدى عوي، بۇل مالشىندىرىپ! — دەسە:
— وقاسى جوق، — دەسەدى قۇرىلىسشىلار، — قايتا، قازۋعا جەر جۇمساق بولادى!..
ەڭبەكتى وسىلاي اتقارعانداردى ارالاپ كەلە جاتقان راحمەت، كانالدىڭ ءبىر تارماعىندا سىربايدى كەزدەستىردى. شالدىڭ قاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقانداردىڭ بىرەۋى، كانالدىڭ ەرنەۋىنە ۇيىلگەن بالشىقتىڭ قىراتىمەن سالت كەلە جاتقان ادامدى كورىپ:
— بۇ كىم ەكەن، جاۋىن-شاشىندا بەيساۋات جۇرگەن؟ — دەپ تاڭدانا قاراعاندا:
— رايكوم عوي! — دەگەن ەدى سىرباي، تۇيىلە ءبىر قاراپ اپ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— قۇيرىعىن قامشىلاتىپ كەلەدى عوي، اتى، — دەگەن ەدى سىرباي، — رايكومنىڭ شابدارى سويتەتىن ەدى جانە ەڭكەڭدەي جۇرەتىن ەدى، مىناۋ ات — ناق سول؛ جانە رايكومنىڭ ءوزى سالت جۇرگەندە اياق-قولى ءجۇدا تىنىشتىق كورمەي، ەربەڭدەي بەرەتىن، مىناۋ دا ءسويتىپ كەلەدى عوي، ءجۇدا!..
سالتتىنى «رايكوم» دەگەنگە سەنىمى بەكىگەن سىربايدىڭ وڭ قولى، ىقتيارىنان تىسقارى كەۋدەسىنە بارىپ قالدى دا، سىرتقى تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ قاۋسىرۋلى وڭىرىنە كىرىپ كەتتى. جىلى قويىنعا كىرگەن ونىڭ سالقىن ساۋساقتارى، شەكپەن ىشىندەگى كامزولدىڭ ءتوس قالتاسىنا سۇعىندى دا، الدەنەنى ىزدەي باستادى. بۇل قالتادا داۋلەتتىڭ حاتى بار-دى!.. كەشە عانا ايبارشا اكەپ، وقىپ بەرگەن. ۇزاق جازىلعان حاتتىڭ سوزدەرىنەن سىربايدىڭ ەسىندە مىقتى ۇستاعانى بىرەۋى عانا، ول — «ءتىرىمىن!..» بالاسى مايدانعا كەتكەلى ساعات سايىن ەمەس، مينۋت سايىن «نە بولدى ەكەن؟» دەگەن سۇراۋ قويىپ، سۇراۋ قويعان سايىن جۇرەگى جۇرگەن سىرباي، جالعىزىنان «ءتىرىمىن» دەگەن حات السا، حاتتىڭ وسىدان باسقا ءسوزىن ەسىندە قالاي ساقتاسىن!... قوينىنا سالعان حاتتىڭ وعان ىستىقتىعى سونشا: ءتوس قالتاسىندا قاعاز ەمەس، ءتىرى داۋلەتتىڭ سوعىپ تۇرعان جۇرەگى سياقتى!.. سوندىقتان، كەتپەندى قۇلاشتاي، «جيىلا سىلتەۋدىڭ اراسىندا، «حاتىم ءتۇسىپ قالدى ما» دەگەندەي تەس قالتاسىن ءالسىن-السىن سيپاپ قويادى... سونشالىق قۋاندىرعان حاتتى، دوس كورەتىن راحمەتكە كورسەتپەگەندە كىمگە كورسەتسىن ول!..
جارقىن ءجۇزدى سىربايعا راحمەت اتىنان ءتۇسىپ امانداستى دا:
— داۋلەتتەن حات كەلدى مە، سىرەكە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءجۇدا، قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەگەن سىربايعا:
— كەسكىنىڭىز ايتىپ تۇر، — دەدى ول.
بىلايشا دا قالجىڭدى بىلمەيتىن سىربايدىڭ ىشكى قۋانىشىن ودان ءارى بۇگۋگە شىدامى جەتپەدى دە، كوتەرىڭكى كوڭىلدىڭ لۇپىلدەگەن اسەرىمەن، قوينىڭداعى حاتقا تاعى دا قولىن تىقتى. كۇننىڭ جاۋىن ەكەنى، ونىڭ ەسىنە، حات قوينىنان سۋىرىلا بەرگەندە عانا ءتۇستى دە:
— حات كەلۋى ءجۇدا راس، — دەدى راحمەتكە. — قوينىنان سۋىرىپ جاتقانىم سول. ءبىراق، جاۋىن ەكەن عوي كۇن. قاعاز بۇلىنەر، كەپەگە بارىپ وقىرمىز.
— قاشان بارامىز؟ — دەدى راحمەت.
— كەشكە.
كەشكىرىپ بولعان جوق پا، — دەدى راحمەت، جاڭبىرى ءتۇسىپ، كۇڭگىرتتەنۋگە اينالعان توڭىرەكتى كوزىمەن قاراۋعا دا بولادى عوي دەيمىن.
سىربايعا ەرىپ جاياۋ تارتقان راحمەت، اتىنا مىنبەگەنىنە قۋانا قويعان جوق. جەردىڭ اسا لايساڭ بوپ كەتكەنىن ول، ەندى ءتىپتى ايقىن كوردى. تايعاناقتاعان اياعىن قانشا نىق باسام دەگەنمەن، بەتى ءىرىپ جاتقان جەردىڭ استىندا تياناق جوق سياقتاندى. مالتىققان اياعىن سازدان ارەڭ سۋىرىپ مىقشىڭداۋعا اينالعان ونى سىرباي توقتاتتى دا:
— اتىڭا ءمىن، شىراق! — دەدى.
— وقاسى جوق، سىرەكە! — دەپ راحمەت تاعى دا سىپايىلىق ىستەيىن دەپ ەدى:
— ءمىن دەگەن سوڭ مىنسەيشى، ءجۇدا! — دەدى سىرباي، — ورىنسىز ۇياتتىڭ كەرەگى نە؟
راحمەتتى سىرباي اتىنا مىنگىزدى دە، ءوزى ۇزەڭگىسىنە قاتارلاسا ءجۇرىپ وتىردى. «ءتوس تابانى جەر سىزعان، اتان جۇرەر جول ەكەن» دەگەن قازاق ماقالى ءتۇستى راحمەتتىڭ ەسىنە. سول سوزدەردىڭ ماعىناسىنا ول ەندى عانا تۇسىنگەندەي بولدى. مال باققان ەلدىڭ ۇعىمىندا، اتان — ءۇي ايۋاندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتىسى، قيىندىققا ەڭ ءتوزىمدىسى، سوندىقتان ءومىردىڭ قيىندىعىنا ءتوزىمدى ادامدى ەسكى اۋىلدا اتانعا تەڭەيدى. سىرباي راحمەتكە سول اتان سياقتانىپ كەتتى. ادام تۇگىل ات تايعاناقتاپ ارەڭ جۇرەتىن سازعا ونىڭ اياعى قازىقتاي قادالىپ اسا نىق تيەدى، جانە جىلدام اتتايدى. ءتان كۇشى سولاي بولسا، جاي كۇشى ودان دا كەرەمەت سياقتى. كەرەمەت ەمەي نەمەنە، جاسى جەتپىسكە تايانعاندا، جالعىز بالاسى اۋزىنان وق تۇتەگەن اجالمەن ارپالىسا كەتكەندە، اجالدى ول ولتىرەرىڭ اجال ونى جۇتارىن بىلە الماي جۇرگەن شاقتا، وياۋدا ەسىندە، ۇيىقتاسا تۇسىندە بويىن باسقان اۋىر ويعا قاجىمايتىن نەتكەن جان!..
سازعا مالتىققان سىرباي، قوينىڭداعى قۋانىشتى حاتتىڭ مازمۇنىن كەپەسىنە جەتكەنشە راحمەتكە ايتىپ تا بولدى. كەپە دەگەنىمىز قابىرعالارى جەردەن قازىلىپ جاسالعان ءۇي. سىر بويىن مەكەندەگەن قازاق اۋىلدارى، اۋىل شارۋاسى كولحوزدانعانشا، تەك، قىستىڭ ەكى-ۇش ايلىق سۋىعىندا عانا وسىنداي كەپەلەرگە مەكەندەپ، جىلدىق وزگە ايلارىندا ۇنەمى كوشىپ جۇرەتىن. قىسى شۋاقتى جىلداردا كەپەگە دە وتىرماي، قارا ۇيمەن شىعاتىن. از ۋاقىتقا عانا كەرەك كەپەلەردى، ەشكىم كۇتپەي، اۋىل وتىرماعان كەزدە، توبەسى قۇلاپ، قابىرعالارى وپىرىلىپ، اڭعال-ساڭعال جاتاتىن. سيقى سونداي بولا تۇرا، كەپەنىڭ ءوزىن دە اۋقاتتى ادامدار عانا جاسايتىن دا، كەدەيلەردىڭ وعان دا ءالى كەلمەي، قاقىرامەن، سۋىقتا كۇنەلتىپ شىعاتىن.
راحمەتتى باستاپ اكەلە جاتقان سىربايدىڭ كەپەسى، بۇرىنعى كەپەلەرگە ۇقسامايتىن، راحمەت سالىنىپ جاتقان كەزدە كورىپ كەتكەن.
— وۋ، جۇرت! — دەپ جۇرگەن سىرباي سوندا، ايقايشى بوپ، — «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كۇندىك مال جينا» دەگەن بۇرىنعىلار، «كۇندىك تۇرار ءۇيىڭدى جىلدىق قىپ بەكىت» دەگەن؛ ءجۇدا قولدارىڭنىڭ ۇشىمەن عانا ىستەمەڭدەر، بىلەكتەرىڭنىڭ كۇشىمەن ىستەڭدەر! ىرگەسىن تەرەڭ قازىڭدار، جىلى بولسىن! توبەسىنە قالاپ، قالىڭ جابىڭدار، سۋ سورعالاماسىن.
سىربايدىڭ سول سوزدەرى قالتقىسىز ورىندالعانىڭ راحمەت ونىڭ كەپەسىنە كىرە كوردى. بۇرىنعى كەپەلەردىڭ يەلەرى ساتىسىن بالشىقتان، لايساڭدا ادام تايعاناقتاپ جىعىلىپ جاتاتىن ەدى، مىنا كەپەنىڭ، ساتىسى بۋىلعان قۋ قامىستان جاسالعاندىقتان اياققا تاقتايداي نىق تيەدى.
كەپەنىڭ ءىشى تۇلكىنىڭ ىنىڭدەي جان-جاققا تاراعان كەپ قالتارىس. ءار قالتارىستىڭ كوريدورىنا جاعىلعان فونار ىلىنگەن. بىلتەسى جوعارى كوتەرىلگەن «جارقاناتتىڭ» ساۋلەسىنەن كوريدور سامالاداي جاپ-جارىق.
سىرباي راحمەتتى كەپەدەگى ءوز بولمەسىنە الىپ كىردى دە، «جارقانات» جاقتى.
— جىلى بولمە عوي، مىناۋ! — دەدى دالادان كەلگەن راحمەت.
وت جاعىلعان بولار، — دەدى سىرباي.
راحمەتتىڭ كوزى وت جاعىلاتىن جەردى بۇل بولمەدەن المادى. بولمە كەڭ ەكەن. ءىشى اق بورمەن سىلانىپ جابىلىپتى، تابالدىرىقتان جوعارى قاباتتالعان بويىنا توسەلىپتى.
— سىرتقى سۋ كيىمدەردى شەشەيىك تە، كەپتىرۋگە جىبەرەيىك، — دەدى.
ولار سۋ كيىمدەرىن شەشىنىپ بولعاندا، ورتا جاستى ايەل كىرىپ ەدى:
— كەلىن، — دەدى وعان سىرباي، راحمەت امانداسقاننان كەيىن، — اس ۇيگە اپارىپ ءىلىپ كەلشى مىنالاردى، كەپسىن.
كيىمدەردى الىپ جونەلە بەرگەن ايەلگە:
— كەلىن، كەشىكپەي ورال، — دەدى سىرباي. — جام-اعايىمىزدىڭ ايەلى ەدى، — دەدى ول، ايەل بولمەدەن كەتكەننەن كەيىن، — ەرى سوعىستا. وسى كەپەدەگى جۇمىسشىلارعا اس ىستەپ بەرەدى. ساندىققا وتىراسىڭ با، جەرگە كيىز سالايىن با؟ — دەپ سۇرادى سىرباي راحمەتتەن. — وتىرام دەسەڭ جەر دە جىلى.
«و قالاي» دەگەن سۇراۋلى كەسكىنمەن قاراعان راحمەتكە:
— ءبىزدىڭ اۋداندا كورەي كولحوزدارى بار عوي، — دەدى سىرباي، — سولار، پەشىن ساكىنىڭ استىنان جاسايدى ەكەن دە، جىپ-جىلى بوپ تۇرادى ەكەن. كەۋىلىمە قونا قاپ ەدى سونىسى. وسى كەپەگە مەن دە سونى ىستەتىپ ەم. ءجۇدا راحات بولدى.
— بىلەم، بىلەم بۇل پەشتى، — دەدى راحمەت، — «كۋدۋري» دەيدى كورەيلەر مۇنى. ماعان دا ۇنايدى بۇل پەش. كورەيلەردە توسەنىش از بولادى عوي. ولار بويراعا دا جاتا بەرەدى. بويرانىڭ اعىن «تەمجە» دەيدى. جاستىق ورنىنا جاستانا كەتەتىن اعاشى دا بار عوي ولاردىڭ، ونى «موگدەگي» دەيدى ەكەن.
سىرباي كويكاسىنىڭ جامىلتقىشىن اشىپ، قالىڭداۋ ءبىر كورپەنى الدى دا، بويرانىڭ ءتور جاق ۇستىنە توسەدى. ولار قاتار وتىرا بەرگەن كەزدە، ماناعى ايەل قايتا كىردى.
— شىراق، — دەدى سىرباي راحمەتكە، — قوناق كەلسە قوي سوياتىن ادەتىمىز بولۋشى ەدى عوي، مال الدىرايىن.
— وزدەرىڭىزگە دايارلاعان اس ماعان دا بولادى، — دەدى.
راحمەت — اتالا ىشسەڭىزدەر مەن دە اتالا ىشەم، ۇزبەن بولعان — ۇزبەن...
— ەگىنگە ءالى مولىعا قويماعانمەن، — دەدى سىرباي، — ازىق قىلاتىن حالگە جەتە قويعان جوقپىز. ۇزبەن ىشەتىنىمىز راس، ءبىراق، جىلتىرسىز ۇزبەن ەمەس، ءجۇدا ەتتى ۇزبەن؛ ونىڭ ارتىندا مايعا بوكتىرگەن بوتقامىز دا بولادى. اتالارىمىز ايتقان ەمەس پە: ءجۇدا «قۇلداي جۇمىس قىل دا، بيدەي تاماق ءىش» دەپ. جۇمىس اۋىر بولعان سوڭ، تاماقتى دا اياماي بەرىپ جاتىرمىز كەتپەنشىلەرگە.
— دۇرىس ىستەگەنسىزدەر.
— كەلىن، — دەدى سىرباي، ءامىر كۇتكەندەي، سىپايى كەسكىنمەن قاراپ تۇرعان ايەلگە، — ەستىپ تۇرسىڭ عوي ءسوزدى. قوناققا بارىمىزدى بەرەتىن بولدىق قوي، ءجۇدا. سەن اس جاققا بار دا، قوناققا سىباعا ازىرلەپ وسىندا الىپ كەل، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا داڭعازا بولار.
ايەل «قۇپ بولادى» دەگەندەي باسىن عانا يزەپ جونەلە بەرگەندە:
— جەڭگەي، توقتاي تۇرىڭىزشى! — دەپ، راحمەت ايەلدى توقتاتىپ قويدى دا، — استى ءوزىڭىز كوپشىلىكپەن بىرگە ىشەتىن بە ەدىڭىز، بولەك ىشەتىن بە ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى سىربايدان.
— ءبىزدى قويشى، شىراق، — دەدى سىرباي، — ءبىز جۇمىس كىسىسى عوي. ءبىزدىڭ قازانىمىز دا، داستارقانىمىز دا ءجۇدا ورتاق بولا بەرەدى دە.
— سىزدەر ورتاق داستارقاننان ىشكەندە سىرتتا قالاتىن، مەنى باي-قۇلاقتىق ءبىرى .دەپ تۇرسىز با، سىرەكە؟ — دەدى راحمەت قالجىڭدى كەسكىنمەن، — مەنى ەڭبەكشى ادامنىڭ قاتارىنا قوسقىڭىز كەلمەي مە؟
— جو-جوق، — دەدى سىرباي، راحمەتتى وكپەلەتىپ العان ەكەم دەپ ويلاپ، — ءجۇدا نەگە ويلايمىن ولاي. ءجۇدا جايىنا قارايىن دەپ ەدىم دە.
— وندا استى كوپپەن بىرگە ىشەمىز.
— ءجۇدا سولاي بولسىن وندا. بار، كەلىن، استى دايارلاعان سوڭ حابار ايتارسىڭدار.
ايەل شىعىپ كەتكەننەن كەيىن:
— سىرەكە، ءسوز ارالاسىپ كەتىپ، داۋلەتتىڭ حاتىن ۇمىتتىق-اۋ، — دەدى راحمەت.
— ءيا، سول بار ەكەن-اۋ!.. مىنە ول! — دەپ سىرباي ءتوس قالتاسىنان سۋىرىپ بەردى.
حاتتى راحمەت ىشىنەن وقي باستاپ ەدى:
— داۋىستاپ وقىساڭ قايتەدى، شىراعىم! — دەدى سىرباي.
— بولادى، سىرەكە.
داۋلەتتىڭ قولجازباسى ايقىن حاتىن راحمەت لەزدە-اق وقىپ شىعار ەدى، ەگەر سىرباي بوگەي بەرمەسە. حاتتا داۋلەت سوعىسقا العاشقى كىرگەن كۇنىن بايانداپتى. وسى كۇنگە قالاي دايارلانعانىن، دايارلىقتا بويىنا قانداي سەزىم پايدا بولعانىن، سوعىسقا قالاي كىرگەنىن، نە قيمىلدار كورسەتكەنىڭ ول كۇنگى ارپالىس نەمەن تىنعانىن تۇگەل سيپاتتاپتى.
تەترادتىق قاعازدىڭ ون شاقتى بەتىن تولتىرعان بۇل حاتتىڭ العاشقى ەكى-ۇش بەتىندە، بولاشاق كۇننىڭ تاڭى بىلىنە سوعىسقا كىرگەلى وتىرعان داۋلەتتىڭ جان قۇبىلىسى باياندالعان ەكەن. حاتتى العاش وقىتقاندا، داۋلەتتىڭ:
ەت-جۇرەك ەمەس پە، ايىم!.. «سوعىسقا كىرۋ» دەگەن سوزدەن جۇرەك سوعىسى دەيدى... لوبلىسا امال نەشىك!.. «شەشىنگەن سۋدان تايمايدى» دەگەندى ەسكە الام دا، وزىمە-وزىم توقتاۋ سالام... دەگەنمەن، ويى بار بولعان تولقي تۇسەدى. سوندا، «ەگەر ءتىرى شىقسام وقاسى جوق، ولە قالسام شە؟» دەپ ويلايمىن دا، ونداي كۇن تۋا قالعاندا... (شىنىمدى ايتقاندىعىم ءۇشىن كەشىرە گور، ايىم، وكپەلەي كورمە!..) «قايراتى بار جاس جاعى جىلاسا دا كوتەرەر-اۋ، قايراتى قايتقان اكەم قالاي كوتەرەر! دەپ ويلايمىن...» دەگەن ءسوزىن ەستىپ، «الدا، قۇلىنىم -اي!» دەپ سىرباي كۇرسىنىپ قالدى. وسى سوزدەردى وقىپ وتىرىپ، «شال قايتەر ەكەن» دەگەندەي راحمەت سىربايدىڭ بەتىنە جالتاقتاپ قاراپ ەدى، دەمىن اۋىرلاۋ العانى بولماسا، بوساڭسىعان بەلگى كورسەتپەدى.
داۋلەتتىڭ سوعىسقا كىرگەن جەرىن وقىعاندا، سىرباي ءسوزۋارلانىپ كوتەرىلىپ كەتتى. حاتتىڭ بۇل اراسىندا، جاۋدىڭ شىرپىلى ورمانعا تىعىلعان جاياۋ اسكەرىن، داۋلەت باسقارعان روتانىڭ تانكتەرى قالاي جانىشقى سيپاتتالعان ەدى. راحمەت سول سوزدەردى وقىعاندا، سىرباي «سول كەرەك، ءجۇدا، ساعان، قان جاۋعىر!..»، «ءول دە بار، ءجۇدا، اتىڭ ءوشتى..» دەگەن سياقتى قارعىس سوزدەردى ۇستى-ۇستىنە ايتىپ وتىردى...
حاتتىڭ سوزىنە قۇمارتىپ تەز وقىپ شىققىسى كەلگەن راحمەت، سىربايدىڭ قوسارلانۋىن ۇناتپاۋمەن قاتار، قىزىق تا كوردى. سىربايدىڭ اۋزىنان جوعارىدا ايتىلعانداي قارعىس سەزدەر شىققاندا، شالدى جاۋعا ىزالاندىرا تۇسەيىن دەگەن ويمەن، راحمەت:
— ەزگىلەپ ولتىرگەنى وبال بولعان ەكەن دە، — دەپ ەدى.
— ءجۇدا، راسىڭ با، ويىنىڭ با بۇل ءسوزىڭ؟! — دەپ سىرباي تۇكسيە قالدى.
شالدىڭ اشۋى كەلگەنىن بەت-پەرنەسىنەن بايقاعان راحمەت:
— قالجىڭدايمىن دا، سىرەكە! — دەدى، ودان ءارى اشۋلاندىرىپ الارمىن دەپ، — ارينە، سول كەرەك ارام نيەتتى جاۋعا!..
— ە، باسە، سولاي دەشى، ءجۇدا! — دەپ باسەڭدەدى سىرباي، — ءۇيىڭ كۇيگەنى نە كەرەك، اياپ؟.. لايىمدا ءۇيى كۇزەپ، ك ۇلى كوككە ۇشقان ەدى زالىمنىڭ!..
حاتتى ءبىر وقىپ شىققان راحمەت:
— قۋانىشتى حات ەكەن، — دەدى شالعا، — وراسان ەرلىك كورسەتكەن ەكەن بالاڭىز!.. جەڭىسىمەن قۇتتىقتايمىن! — ەكەۋى قول الىستى. — لايىمدا وسىنداي جەڭىسكە يە بولا بەرسىن بالاڭىز؟
— ايتقانىڭ كەلسىن، بالام! اۋزىڭا ماي!..
— بىلتىر شالدىرماعان بۋىرشىندى، بالاڭىز جەڭىسپەن قايتقان تويعا شالدىرۋ مىندەتىن ءوز موينىما-اق الايىن، سىرەكە، — دەدى راحمەت كۇلىپ.
— ءجۇدا جاقسى! — دەدى سىرباي دا جىميىپ، — ءبىراق، سەن ايتقان بۋىرشىن قولدا جوق.
— ول قايدا؟
— جۇرت مايدانعا جاردەم بەرىپ جاتقان سوڭ، ءجۇدا قولىمدا اقشا بولا قويماعان سوڭ، انەۋگۇنى بەس قويىم مەن سول بۋرامدى ساتىپ، اقشاسىن بەرگەم.
— سولاي ما؟
— سولاي! — دەدى سىرباي دەمىن تاعى دا اۋىر اپ، — تەك، جاۋ جەڭىلىپ، بالالار امان كەلسىن دەسەيشى، شىراق تويعا شالۋعا بۋرا تابىلماس دەيسىڭ!..
— راس، سىرەكە! — دەدى راحمەت تە كۇرسىنىپ، — ەندى رۇقسات بولسا، حاتتى ءوزىم ىشىمنەن ءبىر وقىپ شىعايىن. قۇمارىم تارقاماي قالدى جانە ءسىز بوگەي دە بەردىڭىز.
— ءجۇدا، ماقۇل! — دەدى سىرباي ورنىنان تۇرەگەپ، — وقى، بالام. مەن تىسقا شىعىپ كەلەيىن.
تىسقا شىققان سىرباي ورالعانشا، راحمەت حاتتى تورت-بەس رەت وقىپ شىقتى جانە سىدىرتىپ وقىماي، ويلانىپ وتىرىپ، ءار ءسوزىن سالماقتاپ وتىرىپ وقىدى. مايداننان كەلگەن حاتتى راحمەتتىڭ وقۋى ءبىر بۇل عانا ەمەس. مۇنداي حاتتىڭ ول تالايىن وقىعان. سولاردان ونىڭ بايقايتىنى: سوۆەت ارمياسىنىڭ قاتارىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ دە، ولاردىڭ كومانديرلەرىنىڭ دە سوزدەرىنەن، ولشەۋسىز زور ەرلىكپەن قاتار، جەڭىسكە بولاتتاي بەرىك سەنىمنىڭ دە ءيسى اڭقيدى. سىرباي كىرگەندە راحمەتتىڭ كوزى حاتتا ەدى.
— ءجۇدا، ءالى وقىپ بولعان جوقسىڭ با؟ — دەدى ول راحمەتكە.
— قايتالاپ وقىپ وتىرمىن، سىرەكە!.. ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت!..
ىشكى سىرلارىن كوزدەرىنەن وقىسقانداي ەكەۋى بىر-بىرىنە ءسۇزىلىپ از ۋاقىت قاراعاننان كەيىن:
— ەندىگى كەڭەستى داستارقان باسىنا كوشىرەمىز دە، شىراق! — دەدى سىرباي.
— وقاسى جوق، — دەدى راحمەت.
— شاي دايارلانىپ قالعان ەكەن، جۇرت، ءجۇدا، كۇتىپ وتىر سەنى، بارايىق سوندا!..
— بارايىق.
سىرباي راحمەتتى ەرتىپ اپارعان كەڭ بولمەدە لىق تولى ادام ەكەن. سولاردىڭ ءبىرازى راحمەتكە جامىراسىپ امانداسا باستاپ ەدى:
— وۋ، بۇلارىڭ نە، ءجۇدا توپىرلاسىپ كەتكەندەرىڭ؟ — دەدى سىرباي. — قوناق اۋقاتتانىپ السىن، سودان كەيىن جينالىڭدار دەگەنىم قايدا؟
— نەگە كەيىن كەلەمىز؟ — دەپ شۋ ەتە قالدى بىرنەشە ادام، — بۇل كەپەدەگىلەر ەستىگەندە ءبىز ەستىمەيدى مە ەكەنبىز رايكومنىڭ كەڭەسىن؟
— ءجا، ءجا، بولدى ەندى، داۋرىقپاي، — دەدى سىرباي، — وتىرا قالىڭدار ەندى ساپىرىلىسپاي.
كەڭ بولمەنىڭ وڭ جانە سول جاق قابىرعاسىنا قويىلعان تۇرقى ۇزىن ەكى ستولدىڭ اينالاسىنداعى سكامەيكالارعا جۇرت جاپىرلاي وتىرا باستاعاندا، راحمەت بولمەنىڭ ءىشىن كوزىمەن شولىپ شىقتى. كولەمىنىڭ كەڭدىگى بولماسا، بولمەنىڭ ىشكى قۇرىلىسى سىربايدىڭ بولمەسىنە ۇقسايدى: مۇنىڭ دا قابىرعالارى اقپەن سىلانىپ، توبەسى بويرامەن جابىلعان، ساكىسىنە دە بويرا توسەلگەن. ىشكى مۇلىك جاعىنان بۇل بولمەدە سىربايدىڭ بولمەسىنەن ءبىرتالاي. ايىرماشىلىقتار بار: مۇندا ىلىنگەن پلاكاتتار، قاعازعا جانە قىزىل ماتاعا جازعان ۇراندار كوپ. توردەگى قابىرعادا لەنين مەن ءستاليننىڭ پورترەتتەرى ءىلىنىپ تۇر. پورترەتتەردىڭ استىڭعى جاعىن الا قويعان شكافتا جينالعان بىرنەشە كىتاپ جانە تىگىلگەن گازەتتەر. ءبىر قابىرعانىڭ ورتا كوزىن تۇگەل جاۋىپ، مايدان ولكەلەرىنىڭ كارتاسى تۇر. بوساعا جاقتا «قۇرمەت تاقتاسى». ونىڭ قاسىندا بريگادا مۇشەلەرىنىڭ ەڭبەك نورماسى قالاي ورىندالۋىن كورسەتەتىن تابليسا.
سونىڭ ءبارىن راحمەت كوزىمەن شولىپ تۇرعاندا، تىرتىق «بۇل بۇلاي، اعاي» دەپ، ءار زاتتى بايانداپ تۇردى. ءسوز اراسىندا تىرتىق راحمەتكە، بۇل بولمەنىڭ ءارى اس ءۇي، ءارى قىزىل بۇرىش ەكەنىڭ قىزىل بۇرىشتى ءوزى باسقاراتىنىن ايتتى.
— جاقسى، ەتە جاقسى! — دەدى بولمەنىڭ ءىشىن كورىپ بولعاننان كەيىن راحمەت تىرتىققا، — جاقسى ۇيىمداستىرعانسىڭدار.
— سوعىسقا بارۋعا كەمتار بولعان سوڭ، — دەدى ماقتاۋعا ماساتتانعان تىرتىق، — تىلداعى ەڭبەكشىلەردىڭ وتانشىلدىق رۋحىن كوتەرىسۋدە، قولدان كەلگەن جاردەم وسى بوپ جاتىر.
— تۇرا تۇر، قوسارلانباي، — دەدى سىرباي تىرتىققا، — قوناق اۋەلى اۋقاتتانىپ السىن، كەڭەسىن، بولسا كەيىن ايتارسىڭ.
— قوناقتىڭ قارنى اشقان جوق، سىرەكە، — دەدى راحمەت. — ەرتەڭ جۇمىسقا شىعاتىن جۇرت تىنىعاتىن بولار، كەڭەسەيىك تە تارايىق.
كەڭەس سوعىس جايىنان باستالدى. سۇراۋلارىنا جانە پىكىر ايتۋلارىنا قاراعاندا قۇرىلىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى مايداندا نە حال بولىپ جاتقانىنان حاباردار ەكەن. كوڭىل كۇيلەرىن جالپى العاندا، جەڭىس ىسىنە جانىن ءۇزىپ بەرۋگە ءارقايسىسى دايار سياقتى. كوپشىلىكتىڭ تۇسىنىگى وسىنداي بولۋىنا سەبەپكەر مەنمىن دەگەندەي، تىرتىق اركىمنىڭ ءسوزىن كيمەلەپ، بىرەۋلەر ءۇشىن جاۋاپ، بىرەۋلەر ءۇشىن سۇراۋ بەرىپ، كەڭەسكە قوسارلانىپ وتىردى. ول قىلىعىن سىرباي جاقتىرماعان قالىپ كورسەتىپ:
— بالانى مۇندا اكەلۋگە جۇرەكسىندىك، — دەدى سىرباي، — ءجۇدا اۋىرتىپ اپ ماسقارا بولارمىز دەدىك، جىلى ۇيدەن قوزعاعىمىز كەلمەدى. بالا كەلمەگەن سوڭ كەمپىر قايدان كەلسىن.
— وندا نەگە مۇنشا كەڭ جاساتتىڭىز مىنا كويكانى؟
— «ولسەڭ كورىڭ كەڭ بولسىن» دەپتى عوي بۇرىنعىلار. تار دۇنيەنى ءجۇدا جاسىمنان جاراتقان كىسى ەمەسپىن. كيىمنىڭ دە، توسەك-ورىننىڭ دا، قونىستىڭ دا ءجۇدا كەڭى جاقسى كورەم. كارى كىسى، اۋناپ-قۋناپ جاتۋعا كەڭ بولسىن دەپ، ءجۇدا مولداۋ ىستەتە سالىپ ەم دە.
— كۇتىمىن دە جاقسى ۇستاپ تۇر ەكەنسىز، بۇل بولمەنىڭ، سىرەكە.
— و جاعىنا قاراپ جۇرگەن مەن ەمەسپىن، الگى ايىم.
— و قاي بالا ەدى؟ — دەدى راحمەت، «ايىم» دەگەنگە تۇسىنبەي.
— ايبارشا بار ەمەس پە، ءبىزدىڭ؟ داۋلەت «ايىم» دەيدى ەكەن دە ونى. مەن دە سول اتقا ءجۇدا داعدىلانىپ كەتتىم.
— وتە جاقسى، سىرەكە. داۋلەت كۇنىڭىز، ايبارشا ايىڭىز ەكەنى دە راس قوي.
سىرباي از كىدىرىپ، كۇرسىنىپ الدى دا:
— سو بالا، وسى ءۇيدىڭ ءىشىن الەم-جالەم قىپ جۇرگەن؛ «ءجۇدا، قايتەسىڭ، بالام! كارى كىسىگە قيسايىپ دەمالار ورىن بولسا جەتەدى عوي» دەسەم، «جوق، شاما كەلسە جاقسى تۇرعان جاقسى» دەپ ءجۇدا بولماعانى، — دەدى.
— دۇرىس قوي ونىسى.
— پايدالى ءىستىڭ ءجۇدا ءبارى دۇرىس بولا بەرەدى دە. مەن كۇتىپ جاتقام جوق، ەكى-ۇش كۇندە ءبىر كەپ قونىپ، جيناستىرىپ كەتەدى.
سىرباي تىسقا شىعىپ كەلسە، راحمەت شەشىنىپ جاتىپ قالعان ەكەن. بەتى بۇركەۋلى راحمەتتى قالعىپ تا ۇلگەرگەن بولار دەپ جورىعان سىرباي، وياتىپ المايىن دەگەندەي، اياعىن ەپپەن باسىپ، سىبدىرسىز شەشىنۋگە تىرىستى. ءبىراق، راحمەت قالعىعان جوق ەدى، قالعۋدىڭ ورنىنا، الگى ءبىر كەزدە ماۋجىراتا باستاعان ۇيقىسى، توسەككە جاتا باسىنا كەلگەن الدەنە ءبىر ويلاردىڭ سالدارىنان كەتىپ، قازىرگى سەرگەكتىگى، ۇيقىسى قانىپ تۇرعان ادامداي ەدى. سولاي بولا تۇرا، سىرباي سىرتتان كىرگەندە، بەتىن جاۋىپ ءۇنسىز جاتا قويۋىنا سەبەپ — كۇن ۇزىن اۋىر جۇمىستا بولعان قارتتىڭ تىنىشتىق الۋىنا بوگەت بولماۋ ەدى.
وسى ويداعى راحمەت، سىرباي شەشىنىپ توسەگىنە جاتقاننان كەيىن دە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن وياۋلى بەلگىسىن كورسەتكەن جوق. سو قالپىمەن ول ۇيقتاپ تا قالار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر قاتار جاتقان سىرباي قوزعالا بەرمەسە. شال ۇزاق دەپ،- بەكيدى. ارا-تۇرا اۋىر كۇرسىنىپ تە الدى. «نەگە ءبۇيتىپ جاتىر، الدە سىرقاتتانىپ قالدى ما؟» دەگەن ويمەن:
— سىرەكە! — دەدى راحمەت، — نەگە تيىشسىزدانىپ جاتىرسىز؟
— ءجۇدا ءجاي، شىراعىم. كارى كىسىدە وي-سانا دەگەن ءجۇدا كوپ بولادى عوي، بالام، سولاردىڭ مازالاپ جاتقانى دا، جان-جاقتان انتالاپ كەپ.
كۇرسىنۋىنە كوپ سەبەپتەر بولعانمەن، شالدى بۇگىن اۋرەلەگەن وي بىرەۋ-اق ەدى. وسى ويىن ول راحمەتكە، الگىندە، توسەككە جاتاردا ايتپاق بوپ ءبىر وقتالعان دا، قوناعىنىڭ، تىنىشتىق الۋىن كوزدەپ، تاڭەرتەڭ تۇرۋىنا قالدىرعان. ەندى، قوناقتىڭ ۇيقىسى اشىلىپ العانىن كورىپ:
— «تۋماق بولعان سوڭ، ولمەك بار» دەسەدى عوي، بۇرىنعىلار، — دەدى ول راحمەتكە، — ولمەيتىن كىم بار دەيسىڭ. تەك، بۇرىنعىلار تىلەيتىن: «جاستىقتا ءولىم بەرمە، قارتايعاندا جوقشىلىق بەرمە» دەپ. جاستىق شاق ءوتتى بىزدەن. اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساپ بولدىق. ءبىز ولسەك — توي، تەك جاستار امان بولسىن!
— جاستار دا امان بولسىن، ءسىز دە ولمەڭىز، — دەدى راحمەت.
— كىمنىڭ ولگىسى كەلەدى دەيسىڭ، شىراق. ءجۇدا، جەتكەن جاسقا توقتاۋ بولمايدى دا!..
— ول راس قوي، سىرەكە، ءبىراق، داۋلەتتىڭ امان كەلگەن تويىنا قاتىناستىرماي، ءسىزدى ەشكىمگە بەرە قويماسپىز.
— ونى ءتاڭىرى بىلەدى دە، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ءجۇدا ول ەمەس ەدى.
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟
— قۇداي ماعان ونى ءجۇدا كورسەتپەي-اق قويسىن، مەن كەرمەي-اق قويايىن، ءبىراق «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەگەندەي، داۋلەت جاننىڭ جاماناتىن ەستيتىن كۇن بولسا، ارجاعىندا ماعان تىرشىلىكتىڭ كەرەگى جوق قوي.
— اتاي كەرمەڭىز! — دەدى راحمەت، — «جاقسى لەپەس — جارىم ىرىس» دەمەيسىزدەر مە وزدەرىڭىز. جاقسىلىق جاققا جوري بەرىڭىز!
— دۇرىس ايتاسىڭ، بالام. ءجۇدا، ءسوزدى ايتىپ جاتىرمىن دا. وسى ءۇمىت قوي ماعان، ءجۇدا، كەتپەن شاپتىرىپ جۇرگەن، ايتپەسە، جەتپىسكە كەلگەن كىسىدە قانشا قاۋقار بار دەيسىڭ؛ ءۇمىتىم سونسە، توگىپ-اق قالاتىن جاسىم عوي بۇل. ءۇمىت دۇنيەسى بولعان سوڭ، كەۋىل ءجۇدا ءار نارسەگە الابۇرتا بەرەدى ەكەن. مىسالى: وسى ارىقتى عوي، ءبىز ەگىندى مول الۋ ءۇشىن قازىپ جاتىرمىز؟
— ارينە.
— سوندا، قالاي مول الامىز دەپ، ويلانعان كىسى بار ما ەكەن؟
— قالاي بولۋشى ەدى!.. ەگىنگە اگروتەحنيكانى قولدانامىز، جەردى جاقسىلاپ كۇتەمىز، ەگىندى كەزىندە سۋارامىز، ءسويتىپ الامىز دا مول ەگىندى.
— سوندا ءار گەكتارىنان قانشا الامىز دەيسىڭدەر؟
— قانشا دەيسىز بە؟ — دەپ راحمەت از كىدىردى دە، — كۇرىشتەن الداعى جىلى ورتا ەسەپپەن 25 سەنتنەردەن، بيدايدان 15-تەن الامىز دەپ پلاندا، — دەدى.
— سول عانا ما؟ — دەدى سىرباي.
— ەندى قانشادان؟
— تۇقىم تاۋىپ، جەرىن كەلىستىرىپ، سۋدى كەزىندە بەرە بىلسە، ءۇش داقىلدىڭ شىعىمىندا ءجۇدا شەك بولمايدى دەيتىن ەدى بۇرىنعىلار: ءبىرى كۇرىش، ءبىرى تارى، ءبىرى جۇگەرى. ءبىر قاپ كۇرىش تۇقىمىنان الپىس قاپ ءونىم العان بايدى كورىپ ەم، قازىرگى گەكتارداي عانا تاناپقا ەگىپ ەدى، سوندا، — دەدى سىرباي از كىدىرىپ، ىشتەي ەسەپتەپ اپ، — گەكتارىنان 300 پۇت كۇرىش الادى، سەن 150-اق پۇت الام دەيسىڭ. ءسوز بە وسى؟
— سىرەكە-اۋ، — دەدى راحمەت باسىن كوتەرىپ اپ، سىرباي دا باسىن كوتەردى. — مول ەگىننەن كىم قاشادى دەيسىز. مەن دە قاشپايىن 300 پۇتتان. سونى ءوسىرىپ بەرەتىن كىم؟
— اگرونوم بولدى دا، — دەدى سىرباي، ايتقالى وتىرعان كەڭەسىن جاسىرىپ، — سەندەر سوعان سەنەسىڭدەر عوي.
شالدىڭ كومەكەيىندە تىڭنان ايتقالى وتىرعان كەڭەس بارىن جوبالاعان راحمەت:
— اگرونومنىڭ بىلەتىنى دە راس قوي، — دەدى سىربايعا، — ول عىلىم وكىلى. ءبىراق، عىلىم دا ءىس تاجريبەسىنەن شىققان ل؛ەمىس قوي. ستالين جولداس ايتقانداي، عىلىم مەن تاجىريبە بىر-بىرىنە جەتەكشى ەمەس پە؟ مىسالى، كەمىر وندىرىسىندە، ءوزىڭىز بىلەتىن ستاحانوۆ عىلىمنىڭ ويىندا جوق زور ەنىم بەردى. ءسويتىپ عىلىمعا جەتەكشى بولدى. اقتوبە وبلىسىنىڭ كولحوزشىسى شىعاناق بەرسييەۆ ءوزى ەسىرگەن تارىنىڭ، ءاربىر گەكتارىنان 900 پۇتتان ءونىم العانىن بىلەسىز. بۇل دا عىلىمعا جەتەكشى بولعان ءونىم. سوندايلار شارۋاشىلىعىمىزدىڭ ءار جۇيەسىندە بار ەمەس پە؟ كۇرىش وندىرىسىندە دە سونداي بىرەۋ شىعىپ، عىلىمدا جوق تابىسقا جەتسە، ءبىز قوي دەيمىز بە وعان؟ كۇتىپ جۇرگەن جوقپىز با، سونداي كىسىنى؟
راحمەتتىڭ، بۇل سۇراۋى، ءوزىنىڭ ايتقالى وتىرعان ءسوزىنىڭ ءدال ۇستىنەن شىققانمەن، «سويتەتىندى» تابان اۋزىندا ايتا قويۋعا ىڭعايسىزدانعان سىرباي، ويىن ساتىلاپ بارىپ ايتقىسى كەپ:
— باستاۋشى بولار ەدى-اۋ سونى، ءبىراق قوستاۋشى بولسا! — دەدى.
— كىمدى ايتاسىز ءسىز، سىرەكە، «باستاۋشى» دەپ؟
— مەن كولحوزدىڭ باستىعىن ايتام، — دەدى سىرباي، ىركىلمەي، — باستىق وڭباي — كولحوز شارۋاسى وڭبايدى. ول وڭباسا، بىلايعى كولحوزشىنىڭ تىرىسىپ ىستەگەنى، قۇمعا قۇيعان سۋداي بوسقا كەتەدى.
— ءتۇسىندىم، — دەدى راحمەت سىربايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — ماساقباي عوي، ايتايىن دەپ جاتقانىڭىز. ونىڭ شارۋاشىل باستىق بولا الماي جۇرگەنى راس. ءبىراق، ماسەلەنىڭ بار تەتىگى سوندا بولسا، ونى وزگەرتۋ تەتىگى وزدەرىڭىزدە. ءسىز ءوزىڭىز كولحوز باسقارماسىنىڭ مۇشەسىسىز. باسقارمانىڭ، وزگە مۇشەلەرى دە وسىلاي ويلاسا، ورنىنان الىنسىن دەپ، قاۋلى شىعاراسىزدار. ەگەر سول قاۋلىنى كولحوزدىڭ جالپى جينالىسى ماقۇلداسا، جوعارعى ورىندار ەسەپتەسەدى. جاراماعان باستىقتان قۇتىلۋ جولى وسى.
— بىلەم، — دەدى سىرباي.
— بىلسەڭىز ايتىپ وتىرعانىڭىز نە؟ كوزگە بادىرايعان كەمشىلىكتى بىلە تۇرىپ تۇزەمەسەڭىزدەر، وعان ايىپتى وزدەرىڭىز.
— تۋرامدى ايتايىن، — دەدى سىرباي، — بۇعان ايىپتى ءجۇدا وزگەلەر ەمەس، مەنمىن.
— نەگە؟
— انەۋگى ءبىر كەزدە، ماساقبايدىڭ بەيقامدىعىنان از ەگىن مەزگىلىمەن جينالماي، جۇرت «وسىدان قۇتىلساق قايتەدى» دەگەندە، ءجۇدا، وكپەگە قيسام دا، ولىمگە قيعىم كەلمەي، «تۇزەلەر» دەپ قورعاپ قالعان مەن ەدىم. سونىما ءجۇدا ەندى وكىنىپ وتىرمىن.
— نەگە؟
— سەمىرگەنى مە، بولماسا بەتىمە شىعار كىم بار دەپ دەگەنى مە، سالاقتىعىن بىلاي قويىپ، ءجۇدا سول نەمە ءارتۇرلى جات مىنەز شىعارايىن دەپ ءجۇر.
— مىسالى؟..
سىرباي جاۋاپقا ىڭعايلانعاندا، ەسىك سىرتىندا الدە نە سالدىر ەتە قالدى.
— بۇل كىم ءوزى؟ — دەپ سىرباي تۇرەگەلدى دە، ءىلۋلى تۇرعام فوناردى الىپ قاراپ كەلدى.
— كىم بار ەكەن؟ — دەدى راحمەت.
— ەشكىم دە جوق.
— مىسىق سياقتى بىردەمە شىعار.
— ولاي بولسا وقاسى جوق قوي ءجۇدا، كىسى بوپ جۇرمەسە.
— كىم بولادى؟
— تىرتىق بولماسا؟
— ول كىم؟
— ءبىزدىڭ. سونىڭ ىرگە مەن ەسىك تىڭدايتىن جامان ادەتى بولۋشى ەدى.
— و نەسى؟
— ماساقبايمەن ءجۇدا امپەي ءوزى. ول شىركىن مەنى جاۋى كورەدى، تەگى سول تىڭدا دەپ تاپسىرا ما، قالاي؟.. كۋرسىن ول، ءجۇدا، تىڭداي بەرسىن، كەڭەسىمىزگە كەشەيىك.
— سويتەيىك، سىرەكە، — دەدى راحمەت، — سونىمەن بىلاي ىستەسەك قايتەدى: ءسىز وسى كولحوزدان جوعارعى ءونىم زۆەنوسىن قۇرىپ، ءوزىڭىز باستاساڭىز، ءبىز سىزگە ءتيىستى جاعداي جاساساق؟
— ءوزىمنىڭ دە مانادان بەرى ۇزبەكتەپ-سوزباقتاپ ايتايىن دەگەنىم وسى ەدى، — دەدى سىرباي، — بىلتىردان ويلاعان ءىسىم ەدى بۇل. وعان ازداپ دايارلىعىم دا بار ەدى.
— قانداي؟
سىرباي ورنىنان تۇرەگەلدى دە، كەپەنىڭ ىشكى جاق بۇرىشىندا تيەلىپ تۇرعان جىڭىشكەلەۋ، ۇزىنشا الا قاپتىڭ اۋزىن شەشىپ، كەڭ الاقانىنا تولتىرا سالعان ءداندى الىپ كەپ، ورنىنا قايتا وتىردى.
— مىناۋ مەنىڭ قولدان تەرىپ العان سالىم — دەدى سىرباي ءداندى راحمەتتىڭ الدىنا توسىپ. — وسىنى بيىلعى ەگىندى ارالاپ ءجۇرىپ تەردىم. ەڭ جاقسى سوبىقتاردى قىرقىم الدىم.
— نەگە؟
— بىلسەم ايتقام كەڭەستى ويلاپ. ءبىراق، مەنىڭ ويىم قۇرۋ ەمەس ەدى، وسى جيناعان سالىمدى كوكتەمدە وڭاشا ەگىم كورۋ ەدى.
— زۆەنو نەگە قۇرمايسىز؟
راحمەتتىڭ بۇل سۇراۋى، ءوزىنىڭ ايتقالى وتىرعان ءسوزىنىڭ ءدال ۇستىنەن شىققانمەن، «سويتەتىندى» تابان اۋزىندا ايتا قويۋعا ىڭعايسىزدانعان سىرباي، ويىن ساتىلاپ بارىپ ايتقىسى كەپ:
— باستاۋشى بولار ەدى-اۋ سونى، ءبىراق قوستاۋشى بولسا! — دەدى.
— كىمدى ايتاسىز ءسىز، سىرەكە، «باستاۋشى» دەپ؟
— مەن كولحوزدىڭ باستىعىن ايتام، — دەدى سىرباي، ىركىلمەي، — باستىق وڭباي — كولحوز شارۋاسى وڭبايدى. ول وڭباسا، بىلايعى كولحوزشىنىڭ تىرىسىپ ىستەگەنى، قۇمعا قۇيعان سۋداي بوسقا كەتەدى.
— ءتۇسىندىم، — دەدى راحمەت سىربايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — «ماساقباي عوي، ايتايىن دەپ جاتقانىڭىز. ونىڭ شارۋاشىل باستىق بولا الماي جۇرگەنى راس. ءبىراق، ماسەلەنىڭ بار تەتىگى سوندا بولسا، ونى وزگەرتۋ تەتىگى وزدەرىڭىزدە. ءسىز ءوزىڭىز كولحوز باسقارماسىنىڭ مۇشەسىسىز. باسقارمانىڭ، وزگە مۇشەلەرى دە وسىلاي ويلاسا، ورنىنان الىنسىن دەپ، قاۋلى شىعاراسىزدار. ەگەر سول قاۋلىنى كولحوزدىڭ جالپى جينالىسى ماقۇلداسا، جوعارعى ورىندار ەسەپتەسەدى. جاراماعان باستىقتان قۇتىلۋ جولى وسى.
— بىلەم، — دەدى سىرباي.
— بىلسەڭىز ايتىپ وتىرعانىڭىز نە؟ كوزگە بادىرايعان كەمشىلىكتى بىلە تۇرىپ تۇزەمەسەڭىزدەر، وعان ايىپتى وزدەرىڭىز.
— تۋرامدى ايتايىن، — دەدى سىرباي، — بۇعان ايىپتى ءجۇدا وزگەلەر ەمەس، مەنمىن.
— نەگە؟
— انەۋگى ءبىر كەزدە، ماساقبايدىڭ بەيقامدىعىنان از ەگىن مەزگىلىمەن جينالماي، جۇرت «وسىدان قۇتىلساق قايتەدى» دەگەندە، ءجۇدا، وكپەگە قيسام دا، ولىمگە قيعىم كەلمەي، «تۇزەلەر» دەپ قورعاپ قالعان مەن ەدىم. سونىما ءجۇدا ەندى وكىنىپ وتىرمىن.
— نەگە؟
— سەمىرگەنى مە، بولماسا بەتىمە شىعار كىم بار دەپ دەگەنى مە، سالاقتىعىن بىلاي قويىپ، ءجۇدا سول نەمە ءارتۇرلى جات مىنەز شىعارايىن دەپ ءجۇر.
— مىسالى؟..
سىرباي جاۋاپقا ىڭعايلانعاندا، ەسىك سىرتىندا الدە نە سالدىر ەتە قالدى.
— بۇ كىم ءوزى؟ — دەپ سىرباي تۇرەگەلدى دە، ءىلۋلى تۇرعان فوناردى الىپ قاراپ كەلدى.
— كىم بار ەكەن؟ — دەدى راحمەت.
— ەشكىم دە جوق.
— مىسىق سياقتى بىردەمە شىعار.
— ولاي بولسا وقاسى جوق قوي ءجۇدا، كىسى بوپ جۇرمەسە.
— كىم بولادى؟
— تىرتىق بولماسا؟
— ول كىم؟
— سونىڭ ىرگە مەن ەسىك تىڭدايتىن جامان ادەتى بولۋشى ەدى.
— و نەسى؟
— ماساقبايمەن ءجۇدا امپەي ءوزى. ول شىركىن مەنى جاۋى كورەدى، تەگى سول تىڭدا دەپ تاپسىرا ما، قالاي؟.. كۋرسىن ول، ءجۇدا، تىڭداي بەرسىن، كەڭەسىمىزگە كوشەيىك.
سۇراۋلى كەسكىنمەن قاراعان راحمەتكە سىرباي جاۋاپ بەرە قويماپ ەدى:
— بىلاي بولسىن، سىرەكە، — دەدى راحمەت، ءوز زۆەنوڭىزدى قۇرۋ تۋرالى ءسىز كولحوز باسقارماسىنىڭ، الدىنا ماسەلە قويىڭىز". باسقارما قارسى بولماس وعان. مەن دە ايتىپ قويارمىن ماساقبايعا. مول ءونىم الۋعا كەرەكتى جاعدايدى جاسايمىز.
— بولسىن! — دەدى سىرباي از ويلانىپ.
وسىعان ەكەۋى قول الىستى دا، قالعان سەزدى كەيىن كەڭەسپەك بوپ، جايلى ءبىر ۇيقىعا كەتتى.
ونىنشى تاراۋ
بار ماسەلەنى كادر شەشەدى
راحمەتتىڭ وتكەن تۇنگى بولجالى ءدال كەپ، تاڭ بىلىنە سايابىرلاعان جەل كۇن شىعا ءبىرجولا تىندى. تاڭعا جاقىن ىدىراعان بۇلتتان اسپان تۇگەل ارىلىپ، كۇن اشىققا شىقتى دا، ماۋجىراعان ادەمى ءبىر كۇن باستالدى. راحمەت سىربايدىڭ كەپەسىنەن وسى كەزدە اتتاندى. تاڭ اتا عانا قالعىپ، از ۋاقىت قانا تىنىستاعانمەن، راحمەتتىڭ ۇيقىسى قانىپ قالعان ەكەن، اتقا قونعانشا ارا-تۇرا ەسىنەدى دە، اتتانعاننان كەيىن بويى سەرگىپ كەتتى. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا سۋىپ اپ، بىرەر باۋ جوڭىشقانى ەركىن كۇيسەگەن ات، تۇنگى جەلدەن دەگدىڭكىرەپ قالعان سازدى جەردە اياقتارىن پىسىق باسىپ، اسا ەلگەزەكتەنىپ كەلەدى.
قالىڭ شەڭگەلدىڭ اراسىن جارا، يرەلەڭدەي تارتقان سوقپاقتى بويلاي، اياڭشىل اتىن قامشىمەن قاپتالدىقتان اقىرىن عانا سيپاپ، كەيدە جورتتىرىپ، كەيدە اياڭداتقان راحمەت، توڭىرەگىنە قاراپ قويادى دا، بۇل ارانىڭ وتكەنى مەن قازىرگىسىن كوز الدىنا كەلتىرەدى.
«وتكەنى» دەگەن قاي ءبىر الىستاعى «وتكەن»؟ وعان ەكى-اق جىل بولعان جوق پا؟ بۇدان ەكى-اق جىل بۇرىن بۇل ماڭ، قاي جاعىڭا بەت بۇرساڭ دا كوزىڭدى كىدىرتپەيتىن، تىككەن كوزىڭ، الدەقايداعى الىسقا بارىپ اسپان مەن جەردىڭ استاسقان جيەگىنە عانا تىرەلەتىن، كەرىلىپ جاتقان جاپ-جازىق دالا ەمەس پە ەدى؟
ءقازىر شە؟
ءقازىر قاي جاعىنا قاراساڭ دا كوزىڭدى جوتالانا ۇيىلگەن سارى توپىراقتاردىڭ ۇزاققا سوزىلعان قىراتى. ول قىراتتار الدەقايدان تارماقتالا ايرىلادى دا، الدەقايدان بارىپ قايتا ۇشتاسادى. بۇلاردىڭ نە جوتالار ەكەنى راحمەتتىڭ كوڭىلىندە سايراپ تۇر. بۇلار، سىرداريا كانالىنىڭ تارماقتارى. قاي ولكەمەن قانداي تارماقتار جۇرگىزىلەتىنى راحمەتكە الاقاننىڭ سىزىعىندا ءمالىم، ويتكەنى، ول تارماقتار تۋرالى رايكومدا بايجان تالاي رەت بايانداما جاساپ، ءاربىر تارماقتىڭ، قانشا گەكتار جەردى سۋارا الاتىندىعى تالقىلانعان.
ەلگەزەك اتىن شەرتە اياڭداپ كەلە جاتقان راحمەت، جاناسىپ قالعان تۇستارىندا كانال تارماقتارىنىڭ جوتالانعان ەرنەۋلەرىنە شوقىتىپ شىعا كەپ، اتىنىڭ باسىن تەجەيدى دە، الاقانىن كوزىنە قالقالاپ تۇرىپ، توڭىرەگىن تاعى دا شولادى. ءاربىر تارماقتى بويلاي قىبىرلاپ جۇمىس ىستەپ جاتقان شوعىر ادامدار ونىڭ، كوزىنە وسى بيىكتەن عانا شالىنادى. راحمەتتىڭ سولاردىڭ بارىنە دە بارعىسى، بارىمەن دە سويلەسكىسى كەلەدى، ءبىراق، ۋاقىت قايدا وعان؟!. بارار جەرگە تەز جەتۋ كەرەك، ول — قۇرىلىستىڭ شتابى. بۇرىن بىلەتىن بۇل جەردى، ەگەر كانالدىڭ مىنا تارماقتارى قازىلماسا، راحمەت كوزىن جۇمىپ-اق تابار ەدى، ويتكەنى ول جەردە «اقادىر» اتالاتىن كىشىرەك تەبە بولاتىن دا، اينالاداعى ازىق دالانىڭ بەتىندە تاۋ سياقتانىپ، كەزدى قيادان تارتاتىن. ءقازىر، مىناۋ تەبە جوعالىپ كەتىپتى.
دەگەنمەن، اقادىردى ونىڭ تەز تابۋىنا، تەبەنى بەتكەيلەي، شوقتالا وسكەن سەكسەۋىل سەبەپ بولدى. قايداعى شولەيتكە، نە وركەشتى قۇمنىڭ جوتاسىنا بىتەتىن سەكسەۋىل جارىقتىقتىڭ، جوعارى ەرلەي، تىكەيە بىتكەن بۇتاقتارى مەن ولاردىڭ باسىنا جاپىراق ورنىنا شىعاتىن جاسىل ينەلەرى جاز دا، قىس تا ءتۇسىن وزگەرتە مە!.. سىعىپ قالساڭ اتىپ كەتەتىن بۇل ينەلەردىڭ بويىنداعى شىلقىلداعان سۋ، ميدى قايناتقانداي ىستىقتا كەبە مە!.. مۇرتىڭا مۇز ۇيەلەيتىن سۋىقتا قاتا ما!.. شوقتالا ەسكەن جاس سەكسەۋىل، الىستان قاراساڭ جاسىل ءشالى بۇركەنگەن كەلىنشەككە ۇقسايدى. سونشا جاساڭعىراعان سەكسەۋىلدىڭ جاسىن سۇراساڭ، ساقالى اعارعان قارتتاردىڭ تالايىنان ۇلكەن بوپ شىعادى. مىسالى، جوعارىدا اتالعان اقادىردىڭ قۇمىنا ەسكەن جاساڭ سەكسەۋىل، سىربايدىڭ بالا كەزىندە وسىنداي جاپ-جاسىل ەدى، ءالى دە سونداي جاپ-جاسىل. تەك، بويى عانا ول كەزدەن ءبىراز بيىكتەپ، ءتۇبىرى عانا ءبىراز جۋانداعان سياقتى...
ويتپەگەندە قايتسىن. ءار نە جاسايتىن مولشەرىنە قاراي وسپەي مە. ونعا جەتپەي الجيتىن قوياننىڭ ازۋ ءتىسى بەسىندە مۇقالىپ بوپ، ماڭدايى قاسقارىپ قالادى. بەس ءجۇز جىل جاسايتىن ءپىلدىڭ ازۋى جۇزگە جاقىنداعاندا عانا شىعادى. ءبىر جىل جاسايتىن ءشوپ، كۇزدىگۇنى كوركىڭنەن ايرىلىپ ساباعىمەن سەمەدى. ءجۇز جىل جاسايتىن قايىڭ جىل سايىن جاپىراق تاستاپ تۇلەيدى. مىڭعا جاقىن جاسايتىن سەكسەۋىل، ءجۇز جاسىندا جاڭا تۋعان بوتاداي نازىكتەنىپ، بۇتاعىن مايىستىرايىن دەسەڭ، ءمارت ەتىپ سىنا قالادى؛ بەس ءجۇز جاساعاننان كەيىن عانا ەرجەتكەن ول، سودان ءارى باسىن قالىڭ، بۇركەگەن ينەلەرىن سيرەتىپ ءومىرىنىڭ ارعى ىلديعا قاراي ەڭكەيەدى. ءبىراق، تەز ىلديلاپ كەتپەيدى ول. ەسەيۋى ۇزاققا سوزىلعان ونىڭ ەڭسەيۋى دە ۇزاققا سوزىلىپ، قارتايىپ بولعان سوڭ دا، كولدەنەڭ ءبىر سەبەپ كەزدەسپەسە قوپارىلا قۇلاماي، تىگىلگەن تەمىر دىڭگەكتەي، بۇتاقسىز، جاپىراقسىز سۇرعىلت قالپىمەن قاقشيىپ قاتىپ قالادى.
اقادىردىڭ توبەسىنە شوقتالا وسكەن سەكسەۋىلدى نىساناعا الا جۇرگەن راحمەت، بايجاننىڭ كەپەسىنە كەلسە كۇن ساسكەدەن جوعارى كوتەرىلىپ قالعانمەن، بايجان شىرت ۇيقىدا ەكەن. قىزمەتكەر ايەلدەن سۇراسا، ءتۇن بويى قاعازدارىمەن شۇعىلدانىپ، كۇن كوتەرىلە عانا جاتىپتى. كويكاسىنا كيىمشەڭ قيسايىپ، باسىن سىرمالى فۋفايكاسىمەن تۇمشالاپ العان ول، تەگى ءتۇس كەرىپ جاتىر ما، نەمەنە، ارا-تۇرا بىردەمەلەردى بىلدىراقتاتىپ قويادى؛ داعدىسى ما، الدە تۇسىندە بىرەۋلەرگە ايبات شەگىپ جاتىر ما — تىستەرىن قۇتىرعان بۋراداي شاقىرلاتىپ قايرايدى...
تۇمشالانىپ ۇيىقتاۋدان تىنىسى تارىلدى ما، الدە، بولمەسىنە كىسى كىرگەنىن سەزدى مە، نەمەسە كورگەن تۇسىنەن ەسەڭگىرەۋى مە — راحمەت كەپە ءىشىن كوزىمەن شولىپ تۇرعاندا، بايجان «ءيا، ءيا!» دەپ قاتتىراق دىبىس شىعاردى دا، باسىنا وراعان فۋفايكاسىن قولىمەن سىپىرا تۇرەگەلدى. كۇتپەگەن دىبىستان سەسكەنىپ جالت بۇرىلعان راحمەتتى جاتىرقاعانداي، ول ودىرايا از قاراپ تۇردى دا، كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ، «ءا، ءسىز ەكەنسىز عوي» دەپ كويكاسىنان سىرعىپ ءتۇسىپ قول بەردى.
راحمەت كورمەگەن مەزگىلدە بايجان كەپ وزگەرىپ قالعان سياقتاندى: ۇرتى سولىپ، قازىلا جۇرە دەگەن، قىرىپ جۇرەتىن ساقال-مۇرتى ءوسىپ، بۇرىنعىسىنان الدەقايدا قالىڭداعان، قاتتى ۇيىقتاۋدان با، كوزىنىڭ ۇستىڭگى ەتى ءىسىپ، اعى قانتالاپ كەتكەن.
— ءسىزدى كورىپ تۇرعانىم ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ — دەدى ول راحمەتكە قولداسقاننان كەيىن.
— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ، — دەدى راحمەت.
— ەكەۋىنە دە جورىپ تۇرمىن، ويتكەنى، تۇسىمدە دە ءسىزدى كەرىپ جاتىر ەم، ويانسام قاسىمدا.
— نە ءتۇس ول؟.
— «تاۋىقتىڭ، تۇسىنە تارى كىرەدى، تۇلكىنىڭ تۇسىنە تاۋىق كىرەدى» دەگەندەي، رايكومنىڭ بيۋروسىندا ما، وسى ارادا ما، ونشا ەسىمدە جوق، ايتەۋىر كانالدىڭ بىردەمەلەرى تۋرالى سىزبەن ايتىسىپ جاتىر ەكەم دە...
— نە دەپ؟ — دەدى راحمەت قالجىڭدى داۋىسپەن.
— قايدا قونىپ شىعىپ ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى بايجان، ۇيقىسى قانباۋىن ەسىنەۋىنەن كورسەتىپ.
— سىربايدىڭ كەپەسىنە.
— قارت كوڭىلسىزدەۋ سياقتى دەپ ەسىتىپ ەم، جايىڭىز كەلمەگەن بولار...
— ناوبوروت، — دەپ راحمەت سىربايدىڭ كەپەسىندە ۋاقىتىن كوڭىلدى وتكىزگەنىن ايتا باستاپ ەدى:
— كەشىرىڭىز، — دەدى بايجان، — اۋەلى اۋقات دايارلاتايىن. وتكەن كەشتە اتىپ اكەلگەن ەكى قىرعاۋىلىم بار، سەمىزدىكتەن مامىرلاپ قالعان ەكەن، كەسپەگە قاراسى جوق... جەڭگەيگە ءجۇنىن جۇلىپ قوي دەگەم. سولاردى قۋىرا عوي دەيىن.
— مۇمكىن، ۇيىقتاي تۇسەرسىڭ؟
— ۇيقى قايتەر دەيسىز، اعاي. قانىپ تا، قانباي دا جۇرەر ول. ساعىنىپ تا قالعان ەكەم ءسىزدى. جانە كەشە قىزىلوردادان الىپ كەلگەن ءسپيرتىم دە بار...
بايجان شىعىپ كەتتى دە تەز ورالدى.
— ال، اعاي، كەشىرىڭىز، — دەدى ول، ۇيگە كىرە، — مەندە شارۋالارى بار ءبىراز جۇمىسكەرلەر كونتوردا جينالىپ قالعان ەكەن. سولاردى جايعاستىرىپ كەلەيىن.
— وقاسى بولماس، — دەدى راحمەت.
— وندا، ءسىز مىنالاردى ەرمەك قىلا تۇرىڭىز، — دەپ بايجان راحمەتكە داعدىلى كونۆەرتكە سالىنعان، نەمەسە ۇشكىلدەنە بۇكتەلگەن بىرنەشە حاتتى ۇستاتا بەردى دە شىعىپ كەتتى.
راحمەت العاش اشقان كونۆەرتتىڭ ىشىندە گۇلناردىڭ فون كارتوچكاسى ءجۇر ەكەن. مەديسينا قىزمەتىنىڭ مايورى فورماسىندا كيىنگەن گۇلناردىڭ ءتۇسى دە، تۇلعاسى دا اتتانعان كەيپىنە وزگەرگەن سياقتى: اۋىلداعى قالپىنان كەۋدەسى دە، جاۋىرىنى دا كەڭدەۋ، بەتى دوڭگەلەكتەۋ، كوزى ۇلكەندەۋ جانە وتكىرلەۋ سياقتى. سىرتقى جازۋىنا قاراسا: «باقىتىم مەن ەكەۋىڭ، مەنىڭ وسى ءبىر كۇندەگى كەسكىنىمدى ەستەرىڭدە ۇستاۋ ءۇشىن جىبەردىم...» دەپ جازىپتى.
بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وقىپ شىققان حاتتاردىڭ ءبارىن تۇتاس العاندا، راحمەتكە ولاردىڭ ءارقايسىسى قىزىق جازىلعان ۇلكەن ءبىر روماننىڭ، جەكە تاراۋلارى سياقتى كورىندى. بۇل وزگە تۋرالى رومان ەمەس، ءجۇرىپ جاتقان سۇراپىل سوعىستا سوۆەتتىك مەديسينانىڭ ءرولى تۋرالى رومان. «روماندا» گۇلناردىڭ ۇيىنەن مايدانعا بەتتەگەن كۇنىنەن، جۋىردا عانا كەلگەن حاتىنا دەيىنگى كورگەن-بىلگەندەرىنىڭ ءبارىنىڭ دە ايقىن بەينەسى تۇر. بۇل بەينەلەردى ول، كەيدە قالامى شەبەر جازۋشىلار سۋرەتتەپ جىبەرگەن. سول سۋرەتتەردەن، راحمەت نەلەر قورقىنىشتى دا، قۋانىشتى دا وقيعالاردىڭ عاجاپ كارتينالارىن كوردى... كەيبىر كارتينالاردى كەرگەندە كوزىنەن جاسى شىعارلىق حالگە دەيىن جەتكەن راحمەت، سيپاتتاعان وقيعا قانشا اۋىر بولعانمەن، اسا ىنتالانىپ وقىدى، سونداي حاتتاردىڭ كەيبىرىن ول الدەنەشە رەت قايتالادى...
حاتتاردىڭ قىزىعىنا تۇسكەن راحمەت، ۋاقىتتىڭ قالاي ەتكەنىن دە بىلمەي قاپتى، بايجان ورالىپ كەلگەندە بايقاسا، ساعات جارىمداي وقىپتى.
— كوپ كۇتتىرىپ قويدىم بىلەم، — دەي كىردى، بايجان كەپەسىنە، — قارنى دا اشقان بولار...
— ناوبوروت، — دەدى راحمەت، — راحاتتانا تويدىم...
— اس ءىشتىڭىز بە؟
— اسقا ەمەس، گۇلناردىڭ حاتتارىنا!.. نە دەگەن تاماشا حاتتار!.. شىن ماعىناسىنداعى كوركەم نوۆەللالار!.. ءبارى جينالعاندا — اسا قىزىق رومان!.. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەندەي، اۋىلدا جۇرگەندە بىلمەيدى ەكەنمىن. گۇلناردى!.. نە دەگەن ۇلكەن جۇرەكتى ادام بۇل!.. جانە، ءوزى اعىپ تۇرعان جازۋشى... جانە ەپيكالىق جانردىڭ ەمەس، ليريكالىق جانردىڭ جازۋشىسى!..
بايجان جىمياتىن دەپ ەدى:
— كۇلمە، — دەدى راحمەت بايسالدى ءتۇسىن وزگەرتپەي، — ويىنىم ەمەس، شىنىم...
— كەشىرىڭىز، راحا، — دەدى بايجان دا ءتۇسىن سالماقتانىپ، — ماعان وزگە ەمەس، ءسىزدىڭ حاتتاردى وسىنشا بەرىلىپ وقۋىڭىز قىزىق كورىنىپ تۇر...
— سەن شە؟
— مەن دە سولاي قىزىعا وقيمىن...
— ەندەشە نەگە جىمياسىڭ؟..
بايجان ءسوز تابا الماي قالدى.
— بۇل حاتتاردى وقۋعا بەرگەنىڭە كوپ العىس ايتام، — دەدى راحمەت، — اسىرەسە گۇلنارعا!.. كوپ ەرلىك ىستەر اتقارعان ەكەن، وتاننىڭ قىزى وسىنداي بولسىن!.. مىڭ-مىڭ العىس وعان!..
— مەنىڭ دە ايتارىم سول، — دەدى بايجان.
— ەندەشە، — دەدى راحمەت جىميىپ، — ونىڭ مۇنداعى گوسپيتال قىزمەتىنە قالعانىنان مايدانعا كەتكەنى دۇرىس بولدى دا؟..
— ارينە، — دەدى بايجان، — مايدانعا بارماسا، مۇنشا عاجاپ وقيعالاردى كورە مە؟..
— ارينە، كەرمەيدى... وتاننىڭ وسىنداي قىزى بارىنا ماقتانامىز دا؟..
— ءسوز بار دەيسىز بە، وعان.
— ەندەشە، ساسكەلىك استى الدىر. وتاننىڭ سۇيىكتى قىلىعىڭ سەنىڭ سۇيىكتى جارىڭنىڭ ەرلىگى بۇدان دا ارتىپ، ابرويى بۇدان دا وسە بەرۋىنە ريۋمكا كوتەرەيىك!..
— قۇپ بولادى، — دەدى بايجان.
ول ەسىككە جونەلە بەرگەندە ايبارشا كىرىپ كەلدى، سىرتىندا قوڭىر ءتۇستى كۇزدىك كومبينەزون، باسىندا بۇلعارى تىستى پيلوتكا، اياعىندا قونىشى كورەدى جۇمىس ەتىگى؛ بۇل تۇرىندە، ەگەر يىعىندا سالبىراعان ەرۋلى، ۇزىن ەكى جۋان بۇرىمى تۇرماسا، ونى تانىمايتىن ادام جاس جىگىت دەپ ويلايتىن. ءبىرازدان بەرى كورمەگەنگە توساڭسىدى ما، بولماسا، راسىندا سولاي ما، راحمەتتىڭ كەزىندە ايبارشانىڭ دەنەسى بۇرىنعىسىنان سۇڭعاقتانا، تولىعىڭ كەسكىنى قوڭىرلانا، سۇلۋلانا تۇسكەن سياقتاندى. راحمەت پەن بايجانعا امانداسقاننان كەيىن:
— جەزدە، — دەدى بايجانعا، — قايدا باراسىز؟
— اس اكەلىسۋگە.
— ايەل باردا ەركەك اس اكەلۋ زاڭىن كىم شىعارعان؟.. قۋىرداقتى كوردىم، ءتاتتى ەكەن، وتىرىڭىز، مەن اكەلىسەم!..
— بولسىن، بالدىزىم، — دەپ بايجان ورنىنا ورالدى.
ايبارشا فۋفايكاسى مەن پيلوتكاسىن شەشىپ ءىلدى. گيمناستەركاسىنىڭ بەلىن جالپاق قايىس بەلبەۋمەن قىناپ بۋىپ الىپتى. ونىڭ دەنەسى، راحمەتتىڭ كەزىندە ءتىپتى سۇلۋلاندى. ول شىعىپ كەتكەندە:
— ءبىزدىڭ ايبارشا ءتىپتى كورىكتەنىپ' كەتىپتى عوي! — دەدى ول.
— كورىكتەنبەگەندە شە، — دەدى بايجان، — ءارى ءومىرى شەشەك اتقان جاس، ءارى كۇنى-تۇنى ەركىن اۋادا، ءارى جۇمىستان شىنىققان...
— جۇمىسى قالاي بوپ ءجۇر؟
— بۇرىنعى ۋدارنيكتىگىنەن ۇدەمەسە تومەندەگەن جوق. جالعىز ەكسكاۆاتورىن باسقارىپ قانا قويمايدى، بارلىق جۇمىسقا ارالاسادى، كەزەگى كەلگەندە كەتپەنشى دە، جۇكشى دە بوپ كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، قوعام جۇمىسىن باسقارۋدان دا قالىسپايدى، ءارى ۇيىمداستىرۋشى، ءارى ۇگىتشى... سوزىمەن عانا ەمەس، ىسىمەن دە ۇلگىلى بولعان سوڭ، ءارى قىلىق-مىنەزى ۇناعان سوڭ، كوپشىلىككە ءوتىمدى... كوپشىلىكتى باسقارۋدا جاردەمى ەتە كوپ ءتيىپ تۇر...
راحمەت بايجانعا سىرباي ۇيىندە داۋلەتتىڭ حاتىن وقىعانىڭ سىربايدىڭ ايبارشاعا وتە جاقسى قارايتىنىن ايتا كەپ، سامارقاننىڭ كوڭىلى ءقازىر ايبارشاعا قاندايىن سۇرادى.
— ىشىنە كىرىپ شىققان جوقپىن، — دەدى بايجان، — مەنەن بۇگەتىن سىرى بولسا ءوزى بىلەدى. سوزىنە قاراعاندا، ايبارشادان دامەلەنۋىن دوعارعان سياقتى، ءبىراق، ودان ارالارى الشاقتاماي، ادامگەرشىلىك دوستىقتارى نىعايا تۇسكەن سياقتى، ونىڭ ۇستىنە، سامارقاندا جاڭادان ءبىر ماحاببات باستالعان ءتۇرى بار...
ارعى سوزگە ۇلگەرمەي، ايبارشا كىرىپ كەلدى دە، «اس دايار» دەپ داستارقان توسەدى، قىزمەتكەر ايەل بۋى بۇرقىراعان قۋىرداقتى تاباقپەن كوتەرىپ كىردى. اسقا وتىرعاندا، بايجان ەكى ستاكانعا ورتالاۋ قىپ سپيرت قۇيدى.
— ايبارشا شە؟ — دەدى راحمەت قۋلانىپ.
— مەن سپيرت تۇگىل شاراپتىڭ ءوزىن دە داۋكەشتى قارسى الاتىن تويدا عانا تاتقالى ءجۇرمىن، — دەدى ول.
ايبارشانىڭ مىنا ءسوزى نەكەلەنگەن ايەلدىڭ، ءسوزى سياقتانىپ، راحمەتكە ەرسى كورىندى.
قۋىرداقتى جەۋگە تۇتىنعاندا، ايبارشا ايناعا قارسى وتىرىپ ەدى، بەتىنىڭ جۋىلماعان كىرى بادىرايىپ كورىنە قالدى.
— كەشىرىڭىز! — دەدى ول راحمەتكە قاراپ قويىپ، تۇرا جونەلىپ، — بەتتى جۋۋ ەسكە دە كەلمەپتى.
راحمەتتىڭ «وقاسى بولماس» دەۋىنە قاراماي، ايبارشا شىعىپ كەتتى دە جۋىنعان بەتپەن تەز ورالدى. نۇرى ويناعان تازا بەت، راحمەتكە، قاۋىزىنان جاڭا اشىلعان گۇل سياقتانىپ كەتتى. وعان ايبارشا بۇرىنعىسىنان الدەقايدا سۇلۋ، كورىندى.
قۋىرداقتان كەيىن ايبارشا بايجانمەن كەلگەن شارۋاسىن كەڭەستى. ونىڭ ايتۋىنشا، كەشىكپەي جەر تون، بوپ قاتادى دا ەكسكاۆاتور توقتايدى. وسى كەزدە سىرباي، الداعى جىلدا ەگىن سەپكەلى جۇرگەن تانابىنا سۋ اپاراتىن ارىقتى قازۋعا كىرىسەدى. شالمەن ۋادەسى بويىنشا، ايبارشا دا كەتپەنگە ءتۇسىپ، كوكتەم تۋىپ جەر جىبىگەنشە ارىق قازىسادى. ايبارشا بايجانمەن شارۋاسىن اقىلداسقاندا، راحمەت ونى تراكتوريستەر كۋرسىنا جىبەرمەك بولعانىن ايتىپ ەدى:
— ونى كەزىندە كەرەرمىز، اعاي، — • دەدى ايبارشا، — ازىرگە شالعا كومەكتەسە تۇرايىن، كەتپەن شابار قارۋلى كىسى ازعانتاي.
راحمەت پەن بايجان وسىعان كوندى دە، ايبارشا ءجۇرىپ كەتتى.
راحمەت بايجاننان قۇرىلىستىڭ جايىن سۇراسا، جەر توڭدانىپ بولعانشا كانالدىڭ بۇل تارماعى ويداعى جەرگە جەتەدى ەكەن دە، ارجاعىندا، ەگىستىك تاناپتارعا سۋ اپاراتىن تارماقتار عانا قالادى ەكەن؛ وعان كوكتەمگە قارسى، جەر ءجىبي كىرىسپەك ەكەن. راحمەت بايجانعا سىربايدىڭ مول ءونىم زۆەنو قۇرۋ تۋرالى ويىن ايتىپ ەدى:
— ول دۇرىس قوي، — دەدى بايجان، — ءبىراق، ءبىرىڭعاي تاجريبەنىڭ عانا كىسىسى عوي ول. عىلىممەن ۇشتاسپاعان تاجىريبە قانشا جەمىس بەرەدى؟ وعان عىلىمي جاردەمشى بەرۋ كەرەك.
— مىسالى كىمدى؟
— ناتاليا پولەششۋكتى.
— نا-تا-ليا-ا-ا، پولەشش-ششۋكتى؟
— ءيا، ۋكراينادان كەلگەن دەتدومنىڭ ديرەكتورىن. اقىلدى قىز جانە اۋىل شارۋاشىلىق ءبىلىمى بار قىز. قىزىلوردادا مەليوراتورلاردىڭ قىسقا ۋاقىتتى كۋرسى اشىلادى ەكەن، سوعان جىبەرۋ كەرەك!
— ول دا ماقۇل ءسوز ەكەن، — دەدى راحمەت از ويلانىپ، — ءبىراق، سىرباي ورىسشا بىلمەي، ول قازاقشا بىلمەي قيىن بوپ جۇرمەسە.
— ايبارشانىڭ ايتۋىنشا، پولەششۋك قازاق ءتىلىن اڭعارا باستاعان، ەكەۋى جان اياسپاس دوس سياقتى، ارالاسادى؛ تەگى، سامارقاننىڭ بولاشاق جارى سول پولەششۋك بوپ جۇرمەسىن.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— بىلمەي، مەن دە بوزبالا بوپ كەرگەن كىسى ەمەسپىن بە؟ قارىم-قاتىناستارى، قاس-قاباقتارى سوعان ۇقسايدى...
— اپىراي، ءا؟! — دەپ راحمەت از وتىردى دا، — ايبارشانى جىبەرسەك قايتەدى؟ — دەدى.
— ول دا ءجون، – دەدى بايجان.– ءبىراق، ول تراكتوريستەردىڭ كۋرسىنا بارماي ما؟ ول دا الداعى كوكتەمنىڭ ەگىسىنە اسا قاجەت بولعالى تۇر عوي. بۇرىنعى مامان جانە قايراتتى تراكتوريستەردىڭ كوبى مايدانعا كەتتى عوي، ولاردىڭ ورنىن وسى ايبارشالار باسپاعاندا كىم باسادى؟..
— و دا ماقۇل ەكەن.
راحمەت سامارقاندى اۋداندىق جەر بولىمىنە باستىق قىپ العىسى كەلەتىن ويىن ايتىپ ەدى:
— مەن كىممەن ىستەيمىن؟ — دەدى بايجان، — عىلىمدىق جاعىنان جالعىز جاردەمشىم سول عانا. ونى بەرسەم، قاناتىم قىرقىلىپ قالادى. الدا تولىپ جاتقان مىندەتتەر بار. كانالدىڭ نەگىزگى تارماقتارىن ىلگەرى قاراي قازدىرا بەرۋ ۇمىتىنەن ءالى قول ۇزگەن جوقپىن. رەالنىي ءىس قوي دەپ ويلايمىن ونى. سامارقاننان ايرىلسام كىمگە سۇيەنەم، سوندا؟
— ول دا راس قوي، — دەدى راحمەت، — ءبىراق بۇل ماسەلە تۋرالى ءالى دە ويلاسۋ كەرەك.
— بۇل جوندە مەنىڭ ويلاسقىم كەلمەيدى. ستالين ايتپادى ما، «بارلىق ماسەلەنى كادر شەشەدى» دەپ. قۇرىلىستاعى ەڭ مىقتى سۇيەنەتىن كادرىم سول.
— ولاي بولسا، ورىنباسارىن عانا ەمەس، قۇرىلىس ناچالنيگىنىڭ ءوزىن دە قوسىمشا جاۋاپتى جۇمىسقا پايدالانۋ كەرەك بولادى دا، — دەدى بايجان قالجىڭداپ.
— ارينە. وعان دا ايتار ۇسىنىسىم بوپ كەلدى.
— قايدا، مىسالى؟
— اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعىنا.
— سەبەبى؟
— سەبەبى — بار ماسەلەنى كادر شەشەدى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
سەنىسۋ
ناتاليا مەن سامارقاننىڭ اراسىندا باستالعان ماحاببات تۋرالى راحمەتكە ايتقان جورامالىندا بايجان قاتەلەسكەن جوق ەدى. بۇل ءسوزىمىزدى انىقتاۋ ءۇشىن، ماسەلەنى ارەگىرەك تاريحىنان الايىق.
ولاردىڭ ەڭ العاش قايدا تانىسقانى بىزگە ءمالىم. باسقارىپ اكەلگەن بالالارىنىڭ كوپشىلىگىن تار توعايعا ورنالاستىرعان، ازىن عانا جەكە ادامداردىڭ تاربيەسىنە بەرگەن ناتاليا، جۇمىس جونىندە سامارقانمەن تىعىز بايلانىستى بولدى؛ ويتكەنى، ورنالاسقان بالالاردى ازىقپەن، وتىن-سۋمەن، ۇي-جايمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ اۋىر سالماعىن رايكومنىڭ بيۋروسى سامارقانعا جۇكتەگەن ەدى.
سامارقاننىڭ ايبارشاعا الاقتاۋى بۇل كەزدە ءبىرجولا دوعارىلعانىن ءبىز وتكەن تاراۋلاردان بىلەمىز. شىن جۇرەكتەن سۇيگەن ادامىنا دەگەن ىستىق كوڭىلىن سۋىتۋ وعان جەڭىلگە تۇسكەن جوق. دەگەنمەن، مەزگىلدىڭ وتۋىنە قاراي قايعىنى دا، قۋانىشتى دا ۇمىتاتىن باسى جۇمىر پەندەنىڭ ول دا بىرەۋى ەمەس پە. ايبارشاعا دەگەن ماحابباتىن ول ۇمىتپاس-اق ەدى، ەگەر ايبارشا تاراپىنان ەمەكسۋ كورسە. ونداي ەمەكسۋدى ول كەرمەك تۇگىل سەزبەدى دە. ماحاببات ماسەلەسىندە ءوزىن سامارقاننان بۇرىن دا سىرعاق ۇستايتىن ايبارشا، داۋلەت مايدانعا اتتانعالى ول جوندە ءتىپتى سىرعاقسىپ الدى. سودان كەيىن جولىققان ساتتەرىندە، قىلىق-مىنەزدەرىمەن ول، سامارقانعا ماحاببات سوزدەرىن ايتقىزۋعا جول بەرمەۋ بىلاي تۇرسىن، ءوزىن ايەل، ونى ەركەك رەتىندە سويلەتۋگە دە جول بەرمەي، مەملەكەت قىزمەتكەرى رەتىندە عانا سويلەستى. سامارقاننىڭ كوڭىلىن سولاي سۋىتىپ العان ايبارشا، ءبىرازدان كەيىن قاتال قالپىن جۇمسارتتى؛ ءبىراق، ونىسى قىزدىڭ جىگىتكە جۇمسارتۋى ەمەس، قارىنداسىنىڭ اعاعا، جانە جاي اعاعا ەمەس، جاقسى كورەتىن اعاعا جۇمسارۋى ەدى. ايبارشانىڭ مۇنداي ويعا كەلۋىنە سامارقاننىڭ ءوزى سەبەپتەر بولدى؛ ويتكەنى، ايبارشا اۋەلگى كەزدە، ونى سىناۋ ماقساتىمەن، داۋلەتتەن كەلگەن حاتتاردى كورسەتسە، جەڭىسكە جەتكەن قۋانىشىنا دا، كەيبىر كەزىككەن رەنىشتەرىنە دە توقتاسا كەتەدى؛ جاس تا بولسا ادامنىڭ مىنەز-قىلىعىندا وتىرىك پەن شىندى ايىرا الاتىن ايبارشا، سامارقاننىڭ بۇل ورتاقتاسۋلارىنىڭ ءارقاشان شىن ەكەندىگىن بايقايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ايبارشا سامارقانعا سەنىپ الدى دا، شىپ ىقىلاسپەن دوستاسا باستادى.
سامارقان شە؟.. ونىڭ داۋلەتكە دە، ايبارشاعا دا كوڭىلى ادال بولعانمەن، بۇعان دەيىن جۇرەگىندە قىزىپ-جانىپ العان ماحابباتى بىردەن سەنە قويعان جوق. ءبىراق، «جۇرەك» دەگەن دەنەسىنىڭ ەركىنە باعىنباي ما! ونىڭ بەتىن قالاي بۇرۋ تىزگىنى سانانىڭ قولىندا ەمەس پە! جۇرەگىن ساناعا بيلەتىپ سامارقان، الىپ قاشقان بەتىنەن جۇرەگىن ساۋمالاي تەلىپ، ەپپەن «تاك-تاك» سالدى دا شابىستان جەلىسكە، ودان اياڭعا ءتۇسىرىپ، اقىرى، ءبىرجولا توقتاتتى. قامقورسىعان ماساقبايعا قاتتى كەلەتىن. «داۋلەت تىلەيتىن لاس ويدان بەتىن قاتتى تويتارىپ تاستايتىن كوزى وسى ەدى.
سونداي ويداعى ناتاليا، سامارقانعا قۇمارلىعى ارتا باستاعان كەزدە وي تۇسىنىگىنە ءوزى قايشى كەپ، وعان حات جازۋعا دا ىڭعايلانعان كۇندەرى بولدى. سونداي حاتتى ول جازار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر، «توعىز تىستەن شىققان ءسوز، وتىز رۋ ەلگە كەتەدى» دەپ قازاق ماقالى ايتقانداي، قۇلاعىن «سامارقاننىڭ ايبارشامەن جاقىندىعى بار» دەگەن ءسوز شالماسا.
ناتاليا ايبارشامەن دە العاش جولىققاننان باستاپ دوس بوپ كەتكەن ەدى. وعان باس سەبەپ — ناتاليانىڭ بىزگە ءمالىم كىشكەنە ءىنىسى ساشكانى، ايبارشانىڭ شەشەسى — دامەتكەن جەكە تاربيەسىنە العان دا، ىنىسىنە ءجيى قاتىناسقان ناتاليا، سول ءۇيدىڭ ءبىر جانى سياقتى بولعان؛ ويتكەنى، دامەتكەننىڭ ساشكاعا ىقلاسى ءتۇسۋى سونداي — تۋعان بالاسىنان كەم ەمىرەنبەيدى، ءجان-تانى سونىڭ ۇستىندە بولادى. سولاي جاقسى كەرگەندىكتەن دامەتكەن بالانىڭ اتىن دا وزىنشە ەسكەندىر قويىپ الدى. جاس بالانى كىم جاقسى كورسە، شەشەسى سول ەمەس پە! دامەتكەننىڭ قولىنا كەلە، سىرقاتىنان تەز وڭالىپ، از كۇندە ساۋىعىپ كەتكەن ەسكەندىر، ۇيرەنە كەلە، «بوتەن شەشە» دەگەندى ۇمىتىپ، تۋعان شەشەسى كورىپ كەتتى؛ تۋعان بالانىڭ تۋعان اناعا ەركەلەۋىنەن، دامەتكەنگە كەم ەركەلەمەيتىن بولدى؛ سوندىقتان ول دامەتكەندى «اپا» دەيدى. دامەتكەن ونى: «ەسىم»، «ەسجان»، «ەستاي»، «ەسكەم» — دەيدى، قارعا ادىم جەر ۇزاپ شىعىپ كەپ كورسە، ايلاپ-اپتالاپ كورمەگەن انا .سياقتانىپ، قۇلىنىمدى ءسۇيىپ جاتادى. سونى كورگەن جۇرتتان بىرەۋلەر: «تۋماعان بالانى دا وسىنشا جاقسى كەرەدى ەكەن-اۋ!» دەپ تاڭدانسا، ەندى بىرەۋلەر: «وسىنشا جاقسى كورىپ العان بالادان، تۇبىندە ايرىلۋى دا وڭاي بولماس» دەپ، دامەتكەننىڭ كەلەشەگىنە كوز جىبەرەدى دە ايايدى... مىنە وسىنداي قىلىق كورسەتكەن دامەتكەندى ناتاليا نەعىپ جاقسى كورمەسىن!. سوندىقتان دا ول ىنىسىنە العاشقى كەزدە باۋىرسىراپ كورىسكەنمەن، ارتىنان، دامەتكەندى رەنجىتىپ الارمىن دەيدى دە، ونشالىق قۇراق-ۇشا قويمايدى... دامەتكەنمەن ەكەۋى ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى بىلمەگەنمەن، ءبىر-بىرىن جاقسى كورەتىندىكتەرىن بەت بەينەلەرىنەن-اق ايقىن تانيدى...
ۇنەمى ءىس ۇستىندە جۇرەتىن ايبارشا مەن ناتاليا ۇيىنە اندا-ساندا ازعانتاي ۋاقىتقا كەلگەندە عانا كەزدەيسوق جولىعىپ ءجۇردى. ءبىراق، بۇدان ونىڭ ايبارشانى ىشى-سىرتىمەن تۇگەل تانۋىنا نۇقسان كەلگەن جوق. ەڭ العاش، ساشكانى دامەتكەننىڭ، تاربيەسىنە بەرۋدى ناتالياعا ۇسىنعان ايبارشا بولاتىن. ءال ۇستىندەگى سىرقات ءىنىسىن كوزىنەن تاسا قىلۋعا ناتاليانىڭ كونگىسى كەلمەگەندە:
— كەرىپ وتىرمىن، — دەگەن ايبارشا وعان، — مىنا جۇدەپ كەلگەن تورت-بەس ءجۇز بالانى ورنالاستىرىپ، تۇزەلىپ كەتۋلەرىنە كەرەكتى جاعداي جاساۋ سىزگە وڭايعا تۇسپەيدى. سوعىس جاعدايى ءسىزدى سول جاعدايلار جاساۋدىڭ جولىندا، ءبىرتالاي كۇن ات ۇستىندە ۇستايدى. شابۋىلدا ءجۇرىپ، ءسىز ءىنىڭىزدىڭ كۇتىمىنە كوڭىل بولە المايسىز. بۇل بالاعا ەرەكشە كۇتىم كەرەكتىگى كورىنىپ تۇر. ءبىراق مۇنداي ناشار حالدەگى بالا ءسىزدىڭ ءىنىڭىز عانا ەمەس، جالپى سانى جۇزگە تارتادى؛ ولاردىڭ بارىنە ەرەكشە جاعداي تۋعىزۋدى سوعىس كۇندەرى كوتەرمەيدى. اۋدان باسشىلارىنىڭ مۇنداي حالدەگى بالالاردى جەكە ادامداردىڭ تاربيەسىنە بەرەمىز دەپ ۇيعارۋى دا وسىدان. بالالاردىڭ مۇنشالىق جۇدەۋىنە باس سەبەپ — سىرقات ەمەس، جول ازابى، اسىرەسە كەرەكتى تاماقتىڭ قاجەتتى مولشەردە جەتپەۋى ەكەندىگىن ءوزىڭىز ايتتىڭىز؛ ەندەشە تاماعى تۇزەلسە-اق، وڭالىپ جۇرە بەرەدى بۇلار، جالپى باقىلاۋى دارىگەردە بولادى. تاربيەسىنە بالا الۋشىلاردىڭ كوپ ەكەنىن كەرىپ وتىرسىز، بۇل دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ۇلتتار دوستىعىنىڭ ايقىن بەلگىسىنىڭ ءبىرى. يلانساڭىز، شەشەمە مەن تاربيەڭە بالا ال دەگەن جوقپىن، جاعدايدى ايتقان ەدىم: «ەندەشە مەن دە بالا الايىن» دەگەن ءوزى. شەشەمدى ماقتاعانىم ەمەس، ونىڭ قولىندا ءىنىڭىزدىڭ تاربيەسى جامان بولمايدى، بالا الۋدى ءوزى ايتقانمەن، ءسىزدىڭ ءىنىڭىزدى ال دەپ تۇرعان مەنمىن. قورىقپاڭىز، بەرىڭىز...
ايبارشانى سوندا-اق ىشتەي جاقسى كورىپ قالعان ناتاليانى تانىسا كەلە وعان دوستىق كوڭىلى ارتا ءتۇستى. مەكتەپتىك ءبىلىمى تەمەن بولعانمەن، ناتاليا ايبارشادان سوۆەت الدىڭعى قاتارلى سانالى، جىگەرلى، نامىستى، ارلى قىزىن كوردى. ءىسى دە، قىلىق مىنەزى دە سونشا ۇناعان ايبارشامەن دوستاسپاعاندا كىممەن دوستاسادى ول.
سيرەك كەزدەسىپ، از ۋاقىتقا عانا جولىققانمەن، ايبارشامەن دوس بوپ العان ناتاليانىڭ قۇلاعىنا، سامارقانعا قۇمارتا باستاعان كەزدە، «سامارقان مەن ايبارشا استىرتىن امپەي» دەگەن ءسوز شالىنا قالدى. بۇل وسەكتى تۇتاتقان دا تىرتىق. كىم كورىنگەننىڭ ىشكى سىرىن سەزە قوياتىن نە پالەسى بارىن كىم ءبىلسىن، سامارقان مەن ناتاليانىڭ جىلىلىق كوزقاراستارىن وزگەدەن بۇرىن اڭعاردى دا، ايبارشا رەتىندە كەكتەنگەن سامارقاننىڭ ناتالياعا بەيىمدەلگەن جولىنا دا جىلان بوپ جاتۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان، ول ناتالياعا ايبارشا مەن سامارقان تۋرالى وسەگىن كىسى ارقىلى جەتكىزگەندە، «وتىرىكتى شىنداي، شىندى جىنداي» قىپ اپارتتى. «سىرتتارىنا قاراساڭ، — دەدى ناتالياعا وسەك اپارۋشى، — تۇك كورمەگەن مۇنتازداي. كەيدە اراز كىسى سياقتانىپ تا جۇرەدى. ءبىراق ونىڭ ءبارى كوز الداۋ. پالەنىڭ ۇلكەنى ىشتەرىندە. جۇرتتىڭ كوزىنەن ۇرلانىپ تابىسۋعا كەلگەندە، سيقىرى بار ادامداردان ارتىق».
ناتاليانىڭ جاقىن ادامى سياقتانىپ جۇرەتىن وسەكشى، ءبىر كۇنى: «استىق ناۋقانىن سىلتاۋ قىپ، ەكەۋى الىستاعى كولحوزدارعا بىرگە كەتىپتى» دەگەن حاباردى ايتتى. بۇل كەزدە ناتاليا، ءار كولحوزداعى جەكە ادامدار تاربيەسىنە العان بالالاردى ارالاپ قايتۋعا جينالىپ ءجۇر ەدى. سول دا سىلتاۋ بوپ جانە (ول دا باسى جۇمىر پەندەنىڭ ءبىرى ەمەس پە) ىشىنە قىزعانىش شوعى تۇسە باستاپ، ءارى بالالاردى، ءارى سامارقان مەن ايبارشانى كورىپ قايتپاق بولدى دا، قاسىنا قارتاڭداۋ ءبىر شالدى باسشىلىققا ەرتىپ اتقا ءمىندى. قاي كولحوزدا، كىمدە نەشە بالا بارى قالتاسىنداعى تىزىمدە.
ۇيىنەن اتتانا ونىڭ ۇشىراسقانى — ەگىن جيناۋشىلار. اۋىلداردا ەڭكەيگەن كارىلەر مەن ەڭبەكتەگەن جاستاردان باسقا جان جوق، ءبارى دە ەگىن باسىندا. سولاردى ارالاي وتىرا، ول ىزدەپ كەلە جاتقان بالالارىنىڭ حال-جايلارىمەن تانىسسا، بىرەن-سارانى عانا بولماسا، ولىم-جىتىمگە ۇشىراعانى جوق ەكەن، كوپشىلىگى ءوز ءىنىسى ساشكا سياقتى ەتە جاقسى بوپ كەتكەن. ءبىر جەردە ول قايران قالارلىق جاعدايعا دا ۇشىرادى: بىرەۋدىڭ تاربيەسىنە العان بالاسى كەزدەيسوق سىرقاتپەن ولگەن ەكەن دە، سوعان اكە-شەشەسى مال سويىپ باتا وقىتىپ، جىلاۋ-سىقتاۋ بوپ جاتىر ەكەن. ەشبىر ءدىندى تانىمايتىن ناتاليا باتا وقىتۋعا نارازى بولا تۇرا، بالانى اسىراپ العان اكە-شەشەنىڭ تۋعان بالاسىنداي قۇرمەتتەپ قايعىرۋىنا اسا ريزا بولدى.
ۇرى اكەتتى مە، الدە جەرىنە قاشتى ما، وسى ساپارىندا شال ەكەۋى استىنا مىنگەن اتتارىنان ايرىلدى دا، سامارقان مەن ايبارشا ءجۇر دەگەن جەرگە جەتە الماي، كەيىن قايتاتىن بولدى؛ ويتكەنى جۇرت ەگىن جيناۋ جۇمىسىندا جۇرگەندە، كولحوزدان كولحوزعا لاۋلاماسا، الىسقا اپارار كولىك تابىلار ەمەس؛ بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، سامارقان مەن ايبارشا جۇرگەن تۇس، اتپەن سۋىت جۇرگەن كىسىگە بىرەر كۇندىك، لاۋلاسا تورت-بەس كۇن ءجۇرۋ كەرەك، وندا دا، لاۋ تابىلسا...
شال اتتاردى ىزدەپ كەتتى دە، ناتاليا لاۋلاپ كەيىن قايتتى. لاۋعا كەيدە تۇيە، كەيدە ەسەك ىلىكتى، كەيدە ولار دا تابىلماي، نە جولى قىسقا جۇرگىنشىلەرگە ىلەستى دە، كەيدە ءبىر مەكەننەن ەكىنشى مەكەنگە جاياۋ اياڭدادى. ءبىراق، ول، مۇنىسىنا وكىنگەن جوق، ويتكەنى، بۇل جولىندا: بىرىنشىدەن، تابيعاتى وزگەشە سىر بويىمەن تانىسسا، ەكىنشىدەن، الدەقايدا، وتاننىڭ باتىس جاعىندا ءجۇرىپ جاتقان ۇلى وتان سوعىسىنا بۇل اراداعى كولحوزشىلاردىڭ نەمەن جاردەم بەرىپ جاتقانىن كوردى.
ءبىرىنشى رەت كورگەن وعان، سىردىڭ ولكەسى وتە قىزىق سياقتى. ەڭ الدىمەن، بۇل ولكەگە شىعاتىن اعاش، نە ءشوپ زاتتى وسىمدىكتەردەن تۇلابويى تىكەنگە تولماعانى سيرەك. ۇيرەنبەگەن كىسى ولاردىڭ اراسىنان ارەڭ جۇرسە، تۇرعىن ەلدىڭ بالالارى جالاڭاش-جالپى قالىپتارىمەن تىعىلىپ وينايدى... «شەڭگەل» اتالاتىن ۇساق شىرپىلاردىڭ دا ءونبويى ينەدەي قادالاتىن ءجيى تىكەن، سولاردىڭ باسىنا، تۇرعىن ەل «قوڭىراۋ» دەپ اتايتىن، ىشىندە ءدانى بار ۇزىنشا سوبىق وسەدى ەكەن دە، ونى تەرىپ جەۋگە ەشكىلەر ەش ەكەن. سوندا، ناتاليانىڭ قايران قالعانى — جۋاندىعى ساۋساققا جەتپەيتىن وسال شىرپىعا ەشكى اسىلسا، ءارى كوتەرىپ تۇرادى، ءارى تىكەندەرى ەشكىنىڭ دەنەسىنە قادالمايدى!.. «جانتاق» اتالاتىن ءشوپتىڭ تۇلابويى، اۋماعان كىرپىنىڭ قىلتانى، تۇيەلەر سولاردى جۇلىپ اپ اۋزىن تولتىرا كۇيسەگەندە، ساعىز شايناعان ادامداي شىمىرىكپەيدى!..
سىر بويىنداعى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇرى كەپ بولعانمەن، شىعۋى الا-قۇلا ەكەن — كەيدە سيرەك، كەيدە قالىڭ؛ ءبىراق، ءار جەردە ويدىم-ويدىم عانا كەزدەسپەسە تازا تاقىرلار ازعانتاي، جەردىڭ جالپى بەتى تۇكتى... سول تۇكتەر كەيدە ۋاق-تۇيەك بوپ شىعادى دا، كەيدە جىڭعىلى، جيدەسى، قاراعاشى، سەكسەۋىلى ارالاسىپ قالىڭ توعايعا اينالادى... ونداي جەرلەردەن جالعىز ەتۋ، بويى ۇيرەنبەگەن ناتالياعا قاۋىپ تا سياقتى؛ ويتكەنى، ونىڭ ەستۋىنشە، مۇنداي توعايدا اڭدار كوپ. ويناپ ايتا ما، راسى ما، بىرەۋلەر قابان مەن جولبارىس تا بار دەگەندى ايتىسادى...
وسىنداي ءبىر قالىڭ نۋ كەزدەسكەن ناتاليادا زارە-قۇت قالمادى. جىلانداي يرەلەڭدەگەن تار جولدىڭ ەكى ەرنەۋىنە تاقالا وسكەن قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنان نەشە ءتۇرلى جىرتقىش اڭدار تىستەرىن ىرسيتىپ سىعالاپ تۇرعان سياقتاندى. اڭ ۇمتىلسا قاشىپ قۇتىلار ەدى، استىنا مىنگەنى ەسەك جانە قامشى كەستى شابان ەسەك... سىردىڭ بويىندا «بات-بات» اتالاتىن ۇساق كەسىرتكەلەر كەپ، ولار جولاۋشىنىڭ الدىن كەسىپ وتۋگە قۇمار جانە جۇرىستەرى سۋماڭداعان تىم جىلدام، سولاردىڭ ءبارى ناتالياعا جىلان سياقتانىپ كورىندى...
قورقا سوققان جۇرەگى ناتاليانىڭ كەۋدەسىنە سىيماي كەلە جاتقاندا كۇتپەگەن وقيعا بولدى: الدىنان ويدا جوقتا سامارقان كەزدەسە كەتتى... «اح!..» دەپ جىلاپ جىبەرگەنىڭ قۋانعان ناتاليانىڭ ءوزى دە بىلمەي قالدى... جۇرەگى ورنىققان ناتاليا سامارقاننان جول جايىن سۇراستىرسا، استىق تاسىعان ماشينامەن اۋدانعا، ودان تار توعايعا سوققان سامارقان، ناتاليانىڭ وسى جاققا كەتكەنىن ەستىگەن ەكەن دە، ناق ءجونىن كەشە عانا ءبىلىپ، اتپەن قۋىپ كەلەدى ەكەن. ەگەر ول، ەكىنشى ءبىر جولمەن وراعىتىپ بارىپ الدىنان شىقپاي، ارتىنان قۋىپ جەتسە، اتىنىڭ سىبدىرىنان ناتاليانىڭ تىرسىلداپ كەلە جاتقان جۇرەگى جارىلىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى...
ول ەكەۋى سول كۇنگى كەشتى ەگىن سوعىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا وتكىزدى. جانارمايى جەتپەي كومبايننىڭ توقتاپ تۇرۋىنا ولار قاراماي، ەگىندى ءتۇنى بويى اتقا جەككەن باستىرما -اعاشپەن سوقتى. جۇمىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى قاتىن-قالاش، بالا-شاعا ەكەن، سولاردىڭ قاسىندا قاراپ تۇرۋعا، نە ولاردان وڭاشالانىپ كەتۋگە ۇيالعانداي، ناتاليا مەن سامارقان دا بىلەكتەرىن سىبانىپ ايىرعا ءتۇسىپ، كورەر تاڭدى كوزدەرىنەن ات ىرىستى. ول ارانىڭ ەگىنى سول تاڭدا سوعىلىپ تا ءبىتىپ، كولحوزشىلار ەكىنشى توكقا قونىس اۋداردى. سامارقان مەن ناتاليانىڭ قولدارى سويلەسۋگە سوندا عانا ءتيدى. استىنداعى اتىن ناتالياعا زورلاعانداي ارەڭ مىنگىزگەن سامارقان، ونى از جەرگە جونەلتىپ سالعاندا، ەگىن جيناۋ ناۋقانىنىڭ بارىسىنان باسقا ءسوزدى ايتقان جوق، وعان ناتاليا رەنجىگەن دە جوق، ويتكەنى: بىرىنشىدەن، سامارقاننىڭ باسىندا ەگىن جيناۋدان باسقا ويدىڭ ءقازىر جوقتىعىن جانە مىناداي مۇرنىنان شانشىلعان قاۋىرت جۇمىستىڭ كەزىندە بولۋعا مۇمكىن دە ەمەسىن كورىپ تۇر؛ ەكىنشىدەن، سامارقان ماحاببات ماسەلەسىن قوزعاعان كۇننىڭ وزىندە دە، اۋەلى ايبارشانىڭ جايىن ءبىلىپ الماي، ناتاليا اعىنان جارىلماس ەدى.
ايبارشامەن سويلەسەتىن ۋاقىتتى ناتاليا ەگىن جينالىپ ءبىتىپ، جۇرت كانال قۇرىلىسىنا جۇمىلاردىڭ، الدىندا عانا تاپتى. سول كەزدە بىرەر كۇنگە ۇيىنە كەلگەن ايبارشانى ناتاليا ىزدەپ باردى. ءبىراق، ءسوزدى ول باستاعان جوق ايبارشا باستادى، ويتكەنى «سامارقانمەن ەكەۋى جاقىن-مىس» دەگەندى قۇلاعى الداقاشان شالعان ەدى. ەكى قىز اشىق كەڭەستى. سامارقاننىڭ سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن كەڭىلى بولىپ ءجۇرۋىن، ءقازىر ول ويدان قايتقانىن ايبارشا ناتالياعا بارلىق ەگجەي-تەگجەيىمەن بايانداپ بەرگەن سوڭ، ناتاليانىڭ دا ىركىلەر جەرى قالعان جوق. ول دا شىنىنان اقتارىلىپ اقىل سۇراعاندا:
— قازاقتا «ءوزى جىعىلعان وكىنبەيدى» دەگەن ماقال بار، — دەدى ايبارشا، — جار تاڭداۋ اركىمنىڭ، قاراباسىنىڭ ءىسى. بۇل اراعا دوستىق قولقا جۇرمەيدى. سوندىقتان، سەميالىق ءومىرىڭنىڭ تاعدىرىم قالاي شەشۋ ەركى وزىڭدە. مەن وعان ارالاسپايمىن. مەنىڭ تەك قانا ايتارىم: سامارقاندى كوپ ۋاقىت سىناۋدان كەلگەن قورىتىندىم — ول وتىرىك جاندى ادام ەمەس، شىن جاندى ادام. وعان مەن كەپىل بولا الام.
كەيىنىرەك، سامارقانمەن سىر اشىسۋعا كەلگەندە، ايبارشانىڭ بۇل باعاسىن ناتاليا ودان جاسىرعان جوق. سوندا، سامارقاننىڭ ايتقانى:
— مەنى قالاي باعالاۋ ەركى، ارينە، وندا. ال، مەنىڭ وعان بەرەر باعام: تازا جۇرەكتى، ەر كوڭىلدى ايەلدىڭ بەينەسىنە ۇلگى ىزدەسەڭ، ايبارشادان تاباسىڭ، دەر ەم.
ءنويابردىڭ باس كەزىندە، سامارقان كانالعا قاجەتتى ماتەريالداردىڭ ماسەلەسىمەن موسكۆاعا ءجۇردى. پوەزعا المالىقتان مىنگەن ونى ناتاليا مەن ايبارشا شىعارىپ سالدى. سوندا سامارقان ناتالياعا ايبارشا تۋرالى ايتقان ءسوزىن قايتالاپ ايتىپ:
— ايبارشا، — دەدى وعان قولداساردا، — تازا جۇرەكتى، ەر كوڭىلدى ايەلدىڭ بەينەسىن ىزدەگەندە، مەنىڭ كوز الدىمدا ءارقاشان سەن تۇراسىڭ. بۇل ساعان «ال» ءتىلىم ەمەس، دوستىق جۇرەكتەن شىققان شىن ءسوزىم.
— راحمەت، — دەدى ايبارشا، — ءبىراق، ناتاشانى قوسا ايتۋىڭىز كەرەك، اعا!..
— ونى بولاشاق كورسەتەدى، — دەدى ناتاليا، سامارقاننىڭ ءسوزىن اۋزىنان قاعىپ اپ، — ازىرگە ۇلگىمىز سەنسىڭ.
— كومپليمەنتىڭە راحمەت، ناتاشا. مەنىڭشە، تازا، جۇرەكتى بولۋ ەركى ادامنىڭ وزىندە عوي دەيمىن جانە سەنىڭ دە سونداي ادام ەكەنىڭە ەزىم سەنەم. ءسىز شە، سامارقان اعاي؟
— مەن دە.
ون ەكىنشى تاراۋ
ءازازىل
سىربايدىڭ كەپەسىنەن راحمەت اتتانىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە قاڭعالاقتاپ ماساقباي كەلە قالدى. وڭاشا جولىققان ءبىر ساتتە تىرتىق ماساقبايعا:
— اركىمنىڭ دە وزىنشە جاۋى بار عوي، ماسەكە؛ بىرەۋدىڭ جاۋى بىرەۋ، بىرەۋدىكى — ەكەۋ، بىرەۋدىكى — الدەنەشەۋ كەيبىرەۋدىڭ جاۋلارى ۇساق، بىرەۋلەردى — ءىرى؛ سولار، ارينە، سىزدە دە بار عوي؟ — دەگەن سۇراۋ قويدى.
— ارينە، — دەدى ماساقباي.
— سوندا، باس جاۋىم كىم دەپ ويلايسىز؟
— قايدام...
بۇل جولى ءازىل-وسپاق ويىندا جوق تىرتىق، ايتار ءسوزىن تۋرا باستادى.
— ءسىزدىڭ قاس جاۋىڭىز سىرباي ەكەن، — دەدى ول. — بۇرىن دا سولاي جورۋشى ەدىم، ەندى كوزىم ايقىن جەتتى.
— قالاي؟
— بىلاي، — دەپ سىرباي مەن راحمەتتىڭ اراسىندا وتكەن ءتۇنى ماساقباي تۋرالى بولعان كەڭەستى وسىرە، كوپىرتە ايتىپ بەردى.
بۇل سوزگە باستالا سالىسىمەن-اق سەنگەن ماساقباي، سىربايعا دەگەن كەگى ىشتەي ۋشىعا وتىرا، ءالى دە انىعىنا جەتە تۇسەيىن دەگەن ويمەن: «قوي، نە وڭدەسىن»، «ولاي دەي قويماس» دەگەن سياقتى قىسقا سۇراۋلار بەرىپ وتىرىپ، تىرتىق ءسوزىن:
— قۇي يلانىڭىز، قۇي يلانباڭىز، ەرىك وزىڭىزدە؛ قالجىڭدايتىن دا، قالجىڭدامايتىن دا جەر بار... «قارا ەشكىگە جان قايعى، قاساپشىعا ماي قايعى» دەپتى. راحمەت پەن سىرباي ءسىزدىڭ قاساپشىڭىز بولعالى جۇرگەندە، دوس جار ادام سىزگە قالجىڭ ايتا ما. شىن كوڭىلدەن دوس سانايتىن ادام ەدىڭىز. قۇلاعىڭىزدان ەستىمەگەن سىزگە جەڭىل كورىنۋى مۇمكىن، ەستىگەن ماعان وتە اۋىر بوپ ءجۇر بۇل سوزدەر! — دەپ بىتىرگەندە:
— قاپ، ساقالىڭدى عانا!.. — دەپ سىربايدى قالاي بوقتاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى.
اشۋ كەرنەگەن ونىڭ بەت-اۋزى قىبىرلاپ، دەنەسى قالشىلداپ كەتتى. ناق سول ارادا قاسىندا سىرباي تۇرسا، مىنا اشۋىنىڭ تۇرىنە قاراعاندا تۇرا باس ساپ، نە ونى ولتىرەر ەدى، نە ءوزى ولەر ەدى. ءبىراق، توبەلەسكىسى، ەش العىسى كەلسە سىرباي الىس جەردە ەمەس: ءدال سول ساتتە ول كانال قازىپ جاتىر دا، ماساقباي كانالدان ءارى كەتسە جارتى شاقىرىمدىق جەردەگى كەپەنىڭ بىرەۋىندە وتىر.
ماساقبايدىڭ جەڭىل مىنەزدىلىگىن، اشۋىنىڭ تىعىزدىعىن، اشۋلانسا ۇستامىنان ايرىلىپ قالاتىندىعىن تىرتىق جاقسى بىلەدى. ونى وسىنداي حالگە كەلتىرۋ ماقساتىنا جەتكەن تىرتىق، ەندى ازداپ ۇرلەسە جالىنى كومىرگە اينالماي باسىلماۋىن كورە تۇرا، ونداي حالگە جىبەرگىسى كەلمەدى. ماساقبايدى تەز جالىنداتۋ وعان ماقسات بولعانمەن، تەز كومىرگە اينالدىرۋ ماقسات ەمەس ەدى، سوندىقتان:
— سابىر، ماسەكە، سابىر! — دەپ تىرتىق ونى ارەڭ دەگەندە باستى دا، ەكەۋى سىربايدان كەك الۋدىڭ پلانىن قۇردى. سونداعى ولاردىڭ تاپقانى: «سامارقان مەن ايبارشانى سىرباي كۇدىكتەنەتىن ىسكە تارتىپ كورۋ، ول بولماسا، سىربايدىڭ كوڭىلىنە بايجان تۋرالى كۇدىك ءتۇسىرۋ».
سوزدەرى وسىعان قۇيىلعاننان كەيىن، ول ەكەۋى ايبارشاعا نە سامارقاندى، نە بايجاندى تاڭۋدىڭ ءساتىن كۇتتى. ول ءسات ءبىر كۇنى تۇسە دە قالعان سياقتاندى. تىرتىق پەن ماساقباي قۇرىلىس شتابىنا بارسا، كەڭسەدە جينالىس بوپ جاتىر ەكەن — بەلگىلى ءوندىرىس ماقساتى. ءماسليحاتتا سىرباي مەن ايبارشا دا وتىر. باسقارىپ وتىرعان بايجان.
ءماسليحات اياقتالعاننان كەيىن، بايجان سىرباي مەن ايبارشانى كەپەسىنە قوناققا شاقىرىپ ەدى، سىرباي العىس ايتىپ رۇقسات سۇرادى، ونداعى دالەلى: «جەڭىستىڭ» «جۋان جارمادان» ايرىلاتىن ساعاسىنا بيىل كۇز كەپ ىرگە تەپكەن «كۇرىششىلەر» كولحوزىندا تۇراتىن ناعاشىسىنىڭ جەسىر قارت ايەلى قوناققا شاقىرىپ، سوعان بۇگىن بارۋعا ۋادە قىلعان ەكەن. بايجان:
— ەرتەڭ بارارسىز وعان، بۇگىن ءسىزدى كەلەدى دەپ قوي سويدىرىپ قويىپ ەم، باسىن جەپ كەتىڭىز! — دەپ جىك-جاپار بوپ ەدى، ۋادەشىل سىرباي:
— سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ ءدامى تاتىپ جۇرگەن ءدام عوي. كوپتەن كورمەگەن كىسى ەدى اناۋ، ەرى ولگەن، ءتورت بىردەي بالاسى سوعىستا، سولاردان حابار كەلمەي ءجۇدا قان جىلاپ جۇرەدى ەكەن؛ كەشە ەكى بالاسىنان حات كەپتى، سوعان ءجۇدا قۋانعان بەيشارا، ماعان ادەيى كىسى جىبەرىپ، بۇگىن تويىم بار، كەلسىن، كەلمەسە ءجۇدا وكپەلەيمىن دەگەن ەكەن؛ كەلگەن كىسىسىنە: «ءجۇدا جاقسى، شتابتا جينالىس بار ەدى، سوعان قاتىناسايىن دا بارايىن» دەپ ۋادە بەرىپ ەم، بارماسام ءجۇدا ۇيات بولادى، — دەپ بولمادى.
— سەن قال، ايىم! — دەدى ايبارشاعا، بايجاننان تۇك كۇدىگى جوق، ونى تۋىسقان كەرەتىن سىرباي.
— بالدىزىمدى ءوزىم دە جىبەرمەيمىن، — دەدى بايجان.
سىرباي اتتانىپ كەتكەندە، ماساقباي مەن تىرتىق اقىلعا كەلدى. ءسوزدى ماساقباي باستادى. جاقسى كورەتىن تىرتىققا «تىرتىق» دەگەن اتتى دا، «يتقۇل» دەگەن اتتى دا اۋىر سانايتىن ماساقباي، ونى ۇنەمى قۇرمەتتەن «ىنىشەك» دەيتىن ەدى.
— ىنىشەك! — دەدى ول تىرتىققا، سىرباي اتتانىپ، ودان كەيىن ايبارشانى قولتىقتاپ بايجان كەپەسىنە جونەلە بەرگەندە، ارتتارىنان قاراپ تۇرىپ.
— ءاۋ! — دەدى تىرتىق.
— اناۋ قىز بەن اناۋ جىگىتتى كورىپ تۇرمىسىڭ؟
— كىمدەردى ايتاسىز؟ — دەدى تىرتىق تۇسىنبەگەن بوپ.
— ايبارشا مەن بايجان دا! ۇناي ما قولتىقتاسۋلارى؟
— نەگە ۇناماسىن. بالدىز بەن جەزدەنىڭ ەجەلگى ادەتى دەسەدى عوي، سولاي قولتىقتاسۋ؟
— قالجىڭدى قويا تۇرايىق، — دەدى ماساقباي از كىدىرىپ، — اقىلشى ەڭ عوي سەن. وسىنداي قيسىنسىز بىردەمەنى تابا قوياتىن ەڭ عوي، كانە تاپشى ءبىر رەتىن!
تىرتىق تومسارىپ ۇندەمەدى. نەسىنە ۇندەسىن، وسى ساپاردا «تاپتىم» دەپ كەلگەن ءبىر «رەتى» بولمايىن دەپ تۇر. ونىڭ، تاپقان «رەتى مىناۋ ەدى: مەڭدۋانانىڭ ءدانىن قايناتىپ ىشكەن كىسى ەسىنەن ايرىلا ماس بولاتىنىڭ بىرەۋدى ولاي ماس قىلۋدى ماقسات ەتكەن كىسىگە، ەڭ وڭاي ءادىس قايناپ تۇرعان شايعا سالىپ جىبەرۋ ەكەنىن، سوندا ادام اڭعارماي ءىشىپ قوياتىنىن وعان بىرەۋ الدەقالاي ايتقان، سوندا تىرتىقتىڭ باسىنا جامان وي كەلە قاپ، سىرباي مەن ايبارشانى وسىلايشا ماس قىپ ماسقارالاۋدى ارمان ەتكەن. سونان كەيىن-اق، ول قالتاسىنا مەڭدۋانانىڭ كەپتىرگەن ءبىر دورباسىن سالىپ ءجۇرىپ، ويى ورىندالۋدىڭ ءساتىن كۇتەتىن.
مانا ءماسليحات ارتىنان، بايجان سىربايدى قوناققا شاقىرعانىن ەستىگەندە، سول كۇتكەن ءسات تىرتىققا تۇسە قالعان سياقتى بولدى: «تەك، بارسىن! — دەپ تىلەدى ول ىشىنەن، — » ەگەر بارا قالسا، ارينە، ايبارشانى دا الا بارادى. كۇن كەشكىردى. ولار بۇگىن قونادى. سوندا شايلارىنا مەڭدۋانا سالىپ جىبەرسەم، ءوزارا نەعىپ قياڭ-كەسكى بولماس ەكەن!..»
سىربايدىڭ كەتىپ قالۋى ونىڭ بۇل پلانىن بۇزىپ ەدى، ايبارشانى بايجاننىڭ ەرتىپ اكەتۋى ونىڭ دامەسىن تاعى دا قىزدىردى. «مەڭدۋانانى وسى ەكەۋىنىڭ شايىنا سالسام، — دەپ جوسپارلادى ول، — ماس بوپ قۇلاعان ەكەۋىن ءبىر توسەككە جاتقىزسام، ءسويتىپ ۇستەرىنەن كۋا تۇسىرسەم!.. ءبىراق، ودان نە ونەدى؟.. كۋانى اپارا الام با؟.. اپارا العان كۇندە، ول ادام كۋا بولا ما؟..»
سىربايدىڭ كەتكەنىنە ول تاعى دا وكىندى. «ءوزى بوپ، وسىنى ىستەي السام، عاجاپ وقيعا بولاتىن ەدى... ايبارشانىڭ بايجانمەن بىرگە جاتقانىن كورسە، سىربايدىڭ نە ءوزى ولەر ەدى، نە ولاردى ولتىرەر ەدى، بولمادى ول!..»
ايتكەنمەن، ونىڭ ءالى دە ارمانى بايجان مەن ايبارشانى مەڭدۋاناعا جىعىپ، سىربايدى قايتكەندە ۇستىنەن ءتۇسىرۋ بولدى. ماساقبايدىڭ جالبارىنعان سەزىنە ونىڭ تەز جاۋاپ بەرە قويماۋى دا وسىنى ويلاعاندىق ەدى.
ەگەر سىرباي قونا قالسا، تىرتىقتىڭ ويى مەڭدۋاناعا بايلانىستى قۋلىعىن ماساقبايعا ەستىرتپەۋ ەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بايجان مەن ايبارشانى ماس قىپ جىعۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.. ەندەشە، بۇگىن ولاردى جىعۋ كەرەك تە، سىربايدى ۇستەرىنەن ءتۇسىرۋ كەرەك.
ويى وسىعان تىرەلگەن تىرتىق:
— ماسەكە! — دەدى، ءبىر ۋاقىتتا.
— ءاۋ.
— قالاي ويلايسىز ءسىز؟ بايجان مەن ايبارشا عوي، تىم جاقىن؟
— راس.
— سوندا، قاي جاقىندىق دەپ ويلايسىز ءسىز؟
— قايدام، ءبىرى «بالدىز»، ءبىرى «جەزدە» بوپ جۇرگەن جوق پا وسىلار؟
— ءاي، ماسەكە-اي، — دەدى تىرتىق، كەيىگەن بوپ، — وسى اقكوڭىلدىگىڭىز-اي، ءسىزدىڭ!.. وپىق تا جەيسىز وسىدان، سوندا دا قويمايسىز!..
— سەنىڭشە قالاي؟ — دەدى ماساقباي.
— مەنىڭشە «بالدىز-جەزدە» بولاتىن بۇل ەكەۋى ءبىر-بىرىنىڭ ءقايبىر «ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانى؟» اناتوليي كوندراتيەۆيچ پەن سىرباي دوس دەپ، بۇل ەكەۋىن دە سولارداي دوس دەگىڭىز كەلە مە؟.. قايداعى دوستىق ول؟.. نەمەنەمەن بەكىنگەن دوستىق؟.. ەكى شال دوس بولعان سوڭ، بۇلار دا كوز الداسادى دا، ايتپەسە، ءۇش قايناسا سورپالارى قوسىلا ما بۇلاردىڭ؟..
— سوندا ايتايىن دەگەنىڭ نە؟
— ايتايىن دەگەنىم، وسىلار سىرتقى دوستىقتى جامىلىپ، ىشتەي دە بىر-بىرىمەن جاراسىپ الدى ما دەپ ويلايمىن...
— دوس بولعان سوڭ ىشتەي بولادى دا. سىرتقى دوستىق، — دوستىق بولا ما ەكەن!..
— ءاي، ماسەكە-اي! — دەدى تىرتىق تاعى دا كەيىگەن بوپ، — زامەچانيە ايتا بەرۋگە، جاسىڭىز ۇلكەن ادامسىز، ۇيات تا، ايتپاۋعا جانە بولمايدى. دوستىقتىڭ دا دوستىعى بار ەمەس پە؟ ادام بوپ دوس بولۋ بار ەمەس پە؟ ەركەك پەن ايەل بوپ دوس بولۋ بار ەمەس پە؟.. وسى ەكەۋىنىكى سونىڭ قايسىسى دەپ ويلايسىز؟
— ءوزىڭ قالاي؟
— وزىمشە، بىرىندە ايەل، بىرىندە كۇيەۋ جوق، مەن كىسى تانىسام، وسى ەكەۋى جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ بوپ، كوپتەن دە، سىربايدان دا قۋلىعىمىزدى اسىردىق دەسىپ ءجۇر.
— ماعان سونىسى كەرەك، — دەدى ماساقباي، «دوسىنىڭ» سەزىنە ەندى عانا ەلىگە باستاپ، — وعان ءبىزدىڭ قيمامىز نەسىنە قىشيدى. كارى ءيتتىڭ ءوزى بىزگە دۇشپاندىق ويلاسا، ءبىز نەگە دوستىق ويلايمىز وعان؟.. لايىم دا، وسى ايتقاندارىڭ راس بولسىن. مەن سومى راس بولار دەپ قورىقپايمىن، وتىرىك بولار دەپ قورقام...
— ودان قورىقپا، ماسەكە. ەندى راسىمدى ايتايىن. مەنىڭ كوزىم جەتكەن وقيعا بۇل. تالاي رەت ۇستەرىنەن دە شىقتىم...
— ماعان نەگە ايتپادىڭ بۇعان دەيىن؟
— قايتەم، ەسەك تاسىپ. ونسىز دا جەتپەي ءجۇر مە ماعان، كولدەنەڭنەن تاعىلعان اتاقتار؟..
— يا، سونىمەن؟..
— سونىمەن، بۇل ەكەۋىنە سىربايدىڭ كەتكەنى جاقسى بولدى. راحاتقا باعادى ولار...
— سىربايدى ۇستەرىنەن تۇسىرەر مە ەدى وزدەرىنىڭ.
— وندا بىزگە تاماشا بولار ەدى، ءبىراق قالاي؟
— وسىنىڭ اقىلىن سەن تاپ!..
تىرتىق از ويلانعان بولدى دا:
— وسى ارادا سەنەر كىسىڭىز بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— بار، — دەدى ماساقباي، از ويلانىپ.
— انىق سەنەتىن كىسىڭىز عوي؟
— انىق.
— ءتىلىڭىزدى الادى عوي.
— الادى.
— نە ءتىلىڭىزدى بولسا دا الا ما؟
— الادى.
— سىرباي سەنە مە وعان؟
— سەنەدى — دەدى ماساقباي از كىدىرىپ.
— ەندەشە، بىلاي بولسىن: سىربايدىڭ ارتىنان ءسىز دە بارىڭىز، تۇسكەن ۇيىنە ءتۇسىڭىز. ونىڭ مول ءونىم زۆەنو قۇرۋىن ەستىگەن جانە ونى ماقۇلداعان بوپ بارىڭىز.
— وعان سەنسە.
— سەمدىرە، بۇعان دەيىن ۇناتپاي كەلگەن كىناڭىزدى موينىڭىزعا الا سويلەڭىز. اقكوڭىل كىسى، سوعان سەنەدى ول...
— يا، سونان سوڭ؟..
— ءسىز ءسويتىپ وتىرعاندا، ارتىڭىزدان سەنەتىن ادامىڭىز بارسىن، قولىنا بايجان تىعىز شاقىرعان قاعاز اپەرەيىن، «نەگە شاقىردى؟» دەپ سۇراسا، «داۋلەتتەن كەلگەن ىڭعايسىز حابار بار ما، نەمەنە؟» دەسىن بارعان ادام. شال سوندا شىدامايدى دا كەلەدى...
— ولاي دەسە، كەلۋىن كەلەدى عوي، — دەدى ماساقباي، — ءبىراق، بايجاننىڭ ءوزى شاقىرتىپ، ءوزى سىرباي كەلگەندە ايبارشانىڭ ماڭىنا جولاي ما؟..
كۇتپەگەن سۇراۋعا تىرتىق ساسىپ قالدى؛ ويتكەنى، ول بىرەۋدىڭ قولجازباسىن ءدال وزىندەي قىپ تۇسىرۋگە شەبەر ەدى دە، بايجاننىڭ «زاپيسكاسىن» قولىنان جاساماق ەدى، ول «ونەرىن» ماساقبايعا ايتۋعا بولمايدى. سوندىقتان ول جالتاردى دا:
— بايجان ءبىر ادەتكە ءتۇسىپ ءجۇر، ءقازىر، — دەدى، — ول كەيدە ەسىگىن جاۋىپ الادى دا ىشەدى جانە ولەردەي ماس بولا ىشەدى جانە ايبارشا كەلگەندە سويتەدى جانە كىسى ەسەبىنە ءىشۋدى جاقسى كورەدى. شاقىرۋشىعا قولىنان قاعاز الىپ بەرگەننەن كەيىن، مەن ايبارشا ەكەۋىن اراققا سۋارايىن دا جىعايىن، ارجاعىن ءوزىم بىلەم عوي.
— ىستەي الاسىڭ عوي، وسىنى؟ — دەدى ەندى يلانا باستاعان ماساقباي.
— ايتقانىمدى ورىنداماعان كۇنىمدى قاشان كورىن ەدىڭىز؟
— سەندىم. تاماشا بولادى وندا!..
ءبىراق، ولار بۇل ويلارىنا جەتە المادى. اۋەلى باقىلاپ الماق بوپ، تىرتىق بايجاننىڭ، كەپەسىنە كەلسە، ايبارشامەن ەكەۋى عانا وتىر ەكەن. ولار داۋلەت پەن گۇلناردى ەسكە تۇسىرگەن وتە ءبىر ادەمى كەڭەستە وتىر ەدى، تىرتىق ءبولىپ جىبەردى. وعان ايبارشا بولماسا بايجان وكىنگەن جوق، سەبەبى، ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ارتىنا اينالىپ، ايبارشا جىلاۋعا تايانعان ەدى؛ تىرتىقتىڭ كىرگەنىن كورگەن ايبارشا، كوزىندە مولتىلدەي قالعان جاستى تەرىس قاراپ ءسۇرتىپ جىبەرىپ، جايدارى كىسىنىڭ قالپىنا كوشە قويدى...
— جوعارى شىق! — دەدى بايجان، تىرتىققا، — شايعا ءدوپ كەلدىڭ.
— ساماۋىر قايناعان بولار، كورىپ كەلەيىن، — دەپ ايبارشا كوتەرىلە بەرىپ ەدى:
— جو-جوق، سەن دە قوناقسىڭ، — دەدى بايجان تۇرەگەپ، — داستارقان جايۋعا جاردەمدەسسەڭ بولادى. ساماۋىردى ەزىم اكەلەم.
بايجان ساماۋىردى اكەلگەنشە، ايبارشا ستولدى جاساپ تا ۇلگەردى. توبەسىنە ۇلكەندەۋ اققۇمان قويىلعان ساماۋىردى ۇشەۋى ورتاعا الا وتىرا بەرگەندە، ەسىكتەن كەڭسەدەگى كۇزەتشى شال كىرىپ كەلدى.
— رايكوم كەلىپ قالدى، — دەدى ول بايجانعا، — سەنى تىعىز شاقىرىپ كەل دەدى.
بايجان ايبارشاعا قاراپ ەدى:
— بارىپ كەل، جەزدە! — دەدى ول. — شايدى توسا تۇرايىق، راحمەت اعاي بولسا الا كەل.
بايجان مەن شال شىعىپ كەتتى. تىرتىق جىلپىڭداعانمەن، ايبارشانىڭ ونىمەن كەڭەسۋگە رەتى كەلمەي-اق قويدى، سەبەبى، باسقا جاماندىعىن سەزبەگەنمەن، داۋلەت پەن سامارقاننىڭ تالاسىندا، تىرتىقتىڭ تىلەگى سامارقان جاقتا بولعانىن، داۋلەت پەن ايبارشاعا تىڭشى بوپ وسەك تاسىعانىن، ايبارشاعا شىن سىرىن اقتارعاندا سامارقان ايتىپ قويعان ەدى؛ تىرتىقتى سودان جەك كورەتىن ايبارشا ونىمەن جولىقپاۋعا، جولىقسا سويلەسپەۋگە تىرىساتىن. ول بۇگىن دە سول قالپىنا باعىپ، تىرتىقتىڭ قاسىندا از وتىرعاننان كەيىن ونىڭ مازاسىز سۇراۋىنان جالىقتى دا، الدەنەنى سىلتاۋ قىپ تەرگى بولمەدەن كەتىپ قالدى. قۋانعان تىرتىق، لەزدە قالتاسىنداعى مەڭدۋاناسىن شاينەككە سالىپ تا ۇلگىردى. ايبارشا تىستان ورالعاندا، قىلارىن قىلىپ بوپ، ارتى نەگە سوعارىن بىلمەي، تىرتىق تىمپيىپ قاپا وتىر ەدى، ىلە اسىققان قيمىلمەن بايجان كىردى دە:
— ال، ايبارشا، مەن جۇرەم، — دەدى.
— قايدا؟
— المالىقتا تىعىز جۇمىس بوپ قاپتى. راحمەت اعايدىڭ ماشيناسىمەن كەتەم.
— ءشاي شە؟
— وعان ۋاقىت جوق، راحمەت اعايعا «اس ءىشىپ جۇرسەك قايتەدى؟» دەپ ەم، وتە اسىعىس ەكەن.
ايبارشا «قاپ!» دەپ وكىنگەن بەلگىسىن كورسەتتى دە، «ءسىزدى شىعارىپ سالايىن» دەپ كيىنە باستادى...
تىرتىق ولارعا ەرە شىقتى دا، تىستا قوشتاسىپ جونىنە كەتتى. ءبىراق، ول زور وكىنىشتە كەتتى. ويتپەگەندە قايتسىن، ءساتى كوپ-اق قالعان سياقتى قاستىعىنىڭ «قايماعى» ويدا جوقتا بۇزىلدى. «ۇنەمى ۇشىرايتىنىم ساتسىزدىك! — دەپ وكىندى ول، — تالابىم تاۋعا ءبىر ورمەلەمەي-اق قويدى. بۇل قىرسىق مەنەن قاشان ارىلار ەكەن!..»
وكىنىشتەن ەشنارسە ونبەيتىنىن بىلەتىن تىرتىق، ازدان كەيىن، «ەندى نە قاستىق ىستەسەم ەكەن؟ دەپ ويلايدى... ەسىنە تاعى ءبىر سۇمدىق ورالا قالعان ول، تۇرا كەپ ماساقبايدى تاپتى دا، بولعان وقيعانى باياندادى.
— قاپ، ءساتىنىڭ تۇسپەۋى-اي! — دەپ وكىندى ماساقباي.
تىرتىق قوسىلا وكىنگەن بوپ ونى ءبىراز شيراتىپ الدى دا:
— «ءۇمىتسىز — شايتان ءىسى» دەگەن بار ەمەس پە، ماسەكە، ايتەۋىر قاستاساتىن بولعان سوڭ تاعى دا ايلا ىزدەنىپ كورۋ كەرەك، — دەدى.
— مىسالى؟ — دەدى ماساقباي.
تىرتىق از ويلانعان بولدى دا:
— كولحوز ەگىسىنىڭ باسىن تاڭداپ قىرىققانىن بىلەسىز عوي؟ — دەدى.
— بىلەم. تۇقىم قورىنا دەپ قىرىقتى عوي ونى.
— باسقارما مۇشەلەرىمەن ريزالاسقان جوق قوي؟
— جوق.
— ەندەشە، ول سۇرىنەتىن تومپەشىك وسى. كولحوز باسقارماسى رۇقسات بەرمەسە، مۇنىڭ اتى سوسياليستىك مۇلىكتى ءوز بەتىمەن مەنشىكتەنۋ بولادى، ول ءۇشىن، 7 اۆگۋستىڭ زاڭىمەن، ەڭ كەمىندە بەس جىل اباقتىدا وتىرادى.
سولقىلداپ ماساقباي:
— ول راس قوي، ءبىراق جۇرتقا دا، رايكومعا دا ءمالىم ءىس بۇل، سوندىقتان پروكۋرور نۇقسان كەلتىرە الماي جۇرمەسە! — دەپ ەدى.
ودان قورىقپاڭىز، — دەدى تىرتىق، — زاڭىن تاپسا كىمنىڭ دە قورعاۋعا ءالى كەلمەيدى. رايكومدا ونى جاقتايتىن راحمەت دۇيسەنبين عوي، ول كىسى جۋىق ارادا، لەنينگرادقا سىيلىق اپاراتىن ەشەلوندى باسقارىپ جۇرەدى دەپ ەستىدىم، ول ورالىپ كەلگەنشە، پروكۋرور سىربايدى اباقتىدا جاۋىپ ۇلگەرەدى، سودان كەيىن مىقتى بولسا قۇتقارىپ كورسىن!..
ەكەۋى وسىعان كەلىسىپ ارىز جازۋشى ىزدەگەندە، قينالماي-اق تابىلا كەتتى، ول مىرقى دەگەن جىگىت ەدى. مايدانعا قۇلاعىنىڭ مۇكىستىگىنەن بارماي قالعان بۇل جىگىتتىڭ ارىزى نە بولۋ سەبەبىن ماساقباي بىلايشا باياندادى:
ماساقبايدى ءۇمىتى الدادى. ارىز اپارعان مىرقىدان، پروكۋرور وسى ارىزدى نە ماقساتپەن بەرىپ وتىرعانىن اسا قاداعالاپ سۇرادى، ويتكەنى، ارىزدا كورسەتىلگەن ءداندى سىربايدىڭ نەگە جيناعانىن ول جاقسى ءبىلۋشى ەدى. پروكۋروردىڭ بۇلاي سۇراۋىن ارىزىنا دۇرىس ءمان بەرگەندىك دەپ تۇسىنگەن مىرقى، اڭقىلداپ وتىرىپ، ماساقبايدىڭ دا وسى ارىزدى قولدايتىنىن ايتتى. ۇزاق اڭگىمەلەسكەن پروكۋروردىڭ ماقساتى، بۇل پالەنى تۇتاتۋشىنىڭ كىم ەكەنىن اشۋ ەدى، بۇل جولى اشا المادى؛ ويتكەنى، پالەنىڭ ماساقبايدان ءارى كىمگە جالعاساتىنى مىرقىعا ءمالىمسىز دە. تىرتىقتىڭ، دا تىلەۋلەستىگىن ماساقباي وعان ايتپاعان. پروكۋرور مىرقىنى:
— تەكسەرىپ كورەرمىز دە، ايىپتىنى جاۋاپقا تارتارمىز، — دەگەن سوزبەن جىبەردى دە، ءوز پىكىرىن راحمەتكە كەپ ايتتى.
— دۇرىس ايتاسىز، — دەدى راحمەت پروكۋرورعا، — بۇل پالە ىزدەگەن ارىز، ونىڭ ءتۇپ تامىرى قول قويۋشىدان ارىرەك دەۋىڭىز دە دۇرىس، سونى تابۋ كەرەك.
راحمەت لەنينگرادقا سىيلىق اپارىپ قايتقانشا، بۇل جۇمىستى بىتىرۋگە پروكۋرور ۋادە بەردى...
ون ءۇشىنشى تاراۋ
موسكۆانى بەرمەيمىز!..
لەنينگرادقا سىيلىق اپارۋ تۋرالى وبكومنىڭ سەكرەتارى راحمەتپەن سويلەسكەندە، بۇل سىيلىق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنان باراتىندىعىن، ءار وبلىس ءوز سىيلىعىن جەكە ۆاگوندارعا ارتاتىندىعىن، قىزىلوردادان ءۇش ۆاگون باراتىندىعىن: بىرىنە — كۇرىش، بىرىنە — ەت، بىرىنە وزگە ازىق ارتىلاتىندىعىن، ءۇش ۆاگونعا ءۇش كىسى بارۋدىڭ قاجەتتىگىن، ونىڭ بىرىنە راحمەتتىڭ ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنعانىن، ءبىر ادام ارال بالىقشىلارىنان الىناتىندىعىن، ەندى ءبىر ادامدى سىرداريا كانالى قۇرىلىسشىلارىنان الۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتا كەپ، كىمدى ۇسىناتىندىعىن سۇراعان ەدى.
— ونى، قۇرىلىستاعى باستاۋىش پارتيا كوميتەتىنەن سۇراۋ كەرەك، — دەگەن ەدى راحمەت، — بارىپ بىلەيىن دە، سىزگە تەلەفون ارقىلى حابارلايىن.
راحمەتتىڭ ويىندا سىرباي ەدى، مۇنى پارتكومنىڭ سەكرەتارى ەستاي باقبەرگەنوۆ تە ماقۇلدادى، ءبىراق وزىمەن سويلەسكەندە كونبەي-اق قويدى، سونداعى دالەلى:
— قىزعانا قۇرۋعا كەلىستىك قوي، شىراقتار. تون قىلاتىن تەرىنىڭ دە پۇشپاعىنان باستاپ ۋقالاي بەرمەي مە؟ الداعى جازدا بەس گەكتار جەر ەگەم دەپ ۋادە بەردىم، ونىڭ ۋقالاۋى تەرىدەن گورى قيىنداۋ عوي، مەن ءجۇدا سونى اينالدىرا بەرەيىن دە. ساقالدى باسىممەن موينىما مۇنداي اۋىر مىندەتتى ءجۇدا الماعان ەدىم، العاننان كەيىن، ايتقانىمدى ىستەمەسەم، ءجۇدا ۇيات بولادى عوي جۇرتتان.
شالدىڭ ءسوزىڭ بۇل جاعىنان دالەلدى كورە تۇرا، مايدان ماڭايىن كورىپ قايتۋى ماقۇل دەپ ويلاعان راحمەت پەن ەستاي، «وسى ءبىر سوزگە كونىپ قالار» دەگەن ويمەن:
— سىرەكە، داۋلەتتى كورەسىز عوي وندا، — دەپ ەدى.
— ءات-ۇستى كورگەن ءجۇدا نە بولار دەيسىڭ، شىراقتار، — دەدى سىرباي، — امان جۇرسە بولعانى دا، ۇيدە كورۋگە جازسىن!..
بۇل ءسوزى دە راس بولعانىمەن، سىربايدىڭ ايتپاي تۇرعان تاعى ءبىر دالەلى — سىيلىققا باراتىن ازىقتاردىڭ ىشىندە ءوز قولىنان ەسىرگەن ءدانى جوق، قۇرعاق قول بارۋعا اۋلادى... سىربايدى كوندىرە الماعان ولار، ايبارشانىڭ كانديداتۋراسىن ايتىپ ەدى:
— ءجۇدا، دۇرىس، — دەدى شال، — وعان بارۋعا جول كەلەدى.
شال كونگەنمەن، ايبارشا تەز كەنە قويمادى، ونداعى سەبەبى تومەندەگى ەدى: وكتيابر اياقتالا، قىزىلوردانىڭ قىسى باستالىپ كەتتى. سولتۇستىك وبلىستارمەن سالىستىرعاندا، ونىڭ قىسى دا قىزىق. كەيبىر كۇندەرى قۇلاعىڭدى شىمشيتىن ايازىنا قاراپ، ءسىبىردىڭ قىسىنا ۇقساتايىن دەسەڭ جەردى جاۋىپ جاتقان قالىڭ قارى بولمايدى. قالىڭى بىلاي تۇرسىن، كەي جەرىندە ءجۇقاسى دا بولماي، دالا قاراۋىتىپ، قوڭىرسيدى دا تۇرادى. بۇل تۇرىنە قاراپ، ونى تۇركىستان، يا تاشكەنت ماڭايىنا ۇقساتىپ قالاسىڭ. ءبىراق، ءتۇسى ۇقساعانمەن، «ءىسى» ۇقسامايدى. تۇركىستان تۇسىنداعى قىستىڭ لەبى ءسىبىردىڭ كەيبىر قۇرعاق، جىلى كۇزىندە قوڭىرجاي، جىلى كەلسە، قىزىلوردانىڭ قىسىنىڭ ىزىڭداي سوعاتىن وتكىر جەلى، ماڭدايىڭنان تەمىردەي قارىپ، بەت باقتىرمايدى. وسى جەل جەردىڭ بەتىن تاستاي قاقيتا قاتىرىپ، توڭعا اينالعان بوز بالشىققا كەتپەن شاپساڭ، بالامەن سوققان شويىنداي شاقىلداپ ۇشقىن شاشىرايدى. توڭنىڭ قالىڭدىعى كەي جىلدا مەتردەن اسىپ كەتەدى جانە ءبىر عاجابى — توڭ، كەي جەردە كادىمگى سۋدىڭ بەتىنە قاتقان مۇزعا ۇقسايدى. مۇزدى ويسا، استىنان قايناپ سۋ شىعا كەلۋى سياقتى، قالىڭ توڭنىڭ استىندا، بىلقىلداعان قويمالجىڭ ساز جاتادى. توڭدى اۋدارسا، استىنداعى قورقىلداعان سازعا ادام باتىپ كەتەدى!..
سىرداريانىڭ جاعاسىنان ەرتەلى-كەشتى، ۇلىلى-كىشىلى ارىق قازا جۇرە، بۇل ارانىڭ تۇرعىن ەلى، جەردىڭ بۇلاي توڭدانعان كەزىندە كەتپەن شاۋىپ كورگەن ەمەس. بۇل كەزدە سىر بويىنىڭ ارىق، نە كانال قازۋشىلارى تارايدى دا، كوكتەم باستالىپ، جەر جىبىگەندە عانا جينالادى.
جەر توڭدانعان كەزدە سىر ەلىنىڭ جۇمىلا كىرىسەتىن ءبىر ءىسى — ارىق تازالاۋ. ارىقتىڭ ىبىرسيتىن كوزى كۇز. كۇز بولا باستالاتىن سىر بويىنىڭ ىزعىرىق جەلى، ارىقتارعا قۇم ۇرلەپ تۇسىرۋمەن عانا قويماي، دالانىڭ ءتۇبى وسال، باسى قوماقتى — جۋسان، يزەن، ەبەلەك، قاڭباق، قارا سوراڭ سياقتى شوپتەرىن دە تامىرىنان قوپارا قۋىپ ايداپ اكەپ، ارىقتارعا تىقپالايدى.
سىردىڭ بويىندا، «تۇيەقارىن» دەيتىن ءشوپ بولادى، ءوزى ءشولدى دالاعا جاپا-تارماعاي بوپ قالىڭ شىعادى. بيىكتىگى كىسىنىڭ بويىنا جاقىن، جۋاندىعىنا ءۇش-تورت كىسىنىڭ قۇشاعى ارەڭ جەتەتىن بۇل «تۇيەقارىن» ۇرلەگەن رەزەڭكەدەي دوپ-دومالاق بولادى دا، تامىرىنان جۇلىنسا، دەمەيتىن جەل بولسا-اق، ودىراڭداي دومالاپ، ارىققا، يا تەرەڭ، شۇقىرعا كەزدەسكەنشە توقتامايدى.
تۇيەقارىن تامىرىنان ۇزىلەتىن كەزدە، داۋىلدى ءبىر كۇندەرى، سىرداريانىڭ دالاسىنا قاراپ تۇرساڭ باسىن، اينالاتىن عاجاپتى كورەسىڭ: كوتەرىلگەن شاڭنان بۋالدىرلانعان دالادا، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ دومالاپ بارا جاتقان ەبەلەكتەر الدە نەلەردە ۇركىپ بارا جاتقان پالەن مىڭ قوي مەن ەشكىگە، تۇيەقارىندار پالەن ءجۇز تۇيەگە ۇقسايدى. جەل جاعىڭنان قاپتاپ دومالاپ كەلە جاتقان تۇيەقارىندار، ءوزىڭدى تاپتاپ ءولتىرىپ كەتەتىندەي اسەر بەرەدى. جالپى اسەرىن، دۇنيە دە سىلكىنىپ، جەردىڭ بەتىندەگى بارلىق وسىمدىك جانە جان-جانۋار تۇگەل توڭكەرىلىپ قۇلاپ بارا جاتقانداي، سەن سولاردىڭ ساپىرىلعان تولقىنىنىڭ استىندا قالاتىنداي بولاسىڭ... دومالانعان وسىمدىكتەر ارىققا كەپ قۇلاسا ودان پالە جوق... اسىرەسە تۇيەقارىن... ونىڭ ۇيىسىپ قالىپ، ەسكەن بۇتاقتارى شاڭ-توپىراقتى جيناعىش-اق. بويىنا توپىراق ءسىڭىپ السا، قوپارىپ شىعارۋ دا قيىن. بالتامەن شاباتىن اعاش ەمەس، كەتپەنمەن شاباتىن توپىراق ەمەس، كۇرەكپەن ءىلىپ تاستايتىن ساز ەمەس، سۋىرىپ الۋعا ادامنىڭ كۇشى كەلمەيدى، تۇيەمەن تارتساڭ ءبىر بولەگىن عانا ءۇزىپ الاسىڭ، قۇرعاپ، كەۋىپ العان سوڭ بۇتاقتارى مايىسىپ، ۇزىلە دە قويمايدى...
وسىنداي شوپ-شالاممەن، قۇم-توپىراقپەن قوقتالانىپ قالعان ارىقتاردى مەزگىلىندە تازالاپ تۇرماساڭ، بەلەڭ العان سوڭ، بوي بەرمەي، تالاي ارىقتار بىتەلىپ، قۇرىپ تا كەتەدى. بىتەلمەگەنى، ەگىنگە دۇرىستاپ سۋ بەرە المايدى. ۇقىپتى كولحوزدار ارىقتى ەكى تازالايدى: كۇز، جەل باسەڭدەپ، دومالايتىن شوپتەر ازايعان كەزدە، ءبىر رەت؛ كوكتەمدە، ارىققا سۋ جىبەرەر الدىندا، ءبىر رەت. ەكى رەت تازالاماعان ارىق، كوڭىلدەگىدەي بولمايدى.
1941 جىلدىڭ قىسى باستالىپ، توڭعا اينالعان جەر كۇش بەرمەيتىن حالگە جەتكەن سوڭ، وبلىستىق باسقارۋشى ۇيىمداردىڭ قاۋلىسىمەن، جەڭىس ارىعىنىڭ جۇمىسىنداعى كەتپەننەن ارىق تازالاۋعا اۋىستى. سو كەزدە سىرباي، ءوزى ەگەتىن تاناپقا سۋ اپاراتىن ارىقتى اينالدىرۋعا كىرىستى. بىرەۋلەر:
— توڭ قازدىرا ما؟ — دەگەندە:
— قولدىڭ ءالى جەتپەيتىن قاتتىلىق بار دەيسىڭ بە؟ — دەپ جاۋاپ بەردى ول، — ءجۇدا ءادىسىن تاپپايدى دا، ەگەر تاپسا، ادامنىڭ قولى قىسقى توڭازىعان توپىراق تۇگىل، تەمىردەي قايناسا بىتكەن تاستىڭ دا تالقانىن شىعارماي ما؟ ءساتى تۇسسە كورەرسىڭدەر، جەردىڭ توڭدانىپ جاتقان كەزىندە-اق ارىقتى ءوز تالابىما جەتكىزەم.
سىربايدىڭ جۇمىستان باسقانى ويلاۋعا ۋاقىتى دا جوق سياقتى. ۋاقىت قايدان بولادى، ەگەر تاماق پەن ۇيقىدان باسقا كەزدە قولىنان كەتپەن تۇسپەسە؟.. ارىق قازۋدىڭ قىزۋ جۇمىسىنا كىرىسكەننەن كەيىن زۆەنو مۇشەلەرى ونىڭ قاي كەزدە ۇيىقتايتىنىن دا بىلمەي قويدى. ىمىرت جابىلا:
— كونە، ءجۇدا، دامىلدايىق ەندى، — دەپ ول جۇمىستى دوعارتادى دا، كەپەگە كەپ اۋقاتتانعاننان كەيىن كوپپەن بىرگە ۇيقىعا كىرىسەدى. تاڭ قاراڭعىسىنان ويانىپ داعدى العان سەرىكتەرى باستارىن كوتەرسە، سىرباي جوق بوپ شىعادى... بۇل كەزدە ول كەتپەن شاۋىپ جاتادى... كۇن سايىن ىستەيتىنى وسى!.. سونداعى ماقساتى — كانال قۇرىلىسى باستالعانشا، ءوز ارىعىن قازىپ ءبىتىرۋ... ارىقتى بىتىرۋدە، ايبارشانىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ءوزى دە بىلەدى، وزگەلەر دە بىلەدى. باسىندا ايبارشاعا سىرباي «ءجۇدا، كەتپەنگە ءتۇسىپ قايتەسىڭ، ايىم؛ جەر توڭدانعان كەزدە اۋىر جۇمىس قوي ول، ءجۇدا جانىڭ قينالادى عوي» دەسە جانە وسى ءسوزدى راسىمەن ايتسا، ەندى ارىق سونىڭ عانا كۇشىمەن بىتەتىندەي كورىپ، ونىڭ كەتپەننەن كەتۋىنە قىنجىلادى...
ەستاي مەن راحمەتتىڭ مايدانعا اپاراتىن سىيلىقپەن ايبارشا بارۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا دا سىرباي ىشتەي قىنجىلىپ بارىپ ارەڭ كوندى. ول كونبەس ەدى، ەگەر ايبارشا بۇل ساپارىندا داۋلەتكە دە جولىعار دەپ ويلاماسا... سىربايدىڭ بايقاۋىنشا، ءوزىن دە، ايبارشانى دا جىگەرلى جۇمىسقا جەتەكتەيتىن ءبىر عانا سەبەپ بار سياقتى، ول «جاۋدى جەڭىپ داۋلەت امان قايتادى» دەپ سەنۋ، وسى سەنىم سارقىلار كۇن تۋسا، ەكەۋىنىڭ دە قۋات-كۇشى سارقىلاتىن سياقتى. سىربايدىڭ شىدامى كوپتى كورىپ كونەلەنگەن، توزۋگە ۇيرەنگەن شىدام، سوندىقتان دا ول بالاسىن سارعايا ساعىنا ءجۇرىپ، سابىرمەن تۇپكىلىكتى، تۇراقتى جولىعۋدى كۇتەدى. ايبارشانىڭ جاس شىدامىندا ونداي ءتوزىم جوقتىعىن سىرباي سىرلاسپاعانىمەن شامالايدى... ايبارشانىڭ مايدانعا بارىپ قايتۋىنا ونىڭ كونە كەتكەن سەبەبى دە وسى ەدى؛ سوندىقتان، ايبارشانىڭ دا كونبەۋىن ەستىگەندە، ول جۇمىستى ەمەس، ءوزىنىڭ كوڭىلىن قيماۋ دەپ ءتۇسىندى دە، وعان:
— ولمەي جۇمىسى بىتپەس بولار ادامنىڭ، بارىپ قايت! — دەپ ءوتىنىش ەتتى.
راسىندا، جۇمىستان گورى قايىن اتاسىنىڭ كوڭىلىن قيماعان ايبارشا، ول قيىلىپ وتىنگەن سوڭ بارماق بولدى. اتتانار الدىندا ول راحمەتكە تىرتىقتىڭ مەڭدۋانا بەرمەك بولعان ارەكەتىن ايتتى. ەكەۋىنىڭ پىكىرى ول جوندە قوسىلا كەتتى؛ سوندا ايتقاندارى: «بۇل كۇدىكتى ادام، كىم ەكەنىن تەكسەرتۋ كەرەك». راحمەت بۇل جوندە ءتيىستى ورىندارعا تاپسىرما بەرىگى كەتپەك بولدى.
راحمەت سىربايمەن قوشتاستى دا، ەرتەڭىنە ايبارشانى ەرتىپ قىزىلورداعا ءجۇرىپ كەتتى. ولار كۇتكەن ەشەلون قىزىلورداعا سول كۇنى كەشكە كەلدى. سوستاۆتا 14 توۆارلىق ۆاگون، كىسى مىنەتىن ءبىر ۆاگون بار ەكەن، ادام سانى 12، باسقارۋشى — قازاقستان جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلەي، ورىنباسارى. سوستاۆقا قىزىلوردادا جۇگى تيەلىپ دايار تۇرعان ەكى ۆاگون تىركەلدى. قازاقستان ولكەسىنەن شىققاندا، سوستاۆتاعى ۆاگوننىڭ سانى 23-كە جەتتى، كىسى سانى 21.
قورعانىس كوميتەتى كورسەتكەن مارشرۋت بويىنشا، بۇل ەشەلون رۋزايەۆكادان سولتۇستىك تەمىر جولىنا بۇرىلىپ، لەنينگرادقا ۆولوگدا ارقىلى، ودان لادوعا كەلىپ مۇزىنا سالعان تەمىر جول ارقىلى بارماق تا. ءبىراق، ول مارشرۋت ەشەلون رۋزايەۆكاعا جەتكەن كەزدە بۇزىلىپ، جولاۋشىلار موسكۆاعا تۋرا تارتتى. بۇعان وزگەلەر رەنجىگەنمەن، ايبارشا قۋاندى، ويتكەنى، ادرەسىن دالدەپ ايتپاعانمەن، حاتتارىنىڭ ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا، داۋلەت موسكۆا ماڭىنىڭ ءبىر جەرىندە بولۋعا ءتيىستى، سوندىقتان دا ول قىزىلوردادان اتتانار الدىندا داۋلەتكە اۆياپوچتامەن حات جىبەرگەن دە، مۇمكىن بولسا لەنينگرادقا كەلۋىن، ايتپەسە موسكۆادا جولىعۋعا قانداي مۇمكىندىگى بارىن لەنينگرادتىق سوۆەت ارقىلى حابارلاۋىن وتىنگەن.
رۋزايەۆكاعا دەيىن بۇل ەشەلوندا كەلە جاتقان ادامداردىڭ، ەرمەگى — ۆاگوندارعا ارتىلعان ازىقتاردىڭ بۇزىلماۋىن، ىدىستارىنىڭ سىنباۋىن، توگىلمەۋىن قاراۋ، ەرەكشە سۋىقتا ۇستايتىن ۆاگونداردىڭ ىشىندەگى مۇزدارىن ءالسىن-السىن اۋىستىرۋ، سوستاۆتى تۇندە كەزەكتەسىپ كۇزەتۋ بوپ كەلگەن. بۇل جولدا دا ايبارشا بەلسەندىلىك كورسەتىپ، ەشەلون ىشىندەگى 13 جاستان كومسومولدىق بريگادا قۇرعان دا، جۇمىستىڭ اۋىر جاعىن مىندەتتەرىنە العان. قايدا بولسا دا جاستىڭ اتى جاس. جاستاردان قۇرىلعان بريگاداعا ويىن-ساۋىقپەن اتقارعان جۇمىس ەرمەك بوپ، كىدىرە جۇرگەن ۇزاقتاۋ ساپاردا، كۇندەردىڭ قالاي ءوتىپ كەتۋى بايقالماي دا قالاتىن...
كۋيبىشيەۆتان وتە جىلدامداتقان ەشەلوننىڭ ءجۇرىسى، رۋزايەۆكادان وتە، ءتىپتى، شاپشاڭداپ كەتتى. ودان ءارى، ۆاگونداردى تەكسەرۋگە سۋىت ءجۇرىس مۇرشا بەرمەي، سو كۇنى تۇندە موسكۆاعا جەتىپ تە ۇلگەردى. ەشەلون كازان ۆوكزالىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر تۇيىققا قويىلدى. بۇل مەزگىلدە ءتۇن ورتاسى اۋعانمەن، ەشەلون ادامدارى كۇندەگىدەي ۇيىقتامادى... قالاي ۇيىقتايدى!.. ولار وزگە جەردە ەمەس، موسكۆانىڭ قاسىندا تۇر...
موسكۆا!..
بۇل قالانى ايبارشا ەڭ العاش 13 جاسىندا كورگەن ەدى. سو جاسىندا وقۋ جىلىن بارلىق ساباقتان ۇزدىك باعامەن بىتىرگەن ونى، اۋداندىق پيونەر ۇيىمى، موسكۆاعا ساياحاتقا باراتىن وتليچنيكتەردىڭ بريگاداسىنا قوسىپ اتتاندىرعان... ءتىلى سويلەۋگە كەلۋدەن باستاپ، «موسكۆا» ءانىن ايتا ەسكەن ونىڭ موسكۆانى كورۋگە جىل سايىن قۇمارى ارتا تۇسەتىن، سونداي قۇمارتقان قالانى كورۋگە اتتانعاندا، قۋانىشتان تۋلاپ سوققان جۇرەگى كەۋدەسىنە ارەڭ سىيعان...
ايبارشا ول جولى دا موسكۆاعا تۇندە جەتكەن ەدى، ءبىراق، ول جولى موسكۆانىڭ ماڭى دا، ءوزى دە مۇنداي ەمەس تە. ايبارشا ول جولى موسكۆانىڭ 50-60 كيلومەترلىك ىرگەسىنەن باستاپ ءجيى كەزدەسەتىن داچالاردىڭ، زاۆود-فابريكالارىنىڭ ءوزىن «موسكۆا وسى بولار» دەپ قاسىنداعىلاردىڭ سۇراۋىمەن مازاسىن العان... ولاي سۇراماۋعا بولمايتىن دا: اشىق تۇنگى اسپاننىڭ جارقىراعان ءجيى جۇلدىزدارى مەن تولعان ايىن تۇپ-تۇگەل جەرگە سەپكەندەي، الىسقا جايىلعان ىرگەسىنەن باستاپ، موسكۆا الەكتر شامدارىنىڭ جارىعىنا تۇنىپ تۇراتىن!..
ەندى شە؟.. ەندى، سوعىس كۇندەرى كەرسە، ايبارشا ءوز كوزىنە ءوزى نانباعاندا... قالاي نانسىن، ورىنبوردان باستاپ تۇندە قاي ستانسياعا كەلسە دە ماسكيروۆكا... موسكۆانىڭ توڭىرەگى دە، ءوزى دە سونداي: قايدا كورسەڭ — كۇڭگىرت ساۋلەلى كوگىلدىر شام. بۇرىنعىداي جارقىراپ جاناتىن شام ەش جەردە جوق. نەگە بۇلاي بولعانى جولاۋشىلارعا ءمالىم. جولشىباي وقىعان گازەتتەردىڭ حابارىنا قاراعاندا، جاۋ موسكۆانىڭ ىرگەسىنە كۇن ساناپ تايانىپ كەلەدى، سونداي حالدە شام جارقىراپ قالاي جانباق!..
ەرتەڭىنە ەشەلوننىڭ باسقارۋشىسى مەن راحمەت حالىق كوميسسارلارى سوۆەتى مەن ورتالىق كوميتەتكە بارامىز دەپ كەتتى دە، وزگەلەرى قالانى قىدىرۋعا جونەلدى. باستاۋشى — ايبارشا. ولار قالانىڭ سوعىس كەزىندەگى بەينەسىن كورمەك بولدى دا جاياۋ تارتتى. پيونەر كەزىندە كەپ كورگەن جەرلەرىن ايبارشا ۇمىتقان جوق ەكەن. سەرىكتەرىن ول دزەرجينسكيي الاڭىنا، ودان قىزىل الاڭعا اپاردى. ونداعى ويى-— كرەملدى، موسكۆانى كورۋ ەدى. كرەملدىڭ قاقپالارىنىڭ توبەسىندەگى، بۇرىشتارىنداعى ەڭسەسى كوتەرىڭكى، باسى بيىك مۇنارالارى، اينالاسىن كەڭ قورشاعان قورعانى ءقازىر بۇرىنعىدان دا ايبىندا، بيىكتەنە تۇسكەن سياقتى... انە، كرەمل ىشىندەگى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ توبەسىندە لەنيننىڭ قولىنان تىگىلگەن قىزىل تۋ-جالىنداي جايناپ جەلبىرەپ تۇر... ءۇيدىڭ ىشىندە ستالين... ونىڭ الدىندا وتاننىڭ كارتاسى... وتاندى قورعاۋعا قاي جەردە نەلەر ىستەلىپ جاتقانى كارتانىڭ بەتىندە وعان ايقىن؛ ويتكەنى، سونىڭ ءبارى ءوزىنىڭ باسقارۋىمەن ىستەلىپ جاتىر. كارتاعا تونگەن ول اسىقپايدى، ابىرجىمايدى، تىنىستاۋىنا وتان كەڭ، باسقارۋىنا حالىق ۇيىمشىل، جىگەرلەنۋىنە كۇشى كوپ!..
جولاۋشىلار كەيدە ماشينامەن، كەيدە جاياۋ قالانى ارالاپ كورسە، كرەمل توڭىرەگىندەگى سابىرلىلىق پەن سالماقتىلىق، ايبىندىلىق پەن تىنىشتى قالانىڭ، بۇكىل بويىنا تاراپ تۇر. ۇشقىننىڭ جالىننان، تامشىنىڭ سەلدەن ايىرماسى جوقتىعى سياقتى، ءار كوشەنىڭ، ءار ورامنىڭ، ءار ءۇيدىڭ ءوزىن ۇستاي بىلۋىندە كرەملدەن ايىرما جوق. ادامدارى دا سونداي.
كۇن باتۋعا تايانعان كەزدە ولار ۆاگوندارىنا قايتتى. ۆاگون الدىندا سامارقان تۇر ەكەن، اماندىقتان كەيىنگى سوزدەرىنە قاراعاندا، ول موسكۆاعا كەلگەن شارۋالارىن ءبىتىرىپ، ەكى-ۇش كۇندە ەلگە قايتپاق ەكەن.
كەشىكپەي ەشەلون باستىقتارى دا كەلدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، اكەلگەن سىيلىقتار موسكۆانى قورعاۋشى اسكەري بولىمدەردىڭ بىرەۋىنە ارنالىپ بەرىلەتىن بولعان دا، ەرتەڭىنە سول ءبولىمنىڭ شتابىنا سىيلىق اكەلگەن وكىلدەر بارىپ، جاۋىنگەرلەرمەن جانە كوماندالىق سوستاۆ جولىعىسىپ ءماجىلىس وتكىزبەك بولعان. ءماجىلىس ارتىنان، مايدان ماڭىندا جۇرگەن قازاقستان ارتيستەرىنىڭ توبى كونسەرت بەرمەك ەكەن.
ءماسليحاتتا سىيلىق اكەلگەندەردىڭ ىشىنەن، تىلداعى ەڭبەكشىلەر اتىنان ەكى ادام سويلەمەك ەكەن، ءبىرى — راحمەت، ءبىرى — ايبارشا. «مەنى قويىڭىزدار، باسقا بىرەۋ سويلەسىن» دەپ، سىپايىسىعان ايبارشا، سەرىكتەرىنىڭ ءارقايسىسىن ۇسىنىپ ەدى، راحمەت «سك-دا وسىلاي ۇيعارىلدى، وزگەرتۋگە بولمايدى» دەگەندى ايتتى. سوندا، ول سويلەي قالعان كۇندە، قاعازعا جازىپ الماي-اق، اۋىزشا ايتىپ-اق، ايبارشانىڭ الماس قانجارداي جارىپ شىعۋىنا سەنەدى.
ۇيعارىلعان بولىمگە ولار ەرتەڭىنە ءتۇس كەزىندە اتتانادى. ارتيستەر مەن ولارعا ەكى اۆتوبۋس بەرىلگەن ەدى. ايبارشا الدىڭعى اۆتوبۋستا. اۆتوبۋستاردى باستاپ، جەڭىل ماشينامەن، ولار باراتىن ءبولىمنىڭ ەكىلى كەلەدى.
سوعىس قالانىڭ، ىرگەسىنە تاياۋ ەكەندىگى، وكىلدەر قالادان شىعا بەرە-اق بايقالدى. ولار بويلاي تارتقان ءاسفالتتى كەڭ شوسسەنىڭ ءون بويىنا دا، ايىرىلاتىن تارماقتارىنىڭ بويىنا دا، كولدەنەڭ يا قيعاش كەلگەن جولداردىڭ بويىنا دا ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان سوعىس قۇرالدارى، سوعىستىق اۆتوماشينالار، ساپىرىلىسقان اسكەري ادامدار سىيمايدى!.. جولشىباي كەزدەسكەن ساي-سالالاردىڭ توڭىرەكتەرى سىم-بەكىنىستەرمەن قورشالعان... دوڭەستىڭ ىلدي جاقتارىنا، جارقاباقتاردىڭ ەتەگىنە وكوپتار، ورلار قازىلعان... كەيبىر «تانك وتەر-اۋ» دەگەن قاۋىپتى ورىندارعا، ايقاستىرا جىمداسقان رەلستەر، كەسەك تاستار تاستالعان... ءار جولدىڭ توعىسقان جەرىندە، ءجۇرىستى تارتىپكە ساپ جانە جۇرگىنشىلەردىڭ دوكۋمەنتتەرىن تەكسەرىپ تۇرعان اسكەري ادامدار... ءبىر عاجابى، — ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان جۇرگىنشىلەر ەسەپسىز كوپ بولعانمەن، ءار جولدىڭ تۇيىسىندە ولاردىڭ ءبارى تەكسەرىلىپ ەتكەنمەن، ەش جەردە ىركىلگەن، نە وشارىلعان توپ جوق، ءبارى دە، ارىقتاردىڭ ايقىش-ۇيقىش جىرالارىمەن توقتاۋسىز جىلجىپ جاتقان سۋداي، بەت العان جاعىنا بوگەۋسىز سارىلدايدى.
وسىنداي كورىنىستىڭ ورتاسىن جارا ءجۇرىپ وتىرعان ءبىزدىڭ جولاۋشىلار، ءبىر مەزەتتە قاراعايلى قالىڭ نۋ كەپ كىردى. جۋىردا كوبىرەك جاڭبىر بوپ ءوتىپ، جەردىڭ ميى شىعىپ سازدانۋدان با، الدە مەحانيزم كەپ ارالاسقان سوعىس جاعدايى وسىنى تىلەي مە، — ورمان اراسىن قاسقالاي، اعاشتارى وتالعان جولدار سالىنىپتى دا، بارىنە دە الدەنەشە قابات بوپ قاراعاي بورەنەلەر توسەلىپتى... قاراعاي اراسىنىڭ تاعى ءبىر عاجابى، ەگەر الاڭقى جەرلەردە، جول ۇستىنەن باسقا دا بەيساۋات ادام ۇشىراسپاسا، مۇندا، ورمان اراسىندا قىبىرلاعان ادامنىڭ كوپتىگى ورمان اعاشتارىنان دا ارتىق سياقتى!..
جولاۋشىلاردى باستاعان جەڭىل. ماشينا جىنىس ورماننىڭ اراسىن بۇلتارا كەزىپ وتىرىپ، اۋماعى تارلاۋ ءبىر الاڭعا الىپ شىقتى. وندا، ادەتتە ءوزىمىز، موسكۆا توڭىرەگىندە كەزدەستىرە بەرەتىن شاعىنداۋ پوسەلوك بار ەكەن. موسكۆا ماڭىنىڭ وزگە پوسەلوك مۇنىڭ دا ۇيلەرى مەن قورا-قوپسى سۇرىپتى قاراعايلاردان قيىلعان، سارايلار مەن ۇيلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ توبەسى قاڭىلتىرمەن، ءبىرازى تاقتايمەن جانە چەرەپيسامەن جابىلعان، سابان شاتىرلى ۇيلەر جوق، كوشەلەرىندە گرەيدەرلى جولدار... پوسەلوك كوشەلەرىنىڭ جيناقىلىعىمەن، ۇيلەرىنىڭ، قورا-قوپسىلارىنىڭ تازا جانە كوركەمدىگىمەن كوزدى تارتادى.
باستاۋشى ادام جولاۋشىلاردى پوسەلوكتىڭ ورتالاۋ كەزىندە، شوقتالعان قاراعاي اراسىنداعى ۇزىنداۋ سالىنعان ۇيگە اكەلدى، ونىڭ كلۋب ەكەنىن سىرت جوباسىنا قاراپ، جولاۋشىلار ايتپاي-اق بىلە قويدى. سول ماڭدا كوپ تەرەزەلى ءبىر زور ءۇي تۇر، شاماسى، مەكتەپ. شتاب سول ۇيدە ەكەندىگى، ماڭدايشادا جەلبىرەگەن قىزىل تۋدان بايقالادى. كوشەدەگى ادامداردىڭ تۇرلەرىنە قاراعاندا، تەگى، بۇل پوسەلوكتىڭ ادامدارى ەۆاكۋاسياعا كەتكەن بولۋ كەرەك — اسكەرلىكتەردەن باسقا، قاراپايىم ادامدار كورىنبەيدى...
كلۋب ماڭى ساپىرىلىسقان ادام ەكەن. ءبىراق، باستاۋشى جولاۋشىلاردى كلۋبقا ەمەس، شتاب ۇيىنە الىپ كىردى. ولاردى قۇرمەتپەن قارسى العان شتاب ناچالنيگى — بۋرىل شاش گەنەرال-مايور ول-پۇل اڭگىمە ايتىپ تانىسىپ العانشا، كلۋبتا جينالىس دايار بولعان حابارى دا كەلدى.
جيىلىستىڭ پرەزيديۋمىنە قوناقتار تۇگەل كىردى، ارتيستەردەن باسشىلارى عانا كىرىپ، وزگەلەرى ساحنا سىرتىندا نومەرلەرىنە دايارلاندى.
كەڭ ساحناعا پرەزيديۋم مۇشەلەرى شىققاندا، ءىشى قاراڭعى زالعا لىق تولعان ارميا ادامدارى دۋ كوتەرىلگەن قول شاپالاقتاۋمەن قارسى الدى، بارەر ىشىندەگى دۋحوۆوي وركەستر مارش ويناپ جىبەردى...
ايبارشا پرەزيديۋم مۇشەلەرىنە ارناپ ساحناعا، قىزىل شۇعامەن جاپقان ۇزىن ستول استىنا قويىلعان ورىندىقتاردىڭ كەيىنگى قاتارىنا وتىردى. شتاب ناچالنيگى جينالىستى اشىپ، قوناقتار ادرەسىنە قۇتتىقتاۋ سوزدەر ايتتى دا، سودان ءارى تىل مەن مايداننىڭ سوۆەتتىك وتاندا تىعىز بايلانىسى قانداي قىسقاشا بايانداپ كەتكەندە، سوزدەردى تىڭداي وتىرا، ايبارشاعا بويىن قوبالجىتارلىقتاي ءبىر وي دا كەلگەن ەدى، ونىسى، «وسى كلۋبتىڭ ىشىندە داۋلەت تە وتىرسا قانداي كەرەمەت بولار ەدى!..»
وسى ويدىڭ تولقىنىندا وتىرىپ، ول ناچالنيك ءسوزىنىڭ دە، ودان كەيىن راحمەت ءسوزىنىڭ دە قالاي بىتكەنىن اڭعارا الماي قالدى، تەك ناچالنيك: «ءسوز سىرداريا كانالىنىڭ اتاقتى جولداس قارىمساقوۆا ايبارشاعا بەرىلەدى» دەگەندە عانا ويىنا قايتتى.
— ەندەشە، — دەدى راحمەت ايبارشا مەن داۋلەتكە كەزەك جىميا قاراپ، — ەكەۋىڭنىڭ ۇزاق ۋاقىت ۇشتاسقان ماحابباتتىق جىپتەرىڭنىڭ مايدان توڭىرەگىندە جالعاسۋىنا رەگيستراتور مەن-اق بولايىن!.. قۇتتىقتايمىن!.. باقىتتى ۇزاق ءومىر جاساڭدار!..
ول ەكەۋىنىڭ دە قولىن الدى... قوشتاساردا:
— سۇيىكتى استانامىز — موسكۆانى جاۋعا بەرمەيمىز عوي؟ — دەدى راحمەت داۋلەتكە.
— بەرمەيمىز! — دەدى داۋلەت.
— ەلگە الا بارامىز عوي، وسى سالەمىڭدى؟
— ارينە!..
ون ءتورتىنشى تاراۋ
جاساسىن موسكۆا!
موسكۆاعا ساپار شەككەن سامارقان، قايدا جۇرگەندىگى، نە ىستەيتىندىگى تۋرالى ناتاليا وستاپوۆنا پولەششۋككە حاتپەن ءجيى حابارلاپ تۇردى. موسكۆادان شىعاردا، المالىققا قاي كۇنى جەتكەندىگىن دە ول تەلەگرافپەن حابارلادى، ءبىراق ناتاليا كۇتىپ المادى، سوعان وكپەلەگەندەي، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قاتىناسپاۋعا ءبىر ويلاپ قويدى دا، وعان ءداتى شىدامادى. ول تار توعايعا كەلسە بالالار ءۇيىنىڭ جابدىعىمەن ناتاليا قىزىلورداعا كەتىپ قاپتى، تەلەگرامما ونىڭ ارتىنان كەلىپتى.
بالالاردىڭ ورنالاسۋىنا جانە جاعداي جاساۋعا مۇمكىندىگى بار ءىستى ونىڭ اياماعانىن داعدىلى ءومىردىڭ رەلسىنە سالىپ جىبەرۋ وعان دا، ونىڭ قىزمەتتەس سەرىكتەرىنە دە جەڭىلگە تۇسكەن جوق.
ەرەكشە كۇتىم كەرەك قىلاتىن ءبىراز بالالاردى جەرگىلىكتى حالىق تاربيەسىنە العاننان كەيىن دە، تار توعايعا ورنالاسقان دەتدومدا التى جۇزگە تاياۋ بالا قالدى. ولارعا ورىن كەرەك، تاماق كەرەك، كيىم كەرەك. ونىڭ ءبارىن جەتكىزۋگە ۋاقىت كەرەك، ءجۇرىس كەرەك، ىنتا كەرەك، اقىل كەرەك، ىسكەرلىك كەرەك. ولارعا قوسىمشا دەتدوم بالالارىنىڭ ىشىندە، وتكەن جىلى ءبىرىنشى كلاستا وقىپ، بيىل ەكىنشى كلاسقا شىعاتىندارى جانە ءبىرىنشى كلاسقا جاراپ قالعاندارى بار، ولاردى وقىتۋ كەرەك، ول ءۇشىن دە كەرەكتى جابدىق از بوپ پا!..
ناتالياعا وسەكتى وزگەدەن گورى كوبىرەك تاسۋشى — ونىڭ سىرلاسى پەلاگەيا ياكوۆليەۆنا. بۇرىن كانال قۇرىلىسىندا ەسەپشىلىك قىزمەت اتقارعان ونىڭ سامارقاندا كوڭىلى بولاتىن، ول ويىنىڭ ءساتى تۇسپەۋىن كوزى جەتكەن سوڭ، سامارقاننىڭ وزگەگە دەگەن ماحابباتىنا دا ساتسىزدىك تىلەيتىن. سول تىلەگىنە تىرتىقپەن اراسىندا باستالعان دراما ءدال كەلە كەتتى. ەكەۋىنىڭ قۇرعان پلانى: ايبارشا مەن ناتاليانىڭ، ناتاليا مەن سامارقاننىڭ اراسىنا وت جاعۋ.
كوبەيگەن وسەكتى ناتاليا تونيا اپايدان جاسىرمادى. ناتاليانىڭ وسەكتەرگە ەلەگىزگەن قالپىن بايقاعان تونيا اپاي، ماسەلەنىڭ انىقتالۋىن سامارقاننىڭ موسكۆادان ورالۋىنا قالدىردى. بۇكپە ءسوزدى بىلمەيتىن تونيا اپاي تار توعايعا كەلگەن سامارقانعا «وسىلاي دا وسىلاي» دەپ ەستىگەن وسەگىن بايانداپ ەدى:
— ناتاشا سوعان سەنە مە؟ — دەپ سۇرادى سامارقان.
— ول دا پەندە ەمەس پە، — دەدى تونيا اپاي، — سەنبەگەنمەن ەلەڭدەيدى. ءبىراق ءسىزدى قارسى الماۋى وكپەدەن ەمەس، قىزمەت جايىنىڭ سولاي كەلۋىنەن...
ناتاليانى كۇتكەن سامارقان، دەتدومنىڭ حال-جايىمەن تانىستى. بۇدان ءۇش-تورت-اق اي بۇرىن، المالىققا العاش كەلگەندە، سۇيەكتەرى تەرىلەرىنە عانا ىلىككەن، ءقان-سولسىز ارىق بالالاردىڭ كەسكىندەرى ءقازىر نارتتاي قىپ-قىزىل، دەنەلەرى كوكتەمدەگى قۇلىنداي توپ-تولىق.
— دەكابردىڭ 6 مەن 10-نىڭ اراسىندا، ياعني ءتورت كۇندە، — دەدى ايبارشا قاعازدى وقىپ، — جاۋدان ءبىزدىڭ 400 پوسەلكە ازات ەتىلگەن!
— ە، باسە، وسىلاي بولسا كەرەك ەدى، — دەدى سىرباي. — قۇداي تىلەكتى بەردى. موسكۆا — ەلدىڭ جۇرەگى ەدى. جاۋدىڭ قولى جۇرەككە جەتپەدى دەگەن ءسوز — جاۋدىڭ جەڭىلگەنى دەگەن ءسوز!.. جاسا، موسكۆا!..
— جاسا، موسكۆا! — دەپ دۋ-دۋ ەتتى قاسىنداعىلار.
ون بەسىنشى تاراۋ
سوڭعى سەرپىن
لەنينگرادقا اپاراتىن سىيلىقپەن راحمەت ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن، مىرقىنىڭ اتىنان بەرىلگەن ارىزدى پروكۋرور تەكسەرە باستادى. بۇل جۇيەدە كەپ جىل قىزمەت اتقارىپ، ءىستىڭ انىعىن اشۋعا كانىگىلەنىپ العان پروكۋرورعا، مىرقىنىڭ شىنىن ايتقىزۋ قيىنعا تۇسكەن جوق. ءبىراق، ماساقباي مىرقىداي بولماي شىقتى. ارىز بەرۋگە سەبەپشى ماساقباي ەكەنىن مىرقىدان ەستىگەن پروكۋرور، ماساق» بايدى شاقىرىپ اپ سۇراعاندا، «جو-جوق، بولماعان ءىس ول» دەپ جاتتى دا تاندى. جاقىن ادامنىڭ ءسوزىن ايتىپ تا، زاڭ شىلاپ تا پروكۋرور ونى يكەمگە كەلتىرە المادى.
ماساقباي سونشا قاسارماس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر پروكۋروردىڭ اۋزىنان توركىنى جامانداۋ ءبىر ءسوزدىڭ ءيىسى شىقپاسا. سىپايىلاپ سويلەسىپ وتىرعان پروكۋرور:
— ارىزدىڭ تۇرتكىشى سەن عانا بولساڭ وقاسى جوق قوي، ماسەكە، سەنى مەن مىرقىدان عانا شىققان ارىز بولسا، مۇنى جابا قويۋ قيىن ەمەس؛ ويتكەنى، ازىرگە بۇدان «ەل جارىلىپ، ەرتىس بۇزىلاتىن» ەشتەمە جوق. مەن وسىعان سەن ەكەۋىڭدى بىلىقتىرىپ جۇرگەن باسقا بىرەۋ بار ما دەپ قورقام جانە ول ارام نيەتتى بىرەۋ مە دەپ كۇدىكتەنەم. ماعان تەك سونىڭ جوباسىن سىلتەسەڭ بولعانى. ارجاعىندا سەن دە تىنىشسىڭ، مىرقى دا تىنىش. نەگىزگى قىلمىستى تابىلعان سوڭ سەن ەكەۋىڭنىڭ ماعان كەرەگىڭ جوق، تابىلعان قىلمىستىمەن قالاي سويلەسۋدى مەن ءوزىم بىلەم، — دەدى.
«نەگىزگى قىلمىستى»، ارينە، تىرتىق. ونى تارپا باسسا پروكۋروردىڭ قولىنا «ءما» دەپ بەرە قويۋعا — بىرىنشىدەن، شىن دوسىم دەپ سانايتىن ادامىن قيمايدى، ەكىنشىدەن، تىرتىق تا بوسقا ولە قويار قۋ ەمەس، جانىنا باتىپ بارا جاتسا، ماساقبايدى الا جىعىلارىن بىلەدى...
پروكۋروردىڭ اۋزىنان، ماساقبايدىڭ جانىن ودان دا جامان تۇرشىكتىرەتىن تاعى ءبىر ءسوز شىقتى. كەڭەسىپ وتىرعان پروكۋرور «پىسىق، ىسكەر جىگىت پە، قالاي ءوزى؟» دەپ تىرتىق، ماقتاڭقىراپ وتىردى دا، ماساقبايدىڭ ول تۋرالى جاقسى پىكىرىن ءبىلىپ اپ، تاعى ءبىراز سويلەسكەننەن كەيىن:
— ماسەكە، سول تىرتىققا قاتتىراق سەنەسىز ءسىز، ول ءوزى قاڭعىرىپ كەلگەن ادام، ار جاعىندا پالەسى جوعىنا كەزىڭىز جەتە مە؟ — دەدى.
«اي، الدەقالاي بولسا يگى ەدى، — دەپ كۇدىكتەندى ماساقباي ىشىنەن، — پالە ىزدەگەن سۇراۋ عوي بۇل!..»
وسى ويعا كەلگەن ماساقبايدىڭ ىشتەي جاساعان قورىتىندىسى: «ەگەر، مىرقىعا ارىز جازدىرۋدا مەنى جەتەكتەگەن تىرتىق دەسەم عوي، مىنا قوڭىرسىعان ءسوز ودان ءارى بىقسيدى؟.. ونىڭ اتى — ەزىمە قارسى ەرت سالۋ!.. قوي، شاتاسقان ۇستىنە شاتاسپاي ءويتىپ!..»
ماساقباي جولعا شىققاندا، سامارقان ەكەۋىنىڭ كۋپەسى بىرگە بولدى. ونىڭ ماسەلەسى رايكومدا قارالعاندا، سامارقان كومانديروۆكادا ەدى. ودان كەيىن ەكەۋى جولىعىسقانمەن، «باقىتسىزدىعىما سەبەپكەر سامارقان» دەپ ويلايتىن ماساقباي، قىرىن قاراپ كەڭەسپەيتىن. سول مىنەزىن ماساقباي وسى جولى دا ىستەپ، ءبىرازعا دەيىن تىم-تىرىس وتىرىپ ەدى، ءسوزدى سامارقان باستاپ جىبەردى. ول رايكومدا ماسەلەنىڭ قالاي شەشىلگەنىن، وسىلاي شەشىلۋگە ءوزىنىڭ قوسىلاتىندىعىن ايتا كەپ:
— ءبىز ەكەۋمىز عوي، بىر-بىرىمىزگە جاۋ ادام ەمەسپىز، ماسەكە؟ — دەگەن سۇراۋ قويدى.
— قايدام، — دەدى ماساقباي، — بۇرىن ولاي سياقتى ەمەس ەدى، ەندى نە بولعانىن ءوزىم دە تۇسىنە الماي قالدىم!..
ءبىز ءالى دە جاۋ ەمەسپىز، ماسەكە. نەگە جاۋ بولامىز؟ ەكەۋمىز دە ءبىر تاربيەدە — سوۆەت تاربيەسىندە ەستىك. قال-قادىرى وتانىمىزعا قىزمەت اتقاردىق، ءالى دە سولاي اتقارامىز.
— سەن بولماساڭ، مەنى قويشى، مەن ەندى ساناتتان شىققان كىسىمىن عوي.
— نەگە، ماسەكە؟ مەنىڭشە ولاي ەمەس. مەنىڭشە، كەلەشەگىڭ جوعالعان كىسى ەمەسسىڭ، سەن. نەگە جوعالادى؟ لەنين ايتپاي ما: «قاتەلەسۋ ايىپ ەمەس، قاتەنى تۇزەتپەۋ ايىپ»
دەپ؟ قاتەلىگىن، بولعانى راس. ءبىراق، سەن ءالى جاس ادامسىڭ، كەلەشەگىڭ الدىڭدا. قاتەلىگىڭدى تۇزەگىڭ كەلسە، پارتيا ساعان جاردەمدەسەدى. ءبىراق، تۇزەلۋدىڭ تەتىگى ەڭ الدىمەن وزىڭدە عوي دەيمىن.
— قايدان مەندە بولادى؟
— سەندە بولۋىنا ءبىر عانا سەبەپ بار عوي دەيمىن: جۇمىسىڭ وبكومدا قارالعاندا، جالتاقتاۋدى قويىپ، اعىڭنان جارىلساڭ، كەشپەيتىن كۇناڭ جوق سياقتى.
— نە دەيىن سوندا، اعىمنان جارىلعاندا؟
— جۇمىسىڭ رايكومدا قارالعاندا، سىربايمەن ارازدىعىڭنىڭ باس سەبەبىن ايبارشادا مەنىڭ كوڭىلىم بولۋعا تىرەپسىڭ...
— وتىرىك پە، ول؟
— راس. سەنىڭ ماعان جاقتاس بولعانىڭ دا راس. ونىڭ دا قالتقى جوق. ءبىراق، سەن سىربايعا مەنىڭ نامىسىمدى جوقتاپ قانا وشىكتىڭ بە؟..
— ەندى نەگە وشىكتىم؟
— تۋراسىن ايتقاندا، «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا، مىلتىق» تىڭ باسۋى ءدال كەلدى» دەگەندەي، «مەنىڭ نامىسىم» دەگەنىڭ سىلتاۋىن، ەمەس پە، ماسەكە؟
— بولا-اق قويسىن دەلىك. سوندا سەنەن باسقا كىمنىڭ نامىسىن جىرتام؟
— ەشكىمنىڭ دە ەمەس.
— وندا قالاي؟!.
— «نامىس» دەگەن نە ول؟ «نامىس» دەگەن — ادامنىڭ كىسىلىگىن قورعاي ءبىلۋ دەگەن ءسوز، انىعىراق ايتقاندا: «مەنى كەمسىنبە، وزىڭە تەڭ كەر» دەگەن ءسوز. ەگەر الدەكىم سەنى وزىنەن تەمەن ۇستاعىسى كەلسە، سەنى باسىنعىسى كەلسە، ونداي قورلىققا كونۋگە بولمايدى، «نامىس» دەپ مەنىڭشە سونى ايتادى.
— سەپ ءوزىڭ فيلوسوف تا ەكەنسىڭ عوي. يە، قۇپ، سولاي-اق بولسىن، سوندا؟
— سوندا، سىربايدىڭ نە ايبارشانىڭ سەنى قورلاعان كۇنى بار ما؟
— قورلاۋلارىنا جىبەرەم بە مەن؟
— ول ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. سەن قياستىققا تارتقانمەن، مەن تۋراسىن ايتايىن؛ ويتكەنى، سەنىمەن ءسوز جارىستىرعالى وتىرعان جوقپىن، تىڭداۋ، تىڭداماۋ ەركى وزىڭدە، ساعان سوڭعى رەت دوستىق سەزىمدى ايتقالى وتىرمىن.
— ءيا، ال تىڭدادىق...
— مەنىڭشە، سىربايدىڭ ساعان دوستىق ويلاعاننان باسقا ايىبى جوق. تۋراسىن ايتقاندا، كولحوز مۇلكىنە قولىڭنىڭ قىمقىرماسى بولعانى راس. سىرباي سوعان قارسى بولدى. مۇنىسى قاستىق بولار ەدى، ەگەر وزىڭە ايتپاي سىرتتان وسەك تاراتسا، ويتكەن جوق قوي. سىر ەكەن، ءمىنىڭدى بەتىڭە ايتتى عوي، سەن ونى تىڭدادىڭ با؟ تىڭداعان جوقسىڭ، دوستىق ءسوزىن قاستىق كوردىڭ، مۇقاتقىڭ كەلدى، سوندا تاپتىم دەگەن ءبىر قۇرالىڭ سۇيىكتى كەلىنىنەن ايىرۋ...
— سولاي-اق بولسىن دەيىك، سوندا سەن نەگە ارالاستىڭ بۇل «مۇقاتۋعا»؟
— مەن ارالاسقان جوقپىن.
— قالايشا ارالاسپايسىڭ؟ ايبارشانى سۇيگەن سەن بە، مەن بە؟..
— مەن...
— ەندەشە، نە ايتىپ وتىرعانىڭ؟..
— ءسۇيۋ — قاستىق ويلاۋ ەمەس، ماسەكە، ايبارشانى سۇيگەنىم راس. ونىڭ، كوڭىلىن ماعان اۋدارۋدا سەنى جاردەمدەسكەنىم راس. سەنىڭ جاردەمگە كەلگەنىڭ راس. ءبىراق، «ءوزىم بىلسەم، ونىڭ ادال جاردەم ەمەس، ارام جاردەم ەكەن...
— قالاي؟..
— قىزىنبا، ماسەكە. سابىرمەن، تىڭداسىپ سويلەسەيىك. ادال جاردەم بولار ەدى، ەگەر سەن سىربايمەن وشتەسپەسەڭ، سول وشتىكتىڭ سالدارىن ونى سۇيىكتى كەلىنىنەن ايىرۋدى الدىڭا باس ماقسات قىپ قويماساڭ... ادالىن ايتقاندا سەنىڭ باس ماقساتىڭ ماعان جانىڭ اشۋ ەمەس، سىربايدى مۇقاتۋ ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى عوي، ونىڭ نەسىنە تالاساسىڭ.
— بار ايتارىڭ سول بولسا، ەندى قوي ونى! — دەدى ىشتەي مويىنداعان ماساقباي، — ءسوزدىڭ قىسقاسى، وبكومنىڭ بيۋروسىندا ايت دەپ وتىرعانىڭ وسى ما؟
— ول عانا ەمەس.
— ەندى نە؟
— كوپشىك قويعان ءسوزىم ەمەس، ماسەكە، دوستىق ءسوزىم، سەندەگى ءبىر كەمشىلىك — جەتەككە ەرگىشسىڭ.
— كىمگە ەرىپپىن؟
— ءوزىمنىڭ، دە ايتقالى وتىرعانىم وسى ەدى، كولدەنەڭ سەندەرگە كەتىپ قالدىق. تۋراسىن ايتقاندا، سەنى وپپالاتىپ جۇرگەن وزگە ەمەس — تىرتىق.
— سوندا تىرتىقتى كىم دەپ ويلايسىڭ سەن؟
— قايدام، كىم ەكەنىڭ — دەدى سامارقان، — بىلسەم ءتيىستى جەرلەرگە الداقاشان ايتپايمىن با؟.. قاڭعىرىپ كەلگەن بىرەۋ، .ءتۇبىنىڭ كىم ەكەنىن كىم ءبىلىپتى ونىڭ... تەك، قىلىقتارىنا قاراعاندا كەلەتىن وي: ناق ساۋ كىسى ەمەس ول... كورەرسىڭ، ماسەكە. ايتپادى دەمە، ءتۇبى اۋرۋ بوپ شىعادى ونىڭ!.. ەگەر وندايى بولسا، ۇكىمەت ورىندارى اشپاي قويمايدى... سوڭ وندايى بولسا، ۇكىمەت ورىندارى اشپاي قويمايدى... سوندىقتان، وسى باستان ودان ىرگەڭدى اۋلاق سالعانىڭ ءجون!..
ماساقبايدىڭ ويى تولقىپ قالدى. «مۇنىڭ دا جانى بار ءسوز-اۋ» دەگەن وي كەپ كەتتى وعان. ءبىراق، ءدال، پىشاق كەسەر جەرگە كەلگەندە، «قورقاقتىق» دەگەن قۇرعىر ماساقبايدىڭ بويىن بيلەپ كەتىپ، بيۋرو ماجىلىسىندە سىرباي جونىندە بولعان كەيبىر قاتەلىكتەرىنە مويىندادى دا، تىرتىق جاققا جولامادى؛ بيۋرونى باسقارعان سەكرەتار بۇل تۋرالى ءبىراز سۇراۋلار بەرىپ ەدى، ماساقباي «ونىمەن ەشبىر بايلانىسىم جوق» دەپ تاندى دا شىقتى.
بيۋرو مۇشەلەرى ءوزارا اقىلداسا كەپ، ماساقبايدى كولحوز پرەدسەداتەلدىگىنەن الۋ جونىندەگى قاۋلىنى بەكىتتى دە، اقتىق رەت قاتاڭ سوگىسپەن پارتيادا قالدىردى. كۇرىشتەن مول ەنىم الۋ ءۇشىن سىرباي قۇرعان زۆەنو بيۋرودا بەكىلىپ، ءتيىستى جاعداي جاسالاتىن بولدى.
بيۋرو وسى ماجىلىستە، رايكومنىڭ سامارقاندى اۋداندىق جەر ءبولىمىنىڭ ناچالنيگى قىپ، بايجاندى اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ باسقارۋشىسى قىپ تاعايىنداعان قاۋلىسىن بەكىتتى. كانال قۇرىلىسىن ولار ارينە وسى قىزمەتتەرىمەن قاتار الىپ جۇرەدى...
نە حالگە ۇشىراعانىن ماساقباي وبكومنان شىققاندا عانا ۇقتى. سوندا عانا ول سەكرەتاردىڭ «ادالىڭدى تۇگەل اقتارعان جوقسىڭ، ماساقباي جولداس، سوعان قاراعاندا سەنى پارتيادان شىعارسا دا بولار ەدى، ءبىراق، سەن تەگىن، جات كىسى ەمەسسىڭ، قاتەلىكتەرىڭمەن قابات ءبىزدىڭ كىسىسىڭ، سوندىقتان قاتاڭ سوگىسپەن قالدىرىپ وتىرمىز، مۇنى ەسكەرۋىڭ كەرەك» دەگەن ءسوزىنىڭ بار سالماعىن ءتۇسىندى. بۇل قىلىعىنا ول ءوزىن قاتتى سوكتى. تىرتىققا دەگەن وشتىك ونىڭ جۇرەگىنە سوندا عانا ءبىرىنشى رەت بايلايدى. ەگەر وسى ارادا تىرتىق تۇرسا، ءتۇتىپ جەرلىك حالگە جەتتى. ءبىراق، تىرتىق تىم الىستا دا ەمەس. ۋادەسى بويىنشا، ول ءقازىر ماساقبايدى پاتەردە كۇتىپ وتىرۋعا ءتيىستى. ماساقبايدىڭ ويى تولقي قالدى: «پاتەرگە بارۋ ما؟.. وبكومعا بارۋ ما؟..» وبكومعا بارۋعا كەش: ونىڭ ماسەلەسىن قاراعاننان كەيىن بيۋرونىڭ ءماجىلىسى جابىلعاندا، مۇشەلەرى كوزىنشە تاراعان، قايتا جينالۋعا ۋاقىت كەش، ءتۇن ورتاسى الداقاشان اۋىپ كەتكەن، ەندەشە، ەرتەڭ عانا بارىپ سويلەسۋگە بولادى... ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟.. پاتەرىنە بارسا-اق تىرتىقپەن شاتاسادى... ودان نە پايدا تۇسەدى؟..
قىزىلوردانىڭ قاراڭعى ءبىر كەشەسىمەن كەلە جاتىپ وسىنداي ويعا شومعان ماساقبايدىڭ ەسىنە پروكۋروردىڭ ءسوزى تاعى دا ءتۇسىپ، «سول تىرتىقتىڭ ساياسي قىلمىسى جوق پا ەكەن؟» دەگەن وي كەن كەتتى. وسى ويدىڭ تورىنا ءبىراز شىرمالعان ماساقباي، «ەندى بوگەلەر نەم قالدى» دەدى دە، سىرىن تۇگەل اقتارۋعا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ وبلىستىق بولىمىنە تارتتى. ول ۇيدە سويلەسكەن قىزمەتكەرگە ماساقباي ريزا بولماي شىقتى، ويتكەنى، ول ىشەگىنىڭ قىرىندىسىنا شەيىن اقتارعانمەن، كەڭەسىن ىقلاس سالا تىڭدادى دا، ماساقبايدىڭ كەيبىر كومەسكى سوزدەرىن انىقتايتىن سۇراۋلاردان باسقا جارتىمدى ەشتەڭە ايتپاي، تەك قوشتاساردا ايتقانى:
حابارىڭىزعا راحمەت. تەكسەرەرمىز، انىعىنا جەتەرمىن. سىزدەن ءوتىنىش: اۋزىڭىزعا يە بولارسىز.
ماساقباي پاتەرىنە كەلگەندە تاڭ بىلىنە باستاعان ەدى. قاقپا الدىندا قاراڭداعان الدەكىمدى كوزى الىستان شالعان ول تەسىلە قاراسا — تىرتىق!.. قانى سول ساتتە قايناي قالعانمەن، ول ءوزىن-وزى زورعا دەپ بيلەدى دە، سالقىن قانمەن امانداستى. سىناعىسى كەلگەن تىرتىقتان، وبكومنىڭ نە قاۋلى العانىن ماساقباي جاسىرعان جوق. تىرتىق ونى «قاپ، اتتەگەنە-اي!» دەپ اسا قاتتى مۇسىركەگەن بولدى. ماساقبايدىڭ:
— ەندى قايتەم؟ — دەگەن سۇراۋىنا:
— الدىڭىزدا ءالى دە تالاي ساتى بار ەمەس پە، — دەدى تىرتىق، — رەسپۋبليكالىق پارتيا كوميتەتى بار، وداقتىق پارتيا كوميتەتى بار، سولارعا ارىز بەرسەڭىز، بىرىنەن بولماسا بىرىنەن ادىلەت تاباسىز.
— ادىلەت تابار ەم-اۋ، ەگەردە وعان دەيىن اباقتىعا جاۋىپ قويىپ كوزىمدى اعارتپاسا!..
— نە دەپ جابادى؟ — دەگەن تىرتىققا ماساقباي، ءوز جانىنان قۇراستىرعان ءبىراز ءسوزدى، وبكومدا تاعىلعان كىنا قىپ ايتىپ بەردى. ماساقبايدا ازىرگە كۇدىگى جوق تىرتىق، «دوستىڭ» سوزدەرىنە يلاندى. ءبىراق، پارتيادا قالدىرىلعان سوڭ، اباقتىعا جابىلماۋى كوزى جەتە تۇرا، ۇرەيلەندىرە تۇسكىسى كەلدى؛ سونداعى ويى — ەندىگى كوزدەپ جۇرگەن ءبىر ماقساتىنا ماساقبايدى قۇرماندىققا شالۋ ەدى، ول ماقساتى — باسىنىڭ امانىندا بۇل ماڭنان ءىزىن بىلدىرمەيتىن ءبىر جاققا تايۋ؛ ءبىراق وعان كەرەكتى قاراجات قولىندا جوق، ماساقبايدان باسقا، ونداي قاراجات شىعاتىن كىسى دە جوق. مۇنداي ويعا ول ەرتەرەك كەلىپ، ماساقبايدىڭ ماسەلەسىمەن اۋدان شۇعىلدانا باستاعان كەزدە:
— جامان ايتپاي جاقسى جوق، ماسەكە، ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزدىڭ بەتى قيىنداپ بارادى، وسىنىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ، باسىڭىزعا كۇن تۋا قالسا، ءسىز كۇيگەن وتقا مەنەن باسقا جانىن ساپ تۇسە قالاتىن ادام جوعىن كورىپ ءجۇرسىز. سىزگە دەگەن جۇرەگىم تازا بولعانمەن، قولىمدا قارۋىم جوعىن دا بىلەسىز، مۇندايدا كۇن بۇرىن قام جەمەۋگە بولمايدى، ءسىز ويلايسىز با، وسىنى؟ — دەگەن ەدى.
— نەگە ويلامايىن، — دەپ ماساقباي راسىن ايتقاندا، ۇيىندە جيىرما-وتىز مىڭداپ ساقتاۋلى اقشاسى بارى انىقتالعان ەدى.
— ول جەتپەسە، — دەگەن ەدى ماساقباي، — مال-مۇلىك جاننان قىمبات بوپ پا؟ وتەتىنىن ساتارمىز دا جۇمسارمىز.
— ارينە، — دەگەن ەدى تىرتىق.
تىرتىق ماساقبايدى اباقتىعا اۋداندا جابىلار دەپ دامەلەنىپ ەدى، ول ويى بولمادى. قىزىلوردادا جابىلار دەپ ەدى، ول ويى دا بولاتىن ءتۇرى جوق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
بۇل جوندە ويلانعان تىرتىقتىڭ ەندىگى تابان تىرەگەنى: امالىن تاۋىپ ماساقبايدى نە قىزىلوردادا كىدىرتۋ، نە ۇيىنە سوقتىرماي الماتىعا اتتاندىرۋ، سودان كەيىن، ماساقبايدان ايەلىنە حات الىپ بارىپ بار اقشاسىن قالتاسىنا باسۋ دا، بەت العان جاعىنا تايۋ... اقىلداسقان ماساقباي ونىڭ ويىنان شىعا كەتتى.
— ەندى نە ىستەرىمدى دە بىلمەيمىن، دوستىم، اقىلىن سەن تاپ — دەگەن ماساقبايعا:
— رەسپۋبليكانىڭ باسقارۋشى قىزمەتكەرلەرىنەن تانىسىڭىز بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى تىرتىق.
— بار ەدى، — دەگەن وتىرىكتى ايتتى ماساقباي، — جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس.
— ەندەشە سوعان جەتۋ كەرەك. سك اتىنا جازاتىن ارىزىڭىزدى دا سوعان اقىلداسۋ كەرەك. مۇندا «جاۋىپ قويار» دەگەن قاۋىپتى ءوزىڭىز ايتىپ تۇرسىز، مۇمكىن ويتۋلەرى دە. ءسىزدى قورقىتپايىن دەدى، ايتپەسە، سونشالىق اۋىر جازامەن پارتيادا قالدىرعانعا قۋانۋعا دا بولمايدى. ونىڭ اتى — ۇستارانىڭ جۇزىنە باسىپ تۇرمىن دەگەن ءسوز. ولاي بولسا، بۇل ارادان تەز كەتۋ كەرەك تە، الماتىعا تەز جەتۋ كەرەك.
— ءوزىم دە وسى قورىتىندىعا كەلدىم، — دەدى ماساقباي، — ويىمىز ءبىر جەردەن شىقتى. قالتامدا قاراجاتىم ازداۋ، ءبىراق، يلانساڭ، ۇيگە سوعۋعا ەت جۇرەگىم سەسكەنىپ تۇر.
— ونىڭىز دا راس، — دەدى تىرتىق، — پروكۋرور جاقىنىڭ بولعانمەن، سىزگە دەگەن جۇرەگى قاتىپ قالعانىنا كوزىڭىز جەتتى. ول ءوزى قورقاقتاۋ جانە وزىنەن ۇلكەنگە جاعىمپازداۋ بىرەۋ بوپ شىقتى عوي، ايتپەسە بولماشى ءىسىڭىزدى وسىنشا ءبۇلدىرىپ بەرە مە؟..
— باسە، دەسەيشى!.. ءتورت اياقتى يتتەن دە جامان ادام ەكەن. يت تە جاقىنىن قاپپايدى. ول مەنى اناۋ-مىناۋ ەمەس، ويسىراتا قاپتى عوي...
— راس، سونداي كىسىدەن نە جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى؟..
بولماشى بىردەمەنى تارى جابا سالادى دا، اباقتىعا قامايدى دا قويادى...
— مۇمكىن.
— ەندەشە، وزىڭىزدەگى، مەندەگى بار قاراجاتتى الىڭىز دا، الماتىعا تارتا بەرىڭىز، ارتىڭىزدان ازىق-تۇلىك اپ، اڭشا اپ جەڭگەي ەكەۋمىز دە جەتەيىك.
جەڭگەڭنىڭ كەرەگى نە؟ ۇيدە شارۋاسى، بالا-شاعاسى بار، ساعان سەنبەيمىن بە مەن؟
— ونى ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، ماسەكە.
وزبەك تارتىبىمەن سالىنعان بۇل ءۇيدىڭ توبەسىندە، «بالاحانا» اتالاتىن، ەكىنشى ەتاج سياقتى، ىشكى جاعى اشىق قاباتى بولاتىن. ماساقباي قاقپا قاققاندا، ايبارشا بالاحانادا وتىر ەدى. قاقپانى ونىڭ ۇزاق ۋاقىت اشپاۋىنا سەبەپ بولدى.
سوڭعى بىرەر جۇمادا بولنيسادا جاتىپ شىققان ايبارشانىڭ ساۋىعىپ بۇل پاتەرگە كەلگەنىنە ەكى-ۇش-اق كۇن. ونىڭ اۋرۋىنا دا سەبەپ تىرتىق بولاتىن. سىربايدى، ول ارقىلى ايبارشانى قاي رەتپەن بولسا دا مۇقاتا بەرۋدەن ويى وزگەرمەيتىن ول، المالىققا سوققان سايىن، اۋداندىق، ۆوەنكوماتتا قىزمەت ىستەيتىن تانىس قىزىنا جولىعىپ، مايداننان كەلگەن حاتتاردى كورىپ ءجۇرۋشى ەدى؛ سوندا ونىڭ كوبىرەك كوز سالاتىنى داۋلەتتىڭ حاتتارى بولاتىن. داۋلەت حاتتى اسا ءجيى جازاتىن جانە كورگەن-بىلگەنىن قىزعىلىقتى تۇردە جازاتىن! ولاردى دا تەسىلە وقيتىن تىرتىقتىڭ اسا زەر ساپ قارايتىندارى پوحوروننوە يزۆەششەنيە بولاتىن. ەل اراسىندا «قارا قاعاز» اتانىپ كەتكەن بۇل يزۆەششەنيەلەردىڭ ىشىنەن تىرتىق داۋلەت تۋرالى دا حابار كۇتەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە ونىڭ تىلەگى قابىل بولا كەتتى: ءبىراز ۋاقىت حاتى ۇزىلگەن داۋلەت تۋرالى دا «قارا قاعاز» كەلە قالدى. بۇعان شەگىنەن شىعا قۋانعان تىرتىق ۆوەنكومات قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىندا: «اتتەگەن-اي، ايانىشتى ءولىم بولدى بۇل!.. شىركىن-اي، جىگىتىم-اق ەدى-اۋ!» دەپ قايعىرعان بولدى دا، «كىم بىلەدى، مۇمكىن ءۇستىرت ايتقان حابار بولار، بۇل. مۇمكىن، ءتىرى بوپ شىعار. ونداي وقيعالار كەزدەسىپ تە ءجۇر عوي؛ سوندىقتان، بۇل مالىمدەمەنى انىعىنا جەتكەنشە سەيفكە سالا تۇرايىن» دەپ الىپ كەتتى. ءبىراق، ول مالىمدەمەنى سەيفكە سالمادى، ءتىلىن الاتىن بىرەۋدى جۇمسادى دا، كونۆەرتكە ساپ، سىرتىنا «ايبارشا قارىمساقوۆانىڭ ءوز قولىنا تاپسىرىلسىن» دەگەن جازۋمەن ۇيىنە ەلەۋسىز اپارتىپ تاستادى.
قىزمەتىنەن ۇيىنە كەپ، كونۆەرت ىشىندەگى مالىمدەمەنى ابايسىز وقىپ قالعان ايبارشا، ۋاتقان سوزدەردىڭ بىرەۋىنە دە قۇلاق اسپاي، ەڭىرەپ جىلاۋدان دەمى ءبىتىپ تالىپ جىعىلدى. وسى وقيعادان باستاپ قۇساعا اينالعان ايبارشا، اقىرى قىزىلوردانىڭ بولنيساسىنا ءتۇستى. وندا دا ايىعۋدىڭ ورنىنا مەڭدەپ بارا جاتقان كەزدە، داۋلەتتىڭ «امانمىن» دەگەن حاتى جارق ەتە قالدى. حاتتى العان سىرباي، سول ساعاتتا المالىققا اتتانىپ پوەزعا ءمىندى دە، بولنيساداعى ايبارشاعا تابىس ەتتى.
ارابتىڭ ەسكى ەرتەگىسىندە «ءابىلحاياتتىڭ سۋى» دەگەن بار، ماعىناسى — «تىرشىلىكتىڭ سۋى»؛ ونى ىشكەن ادام، اۋرۋ بولسا ساۋىعادى، كارى بولسا جاسارادى، ولمەي، قارتايماي ماڭگى جاسايدى. داۋلەتتىڭ «ءتىرىمىن» دەگەن حاتى، ايبارشاعا وسى «ءابىلحاياتتىڭ سۋى» سياقتاندى. كوڭىلى كونشىگەن ايبارشا وڭالا باستاپ، ماساقبايدىڭ ماسەلەسى وبكومنىڭ بيۋروسىندا قارالاردان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن اۋرۋحانادان شىقتى دا، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ۇيىنە كەلدى.
سىربايمەن بىرگە كەلگەن قوناقتار ساسكەلىك استان كەيىن اتتانىپ كەتتى دە، تراكتوريستەر كۋرسىنا تۇسپەك بوپ، ايبارشا قالىپ قويدى. وڭاشالانعان ول، مارفۋعانى ۇزاق اينالىپ قالاتىن ءبىر ىسكە جۇمساپ، داربازانى بەكىتىپ قالدى دا، داۋلەتكە حات جازۋعا وتىردى. قىسقا اياقتى دوڭگەلەك ستولدىڭ ۇستىنە سيا، قالام، قاعاز اكەلىپ قويعاندا، حاتتى جازۋعا كىرىسۋ ماقساتىمەن، ستول قاسىنا توسەلگەن كورپەگە وتىرعاندا، ونىڭ كوڭىلى جادىراڭقى ەدى. حاتقا جازىلاتىن سوزدەر «مەنى ايت، مەنى ايت» دەپ اۋزىندا تالاسىپ تۇرعان سياقتى ەدى. سونداي كوڭىلدەگى ول، كالليگرافيالىق ادەمى قولجازباسىمەن، «داۋلەت» دەگەن ءسوزدىڭ «د» ءارپىن مىقشيتا وراي ءتۇسىرىپ، «ءا»-دەن كەيىنگى «ۋ»-دى اياعىن دا ورنەكتەي وراپ، وزگە ارىپتەرىنىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەن مارجانداي قاز-قاتار ءتىزىپ، اياعىنا لەپ بەلگىسىن قويدى دا، قالامىن داۋىتكە سۇيەدى. ونداعى ويى، ءتوس قالتاسىنداعى كومسومولعا مۇشەلىك بيلەتىنىڭ ىشىنەن داۋلەتتىڭ وسى حاتپەن بىرگە كەلگەن فوتوكارتوچكاسىن الىپ، قارسى الدىنا سۇيەپ قويىپ، كەسكىنىنە قاراپ وتىرىپ جازۋ ەدى.
تانك اسكەرىنىڭ كاپيتانى الدىنا قارسى قاراپ وتىرا قالعاندا، ونىڭ ساقال-مۇرتى وسكەن جۇدەۋ ءحالىن ەسىنە تۇسىرگەندە كەزىنەن جاسى قالاي ىرشىپ كەتكەنىن ايبارشانىڭ ءوزى دە بىلمەي قالدى. وسى جاستى ەندى تىيا السىن، كورەيىن!.. جاسىن تىيۋ بىلاي تۇرسىن.
ايبارشانىڭ جىلاۋ سەبەبىن جايعاسا وتىرىپ سۇراعىسى كەلگەن ماساقباي، داربازاعا كىرە:
— سىرەكەڭ ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ول كىسى مانا اۋىلعا قايتىپ كەتتى.
— قاپ!.. كىم بار بۇل ۇيدە؟
— مەنەن باسقا جان جوق. ۇيگە ءجۇرىڭىز!..
ماساقبايمەن ۇيگە كىرگەن ايبارشا، گاردەروبتىڭ ىشكى بەتىن تۇتاس الىپ تۇرعان ايناعا قاراسا، كەسكىنى ماناعىدان دا دولىرىپ كەتىپتى. سونىسىنان ۇيالعان ول قورانىڭ تۇكپىرىندەگى شىڭىراۋ قۇدىقتىڭ مۇزداي سۋىمەن جۋىنىپ كەلۋگە ىڭعايلاندى.
— اعاي، — دەدى ماساقبايعا، ستول ۇستىندەگى جاتقان داۋلەتتىڭ ۇزاق حاتىن ۇسىنىپ، — مەن جۋىنىپ كەلگەنشە، ءسىز مىنا حاتتى وقي تۇرىڭىز.
— جاقسى، — دەدى ماساقباي.
ايبارشا شىعىپ كەتكەندە، ارتىنان قاراپ قالعان ماساقباي «دوستىق كوڭىلمەن جولىعىسۋىمىزدىڭ باسى وسى، — دەدى ىشىنەن، — ەندى ءبىزدى ەشكىم ايىرا الماس!»
ون التىنشى تاراۋ
دوستىق تۋرالى حات
ايبارشا تىسقا شىعا، ماساقباي داۋلەتتىڭ حاتىن وقۋعا كىرىستى.
«ايىم! — دەپ باستالىپتى حات، — ەگەر مەن جازۋشى بوپ سوڭعى ءبىر ايدىڭ ىشىندە باسىمنان كەشىرگەن وقيعالاردى تۇگەل سيپاتتاپ بەرە السام، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ عاجاپ ءبىر بولشەگىن كوزىڭە ايقىن ەلەستەتەتىن تاماشا رومان بولار ەدى، ءبىراق، «ءتاڭىرىم» مەنىڭ تابيعاتىما ونداي قاسيەتتى بەرگەن جوق، سوندىقتان، بىلگەن تىلىممەن عانا جازۋعا تۋرا كەلەدى.
ەڭ الدىمەن اسىعىپ ايتارىم — جۋىردا عانا گۇلناردى كوردىم... گۇلناردى!..
ارميانىڭ تىلىندە (باسقا تىلدە دە سولاي عوي دەيمىن)، قۋانىشقا وي ءبىلدىرۋدىڭ بەلگىسى — ۋرالاۋ عوي. سول ءسوز ءقازىر مەنىڭ دە تىلىمە ورالىپ تۇر: ۋرا، ۋرا، ۋرا!.. مەن گۇلناردى كوردىم. ايىم!.. تاعى دا: ۋرا، ۋرا!..
ءوزىم جازۋشى بولماعانمەن، جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ جۇرەم عوي، ايىم (ونداي شىعارمالاردى وقۋ مايداندا دا ۋاقىت تابىلادى)... مۇنى ايتىپ وتىرعانىم جازۋشىلار شىعارمالارىن قىزعىلىقتى ەتۋ ءۇشىن، سيپاتتايتىن وقيعالارىن بىردەن لاق ەتكىزىپ وقۋشىلاردىڭ الدىنا تەگە سالماي، شىجىمداپ وتىرىپ، بىرتىندەپ تانىستىرادى عوي؛ ونىسى دۇرىس تا عوي دەپ ويلايمىن؛ ويتكەنى، بار وقيعاسىن بىردەن ايتىپ تاستاسا، شىعارمانىڭ قىزىعى دا بولماس ەدى، ونىڭ قىزىعى — باستالعان ءبىر وقيعاعا وقۋشى «ەندى نە بولار ەكەن» دەپ قۇمارتىپ وتىرۋدا عوي. وقۋشىنىڭ، وسى قۇمارلىعىن، روماننىڭ اياعىنا دەيىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىرا الماعان جازۋشى جازۋشى ما، ءتايىرى!.. ونداي جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا مەنسىنبەي قارايتىنىمىز ەسىڭدە بولار، ايىم...
جازۋشىلار تۋرالى ايتىپ كەتكەن سەبەبىم، ءوزىم جازۋشى بولماعانمەن، وسى حاتتى جازۋدا جازۋشىلاردىڭ ءادىسىن قولدانعىم كەپ وتىر، سوندا سيپاتتاعالى وتىرعان گەرويى — گۇلنار، سيپاتتايتىن وقيعام — ونىمەن مەنىڭ قالاي ۇشىراسۋىم؛ وسى وقيعانى الدىڭا بىردەن لاق ەتكىزىپ توگە سالماي، جازۋشىلار، شىجىمداي سوزىپ، بىرتىندەپ تانىستىرعىم كەلەدى. سەنەن ءوتىنىش: حاتتى باسىنان اسىقپاي، ءسوزىن تاستاماي وقى، ايتپەسە قىزىعى بولمايدى، حاتتا باستالعان وقيعا نەمەن تىنار ەكەن دەپ، سالعان جەردەن اياعىنا قاراما!.. وسىعان كەلىستىك قوي، ايىم؟.. كەلىستىك!.. اكەل قولىڭدى!..
بۇل مەنىڭ ساعان موسكۆا تۇبىندە بولعان ۇرىستاردان كەيىن جازىپ وتىرعان حاتىم. ودان كەيىن سەن مەنى جوعالتتىڭ. سوندا مەن قايدا بولدىم؟
ەسىڭدە مە، ايىم، بالا كەزىڭدە سەن:
پو موريام، پو ۆولنام،
نىنچە زدەس، زاۆترا تام، —
دەگەن ەلەڭدى ايتا بەرەتىن ەڭ عوي. سوعىستاعى جاۋىنگەردىڭ تۇرمىسى، ناق سەن ايتاتىن سول ەلەڭدەگىدەي. مۇندا اسكەري بولىمدەر دە، جەكە ادامدار دا مايداننان مايدانعا اۋىسىپ جاتۋى — ءبىزدىڭ قىزىلوردانىڭ تىلىمەن ايتقاندا داعدىلى ءۇردىس سول ۇردىسپەن، مەن وسى ايدىڭ باسىندا لەنينگراد مايدانىنان كەپ شىقتىم، استىمدا وزىڭە ءمالىم تۇلپارىم — تانك.
گازەتتەن دە وقىپ جۇرگەن بولارسىڭ، «مايدان» دەگەن ىركىس-تىركىس بوپ جاتاتىن ءبىر دۇنيە. قارسىلاسقان ەكى جاق ءبىرىن-بىرى تۇگەل سىرىپ اكەتەتىن اسا ءبىر ۇلى شابۋىل بولماسا (مۇنداي شابۋىلدى «گەنەرالنوە ناستۋپلەنيە» دەيدى عوي)، بىلايعى سوعىستا، قاي جاقتىڭ بولسا دا ىلگەرىلەۋ دەگەندەرى الماسا بەرەدى. ونى ايتىپ وتىرعانىم — موسكۆا تۇبىندە ءبىزدىڭ ارميا گەنەرالدىق شابۋىل جاساپ، جاۋدى كەيىن شەگەرىپ الىپ كەتكەندە، لەنينگراد مايدانىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا جاۋ ىلگەرى سۇعىنىپ كەلە جاتتى.
سەن گەوگرافيا ساباعىنا جۇيرىك بولاتىنسىڭ، سوندىقتان، «يلمەن» اتالاتىن كولدىڭ قايدا ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭ. مەن لەنينگراد مايدانىنا اۋىسقان كەزدە، بىزگە شابۋىل جاساعان جاۋ، يلمەننىڭ باتىسىنان سولتۇستىك-شىعىسىنا بەتتەپ كەلەدى ەكەن. ارپالىس اسا قاتتى. قارسىلاسقان ەكى جاق بىر-بىرىنە ءاربىر مەتر جەردى قىرعىن ۇرىسپەن الما-كەزەك الىسىپ، بەرىسىپ جاتىر... جالپى حال: بۇل ارادا جاۋ ىلگەرىلەپ كەلەدى، ماقساتى موسكۆا — لەنينگراد تەمىر جولىن كەسىپ الۋ...
ۇرىسقا مەن X... قالاسىنىڭ ماڭىندا ارالاستىم. بۇل ارانىڭ جەر وزگەشەلىگى — قازاقشا «تومار»، ورىسشا «بولوتو» اتالاتىن ورىندار اسا ءجيى كەزدەسەدى. ساياڭداۋ جەرگە بىتكەن تومارلاردىڭ ۇستىنە قالىڭ بوپ، ءوزىمىز «كۇڭ شاش» اتايتىن ولەڭ ءشوپ پەن ۇساقتاۋ قايىڭدار ارالاس وسەدى. بەتى بىلقىلداپ جاتاتىن بۇل تومارلاردىڭ استى قويمالجىڭ ساز. سازدىڭ تەرەڭدىگىنە كەيدە سىرىق بويلامايدى. جاز كۇندەرىندە مۇنداي جەردەن ماشينا تۇگىل اتپەن دە ادام جۇرە الماي سازعا باتىپ كەتەدى. ەگەر باتا قالسا، ودان شىعۋ قيىن. بەتىندەگى بىلقىلداق قىرتىس جىرتىلىپ، اياق سازعا ىلىكسە-اق، قيمىلداعان سايىن تەرەڭىنە تارتا بەرەدى. سولاي باتقان اتتار مەن ماشينالاردىڭ سازعا تۇگەل باتىپ، استىنا جوق بوپ كەتكەنىن كوزىممەن كوردىم. ونداي سازداردان ات تۇگىل ادامنىڭ ءوزى دە ارەڭ شىعادى. ءوز كوزىممەن كورگەم جوق، بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، سازعا ادام دا باتىپ كەتكەن كۇنى بولعان...
ۇرىسقا مەن وسىنداي تومارلاردىڭ اراسىندا ارالاستىم، مەن تانكتىك روتانىڭ كومانديرىمىن...
بۇل ارادا بولعان اسا قاتتى ۇرىستىڭ جايىن ساعان جازباي-اق قويايىن؛ ويتكەنى — بىرىنشىدەن — حات جازعان سايىن سوعىستاعى ارپالىستى حابارلاپ مازاڭدى دا العان بولارمىن، ەكىنشىدەن — وسى حاتتا دا سونداي ءبىر ارپالىستاردى امالسىز جازام؛ سوندىقتان، تانكتىك ۇرىستاردى سيپاتتاماي-اق قويام...
سونىمەن، قىسقاسى، اسا قاتتى بولعان ءبىر ۇرىستارعا ارالاسىپ ءجۇرىپ شەگىندىك. شەگىنۋ جولىندا، جوعارىدا اتالعان تومارلاردىڭ ۇشى-قيىرسىز ءبىر جالپى كەزدەسىپ، وراپ وتە المايتىن بولدىق... ايتپاقشى بۇل قىس مەزگىلى عوي. قىستىگۇنى تومارلاردىڭ دا بەتى توڭدانىپ قاتادى ەكەن دە، تانك، زەڭبىرەك سياقتى اۋىر سايماندار بولماسا، جۇكتى اربالار مەن گرۋزوۆيكتەر، باسقا ۇساق ماشينالار، اتتار، ادامدار ەتە بەرەدى ەكەن... سونداي تومارعا كەزدەسكەن سوڭ، تانكتەردى تاستاۋعا تۋرا كەلدى. تاستاماس ەڭ: توماردان الاتىن ەمەسسىڭ، بۇرىلىپ وتەتىن جول جوق، جاۋ قۋسىرىپ قىسىپ كەلەدى...
تانكتەر جاۋدىڭ قولىندا ءبۇتىن قالماسىپ دەپ قيراتتىق تا، الىپ وتۋگە مۇمكىندىگى بار زاتتارمەن ىلگەرى بەتتەدىك. ەسىڭدە بولسىن، شەگىنۋدەن قيىن دۇنيە جوق. بۇل ارادا شەگىنۋ تۋرالى جالپى كوماندا بولعانمەن، جوسپارلى شەگىنۋ بولمادى. وعان مۇمكىن دە ەمەس سياقتى، ويتكەنى، جاۋ ءبىزدى باتپاققا اكەپ تىقپالاپ، ەكى جاعىمىزدى وراپ بارا جاتىر، تەگى، جەر جاعدايىن ءبىلىپ، ءبىزدى سازعا قاراماق-اۋ...
تومارعا قامالعاننان بىرەر كۇن كەيىن جانتالاسقان ارپالىسپەن ءبىر توپ ادام قالىڭ اعاشقا كىردىك. ەستى سوندا عانا جيناساق، اعاش ىشىندە بىزدەن باسقا بوسقاندار دا بار ەكەن، ءبارىنىڭ باسى قۇرالا كەلگەندە ەكى-ۇش جۇزدەي ادام بولدى. جان-جاعىمىزعا رازۆەدكا جىبەرىپ بارلاتساق، حولم كۇنشىعىسىمىزدا جاقىن جەردە ەكەن، سوندا عانا ءبىزدىڭ بولىمدەر جاۋمەن قاتتى قارسىلاسىپ جاتىر ەكەن، وزگە جاعىمىزدى جاۋ وراپ الىپ كەتىپتى.
بىزگە، ارينە، ءوز بولىمدەرىمىزگە بارىپ قوسىلۋ كەرەك. رازۆەدكانىڭ حابارىنا قاراعاندا، ول وڭاي دا جۇمىس ەمەس؛ ويتكەنى، ورمان مەن قالانىڭ اراسى بەلەستەنگەن جالاڭاش دالا، بۇل اراعا جاۋ ءالى جەتپەگەنمەن، ءبىزدىڭ بولىمدەر كۇشىن حولمعا تارتقاننان كەيىن، سامولەتتەرى ەرسىل-قارسى جۇيتكىپ ەركىنسىپ الىپتى؛ سوندىقتان، ءبىز اقىلداستىق تا، قالاعا ءتۇندى جامىلىپ جەتپەك بولدىق.
ءبىز سولاي جەتتىك تە. قالاداعى ارپالىس ادام اۋىزبەن سيپاتتاپ بولارلىق ەمەس ەكەن: قالانىڭ باتىسىنان سول كۇنى كەشكە كەلىپ كىرگەن جاۋمەن ءبىزدىڭ ادامدار ورامدار مەن كوشەلەر بىلاي تۇرسىن، ءاربىر ءۇي ءۇشىن سوعىسىپ جاتىر!.. «ءۇي» دەرلىك ءۇي دە قالماپتى: جاۋدىڭ سوڭعى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە جەردەن دە، اسپاننان دا ۇزدىكسىز توككەن وعىنان قالادا تاس-تالقانى شىعىپ قيراماعان ءبىر دە ءۇي جوق، قاي ءۇيدى كورسەڭ دە ەسىك-تەرەزەلەرى اڭىرايىپ، قابىرعالارى ومسىرايىپ قۇلاپ جاتىر، كوپ ۇيلەردىڭ ورنىندا ۇيىلگەن توپىراق قانا قالعان، كوشە بويلارىندا ادام جۇرە الماستىق بوپ شاشىلعان دۇنيە!.. ونىڭ ۇستىنە ءۇي اتاۋلىنىڭ ءباسىن دە ءورت الىپ، بۇكىل قالا جالىننىڭ قۇشاعىندا، قالانى تۇمانداي جاپقان قوشقىل قارا تۇتىننەن ادام دەم الىپ بولار ەمەس!.. ساتىر-كۇتىر اتىستا قۇلاق كەرەڭ بولارلىق!..
بىزگە بەرگەن بۇيرىعى — جارالىلاردى تىلعا تاسۋعا كەلىپ-كەتىپ جاتقان سانيتارلىق پوەزدارعا ادام تيەسۋ بولدى. X... تان ونداي پوەزدار جۇرۋگە ءبىر-اق جول قالعان ەكەن، ول — بلاگوە ستانسياسىنا قاراي.
قىزىق ەندى كەلە جاتىر، ايىم!.. ءبىزدى باستاپ اكەلگەن كوماندير، سىزدەر جارالىلاردى وسى سوستاۆقا تيەسەسىزدەر دەپ بۇيرىق بەرگەننەن كەيىن، ءبىز قىزمەتكە كىرىستىك... جۋىردا عانا بومبالاۋدان قيراعان ۆوكزال، جالىنى اسپانعا شىعا ورتەنىپ جاتىر ەكەن. جارالىلار سونىڭ ماڭىندا جينالىپتى... «مەنى اكەت!» دەپ زار قاعادى... سەن شاماڭ كەلگەنشە كوتەرەسىڭ... شاماڭ كەلگەنشە جىلدام قيمىلداپ، كوبىرەك تاسۋعا تىرىساسىڭ...
وسىنداي قاتتى قيمىلدىڭ ۇستىندە، ءبىر ادامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى دا، داۋىسى دا مەنىڭ كوڭىلىمدى بولە كەتتى!.. ادام داۋسىنا قاراعاندا ايەل... سەزىنە قاراعاندا — باستىق... ويتكەنى، جارالىلاردى تاسىعاندارعا بۇيىرا سويلەيدى، ءجون كورسەتەدى!.. وزگەلەرمەن بىرگە ءوزى دە جارالىلاردى تاسيدى... جانە قارۋلى ادام سياقتى، دەنەسى ەڭگەزەردەي تالاي جارالىلاردى نە قۇشاقتاپ، نە ارقالاپ الىپ كەتەدى.. ءجۇرىسى جىلدام!.. كەيبىرەۋلەر وقتان جاسقانعانمەن ول جاسقانبايدى!.. قايداعى قيىن جەرلەرگە بارىپ كىرەدى!
داۋسىنا قاراپ مەن وسى ادامدى گۇلنار ما دەپ قالدىم!.. داۋسىن ەستىگەن سايىن بۇل جورامالىم بەكىنە ءتۇستى!.. ءبىر ساتتە ءورتتىڭ جارىعىمەن كەسكىنىنە قاراسام، ايىرىپ بولار ەمەس: بەت-اۋزى قارا-قوجالاق كۇيە... توقتاپ توقىراپ سويلەۋگە ۋاقىت جوق... سودان كەيىن جۇمىس ۇستىندە تاعى دا بىرنەشە رەت كەسكىنىنە قارادىم، تاني المادىم، ءبىراق داۋىس سونىكى!.. دەنە قۇرىلىسى دا كەلەتىن سياقتى!.. اۋزىمنان ءبىر ساتتە «گۇلنار!» دەگەن ءسوز ەرىكسىز شىعىپ كەتتى... «داۋلەت!» دەپ قالدى، سوندا ايەل. «گۇلنار!..»، «داۋكەش!..». قۇشاقتاي العانىمدى ەزىم دە بىلمەي قاپپىن... جىلاپ تا جىبەرىپپىن!.. «داۋكەش! — دەدى گۇلنار شيراق داۋىسپەن، — جىلار ورىن بۇل ەمەس!.. جينا ەسىڭدى!.. قىزمەتىڭە كىرىس!..» سوندا عانا ەسىم ەندى دە، قىزمەتكە كىرىستىم...
ءبىز جارالىلاردى تىستەپ پوەزد سوڭعى ەشەلون ەكەن. كومانديرىمىزدىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ، بولىمدەر تاڭعا جاقىن قالانى جاۋعا تاستايدى دا شەگىنەدى، سوندىقتان، بىزگە بولعان بۇيرىق — جارالىلار ەشەلونىمەن بىرگە كەتۋ...
مىنە، ءبىزدىڭ حال-جاي قىسقاشا وسىلاي، ايىم!،. مەنىڭشە، حاتتىڭ اياعىنا دەيىن ۇرەيىن، ۇشقانمەن، ەندى سەن دە سايابىرلايسىڭ عوي دەيمىن. تەك، ءتىرى بولساق بولعانى دا، قالعاننىڭ رەتى كەلە بەرەدى عوي... بۇل حاتتى اكەمە دە وقىپ بەرەرسىڭ، بايجانعا دا وقىتارسىڭ، ءبىراق، اپاما وقىتپا، زارەسى ۇشىپ كەتەر... سەنەن زور ءوتىنىشىم: گۇلناردىڭ قايدا ەكەنىن تەز حابارلا. ونىڭ ادرەسى مەندە جوق، ىزدەتىپ جاتىرمىن، سەنىڭ حابارىن، بۇرىن كەلۋى مۇمكىن... قانداي جاقسى ادام، ول، ايىم!.. ونىڭ جاقسىلىعىنا التىن، مەرۋەرت... تاعى سولارداي قىمبات دۇنيەلەردىڭ بىرەۋى دە بەينە بولا المايدى وعان، گوركيي ايتقانداي، ۇلكەن ارىپپەن جازىلعان «ادام» دەگەن ۇلى ءسوز عانا بەينە بولا الادى!.. حات كۇتەم، ايىم!..
د ءا ۋ ك ە ش ءى ڭ»
حاتتى وقىپ وتىرىپ، ماساقبايدىڭ الدەنەشە جەردە كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتتى. حاتتىڭ سوزىنەن سوزىنە كوشكەن سايىن، وسى سياقتى ادامعا ارام نيەتتە بولعاندىعى ءۇشىن ول ءوزىن سوگە ءتۇستى...
ماساقباي حاتتى وقىپ ۇلگەرسىن دەدى مە، الدە ءوزىنىڭ بابىنا قارادى ما، ايبارشا كىدىرىپ، ماساقباي ەكىنشى رەت وقىپ جاتقاندا كەلدى.
— قالاي ەكەن، اعاي؟ — دەدى ايبارشا، حاتتىڭ قانداي اسەرى بولعانىن ماساقبايدىڭ كەسكىن-كەيپىنە اڭعارىپ.
— تاماشا حات! مۇنداي دا دوس ادامدار بولادى ەكەن-اۋ، شىركىن!.. دوس بولسا وسىلارداي بولسىن!..
— يا، اعا، بۇل — دوستىق تۋرالى حات!..
— ەندەشە، وسى دوستاردىڭ قاتارىنا مەنىڭ دە قوسىلعىم كەلەدى، ايبارشا!..
ول ايبارشاعا ءوز باسىندا بولعان قاتەلىكتى، ونى قالاي تۇزەۋدى ويلايتىنىن ايتىپ شىقتى. تەك، «اۋزىڭا يە بولادى ەسكەرىپ، تىرتىقتىڭ ۇستالۋى تۋرالى عانا ايتپادى.
ماساقبايدىڭ، كىناسىنە بۇلايشا مويىنداپ كەلۋىنە دە، مايدانعا بارام دەۋىنە دە اسا رازى بولعان ايبارشا، تىرتىق جونىندە ءسوز قوزعاۋدى ورىنسىز كوردى.
— اعا، — دەدى ول قوشتاساردا، — ادامگەرشىلىك دوستىققا ءاردايىم قۇشاعىم اشىق. تەك، قالتقىسىز ادال دوس بولايىق.
— ارينە، قارىنداسىم!..
ەكىنشى ءبولىمنىڭ اياعى
جەڭىس جولىندا
ءۇشىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
ەگىس الدىندا
يوشكار-ولا قالاسىنداعى گوسپيتالدا جاتقان گۇلنارعا بارىپ قايتۋعا الدەنەشە تالاپتانعانمەن، جۇمىس جاعدايى بايجاندى بوساتپاي-اق قويدى. وعان بوگەت: جازىلسا جاقىنداپ قالدى، كوكتەم ەگىسىنە ازىرلىك باستالدى، بيىلعى ەگىستى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، وعان قاجەتتى كانال تارماقتارى دايارلانىپ بولۋ كەرەك، ول دايارلىق نەگىزىندە بىتكەنمەن، ءالى دە جوندەي تۇسەتىن ۇساق-تۇيەگى تولىپ وتىر، ونىڭ ۇستىنە، وبكوم بايجاندى جۋىردا بيۋروعا شاقىردى دا، قوسىمشا مىندەت قىپ، اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىق ءبولىمىن باسقارۋدى جۇكتەدى، ەندى قاي كولحوزدىڭ قاي تابانىنا قانشا سۋ بەرۋدىڭ دە گرافيگىن جاساۋ كەرەك، وسىلاردىڭ ءبارى بايجاننىڭ اياعىن قاۋىرت جۇمىستان بۇرا باستىرماي-اق قويدى. بۇل جوندە ونىڭ جازعان حاتتارىنا تۇلپار: «ۇعام، بايكەش، تۇسىنەم، جۇمىس جايىڭا. مىندەتتى قىزمەتىڭدى ويداعىداي اتقارۋىڭ — جەڭىسكە جاردەم بەرۋىڭ، ول ماعان بەرگەن جاردەمىڭ، ەندەشە مۇندا كەلەم دەۋدى ويدان شىعار» دەپ جاۋاپ قايىردى.
گۇلناردىڭ حاتىنا قاراعاندا، ايىعىپ گوسپيتالدان شىققان سوڭ، ەلگە ءوزى كەلمەك، ءبىراق، تۋرا كەلمەي، جولدا، گوسپيتالدا جاتقان داۋلەتكە سوقپاق. بايجاننان بۇل حاباردى ەستىگەندە كوڭىلى بوساپ كوزىنە جاس العان.
سونداي ويداعى سىرباي، بايجان ايەلىن كورگەندە ەرەكشە حالگە تۇسەر دەپ جوبالاعان ەدى، ولاي بولعان جوق. گۇلنار مىنگەن پوەزد قىزىلورداعا توقتاعاندا، نوسەر جاڭبىر ءتىپتى ۇدەپ كەتكەن ەدى. نومەرى بەلگىلى ۆاگوننىڭ الدىنا بايجان مەن سىرباي بارا بەرگەندە، وڭ قولتىعىنا بالداق قىستىرعان اسكەري كيىمدى ايەل شىعا بەردى.
— گۇل! — دەدى بايجان قۇشاعىن جايا، سوزعان قولىنان دەمەي بەرىپ.
— بايكەش! — دەدى گۇلنار تۇسە بەرىپ.
تەك قانا قۇشاقتاسىپ سۇيىسۋلەرى بولماسا، ەكەۋى دە جىلاعان جوق.
— اكەم قالاي؟ — بولدى گۇلناردىڭ اۋزىنان شىققان ءبىرىنشى ءسوز.
— امان، كومانديروۆكادا، الماتىدا...
— باقىت؟..
— ەڭبەكتەپ زىرلاپ ءجۇر... قاز تۇرا باستادى...
قاسىندا سىرباي بارى ەسىنە جاڭا تۇسكەن بايجان، ونىڭ دا كەلگەنىن ايتىپ ەدى:
— قايدا؟.. كانە!.. — دەدى گۇلنار.
— مەن مۇندا، قىزىم — دەپ جاقىنداي بەرگەن سىربايدى گۇلنار:
— اتا!.. اتاجان! — دەپ قۇشاقتاي الدى دا، — داۋكە امان، اتا، كوردىم، جۋىردا جازىلىپ شىعادى، — دەدى.
— سەنى كوردىم — داۋكەنىمدى كوردىم، — دەدى سىرباي گۇلناردى بەتتەن ءسۇيىپ، — تەك قايدا جۇرسەڭدەر دە، امان جۇرىڭدەر، اماندىقپەن كورىسەيىك!..
قۇشاعىن جازعان سىرباي، سونشا بەينەت ىشىنەن، سونشا ساعىنىپ كەلگەن گۇلناردىڭ كوزىنە جاس الماۋىنا، سالماقتى قالپىن وزگەرتپەۋىنە ىشتەي تاڭداندى دا قويدى...
سىرباي قالادا بىرەر كۇن عانا بولدى دا، تۋرا ءوزىنىڭ جۇمىس ۋچاستوگىنە كەتتى.
ول قىزىلوردادان ءوزى قازىپ جاتقان ارىقتىڭ باسىنا ورالسا، باقبەرگەنوۆ ەستاي سوندا ءجۇر ەكەن. ول ءقازىر «كەڭتوعاي». كولحوزىنىڭ باستىعى دا. تىرتىقتى ساياسي ۇيىمنىڭ تۇتقىنعا الۋى تۋرالى حاباردى ەستىگەندە، بىلايشا قىلمىستارى بار دەپ ويلاعانمەن، ءدال ساياسي قىلمىسى بولار دەگەن ويى جوق ەستاي قايران قالدى. ءبىراق بۇل جوندە ناق قىلمىسى بارىن ءوزى دە بىلمەيتىن سىرباي، ءوزىم ماساقبايعا جاساعىسى كەلگەن قاستىقتارىنان ەسىن ايتا المادى. سوندىقتان، ەستايدىڭ:
اپىراي، نە ساياسي قىلمىسى بولدى ەكەن مۇنىڭ؟ — دەپ قانتالاي بەرگەن سۇراۋىنا:
— ونى قايدام، — دەپ جاۋاپ بەردى سىرباي، — مەنىڭ بىلگەنىم وسى، وزگەسىن راحمەتتەن سۇرارسىز، ول ەرتەڭ بىزدىكىنە كەلەدى...
تىرتىق اڭگىمەسىنە قايتا ورالعان سىرباي:
سەن قونىسى باسقا اۋىلدىڭ بالاسىسىڭ عوي، سىرتتان ەستىگەنىڭ بولماسا، ەگجەي-تەگجەيىن بىلمەيتىن دە بولعان داتقا تۇقىمىنىڭ، ولاردىڭ جايى بىلاي بولامىن،-دەپ كورگەن، بىلگەنىن ەستايعا ۇزاق اڭگىمە قىپ ايتىپ كوردى.
ادامنىڭ جانى شوشىرلىق زورلىقتارىن ايتا كەپ: كورمەگەن كەزگە ءبارى وتىرىك سياقتى، — دەدى سىرىم داتقا تۇقىمىنىڭ ارعى زورلىق-زومبىلىعىن ەستىگەنىنە نانباس ەك، ەگەر كوزىمىز كەرمەسە. سارى قوجامەن ءجۇدا وستىك قوي ءبىز. ۇرلىقتىڭ ەتىن مەشىتىنە تىعىپ جەگەنىنە كوردىك. بۇحارعا اپارىپ وقۋعا بەرەم دەپ، وسى ەلدەن ون شاقتى جەتىم بالانى جيناپ اپ، قىزىلباس ەلىنە كەلدى ءجۇز جاندى ودان دا ارتىق تۇرشىكتىرەتىن قىلمىسىن دا كوردىك.
موسقالداۋ ءبىر ادامدى كۇزەتكە قويعان، جىگىتتىڭ قارعىسى اتتى ما، الدە اۋىر ازاپقا جانى تۇرشىكتى مە، سول ادام كەشىكپەي جىندانىپ كەتىپ، قور بوپ ءولدى.
— ءوزىڭىز قالاي كوردىڭىز، ولگەن جىگىتتى؟
— اعاش دەگەن قات ەمەس پە وسى ارادا؟ ءبىر جىلى شىعىردىڭ توعانىنا كەرەكتى تورانعۇلدى ىزدەپ، جىگىت ولگەن ارالعا بارا قالارمىن با!.. قالىڭ تورانعۇلدىڭ اراسىنان جۋانىن ىزدەپ جۇرگەندە، الدىمنان الگى يلەۋ كەزدەسە قالعانى!.. و، جاساعان!.. — دەدى سىرباي، يلەۋ الدىندا تۇرعانداي، ۇرەيلەنگەن كەسكىنمەن، — ءجۇدا كورمەي ءجۇر ەكەنسىڭ، كورەسىڭدى!.. كىشى-گىرىم كيىز ءۇيدىڭ، ورنىڭداي يلەۋ!.. بيىكتىگى دە كىشى-گىرىم وباداي.. ۇستىندە ادامنىڭ ارسالانعان سۇيەگى جاتىر!.. ءجۇدا زارەم ۇشىپ كەتتى. شەگىنىپ كەتتىم!.. ازدان كەيىن بويىمدى جيناپ، يلەۋگە قايتا جاقىنداسام، اللانىڭ امىرىمەن، كۇن قاقتاعان سۇيەكتەي اپپاق ەمەس، قابىعىن ارشىعان توبىلعىداي ساپ-سارى!..
— و نەدەن ەكەن؟!
— قۇمىرسقانىڭ سىلەكەيى ماي بولادى جانە مايى سارى بولادى دەيتىن ەدى، سودان عوي دەيمىن.
— ونى كىم كەرگەن ەكەن؟
— ءوزىم دە كوردىم: ءىشى اۋرۋ كىسى و كۇندە قۇمىرسقانىڭ مايىن ىشەتىن.
— ونى قالاي الادى؟
— يلەۋدىڭ ماڭىنان جەروشاق قازادى دا، قازاندى اسادى، سۋدى قازانعا قۇيادى، استىنا وت جاعادى. سودان كەيىن، ءجۇدا سۋ قايناعان كەزدە، يلەۋدى قۇمىرسقا-قۇمىرسقاسىن قوسا قازانعا سالادى. قۇمىرسقالار قايناعاندا، سۋدىڭ بەتىنە ساپ-سارى بوپ ماي شىعادى، سونى قالقىپ الادى. ءوز ءىشىم اۋىرىپ كورگەن جوق، ءىشىپ تە كەرگەن جوقپىن. ىشكەندەر «شيپاسى تەرىس ەمەس» دەسەدى.
— قىزىق ەكەن، — دەدى ەستاي.
— مەن ەستىمەگەن ەم، بۇل.
— تاعى ءبىر قىزىعى بار قۇمىرسقا مايىنىڭ، — دەدى سىرباي.
— و نە؟
— قۇمىرسقا مايىن جاققان ساقال-مۇرت تا، شاش تا ءجۇدا اعارمايدى دەگەن ءسوز بار.
— ونى دا ىستەگەن كىسى بار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ەستاي.
— بار. ساعىناي دەگەن شال بولعان وسى ەلدە. ءبىز جىگىت بوپ قالعان كەزدە، ءجۇدا ءجۇزدى القىمداپ بارىپ ءولدى، ساقال-مۇرتىنا ءجوندى اق كىرمەي، ءجۇدا قاپ-قارا بوپ مولدىرەپ وتىرعان كەزىندە قايتتى. سو كىسى سەمىز قويدى سويادى دا، تەرىسىن سىپىرىپ، ەتىن قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە تاستايدى. يلەۋگە، اۋزىن جوعارى قاراتىپ قۇمىرشا قويادى. قۇمىرسقالار ەتتى جەپ تاۋىسقان كەزدە قۇمىرشانى السا، ىشىنە ساپ-سارى ماي ورتانى بوپ قالعان ەكەن دەيدى. سول مايدى، سول كىسى ساقال-مۇرتىنا، شاشىنا جاعىپ ءجۇرىپتى. اعارماۋى، ءجۇدا، سودان دەيدى...
— اپىراي، ءا! — دەپ ەستاي ىڭىرسىپ از وتىردى دا كۇلىمسىرەپ ءبىر قاراپ اپ، — ءسىز نەشەدە، اعاي دەپ سۇرادى.
«ەلدى سىندىرعىڭ كەلمەسە، ونىڭ اقىسىن جەمە، اقىسىن جەگەندى، ەل سۇيمەيدى؛ كەشە اۋزىنان جالىن اتقان پاتشانى دا اقىمدى جەڭىن، دەپ تاعىنان تۇسىرگەن ەل ەمەس پە بۇل؟.. كەشە باي-قۇلاقتاردى دا اقىمدى جەدىڭ دەپ جويعان جوق پا بۇل ەل؟.. سەن ءجۇدا، سولاردان مىقتى ەمەس شىعارسىڭ، مۇنى ءبىر دەپ ويلا» دەدىم. «ەكىنشى ايتارىم، — دەدىم، — سەنى، وسى كولحوزدى باسقارسىن دەپ سايلادىق. ادام اتاۋلىنىڭ مىنەزى ءجۇدا بىردەي ەمەس — ءتۇزۋى دە، شالكەسى دە بار؛ ىسكەرى دە، جالقاۋ دا بار؛ ەلگەزەگى دە، شابا دا بار؛ سولاردىڭ ءبارىن جيناقى ۇستاماساڭ، ءجۇدا سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بىتىراتىپ الاسىڭ؛ ەندەشە، ەلدىڭ اقىسىن جەمە، ءبىراق ءتارتىپتى قاتاڭ ۇستا» دەدىم. «ءۇشىنشى ايتارىم، — دەدىم، — ءبىزدىڭ زامان، نەندەي ءىستى بولسا دا اقىلداسىپ اتقاراتىن زامان، ءجۇدا، سەن دە سونى ىستە. ءوزىڭ ءبىلىپ تۇرساڭ دا كوپشىلىككە، اسىرەسە كوپشىلىك وزىڭە قوسا سايلاعان باسقارما مۇشەلەرىنە اقىلداسا سال، ءىسىن، سوندا عانا ءونىمدى بولادى» دەدىم. بەيشارا سونىڭ بىرەۋىن دە ىستەمەدى. كولحوز مۇلكىن، ءجۇدا، قىمقىرماعا سالدى. ونىسىن جاسىرىپ-اق ىستەگەن بولدى؛ ءبىراق، ونىڭ كوزى، ءجۇدا، كوپتىڭ كوزىنەن كەپ پە؟!. كوپ اڭدىسا كەرمەي قويا ما؟.. بۇل ءبىر. ەكىنشى، كوپشىلىكتى جيناقى ۇستاي المادى. قايدان ۇستاسىن. ۇستار ەدى ون قولى، ويماقتاي اۋزى ءجۇدا تازا تۇرسا!.. اۋزى دا، قولى دا بىلىعىپ جاتتى. جۇرت ونىسىن ءجۇدا كورە قويدى. جۇرتتىڭ كورگەنىن بىلگەن سوڭ، قويان-جالتاق تۇسپەۋگە شاراسى قانشا!.. جالتاق تۇسكەن كىسى ءجۇدا جارىپ ءسوز ايتا الا ما؟.. ءوز ءمىنى بادىرايىپ تۇرعان كىسى، بىرەۋدىڭ ءمىنىن قالاي تۇزەيدى؟.. ايتپاي ما — «اۋەلى ءوز ءمىنىڭدى تۇزە!» دەپ؟.. سودان كەيىن باسىنىپ الماي ما ونى؟... ماساقباي بەيشارانىڭ حالى ءجۇدا وسىلاي بولدى دا قويدى!.. ءۇشىنشى ءوز كۇشىنە ءوزى سەنبەگەن كىسى، كوپشىلىكتىڭ كۇشىنە قالاي سەنەدى؟.. ماساقباي دا سەنبەدى. كوپكە اقىلداسىپ ىستەۋدەن قاشىپ، ءوز بەتىمەن جەكە تۇيە ايدادى... سوندا اقىلسىز جىگىت ەمەس ول، تابانسىز، ۇشقالاق جىگىت. اقىلدىلىق پەن تاباندىلىق بويعا قاتار بىتپەسە بولا ما؟ تاباندى بەرىك باسپاي تاپقان اقىلدا قۇن بولا ما؟.. ماساقباي تابانسىز جىگىت بولدى. اپ-اقىلدى بوپ بىردەمەنى جاپ-جاقسى-اق باستايدى دا، سو قالپىمەن جاقسىلاپ اياقتاۋعا، ءجۇدا دەگبىرى جەتپەيدى. اسىعىپ، اپتىعىپ، ۇشقالاقتانىپ ىستەيمىن دەپ، دۇپ-دۇرىس باستاعان ءىسىن ءجۇدا قيسايتادى دا الادى... سونداي كىسى كولحوزدى باسقارىپ وتىرا الا ما؟.. اسىرەسە، مىناداي سوعىستىڭ سۇراپىلى سوعىپ تۇرعان كەزدە؟.. ءسويتتى دە، كولحوزدان ءدامى ازىرگە تاۋسىلدى. الماتىدا راحمەت ءوزىن كورگەن ەكەن، حات بار ما دەپ سۇراسام، سوعىسقا كەتكەن ساۋ كەلگەن دە، بەيشارا!..
— انەۋ كۇنى ساناتسام، — دەدى ەستاي، — تامىر تارتقان سانى بۇل كولحوزدا جەتى مىڭ بوپ شىقتى. بيىل كوكتەمدە تاعى ءبىر سەگىز مىڭىن ەكتىرسەم بە دەيمىن.
— وعان قول تيسە!
— تيگىزەمىز. مەكتەپ بالالارىنىڭ وزدەرى-اق وتىرعىزىپ شىعادى، ولارعا قوسا دەتدومنىڭ بالالارىن جابامىز. تەك شىبىعىن تاۋىپ بەرسەك بولدى. ول تابىلادى.
— كەزىندە كورەرسىڭ، ونى.
— ەلەكتر ستانسياسىن ورناتۋىمىز كەرەك، سىرەكە. مىناداي قاراڭعىلىققا باسىندىرۋعا بولمايدى.
— دۇرىس قوي ول، ءبىراق قاشان؟
— بىرەر جىلدىڭ ىشىندە. وعان دەيىن سوعىس بىتپەسە شە؟
— بىتپەسە دە ورناتامىز.
بۇل ءسوزدى سىربايدىڭ ءارى قاراي سوزعىسى كەلمەدى. تەك، ىشىنەن: «ءسوز الپەتىڭ جاقسى، ءىسىڭدى كورەرمىز» دەدى دە قويدى.
ەستايدىڭ پاتەرى جول كىرگەن جاق شەتتە بولاتىن، سوعان تايانا بەرگەندە:
— بىزدىكىنە بارمايمىز با؟ — دەدى سىرباي.
— اتىمدى بايلاپ بارايىن، — دەدى ەستاي.
سىرباي جونەلە بەرگەندە: «التىن شال، — دەگەن وي كەلدى ەستايعا، — كولحوزعا قامقور شال...»
ەكىنشى تاراۋ
بەكىگەن ساعا
قىزىلوردانىڭ ۆوكزالىنا كەپ تۇسكەنشە، گۇلنار ءوزىن سوعىس ىشىندەگى حالدە سەزىپ كەلگەن ەدى: سۇراپىل سوعىستا جارالانىپ گوسپيتالعا كەپ تۇسكەندە ونىڭ كورگەندەرى جارالى جاۋىنگەرلەر، گوسپيتالدان شىعىپ داۋلەتتى ىزدەپ بارعاندا مىنگەن ۆاگونى اسكەردىكى، ودان كينەل، ورىنبور ارقىلى قىزىلورداعا كەلگەندە تاعى دا اسكەرلىك ۆاگونعا ءمىندى. وسى ساپارىندا ول، تەك قانا تارسىل-تۇرسىل اتىلعان قارۋلاردىڭ، داۋسىن عانا ەستىمەگەنى بولماسا، سوعىس رۋحىنىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇردى.
قىزىلوردا ستانسياسىندا كۇتىپ تۇرعان ماشينا مىنگىزىپ اپ جونەپ بەرگەننەن كەيىن، جىلدام جۇرىستەن جانە قۇيىپ تۇرعان جاڭبىردان جان-جاعىندا نە بارىن كورۋگە ۇلگەرە الماعان گۇلنار، كۇتىپ تۇرعان كوپشىلىكتىڭ شۋلاي امانداسقان قورشاۋىمەن ءوز ۇيىنە كىرگەندە، ەس بىلگەلى كوزى قانعان بولمەلەردىڭ دە، ولاردىڭ ىشىندەگى مۇلىكتەردىڭ دە ءبارى جات سياقتانىپ، جاڭا عانا كورىپ تۇرعانداي تاڭدانا قارادى.
ونىڭ بۇلاي قاراۋىن جۇرت ەكىنشى ماعىنادا، ياعني، «كورمەگەلى كوپ بولعان دۇنيەسىن ساعىنعان ەكەن» دەپ ۇقتى. كەپپەن بىرگە سولاي ۇققان مارفۋعا، امانداسقالى كەلگەندەردىڭ اياعى سيرەپ، گۇلنار وڭاشاراق قالعان كەزدە، بەيبىت كۇندە گۇلنار جاقسى كەرەتىن زاتتارىن، اسىرەسە بالالىق كۇندەرىنىڭ ەسكەرتكىشى كورىپ ساقتاتىپ قويعان زاتتارىن اكەپ كورسەتە باستاپ ەدى، كۇتپەگەن جەردەن، گۇلنار ولاردىڭ بارىنە دە قۇراق-ۇشا قويماي، ەلەۋسىز، نەمقۇرايدى كوزبەن قارادى. وزگە زاتتار بىلاي تۇرسىن، سوعىسقا دەيىن جانە سوعىسقا اتتاناردا كەۋدەسىنە ءالسىن-السىن باساتىن، باسسا قاراماي قويمايتىن، قاراسا قادالماي قويمايتىن، ءبىر قادالسا ۇزاق قادالاتىن جانە جاي قادالماي، كوز جاسىن توگىپ تۇرىپ قادالاتىن سۇيىكتى شەشەسى — شاھاداتتىڭ فوتوكارتوچكاسىن بەردى.
— ارينە، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — جاتا-جاستانا دا كەلە بەرەر ەڭ، بالام؛ ءبىراق، سەن، ءجۇدا، بۇل جولى ءاناتولدىڭ عانا بالاسى بوپ كەپ وتىرعان جوقسىڭ، جولدا داۋكەنىمە سوعىپ، ونىڭ دا اماندىعىن اكەپ وتىرسىڭ؛ سەن كەلەدى دەگەن سوڭ، ۇيدەگى كەمپىر دە اڭىراپ وتىرعان بولار. «ۇلى ءسوزدىڭ ۇياتتىعى جوق» دەپتى. ءجۇدا، ءبىزدىڭ ۇيدەگى كىشكەنتايىن دا اڭساعان بولارسىڭ، قالاداعى ءۇيىڭدى امان كوردىڭ، ەندى ءبىزدىڭ ۇيگە ءجۇر!..
— جاقسى. بارامىز، اتا، — دەدى گۇلنار، — ءبىراق، بۇگىن ەمەس، ءبىراز كۇننەن كەيىن. جولدان شارشاپ كەپپىن، ازداپ تىنىعايىن.
سىرباي ءجۇرىپ كەتتى. ەرتەڭىنە جۇمىسىنىڭ قاۋىرتتىعىن ايتىپ بايجان دا ءجۇردى، ءبىراق ول ءبىر ماسەلەدە كوڭىلسىزدەۋ كەتتى، ونىسى — «ەندى قىزىلورداداعى سوعىستىق گوسپيتالعا ورنالاساتىن بولارسىڭ!» دەگەن سۇراۋىنا گۇلناردىڭ: «كەرەرمىز، راسىمدى ايتقاندا ىقلاسىم مايدانعا قايتۋعا دا تارتىپ تۇر» دەپ جاۋاپ بەرۋى ەدى. ويتۋىنە بايجان ارينە نارازى.
كوشەدە قىبىرلاعان جانعا كەزدەسپەگەن گۇلنار پاتەرىنە كەلسە، سىرتقى ەسىگى قۇلىپتاۋلى. بايجاننىڭ ايتۋىنشا، بۇل پاتەردىڭ ءقازىر ول ءبىر عانا بولمەسىندە تۇرادى، وزگە "بولمەلەرى وسى قالاعا ەۆاكۋاسيامەن كەلىپ، كانال قۇرىلىسىنا ورنالاسقان كەيبىر مامانداردا. قۇلىپتاۋلى ەسىككە نە ىستەرىن بىلمەگەن گۇلنار سكامەيكادا وتىر ەدى، قاسىنان الدەكىم سالت اتپەن جاناپ وتە بەردى. دىبىس بەرگىسى كەلگەن گۇلنار جوتەلىپ قالعاندا، سالت ادام اتىنىن، باسىن كىلت تارتىپ توقتاتتى دا:
— بۇل كىم؟ — دەدى.
سامارقاننىڭ داۋسى سياقتى!.. ساسىپ قالعانداي نە جاۋاپ بەرۋگە بىلمەگەن گۇلنار ۇندەمەپ ەدى، سالتتى اتىنىن؛ باسىن بۇرىپ بەرى قاراي ءجۇردى دە:
— كىم بۇل وتىرعان؟. — دەدى.
سامارقان تاڭدانعان داۋىسپەن: «سول دا ءسوز بە ەكەن؟!.» دەپ كەلە جاتتى دا، كىلت توقتاپ:
سەنى مىناۋ ۇيگە اپارا تۇرايىن دا، ءوزىم بايجانعا ايتايىن، — دەدى.
— ول قايدا ەدى؟ — دەپ سۇرادى گۇلنار.
— جۇمىس باسىندا... كانالدىڭ ساعاسىن بەكىتىپ جاتىر، سوندا... سەندەر مايدانعا كەتكەلى، «كۇن»، «ءتۇن» دەگەن بىزدەن قالعان... مىنە، مەن دە ءتۇن قاتىپ ەگىستىڭ جابدىعىندا ءجۇرمىن... بارلىق كۇنىمىز دە، ءتۇنىمىز دە وسىنداي...سونىمەن، سەنى مىناۋ ۇيگە اپارايىن دا، مەن...
— بۇل ءۇيدىڭ كىمى بار ەدى؟ — دەدى گۇلنار.
— ەكى بالاسى مەن اكەسى مايدانعا كەتكەن، ايەلى مەن كۇيەۋى كانالدىڭ ساعاسىن بەكىتۋ جۇمىسىندا، قىزى فزۋ-دا.
— ۇساق بالالارىن كىم باعىپ وتىر؟
— ەندىگى ۇلكەنى ون ەكىدە بولار سولاردىڭ، وسى ۇيگە يە، كىشكەنتايلارىنىڭ اس-سۋىن جاساپ بەرەتىن سول دەگەن. ونىڭ ۇستىنە وقىپ تا ءجۇر. جاقىندا سۇراستىرسام، وتليچنيك كورىنەدى...
— ءاي، سوعىس...، سوعىس! — دەپ گۇلنار دەمىن اسا اۋىر الدى دا، — ولاردى مازالاپ بولماس، — دەدى.
— ەندەشە... — دەپ كەلە جاتىپ سامارقان از كىدىردى دە، — الدە، جۇمىس باسىنا باراسىڭ با؟ — دەدى.
— قالاي؟ — دەدى گۇلنار، «جالعىز اتپەن قالاي بارامىز» دەگەن ويمەن.
— مەن ات جەگىپ كەلەيىن.
— سالت اتقا دا مىنە الام، — دەدى گۇلنار كۇلىپ، — جۋىردا داۋلەتتى ىزدەپ ورال تاۋىنا باردىم عوي. ونىڭ گوسپيتال! بيىكتە ەكەن، سوعان سالت اتپەن-اق شىقتىم.
— سەن سالت اتقا مىنە الساڭ مەن جاياۋ جۇرەيىن.
گۇلناردى سامارقان اتىنا مىنگىزدى دە، ءوزى جاياۋ ءجۇرىپ وتىردى. اتتىڭ اسا جايلى جانە ۇتىمدى اياڭ-جورعاسى بار ەكەن، سول جۇرىسىمەن ەنتەلەي باسقان اتتان سامارقان قالىسپادى. مۇنداي اياڭشىل ادامدى گۇلناردىڭ ءبىرىنشى كورۋى!..
ولار المالىقتىڭ شەتىنە شىعا بەرگەندە تاڭ سىبىرلەي باستادى. گۇلناردىڭ كەزىنە الدارىندا جوتا سياقتانعان ءبىر ۇزىنشا قىرقا شالىنا كەتتى. كەيبىر كۇندەرى، تان، وسىنداي بوپ اتىپ كەلە جاتقاندا، ءدال وسىنداي بوپ، كوكجيەكتى جاعالاي شوگە قوياتىن قالىڭ بۇلت بولۋشى ەدى. جوتانى «سو بولار ما؟» دەپ جورىعان گۇلنار سامارقاننان سۇراپ ەدى:
— كوتەرمە عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— «كوتەرمەڭىز» نە؟
— ۇمىتىپ قالعانىڭ با، «كوتەرمە» دەپ «دامبانى» ايتپاي ما وسى ەل؟
سامارقان گۇلناردى كوتەرمەنىڭ سالىنۋ تاريحىمەن تانىستىرىپ ءوتتى.
— بيىكتىگى قانشا؟ — دەپ سۇرادى گۇلنار، كوتەرمەنىڭ يىعىنا شىققاندا.
— التى مەتر. اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ەسەبىنشە ءالى دە بيىكتەتە ءتۇسۋ كەرەك، ءبىراق وعان مۇمكىندىك جوق: وسى كوتەرمەنىڭ ءوزىن ءۇش-تورت مىڭ كىسى جابىلىپ، قانشا مەحانيزم كۇشى قوسىلىپ تورت-بەس ايدا ارەڭ ءبىتىردى. اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ۇسىنىسىن قابىلداسا، ءالى دە سونشا كۇش بەس-التى اي جۇمىس ىستەۋ كەرەك. وعان ۋاقىت قايدا؟ كىسى قايدا؟
گۇلنار اتىنىن، باسىن تارتتى دا، بىلاي دا الىسى-جاقىنى ايقىن كورىنگەن كەڭ ولكەنى، ودان دا بيىكتەن شولعىسى كەلگەندەي، ساۋ اياعىن ۇزەڭگىگە تىرەي، ات ۇستىندە كوتەرىلدى. قارى كەتىپ بولعان سىرداريا ولكەسى بۇل كەزدە ادەمى ءبىر بەينەمەن قوڭىرسىپ، سول ماڭايدا ارالاسا وسكەن شەڭگەل، جيدە، سەكسەۋىلدەر، ەكپىندى جەلمەن تەڭسەلىپ تولقىندانىپ تۇر ەكەن.
گۇلنار كىلت بۇرىلىپ، جالت قاراپ ەدى، بايجان تەرىس اينالدى دا، تۇقىراڭداپ ىسىنە كىرىستى.
— گۇلنار عوي، مىناۋ؟! — دەستى ەكى-ۇش ادام...
قىسقا-قىسقا اماندىقتان كەيىن بايجان دا، وزگەلەر دە جۇمىستارىنا كىرىسىپ، گۇلنارمەن ولار ساسكەلىك استىڭ كەزىندە عانا سويلەسۋگە ۋاقىت تاپتى. قىزىلوردادان اسىعىپ قايتارداعى سەزدەرىن بايجان گۇلنارعا قايتالاپ ايتىپ:
— سىڭبىرۋگە ۋاقىت جوق، گۇلىم، — دەدى، گۇلنارمەن ەكەۋىنىڭ الدىنداعى قاڭىلتىر تارەلكاعا سالعان كۇرىشتىڭ ىستىق بوتقاسىن، ۇلكەن تەمىر قاسىقپەن ۇرتىن تولتىرا اساي وتىرىپ، — كانالدى جۋىردا اشۋىمىز كەرەك، ول ءۇشىن ساعاسىن بەكىتىپ الۋىمىز كەرەك. داريانىڭ سۋى ءقازىر تەمەن، وسى كەزدە بەكىتىپ ۇلگەرمەسەك، ەرتەڭ سۋ تاسىعاندا بوي بەرمەيدى. سۋدىڭ تاسۋىنا دا، ساعانىڭ اشىلۋىنا دا ايلاپ ەمەس، كۇندەپ-اق ۋاقىت قالدى!
— بۇل ساعادان ءقاۋىپ جوق قوي ەندى؟
— جوق قوي دەيمىن. باسىنان اسىپ كەتپەسە، بۇل بەكىنىس سۋ جىبەرە قويمايدى.
— قىسقاسى، ساعا بەرىك بەكىلدى دەسەيشى!
— يا، بەرىك بەكىلدى!
ءۇشىنشى تاراۋ
جەڭىسكە شەيىن
قۇرىلىس جۇمىسىمەن تانىسقان گۇلنار، مۇنداعى ىستەردىڭ دە قيىندىعى مايداننان كەم ەمەسىن، جەتىستىككە يە بولۋ ءۇشىن مۇندا دا كەپ اقىل-ويلار سارپ بولاتىنىن كوزىمەن كوردى. وسىنداي اۋىر ىستەردەن قالجىراعان كەيبىر مينۋتتا بايجانعا اقىل بەرىپ دەمەۋ بولارلىق كىسى دە كوپ ەمەستىگىن اڭعاردى. قىزىلوردانىڭ گوسپيتالىندا قىزمەتكە قالۋعا بەكىنگەنىن، گۇلنار بايجانعا وسى ساتتە عانا ايتتى. بۇل كەڭەستىڭ ىشىندە بولعان ايبارشا بايجاننان دا ارتىق قۋانعان سياقتاندى.
— اپاتاي، — دەدى ول گۇلناردى قۇشاقتاي اپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، — رۋحاني شەشە كەرەك ەدى ماعان، سول شەشەم ءسىز بولىڭىز. مەن سىزگە، ەكەۋمىزدىڭ دە سۇيىكتى دوسىمىز — داۋلەت ماقتانىشپەن قارسى الارلىق ەڭبەك اتقارۋعا ۋادە بەرەيىن!.
بۇل حابارعا ءتاربيا دا ايبارشادان كەم قۋانعان جوق. ول ەندى، ۇيىندە تۇراتىن گۇلنار باحىتجاندى الىپ كەتەر دەپ جورىدى دا، ۇيرەنىپ قالعان ءسابيدى ءىشى قيماعانمەن، گۇلناردىڭ كەمتارلىعىن ەسكە الا كەلە، بەرۋگە بەكىندى، سوندىقتان، بالانى قولىندا بارىنشا دايارلاۋعا كىرىستى.
«گۇلنار كەپ قالدى!» دەپ ءبىر بالا سىربايدىن، ۇيىنە جۇگىرىپ كەلگەندە، ءتاربيا باحىتجاندى بەسىگىنە بولەگەلى جاتىر ەدى. ول كەزدە «ىڭگا» تارتۋعا، شاقىرساڭ سىقىلىقتاپ كۇلۋگە، كوزى قىزىققانىن ۇستاي الۋعا، ەڭبەكتەپ جۇرۋگە جاراپ قالعان باحىتجاندى، «گۇلنار كەپ قالدى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، ءتاربيا بەسىگىنەن سۋىرىپ الدى دا، ءتۇبىت شالىعا وراي، دالاعا الىپ شىقتى. ۇيدەن جۇرەگى تۋلاي شىققان ءتاربيا، ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان اسكەري كيىمدى گۇلناردىڭ شولاق اياعى مەن بالداعىن كەرگەندە، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى دە، بالانى ايبارشاعا ۇستاتا ساپ، ءوزى گۇلناردى باس ساپ، دالانى جاڭعىرىقتىرعان داۋىسپەن كورىستى. سو جىلاۋدىڭ ۇستىندە ول، داۋلەتتى دە، گۇلناردى دا قاتتى ساعىنعانىن، گۇلناردىڭ كەمتارلىققا ۇشىراۋىن قايعىرا تۇرا، جانى امان قالۋىنا قۋانىشىن جىر قىپ ايتىپ شىقتى.
ماۋقىن باسىپ، قۇشاعىن جازعان ءتاربيانىڭ كوزى، بەتىنەن سۇيۋگە ىڭعايلانعان گۇلناردىڭ كوزىنە تۇسسە، جاس شىقپاعان. مۇنىسىنا ىشتەي تاڭدانعان ءتاربيا، گۇلناردىڭ توڭازىعان ەكى بەتىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە:
— باقىتجاندى كوردىڭ بە؟ — دەپ، ايبارشادان الدى دا ۇسىندى.
ءتاربيانىڭ قاتتى جىلاعان داۋسىنان شوشىندى ما، الدە كوپتەن كورمەگەن شەشەسىن جاتىرقادى ما، گۇلنار: « كەلە عوي!» دەپ قولىن سوزعاندا، جىلامسىراعان باحىتجان كەيىن تىرمىستى.
— و نەسى، شەشەڭدى جاتىرقاپ؟! — دەپ ءتاربيا بالانى قورلاپ ۇستاتقىسى كەپ ەدى:
— جىلاتپا، اپا، — دەدى گۇلنار، — كوزى ۇيرەنگەن شەشە تۇرعاندا، جاتىرقاعان شەشەنى قايتسىن ول!..
— يىسكەيسىڭ بە، اڭساپ كەلدىڭ عوي؟
— اڭساۋعا قول دا تيگەن جوق، اپا! بۇل ءۇيى، تاربيەسى بار بالا عوي. ۇيىنەن، تاربيەسىنەن ايرىلعان بالالاردى ايتىڭىزشى!..
سوزدەرىن قاباق شىتا ايتقان گۇلناردىڭ ويىن اۋىرلاتقىسى كەلمەدى مە، الدە، دالادا ۇزاق تۇرۋدى ىڭعايسىز كوردى مە:
— ۇيگە بارايىق، قالقام! — دەدى ءتاربيا، — كوزى قانىققان سوڭ ءوزى دە ۇمتىلار. قانى تارتپاس دەيسىڭ بە!
شەشەسىن جاڭا عانا شىرامىتقان سياقتانىپ، بالا جىميدى دا، تالپىنىپ، يىعىنداعى پوگونىنا قولىن سوزدى. سو كەزدە گۇلنار ءتىپتى مەيىرلەنىپ كەتىپ، بوبەگىن بەتىنەن، موينىنان، جەلكەسىنەن، بىلەگىنەن سۇيە باستادى. ونىڭ بۇل قىلىعىن ەسىكتەن سىعالاپ كورگەن ءتاربيا، قىزعانۋدىڭ ورنىنا ەسىركەپ: «شىركىن، انا-اي!» دەدى دە كوزىنە جاس الدى؛ ءبىراق، انا مەن بالانىن، باقىتتى ساتتەرىنە بوگەت بولعىسى كەلمەي، ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ سىبدىرىن سەزدىرمەۋگە تىرىستى... سىربايدىڭ كىرگەن شاعى، گۇلنار ۇلىن ءسۇيۋ قۇمارىنان شىققانداي بوپ، تالپىنعان ءسابيدى ويناتىپ وتىرعان كوزى ەدى.
«باقىتتى ساتتەرىنە بوگەت بولدىم با» دەگەندەي، سىرباي ۇيگە كىرە بەرىپ كەيىن شەگىنىپ ەدى:
— اتا! — دەدى گۇلنار.
— ءيا، شىراعىم؟ — دەپ سىرباي توقتاي قالدى.
— كەلىڭىز، اتا!
— ءجۇدا كەيىن كەلەم عوي...
— كەلىڭىز! — دەدى گۇلنار، الگىدەن گورى دە وتىنگەن داۋىسپەن.
جاقىنداعان سىربايعا:
— وتىرىڭىز! — دەدى گۇلنار.
— قاسىنا وتىرىپ، «نە ايتاسىڭ، بالام» دەگەندەي كەسكىنمەن قاراعان سىربايعا:
— كەشىرىڭىز، اتا، — دەدى گۇلنار، — جاس تا بولسام، مەنىڭ دە اتىم «انا» عوي. انالىق مەيىرىمىم ۇستاپ كەتىپتى، اتا.
— ءجۇدا دۇرىس. بۇرىنعىلار ايتىپتى عوي: «بالام، بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ» دەپ. بالا دەگەن شىركىن ءجۇدا جاقسى عوي، بالام!.. ءيا، بالام، — دەدى سىرباي از كىدىرىپ، — جۇرمەك بوپ جاتىرمىز دەدى مە، بايجان؟
— ءيا، اتا. «جولاۋشى اقىسى جۇرسە ونەدى» دەيسىزدەر عوي وزدەرىڭىز. ايتەۋىر قىزىلوردا گوسپيتالىندا قالاتىن بولعان سوڭ، قىزمەتكە تەز جەتۋ كەرەك، سوعىس جاعدايى قىدىرۋدى كوتەرمەيدى. تەك داۋكەشتى كورگەنشە قامكوڭىل عوي دەپ، ءتاربيا اپايدىڭ عانا كوڭىلىن اۋلاپ كەتۋگە كەلدىم.
— جەڭىستەن كەيىن، اتا. سوندا عانا ارميا قاتارىنان بوسانام عوي.
— سونىمەن، بۇل نارەستە، جەڭىسكە شەيىن تۇرا بەرەدى دەسەيشى، بالام؟
— ءيا، اتا، جەڭىسكە شەيىن!..
ءتورتىنشى تاراۋ
باستالعان ساباقتار
سىرباي سول كۇنى قوناقتارىن تاعى قوندىردى دا، تۇنگى ماجىلىستە بىرگە بولعان ەستاي، جۇرت تاراعاندا، ناتاليا مەن ايبارشاعا ەرە قايتتى.
ناتاليا ەستايعا جولشىباي رايزونىڭ تاپسىرمالارىن، اسىرەسە سىرباي زۆەنوسىنىڭ بيىلعى ەگىس جوسپارىن تەز جاساپ اكەپ بەرۋ تۋرالى تاپسىرمالارىن ايتا كەپ، قاشان سويلەسۋدى سۇراپ ەدى:
— بۇگىن كەش بوپ قالدى عوي، — دەستى ەستاي.
— ەندى قاشان؟
— ءسىز ەرتە وياناسىز با؟
— ءوزىڭىز شە؟
— كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلىنە كەپ ۇيىقتاۋعا بولمايدى.
— اركىم ءوز قىزمەتىندە پرەدسەداتەل دە، — دەدى ناتاليا. — كەل دەگەن ساعاتىڭىزدا بارايىن.
— داريانىڭ ءبىر تۇبەگىندە قويلار جاتىر ەدى! — دەدى ەستاي، — سولار ارامزا تۋا باستادى دەگەن حابار كەلدى؛ بالا-شاعادان، ايەلدەردەن قويعان شاباندار، كۇز قوشقاردى بەتىمەن جىبەرسە كەرەك. ەندى تۋعان قوزىلاردى ولتىرۋگە بولمايدى. سول جاققا ءقازىر اتتانام دا، قاجەتتى شارالاردى قولدانىپ، تاڭ بىلىنە قايتىپ كەلەم.
— ودان قايتقان سوڭ تىنىعاتىن بولارسىز؟ — دەدى ناتاليا.
— مەن سوعىستا بولعان كىسىمىن عوي، — دەدى ەستاي، — سوندا داعدىلانىپ قالسام كەرەك، مىزعىسام-اق ۇيقىم قانىپ قالادى؛ كەيدە، ات ۇستىندە كەلە جاتىپ قالعىسام دا تىڭايىپ قالام. يلانساڭىز، كولحوزعا باستىق بولعالى توسەك ساپ ۇيىقتاعان كىسى ەمەسپىن. قالاي ۇيىقتايسىڭ: بۇل، مالدى كولحوز، ونىڭ ءبىر بولەگى — ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەگى تەلكولدە، مىنا جاعى — ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قىزىلقۇمدا، ءبىر جۇيەسى داريا بويىندا. قىس اياعى قاتتىلاۋ بولدى بيىل. مالدار جۇدەۋ. ولاردى ءولتىرىپ الماۋدىڭ شاراسى از جۇمىس ەمەس. جۋىردا «تەلكولگە.» قالىڭ قار جاۋىپ قاپ، ارىق-تۇراققا ءشوپتى سامولەتپەن جەتكىزدىك.
— قيىن جۇمىس ول، — دەدى ايبارشا.
— . كوكتەم ەگىسىنە دايارلىق وڭاي بوپ پا، — دەدى ەستاي. — متس باستىقتارىنىڭ سالاقتىعىنان جانە سوعىس ارەكەتىنە بايلانىستى، كەيبىر كەرەكتى سايماندارى تابىلماعاندىقتان، بىرنەشە تراكتور تۇرىپ قالاتىن ءقاۋپى بار. ءبىزدىڭ كولحوزعا جالعىز-اق، ەسكىلەۋ «ۋنيۆەرسال» تيەدى دەسەدى.
— وعان كونگەم جوق، — دەدى ايبارشا، — ديرەكتورمەن داۋلاسىپ وتىرىپ ءبىر الىپ بەلگىلەپ كەتتىم. ەسكىلەۋ ماشينا، ءبىراق رەمونتى جاقسى ىستەلگەن.
— ونىڭ جاقسى بولعان ەكەن، ءبىراق، جانارمايى جەتسە. سوعىس الەگىنەن، بيىل شاعىن بولاتىن ءتۇرى بار عوي.
— كەزىندە كورەرمىز ونى، — دەدى ايبارشا.
— وتكەن جىل بۇل كولحوز 375 گەكتار ەگىن سەپكەن ەكەن، — دەدى ەستاي، — بيىل ەگىس جوسپارى 450 گەكتار، سونى تۇگەل سەۋىپ شىعۋىمىز كەرەك، وعان كۇز دايارلاعان پار 80-اق گەكتار. كۇزگى ەگىستەن ون ءبىر-اق گەكتار سەبىلگەن، وزگەسىنىڭ ءبارى كوكتەمدىك ەگىس، سونىڭ 150 گەكتارى كۇرىش بولۋعا ءتيىستى، ونىڭ جەرى دە، تۇقىمى دا جەتپەيدى. وسىنشا جۇمىستىڭ اراسىندا كىسى قالايشا توسەك ساپ ۇيىقتاپ جاتادى؟..
— وسى اۋىر جۇمىسقا ريزالاسقان ءوزىڭىز عوي، — دەدى ايبارشا.
— « ارينە، ءوزىم، — دەدى ەستاي، — ءبىز ىستەمەگەندە كىم ىستەيدى، تىلدىڭ جۇمىسىن؟ مەنىڭ ەركىمە سالسا، مۇنىن، ءبارىن قويىپ مايدانعا كەتەر ەم، وعان قول كەمتار!..
سوڭعى ءسوزىن كۇرسىنە ايتقان ەستايدىڭ حالىنە ورتاقتاسقانداي، ەكى قىز ونىڭ كوڭىلىن جادىراتۋ ماقساتىمەن قالجىڭدار ايتا باستاعاندا، ولار اجىراساتىن جەرگە كەپ قالدى.
— ال، قارىنداستار، — دەدى ەستاي، — مەن ەندى ۇيگە بۇرىلىپ دا اتتانام. ەرتە ورالارمىن.
مىسالى قاي كەزدە؟ — دەدى ايبارشا. مىسالى ما؟ — دەپ ەستاي از كىدىردى دە، — تاڭدا — دەدى.
— «قامقورلىعىڭا ءتاڭىر جارىلقاسىن، اتا!» دەپ؛ «جالعىزىڭ امان كەلسىن، يگىلىگىن كور!» دەپ؛ «مەن ساعان ماسىل بولماسپىن، اتا، ۇيرەنگەنشە اياماي جۇمسا، ۇيرەنگەن. وڭ ءوزىم دە قۇلاق قاقتىرماسپىن» دەپ؛ وسىنىڭ ءبارىن جىلاپ وتىرىپ ايتىپ، ءجۇدا جۇيكەمدى بوساتقانى!
— وندا راس، اقىلدى كىسى ەكەن، — دەدى ەستاي، — زۆەنومىزدىڭ مىقتى كىسىسىنىڭ بىرەۋى بولادى بۇل. تاعى ءبىر مىقتى كىسى تابايىن با سىزگە؟
— كىم ول؟
— ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنىڭىز.
— ءسىزدىڭ ۇيدەگى كەلىن؟! — دەدى سىرباي تاڭدانعان داۋىسپەن.
ولايشا تاڭدانۋى — ەستايدى ەتكەن جاز ءبىر قىزعا ۇيلەنىپتى دەپ ەستىگەنمەن، كەسكىنىن كورگەن جوق ەدى، كىم ەكەنىن بىلمەيتىن ەدى.
— يە، كەلىنىڭىز، — دەدى ەستاي كۇلىمسىرەگەن كەسكىنمەن، — ماقتا گۇل، ءوزىم «گۇلىن» قويىپ «ماقتاسىن» عانا ايتام. ورتان قولداي مىقتى كەلىنشەك، اناۋ-مىناۋ جىگىتىڭدى ۇستاسا كەتسە الىپ ۇراتىن. ءسىزدىڭ زۆەنوڭىزدىڭ بۇرىنعى ادامدارىنان ۇشەۋى بالا عوي. ولار دا جۇرە بەرسىن، ءبىراق، مىنا ەكى كەلىنشەك تە قوسىلسىن، سوندا زۆەنوڭىز ادام كۇشى جاعىنان تولىق بولادى.
— ماقتا كەلىن كونە مە وعان؟ — دەدى سىرباي.
— كوندىرىپ قويدىم.
— ءجۇدا جاقسى.
جولدارى ايرىلار جەردە، سىرباي:
— قوناقتار جينالا تۋرا ءبىزدىڭ ۇيگە كەل، كەلىندى ەرتە كەل، داستارقانداس بول، — دەپ داعدىلى سىپايىلىعىن ايتىپ ەدى:
— راحمەت، اتا، كەڭسەدە جۇمىسىم بار ەدى، — دەپ رۇقسات الدى.
ەستاي كولحوز باسقارماسىنىڭ كەڭسەسىنە بەتتەگەن كەزدە، كوكتىڭ شىعىس جاق جيەگىن، شىعار كۇننىڭ ساۋلەسى توتىنىڭ قاناتىنداي تۇستەرمەن قۇلپىرتا بوياي باستادى. سو كەزدە كۇنگەي جاقتان قوڭىرجاي سامال دا ەسە قاپ، تاڭعا جاقىنداعان مەزگىلدەن ەسىنەتە باستاعان ەستايدىڭ ۇيقىسى اشىلىپ، بويى سەرگەكتەنىپ كەتتى.
«قىزدار قايدا ەكەن؟ — دەپ ويلادى ول، ناتاليا مەن ايبارشا تۋرالى، — ۇيلەرىندە مە ەكەن، كەڭسەگە كەلدى مە ەكەن؟»
قىزدار كەڭسەگە تاڭ الا-كوبە بولا باستاعان كەزدە-اق كەلگەن ەدى. كەڭسەنىڭ كۇتۋشى ايەلىنەن ەستايدىڭ كەلمەگەنىن ەستىگەن ولار، سوندا كۇتپەك بوپ، كەڭسەنىڭ ەسىگىن اشتىردى.
كەڭسە كولحوزدىق كلۋبتىڭ ىشىندە بولاتىن. كولحوزدىڭ ورتالىعىنداعى الاپقا سالىنعان، قابىرعالارى قام كەسەكتەن قالانعان، سوعىس سالدارىنان توبەسى قاڭىلتىرمەن ەمەس، بۋىلعان قامىسپەن عانا جابىلعان، ساكىسى مەن توبەسىنە تاقتاي توسەلگەن ۇزىنشالاۋ بۇل ءۇيدىڭ ىشىنە كىرسەڭ، ۇزىن كوريدوردىڭ ون، جاعىندا كولحوزدىق مەكەمەلەردىڭ كەڭسەسىنە ارنالعان بولمەلەردىڭ ەسىكتەرى كەتەتىن دە، سول قولداعى ىشكى ۇزىن قابىرعادا ەكى ەسىك تۇراتىن؛ مۇنىن، ءبىرى — كلۋبتىڭ زالىنا، ءبىرى — ساحناسىنا كىرەتىن ەسىك.
قىزدار كلۋبتىڭ عانا ەسىگىن اشتىردى، ويتكەنى، كۇتۋشى ايەلدىڭ ايتۋىنشا، «ەرتەڭ كولحوزشىلاردىڭ جينالىسى بولادى» دەپ، ەستاي وتكەن ءتۇن كلۋبتىڭ پەشتەرىن جاقتىرىپ قويعان ەكەن.
ءۇي ءىشى ساۋلەلەنىپ قالعاندىقتان، قىزدار كلۋبقا شام جاقتىرعان جوق.
قىزدار توڭىرەگىن شولسا، كورمەگەن سوڭعى بىرەر ايدىڭ ىشىندە، كلۋب بۇرىنعىسىنان الدەقايدا تۇزەلىپ، سالتاناتتان قاپتى: بۇرىن قارا-قوجالاق كىر بوپ تۇراتىن قابىرعالار اقپەن سىلانىپ، سوعىسقا جانە شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىنە ارنالعان ءتۇرلى پلاكاتتار ءىلىنىپتى؛ ساكى ءقازىر اپپاق بوپ جۋىلعان، سكامەيكالار قاز-قاتار قويىلعان، توبەگە ءۇش جەردەن كەروسيننىڭ اسپا شامى ىلىنگەن، بۇرىن كىردەن تۇراتىن اق شىمىلدىق ءقازىر وزگەرىپ، ونىڭ ساحنانىڭ ءبىر بۇيىرىنە قاراي سىرىلعان جاڭا شىمىلدىق قۇرىلعان. قابىرعالارىن ءار بوياۋلى اشەكەيلەگەن ساحنانىڭ تورىندە، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مال شارۋاشىلىق جونىندەگى اۋىسپالى تۋى مەن كولحوزدىڭ ءوز تۋى قاتار ىلىنگەن، ەكى تۋدىڭ ورتالىعىندا لەنيننىڭ پورترەتى.
— ەستۋىمشە، — دەدى ول، — كولحوزشىلاردىڭ جۋىردا بولعان جينالىسىندا ەستاي اعاي وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، بيىل ورتالىققا ءۇش گەكتار كاپۋستا وتىرعىزباق بولعان، ودان كەيىن ،ءۇي يەسى ايەلدەردىڭ ءماسليحاتىن شاقىرىپ، مۇمكىنشىلىگى بارلارىنا، جەكە مەنشىگىندەگى وگورودتارىنا كاپۋستا وتىرعىزۋدى وتىنگەن، كوبى مۇنى ماقۇلداعان...
— ەتو زامەچاتەلنو! — دەدى ناتاليا.
— بۇل قۋانارلىق ءىس. ءبىراق، سول كاپۋستا ەگەتىندەردىڭ كوبىندە تاجىريبە جوق، سوندىقتان، ەڭبەگى ەش بوپ جۇرمەسە يە قىلسىن!..
— نەگە ەش بولادى، — دەدى ناتاليا، — مەن شە؟.. تەك، ەكسىن وزدەرى، مەن ولارعا قالاي ۇيرەتەر ەكەم، جاقسى شىعارۋدى!.. ۆەد ەتو — ناشە ۋكراينسكوە دەلو!..
— وتە جاقسى بولار ەدى ول.
كلۋب ءىشىن تۇگەل شولعان ەكى قىز، تاڭنىڭ ءتۇرلى كوركەم بوياۋىمەن قۇلپىرا باستاعان شىعىسقا تەرەزەدەن قاراپ، تاماشالاپ تۇرعاندا، سالت مىنگەن ەستاي كولدەنەڭدەپ وتە بەردى.
— شىعىپ قارسى الايىق، — دەدى ناتاليا.
— بولسىن.
ەكەۋى قولتىقتاسىپ ەسىككە قاراي جونەلە بەرگەندە:
— وتە ىنتالى كىسى، — دەدى ايبارشا، — كانال قۇرىلىسىندا دا كوپشىلىككە ىسىمەن جاعىپ جاقسى باسقارىپ ەدى، كولحوزعا دا جامان باستىق بولماس دەيمىن.
— مەن دە سولاي ويلايمىن.
قىزدار مەن ەستاي ناق ەسىكتىڭ اۋزىندا جولىعىستى.
— ۋادەلى كەزدەن كەشىكتىڭىز، اعاي، — دەدى ناتاليا قولداسىپ امانداسقاننان كەيىن قالجىڭدى كەسكىنمەن.
— ءوزى كەشىكپەگەن بولار، جەڭگەي بوگەگەن بولار، — دەدى ايبارشا.
— سىزدەردى مەن كۇيەۋگە بەرەرمىن دە، كىمنىڭ كەشىككەنىن سودان كەيىن كورەرمىن، — دەپ قالجىڭعا قالجىڭمەن جاۋاپ بەرگەن ەستاي كلۋبقا كىردى. قىزدار سوڭىنان ەردى.
كابينەتىنىڭ كىلتى ەستايدىڭ قالتاسىندا ەكەن، سونىمەن ول ەسىگىن اشتى دا:
— وتىنەم! — دەدى قىزدارعا جول ۇسىنىپ.
كابينەتتى قىزدار جاقسى بىلەدى. ماساقباي كلۋبتى سالاق ۇستاعانمەن، كابينەتىن ەتە ساندەپ، تەرەزەلەرى مەن ەسىگىنە كوك بارقىتتان پەردە قۇرعىزعان، ورىندىقتارىن، ستولىن ادەيى الماتىعا بارىپ، مەبەلدەر دۇكەنىنەن تاڭداپ اكەلگەن. ءوزى وتىراتىن ستولدىڭ الدىنا ۇزىنشا ستول قويدىرىپ، ۇستىنە جاسىل شۇعا جاپتىرعان. قابىرعالارعا كوسەمدەردىڭ كوركەم جاسالعان پورترەتتەرىن ىلدىرگەن. بۇل كولحوزدا ءالى ەلەكتر ستانسياسى سالىنباعانمەن، كابينەتتىڭ توبەسىنە ول سالپىنشاعى، اشەكەيى كەپ ليۋسترا ىلدىرگەن.
ەستايعا ەرە كىرگەن قىزدار كابينەتتى كەزدەرىمەن شولسا، سالتاناتى بۇرىنعى قالپىندا ەكەن.
— «زا كرۋگلىم ستولوم...» دەگەندەي، اقىلداسىپ الاتىن شارۋامىز بار عوي، القا-قوتان وتىرايىق، — دەپ، ەستاي قىزدارعا ۇزىنشا ستولدىڭ ەكى جاعىنان ورىن نۇسقادى دا، ءوزى باس جاعىنا وتىردى.
— ءسىز وسى جوندە، سو كىسىمەن سويلەسىپ جۇرەتىن ەدىڭىز عوي؟ — دەدى ايبارشا.
— سىرەكەڭمەن دەيسىڭ بە؟
— ءيا.
— سويلەستىم. قۇرىلىس باسىندا. ول ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. سونىمەن، قىسقاسى، پارتيا ۇيىمى ويداعىداي ءىس جۇرگىزە الماعان سوڭ، كولحوزداعى قوعامدىق ىستەر سالاقتىققا سالىنىپ، بىتىراپ كەتكەن؛ ايتپەسە، بۇل كولحوزشىلاردىڭ ۇيىمشىلدىعى دا جاقسى.
— قازىرگى پارتورگ كىم ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ناتاليا.
— بۇرىن توعىز كوممۋنيست بار ەكەن بۇل كولحوزدا، — دەپ جاۋاپ بەردى ەستاي، — ونىڭ التاۋ مايدانعا كەتكەن. قالعان ءۇش كوممۋنيستىڭ بىرەۋى — قوي فەرماسىندا شابان، ەندى بىرەۋى — استىق سارايىنىڭ كىلتشىسى، قازىرگى سول...
— باتيا اپاي ما؟ — دەپ سۇرادى ايبارشا.
— سول كىسى، — دەدى ەستاي دەمىن اۋىر اپ.
— شالا ساۋاتتى كىسى عوي ول.
— ءيا! — دەدى ەستاي، — شالا ساۋاتتى جانە جاسى كەپ قالعان ايەل!.. سونىمەن، قىسقاسى، بۇل كولحوزدا جۇمىستى ءتيىستى ساتىسىنا كوتەرەمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن پارتيا جۇمىسىن جانە كومسومول جۇمىسىن جولعا قويۋ كەرەك. ول ءۇشىن الدىڭعى قاتارداعى كولحوزشىلاردى پارتيا قاتارىنا تارتۋ كەرەك.
— دۇرىس! — دەدى ناتاليا، — پارتورگ كىم بولادى، سوندا؟
— سەن! — دەدى ەستاي جىميىپ.
— مەن؟!. قالاي؟.. مەن كانديدات ەمەسپىن بە؟..
— ەندەشە — ايبارشا! — دەدى ەستاي جىميا ءتۇسىپ.
— قالاي؟ — دەدى ايبارشا! — مەن ءالى پارتيادا جوقپىن عوي.
— بار بولمايسىڭ با؟
— ارينە، بولام. ناتاشادان قالام با مەن؟
— تالاسىڭ با، تىلەگىڭ بە؟ — دەدى ناتاليا.
— تىلەگىم بولادى دا.
— وندا ارىزىڭدى بەرەسىڭ دە، — دەدى ەستاي.
— بەرەم، — دەدى ايبارشا، — بۇگىن-اق جازايىن. ءبىراق، كىمگە؟
— «كىمگە» قالاي؟ ۇيىمعا. بەرەسىڭ دە ارىزدى.
— وعان دا قارايىق. ءبىراق، كوزبەن كورىپ الماي دا بولماس، — دەدى ناتاليا، — ويتكەنى قانشا ءدال دەگەنمەن، جەردىڭ قاعازداعى پلانى مەن تابيعات قۇرىلىسىنىڭ اراسىندا ايىرما بولا بەرەدى. سونى دۇرىستاپ ۇعۋ ءۇشىن، كوزبەن شولىپ، بار جاعدايىمەن تانىسىپ العان ءجون. بىرەر كۇن كەشىككەنىمىزدىڭ وقاسى بولماس. ۋاقىت ءالى بار. ءىس جوسپارىن جەردى كورىپ اپ جاساعانىمىز ءجون بولار.
— مەن دە سونى ماقۇلدايمىن، — دەدى ايبارشا.
ەستاي از ويلاندى دا:
— بولسىن وندا، — دەدى، — ءبىراق كەشىكپەيىك، ايبارشا. قوناقتارىن، اتتانا سالىسىمەن ءبىز دە اتتانايىق. سىرەكەڭدى الا كەتەيىك، ويتكەنى جەر مولشەرىن سول كىسى عانا جاقسى بىلەدى.
ايبارشا كەتە، ەستاي كوڭىلىندە تۇيتكىل بوپ جۇرەتىن ءبىر ماسەلەنى ناتاليادان وڭاشادا سۇراپ العىسى كەلدى، ول اگروتەحنيكا ماسەلەسى، اسىرەسە جەردى وڭدەۋ ماسەلەسى. نەگە سۇراۋ سەبەبىن ناتاليادان جاسىرعان جوق.
— سەن كەشىرىم ەت، ناتاليا وستاپوۆنا، — دەدى ول ايبارشا ەسىكتەن شىعا، — ەڭ الدىمەن، مەن سەنى «سەن» دەپ كەتتىم. جاقىن كورەتىن كىسىنى «ءسىز» دەۋ» سالتىمدا جوق ەدى.
— پوجالۋيستا، پوجالۋيستا! — دەدى ناتاليا.
— ەكىنشى ايتايىن دەگەنىم — مەن وسى كولحوزعا پرەدسەداتەل بولدىم عوي. بۇرىن كولحوزدى باسقارعان تاجريبەم جوق، سونىمدى رايكومعا ايتىپ ەم، «ءىس ۇستىندە ۇيرەنەسىڭ» دەپ بولمادى. مىنە، مەن ەندى پرەدسەداتەلمىن. پرەدسەداتەل بولۋ — كولحوز شارۋاسىن ءبىلىپ باسقارۋ دەگەن ءسوز.
— ارينە.
— ال، مەن كوپ جۇمىستى بىلمەيمىن. مىسالى، سەن بىلەتىن اگروتەحنيكانى، ونىڭ كوپ وقىپ بارىپ تۇسىنەتىن عىلىم ەكەنىن بىلەم. دەگەنمەن، ءتۇسىنۋىم كەرەك قوي، جاسىراتىنى جوق، مەن ءالسىز. سىزدەن وسى تۋرالى مالىمەتتەر العىم كەلەدى. ارينە، ءبىر كەزدە ەمەس، ءار كەزدە.
— سۇراڭىز! — دەدى ناتاليا.
— ەڭ الدىمەن بىلگىم كەلەتىنى — جەردى وڭدەۋ ماسەلەسى.
— ەگىستىك مادەنيەتتىڭ ءارقايسىسى ءارتۇرلى وڭدەۋدى تىلەيدى، سىزگە قايسىسىن ايتايىن؟ — دەدى ناتاليا.
— ەڭ الدىمەن كۇرىشتى.
— كۇرىشتى ەگەتىن جەردى وڭدەۋگە ءۇش ءتۇرلى ءدارى كەرەك دەگەندە، — دەدى ناتاليا، — ازوت، فوسفور، كاليي. ءبىر گەكتار جەرگە ءجۇز وتىز بەس كيلوگرامم ازوت، ءجۇز كيلوگرامم فوسفور، ءجۇز جيىرما بەس كيلوگرامم كاليي كەرەك.
— قايدان شىعاتىن ءدارى بۇلار؟ — دەدى ەستاي.
— «ازوت» دەگەن جالپى اتى، — دەدى ناتاليا، — ءدارىنىڭ «اممونيا» دەيدى، «اممياك» دەيدى...
وزگە اتى جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ەستاي مىنا سوزدەر ...قۇلاعىما ەرسىلەۋ ەستىلگەن سوڭ.
— ال، مىناۋ بوزعىل توپىراقتى سۋپەرفوسفات دەپ اتايدى، — دەدى ناتاليا، ەكىنشى قالتاسىنان سۋىرعان قاعازدى جازىپ، — ونى فوسفور دەيتىن . توپىراقتان جاسايدى. بۇل توپىراق، ءبىزدىڭ قيىر شىعىستا، اسىرەسە حيۆين تاۋلارىندا كوپ، جەر وڭدەۋگە قاجەت فوسفور، اپاتيت اتالاتىن كەننەن دە جاسالادى. نەمىستىڭ كريۋگەر دەيتىن ءبىر وقىمىستىسى، ءبىزدىڭ سوۆەت جەرىندەگى ءاپاتيتتى قۇنسىز دەپ دالەلدەمەك بولعان ەكەن، ءبىزدىڭ اكادەميك فەرسمان ونىڭ دالەلىن جوققا شىعاردى.
— سونىمەن، وسىلارىڭنىڭ پايداسىن ايتىڭىز!
— پايداسى: ەگىندى، اسىرەسە كۇرىشتى جاقسى ەسىرەدى. ءبىراق، وسىلاردى ارالاستىرىپ سەبۋ كەرەك. ەگەر جەكە سەپسە، پايدا ورنىنا زالالى بولادى. ماسەلەن، ازوتتىڭ ءوزىن عانا سەپسە، كۇرىشتىڭ ساباعى زورايا بەرەدى دە، باسى كەش ءدان تارتادى جانە وسكەننەن سوڭ قۇلاعىش بولادى. فوسفور ەسكى جەرگە بولماسا، جاڭا جەرگە ءوز بەتىمەن ەن، بەرمەيدى. كاليي دە سونداي. سونىمەن، قىسقاسى، الگى دارىلەردى ەگىنگە ارالاستىرىپ سەبەمىز جانە ءبىر رەت ەمەس، ءۇش رەت سەبەمىز: تۇقىم شاشاردا، ەگىندى ءبىرىنشى وتاعاندا، ەگىندى ەكىنشى وتاعاندا...
ولاردىڭ ءسوزىن ماناعى كەلگەن بالانىڭ تاعى دا كەلۋى ءبولدى.
— ءيا؟ — دەگەن ەستايدىڭ سۇراۋىنا:
— ايبارشا جىبەردى، — دەدى بالا، — قوناقتار جۇرگەلى جاتىر، تەز كەلسىن دەدى.
— بارايىق، وندا، — دەپ ەستاي دا، وعان ەرە ناتاليا دا تۇرەگەلدى.
ورىندارىنان قوزعالاردا:
— ناتاشا! — دەدى ەستاي، — جاڭاعى ايتقاندارىڭ، مەنىڭ سەنەن وقيتىن ساباقتارىمنىڭ باسى، اياعىن جالعاستىرامىز ءالى.
— ارينە، — دەدى ناتاليا، — ءبىراق، مەنىڭ سىزدەن دە الاتىن ساباقتارىم بارىن ەستە تۇتىڭىز.
— مەندە قانداي ساباق بولۋى مۇمكىن؟
— ولاي دەۋىڭىز دۇرىس ەمەس. ەڭ زور ساباق — ءومىر. ايبارشا ەكەۋمىزگە قاراعاندا، ءسىز ومىردەن الدەقايدا كەپ وقىعان ادامسىز. سوندىقتان، ءبىزدىڭ سىزدەن دە الاتىن ساباعىمىز كوپ بولادى. ول ساباقتى ءبىز دە باستاپ قويعان سياقتىمىز.
— قالاي؟
— كەشەدەن بە»ءرى سىزدەن پايدالى كەپ ءسوز ەستىگەن جوقپىز با، سولار ساباق ەمەي نە، بىزدەرگە؟
— سولاي-اق بولسىن، — دەدى سىرباي ۇيىنە بارۋعا اسىققان ەستاي، — ءارقايسىمىز بىلگەن ساباعىمىزدى وزگەگە وقىتا بەرەيىك تە. بىر-بىرىمىزدەن ساباق الۋىمىزدىڭ باسى وسى بولسىن.
— يا سوگلاسنا.
بەسىنشى تاراۋ
باسقارما ماجىلىسىندە
باقىتجاندى ۇيىقتاتقاننان كەيىن، ءۇي شارۋاسىمەن ءبىراز اينالىسىپ تورگە تاستاعان جاستىقتى جاستانا جاڭا عانا قالعي بەرگەن ءتاربيا، ەسىك الدىندا گۇر ەتە قالعان ماشينانىڭ داۋسىنان شوشىپ ويانىپ، توسەكتەن باسىن كوتەرە تۇرەگەلدى.
بۇل كىم ەكەن؟ دەگەن وي كەپ كەتتى، ەسەڭگىرەۋى لەزدە باسىلعان ونىڭ ويىنا.
بۇقتىرىپ قويعان كەروسين لامپىنىڭ بىلتەسىن بۇراپ كوتەرگەنشە، الدەكىم ەسىك قاقتى.
ۇيىنە كەلگەن كىسىگە “كىمسىڭ” دەۋ ادەتىندە جوق ءتاربيا، جەڭىلدەۋ كيىمدەرىن ۇستىنە تەز ىلە ساپ، ەسكىلەۋ ءتۇبىت ءشالىسىن باسىنا وراي ساپ، ىلگەگى سالىنىپ تۇرعان اۋىز بولمەنىڭ ەسىگىن اشتى. قىسقى ىقشام كيىممەن الدەكىم كىرە بەرگەندە، ءتاربيا تانىماي بىرەر ادىم شەگىندى دە، كەسكىنىنە قادالا قاراعاندا تاني كەتىپ:
— ءوي، ءاناتول! — دەدى قۋانىشتى داۋىسپەن. ءتاربيانىڭ باسىنا اناتوليي كوندراتيەۆيچ تۋرالى ول ورىس، ءبىز قازاق دەگەن وي ەشۋاقىتتا كەلگەن ەمەس.
سويتكەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ويدا جوقتا كىرىپ كەلۋى ءتاربيا ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى.
— و، جەڭگەي! — دەي كىردى اناتوليي كوندراتيەۆيچ ەسىكتەن، تازا قازاق اكسەنتىمەن، — ۇيقىڭنان وياتتىق بىلەم، كورىسپەگەلى كوپ زامان، قولداسىپ امانداسامىز با، قۇشاقتاسىپ امانداسامىز با؟
ەكى قولىن بىردەي سوزعان اناتوليي كوندراتيەۆيچتى ءتاربيا قۇشاقتاي الار ەدى، ەگەر ونىڭ سوڭىنان بىرەۋ كىرە بەرمەسە. ونى ءتاربيا توسىرقاپ بارىپ تانىدى، سامارقان ەكەن. العاش تاني الماۋىنا ءتاربيا ايىپتى دا ەمەس ەدى: سامارقاننىڭ بۇرىن قىرىپ جۇرەتىن مۇرتى قارايىپ، قياقتانىپ ءوسىپ كەتىپتى.
قولداسىپ قانا امانداسقان اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءتاربياعا اسا كوڭىلدى كورىندى. راسىندا دا سولاي ەدى. بۇعان ءبىر سەبەپ — ارانىن اشقان اجالدىڭ اۋزىنان جالعىز قىزىنىڭ امان كەلۋى بولسا، ەكىنشى سەبەپ — الماتىدان جولى بوپ قايتۋى.
رەسپۋبليكا استاناسىنا ول پلوتينا قۇرىلىسىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءبىر ىڭعايلاپ بولىپ، جوسپارىن دا دولبارلاپ ءبىتىرىپ، ەندى، الداعى جازدا گەولوگيالىق سوڭعى جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە، بولاشاق پلوتينانىڭ ۋچاستوگىنە جۇمىسشىلار پوسەلكەسىن سالا باستاۋعا قاراجات سۇراۋ ءۇشىن جانە جاساعان ىستەرىن ماقۇلداۋ ءۇشىن بارعان. بۇل جوندە ونىڭ ءبىر قۋانىشى — حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ بيۋروسىندا تىڭدالعاندا، جاساپ اپارعان دولبارى جوسپاردىڭ نەگىزىنە الىنىپ قابىلدانۋى بولسا، ەكىنشى قۋانىشى — وسى بيۋرودا ونىڭ الداعى جازداعى جۇمىسىنا تابانى كۇرەكتەي بەس ميلليون سوم اقشا بەرىلدى...
بەس ميلليون سوم!.، جانە، مىناداي، ءاربىر تيىن ۇلى وتان سوعىسىنا ءبىر وق بوپ جاتقان كەزدە... سوعىس كەزىندە پايداعا اسا قويمايتىن بولاشاقتا عانا پايداسى بار قۇرىلىسقا ۇكىمەتتىڭ وسىنشا اقشا بوساتۋى نە دەگەن عاجاپ!..
ودان دا عاجابى — پارتيالىق، مەملەكەتتىك يا شارۋاشىلىق مەكەمەلەردىڭ قايسىسىنا بارسا دا، سوعىس قانشا اۋىر ءجۇرىپ جاتقانمەن، ەشبىر مەكەمەدە، ەشبىر قىزمەتكەردە ابىرجۋ جوق، ءبارى دە سالماقتى، سابىرلى، ويلى جۇمىستا!..
بۇل، ارينە، وتاننىڭ بولاشاعىنا، جاۋدى جەڭۋىنە، سوسياليستىك قۇرىلىستى ۇدەتە تۇسۋىنە، كوممۋنيزم قۇرۋىنا نىق سەنىمنىڭ بەلگىسى!..
اناتوليي كوندراتيەۆيچ تە مەكەنىنە سول سەنىممەن قايتتى جانە ۇكىمەت پەن پارتيا ورىندارىنا الداعى كۇزدە پلوتينا جوسپارىن اياقتاپ بولۋعا ۋادە بەرىپ قايتتى...
سىرباي ۇيىنە وسى زور قۋانىشىن دوسىنا ەستىرتكەلى جانە كانال قۇرىلىسىن كورگەلى كەلگەن بەتى ەدى...
— سىرەكەڭ ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، اماندىقتان كەيىن.
— باسقارمانىڭ جيىلىسى بولادى دەپ كەتكەن. كانە، تورگى بولمەگە كىرىڭدەر!..
— شەشىنىڭدەر، وتىرىڭدار! — دەدى ءتاربيا، تورگى بولمەگە كىرگەن قوناقتار تۇرەگەپ تۇرعان سوڭ.
سامارقان تورگە وتىرعاننان كەيىن، جولشىباي توڭىپ كەلگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ تورگى بولمەنىڭ بوساعا جاعىندا ەرسىلى-قارسىلى بىرەر رەت ءجۇرىپ ەدى، ۇستىنە ماساحانا قۇرعان كروۆاتتىڭ ۇستىندە بەرگى ءتۇرىپ قويعان. بەتى عانا كورىنىپ جاتقان ۇيقىداعى جاس بالاعا كوزى ءتۇستى. ءىشى جىلىپ كەتكەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، كوڭىلى جەتەكتەي تۇرا، كروۆاتقا جەتىپ بارعان جوق.
بۇل جينالىس ەڭ العاش كولحوز باسقارماسىنىڭ ءماجىلىسى بوپ اشىلماق ەدى. ەستايدىڭ ويى — بىرەر ساعاتتا باسقارما ءماجىلىسىن ەتكىزىپ اپ، سونىڭ ءىزىن شالا، كولحوزشىلاردىڭ جالپى جينالىسىن شاقىرىپ جىبەرمەك:
حابار وسىلاي ايتىلعانمەن، ىمىرت جابىلا جينالعان باسقارما مۇشەلەرىمەن قاباتتاسىپ، كولحوزشىلار دا كەپ قالدى. جانە، كەلگەندە اناۋ-مىناۋ كەلگەن جوق، جۇرۋگە جارامايتىن ءبىرلى-جارىمدى مۇگەدەكتەر بولماسا، تايلى-تاياعى قالماي تۇتاس كەلدى. كولحوز ورتالىعىندا جۋىردا ۇيىمداسقان بالالار ياسليىنە اپارىپ تاستاپ، جاس بالاسى بار ايەلدەر دە جينالىستان قالعان جوق.
مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرى مەن جوعارعى كلاستاردىڭ بالالارى سول كۇنگى جينالىستان كەيىن كولحوزشىلارعا سپەكتاكل كورسەتپەك ەدى. جۇرت ەرتەرەك جينالىپ قالعان سوڭ، ەستاي باسقارمانىڭ ءماجىلىسى بىتكەنشە سپەكتاكلدى ويناتا بەرمەك بوپ ەدى، پرەدسەداتەلدىڭ كابينەتكە جينالعان باسقارما مۇشەلەرىنە سىرباي ۇسىنىس جاسادى. اۋەلى ول، باسقارمادا جانە كولحوز جينالىسىندا نە ماسەلەلەر قارالۋىن سۇراپ الدى دا، ەكەۋىنىڭ ماسەلەسى ءبىر بولعاندىقتان:
— ءبىر باستىڭ جاعىن ەكى ايىرىپ قايتەمىز ءجۇدا، — دەدى باسقارما مۇشەلەرىنە، — مۇندا دا، وندا دا ايتىلاتىن ءسوز بىرەۋ بولعان سوڭ، ءبىر-اق وتكىزگەنىمىز دۇرىس ەمەس پە؟
— ول راس قوي، سىرەكە، ءبىراق، اۋەلى باسقارما مۇشەلەرى بوپ ءوزارا كەلىسىپ الاتىن كەيبىر ماسەلەلەر بار عوي، سولار تۋرالى ىنتىماققا كەلىپ الماي، كوپتىڭ تالقىسىنا تاستاۋىمىز ءجون بولا ما؟ — دەپ، ەستاي سىربايعا، ءوزارا كەلىسىمگە كەلە الماعان ءبىر سوزدەردى ەلەستەتىپ ەدى:
— ەل بۇزىلىپ، ەرتىس سوگىلەتىن نە بار ەدى سونشا؟ — دەدى سىرباي، بۇل ءسوزدى ۇناتپاي، — قايسىمىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىز دە ءجۇدا وسى كولحوزدىڭ قامى ەمەس پە؟ كوپشىلىك تەز ەمەس، ءجۇدا. «جاتپايدى قيسىق اعاش تەز قاسىندا» دەي مە؟ ءمىندى قاشان دا كوپشىلىك تەز كورەدى جانە تەز تۇزەيدى جانە ءبىزدىڭ ولارعا ايتاتىنىمىز — ءبىزدىڭ عانا جۇمىسىمىز ەمەس، وسى كولحوزشىلاردىڭ دا جۇمىسى. وزىندىك ىسكە، كوپشىلىك قاشان دا ءادىل. ەندەشە، ولاردان بۇگەتىن نە بار، ءجۇدا؟ ءوزىن، كوردىڭ بە، قانشا ادام جينالعانىن؟
ءبىرىنشى ماسەلە تۋرالى كوپشىلىك كۇتپەگەن ءبىر جاڭالىق شىقتى: جەمىس وتىرعىزاتىن بريگادانى باسقارۋ ءىسىن، تار توعايداعى دەتدومنىڭ قىزمەتكەرلەرى الىپتى، ولاردى راستايتىن دەتدومنىڭ ديرەكتورى انتونينا پورفيريەۆنا لاگودا ەكەن. وسى جينالىسقا قاتىناسقان انتونينا شىعىپ سويلەگەندە.
— جولداستار، بىزگە تاپسىرىلعان مىندەتتى ءىستى قالاي ورىنداۋدى بريگادا مۇشەلەرى بوپ ءوزارا تالقىلارمىز، وعان ءسىزدىڭ ۋاقىتتارىڭىزدى المايىن، — دەپ باستاپ، ون-جيىرما مينۋتتاي ۋاقىتتا، سوۆەت وتانىنداعى حالىقتار. دوستىعىنىڭ تاماشالىعىن، سونىڭ ايقىن ءبىر دالەلى — ۋكراينادان كەلگەن دەتدومعا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اسا زور قادىر-قۇرمەت جاساۋى ەكەنىن تىڭداۋشىلاردىڭ جانى تولقىندانارلىق لەپپەن ايتىپ شىقتى. كەي جەردە ءوزى دە كوزىنە جاس الىپ، كەيبىرەۋلەردى جىلاتتى دا. ءسوزىن ول:
— ءبىزدىڭ بريگادا مىندەتتى ءىسىن ارتىعىمەن ورىنداپ شىعۋىنا ۋادە بەرەدى! — دەپ دوعارىپ، كوپشىلىك شاپالاق ۇرعاننان كەيىن، بار داۋسىمەن:
— جاساسىن، حالىقتار دوستىعى! — دەپ ۇران شاقىردى دا، ءوزى تريبۋنادان جىلاپ ءتۇستى. زالدا وتىرعان ايەلدەردىڭ ءبىرازىنىڭ كوز جاسى سوندا اعىتىلدى.
سەزىمى اۋىرلاعان ەستاي، كوپشىلىككە:
— لاگودا جولداستىڭ ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارايىق پا؟ — دەپ ەدى:
— تۇسىندىك! — دەپ دۋ ەتە قالدى كوپشىلىك. ولار راس ەدى. انتونينا پورفيريەۆنا ۋكرايندىق اكسەنتپەن ورىسشا سويلەپ شىقسا دا، ورىستىڭ ءتىلىن شالا بىلەتىندەر، يا بىلمەيتىندەر، ونىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن جۇرەگىمەن ۇقتى.
«اعاش ەگۋ» دەگەننىڭ شىن ماعىناسىن كولحوزشىلار وسى جينالىستا ناتاليا بايانداپ، ايبارشا اۋدارعان سوزدەن ۇقتى. بۇرىن ولار جەمىس بەرەتىن اعاشتاردان باسقالارىن ساندىك ءۇشىن، نەمەسە كەرەك-جاراق ءۇشىن عانا ەگىلەدى دەپ ويلاسا، ەندى تىڭداسا — وزگە پايدالارىن قويا تۇرىپ، ونىڭ بۇل ارا ءۇشىن زور ءۇش پايداسى بار ەكەن:
ءبىرىنشى — ەگىندى جەلدەن قورعايدى. بۇل ماڭايعا تەرىسكەيدىڭ جەلى ەمەس، كۇنگەيدىڭ جەلى قاۋىپتى. تەرىسكەيدىڭ جەلى الىستاعى تەرىسكەيدىڭ ىزعارىن بۇل اراعا سو كۇيىندە جەتكىزە المايدى؛ ارقانىڭ كەن، دالاسىنان وتكەنشە، ىزعاردىڭ ءزارى سىنىپ، قۋاتى كەتىپ قالادى. كۇنگەيلىك جەلدىڭ قاۋىپتى بولاتىنى — ورتا ازيانىڭ ىستىعى بۇل ارانىن، ىرگەسىندە تۇر. ودان قوزعالعان جەل، جولىندا بوگەتى بولماعاندىقتان، تەز ارادا لاق ەتىپ كەپ قۇيىلا قالادى. ول قۇيىلسا، اق ەگىستى قۋارتىپ كەتەدى، كوك ەگىستى جىعىپ كەتەدى. سوندىقتان، ناتاليانىڭ ايتۋىنشا:
— ەگىندى جەدەل قورعاۋ ءۇشىن، اعاشتى ەگىستىك تالاپتاردىڭ اينالاسىنا دا ەگۋ كەرەك جانە قاۋىپتى جەل سو جاقتان كوبىرەك كەزدەسەتىندىكتەن، كۇنگەيگە كوپ ەگۋ كەرەك.
ەكىنشى — بۇل ماڭايدىڭ ەگىنى سۋارىلاتىندىقتان، جەرىنىڭ بەتى دىمقوستانىپ جاتادى. سول دىمقوس كۇننىڭ ىستىعىنا بۋلانىپ ۇشسا، جەردىڭ بەتى سورتاڭدانعان كەبىرگە اينالادى دا، سۋارعان-سۋارعاننىڭ اراسىندا قابىرشاقتانىپ قاتا بەرەدى. قاتقان قابىرشاق، ەگىستىكتىڭ ساباعىن قىسىپ، ەركىن بوي جازدىرمايدى. ەگىس تانابىن اينالا اعاش ەگىلسە، ءارى اۋانى جەلپىپ سالقىنداتىپ، ءارى كۇن ساۋلەسىن وزىنە كوبىرەك تارتىپ، ءارى ىستىق لەپكە سايا بولىپ، جەردىڭ بەتىن قابىرشاقتاندىرمايدى.
ءۇشىنشى — ەگىنى كوپ سۋارىلاتىن جەردىڭ ءبىرازى، سۋ قالىڭ سىڭگەندىكتەن سازعا اينالىپ كەتەتىنى ءمالىم. وسى سازدى قۇرعاتۋدا اعاشتىڭ پايداسى وراسان: جۋانداپ العان اعاش، سوتكەسىنە ءۇش مىڭ ليتردەي جەر استىنىڭ ىزاسىن بويىنا تارتىپ، كەرەگىن الادى دا، وزگەسىن بۋ قىپ ۇشىرادى؛ تىگىلگەن جاس شىبىقتىڭ ءوزى كۇنىنە 500 ليتر ىلعال تارتا الادى...
— «وزەكتى جانعا ءولىم بار» دەپتى. تراكتورىن، تولىپ جاتقان تەتىكپەن جۇرەتىن ماشينا. سونىڭ بىردەمەسى بۇزىلىپ قاپ كەسىر جاساماسا!
— مىنا سوعىس دۇنيەنى تاپشىلىققا اينالدىردى عوي، دىڭكەڭدى مايى جەتپەي قۇرتىپ جۇرمەسە!..
بۇل قاۋىپتى ايتقاندار وگىز، ات سياقتى كولىكتەردى پايدالانۋدى ۇسىنىپ ەدى، كولىك جىرتقان جەردىڭ شالعايلىعىن، تراكتورىنا سەنىمىن ايتا كەپ ايبارشا قارسى بولدى.
دەگەنمەن، كوپشىلىك تراكتور بۇزىلۋ ءقاۋپىن ويلاپ كولىكتەردى دايارلاپ وتىرۋعا قاۋلى الدى.
داۋ ناتاليانىڭ قوسىمشا بايانداماسىنان كوتەرىلىپ كەتتى. ونى باستاعان سىرباي. بۇل داۋ كەشە ات ۇستىندە باستالعان. جەر ارالاپ ءجۇرىپ كەڭەسكەندە، ناتاليانىڭ اگروتەحنيكالىق پلاندارىن ايبارشا مەن ەستايدىڭ اۋدارۋى ارقىلى ەستىپ الىپ، ۇناتقانىن قىسقاشا ايتا كەپ، ۇناتپاعانى تۋرالى:
— شىراعىم، مۇنداي داۋلى ماسەلەنى، سەن ءجۇدا جۇرت اراسىنا ازىرگە دابىرا قىلا كورمە؛ كەيىن ءوزارا ءتۇسىنىسىپ العان سوڭ ايتارسىڭ، — دەپ ەدى سىرباي. ول ارادا اشىپ جاۋاپ قايىرا قويماعان ناتاليا، سول ايتقاندارىن ودان دا اجارلاپ كولحوزدىڭ جينالىسىنا اكەپ قويىپ قالدى.
ناتاليانىڭ دالادا جاۋاپ قايتارماۋىنا سەبەپ — ونىڭ سوزىنە سىربايدىڭ ەلەۋسىزدەۋ قاراۋىن بايقاعاندىق ەدى.
راسىندا دا سىرباي ناتاليانى ماماندىق جاعىنان مەنسىنە قويعان جوق. اگروتەحنيكادان قاراڭعى ونىڭ ويىندا، ەگەر جەرى مەن سۋى كەلىسسە كۇرىش ەسىرۋ ءتاسىلىن، اياعىن تىك باسقان پەندەدە ەزىنەن ارتىق بىلەتىن جان بولۋعا ءتيىستى ەمەس. سوندىقتان، ناتاليانىڭ اگروتەحنيكا تۋرالى اڭگىمەلەرىن ول سول قۇلاعىمەن عانا تىڭداپ، ىقلاس قويعان جوق. اسىرەسە، جەردى دارى-دارمەكپەن وڭدەۋ تۋرالى اڭگىمەلەرىن تىڭداعان جوق.
«ەگىندى دارى-دارمەكپەن وڭدەيدى» دەگەن ءسوزدى سىربايدىڭ قۇلاعى بۇرىن دا شالعانمەن، ءدال ءوز كولحوزىنا ول «دارى-دارمەك» كەلە دە قويعان جوق ەدى؛ سىرتتان ەستىگەنگە سىرباي سەنە دە قويعان جوق ەدى. «جەرى، . سۋى كەلىسكەنمەن دە، ەگىندى شىعارۋ تەتىگى تاڭىرىدە» دەپ سەنەتىن ول، ساپ-ساۋ تابيعي جەردى دارىلەۋ ءىسىن ءتاڭىرى الدىندا كۇنا دا كورەتىن. سوندىقتان ول، ىلگەرىرەك جىلدارى ەگىس ورنىنا كون، توگۋگە دە قارسى بوپ، زورلاعانداي ارەڭ كونگەن.
كەڭگە سولاي قارايتىن سىربايدىڭ «دارى-دارمەك» دەگەنگە بويى جيىرىلا قالدى. دەگەنمەن، تۋرا قارسىلىق ايتۋعا ىڭعايسىزدانىپ، وزىنشە ديپلوماتيا جاساعان بوپ:
— شىراقتارىم، — دەدى ول ناتاليا مەن ونىڭ ءسوزىن اۋدارعان ەستايعا، — ماعان ءجۇدا ءبىر جىل عانا مۇرشا بەرىن،- دەر، ءدارى سەپپەي-اق قويىڭدار مەنىڭ تانابىما، ونى باسقا بىرەۋگە سەبىڭدەر، ءجۇدا سودان كەم ەگىن السام سوگىڭدەر مەنى، ايتپەسە، ينشاللا، كەم الا قويماسپىن.
— ءجۇدا قاي ءسوزىڭ ول؟ شەتكە شىعارعانىڭ مەن بولعانىم با؟ — دەپ سىرباي بايلانىسا كەتتى. اناۋ ادام:
— پايدالى دەپ وتىرعان ءىستى ايتۋ، شەتكە شىعارعان بولا ما ەكەن، سىرەكە-اۋ؟ — دەپ كەلە جاتىر ەدى:
— سەن تۇرا تۇرشى، ءجۇدا، قىستىرىلماي! — دەپ سىرباي توقتاتىپ قويدى دا، — دارى-دارمەگىنىڭ ءمانىن اقىلداسا جاتارمىز، — دەدى، كولحوزشىلاردىڭ الدىندا، جاڭا كەلگەن جاس مامانعا تىكتەن تىك قارسى كەلۋدى ىڭعايسىز كەرىپ، — ەكى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الايىق، مۇندا.
— اۋەلى مىنا كوتەرىلگەن ماسەلەنى اياقتاپ الايىق تا...
— ءسوزدى قىسقارتا سويلەۋ كەرەك، ءوزى...
— راس، ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارادى، وتىرا بەرەمىز بە وسىلاي؟..
— ەرتەڭ دە ءىس بار ەمەس پە؟.. — دەگەن سياقتى سوزدەر دۋىلداي قالدى.
سامارقان مەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ كلۋبقا وسى كەزدە كىردى.
كلۋبتىڭ ءىشى لىق تولا ادام ەكەن. توبەدەگى ەكى اسپا شام جاعىلعانمەن، كەروسينى، نەمەسە، بىلتەسى ناشار ما، زالداعى ساۋلە وتە كۇڭگىرت. بۇگىن پەشتىڭ جاعىلۋىنان، ءارى كوپ ادامنىڭ بۋىنان زال ىسىپ كەتىپ، كوپشىلىكتىڭ تىلەگىمەن ەسىكتەر اشىق تۇر.
سامارقان مەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ كىرگەنىن زالدى سىرەستىرە تولتىرعان كوپشىلىك ابايلاعان جوق. سوزگە بوگەت بولعىسى كەلمەگەن ولار، بوساعا جاقتاعى ءبىر توپ بالانىڭ اراسىنا قىستىرىلىپ وتىرا كەتتى. ولاردى تانىماعان كەيبىر بالالار، «كىم بۇلار؟» دەپ ءوزارا كۇڭكىلدەسەيىن دەپ ەدى، «ءسوز تىڭدايىق تا!» دەپ بىرەۋلەرى ۇناتپاعان سوڭ، كۇڭكىل دوعارىلدى.
دابىرلاعان كوپشىلىك جاي سوزىنە باسىلا قويماعان سوڭ، ەستاي ورنىنان تۇرەگەلدى دە، ۇلكەندىگى شىركەۋدىڭ كىشى-گىرىم قوڭىراۋىنداي تۇتقالى جەز قوڭىراۋدى قاڭعىرلاتا سوعىپ جىبەردى. ونى قىزىق كورگەندەي، بالالار «و-ھو!» دەپ دۋ ەتە قالعانمەن، قاڭعىرلاعان قوڭىراۋ زىقىسىن شىعارعانداي زال لەزدە تىنا قالدى.
— ۇيات ەمەس پە، بۇلارىڭ، ارانىڭ ۇياسىندا ىزىڭداپ؟ — دەدى ەستاي كوپشىلىككە. — داۋرىعۋمەن ءىس بىتە مە؟ تىڭداسىپ سويلەيىك تە!.. كوپ وتىرعانىمىز راس، — دەدى ول، ساحنانىڭ قابىرعاسىنداعى ساعاتقا قاراپ اپ، — كۇندە جينالۋعا ۋاقىت قايدا؟ ءبىر ايدا بولعان ءبىر جينالىس... بۇدان كەيىن ەگىندى سەۋىپ بىتىرمەي جينالمايمىز. اقىلداسىپ الاتىن جابدىق كوپ. شىداساڭدار. شۋلاسپاساق تەز بىتىرەمىز.
زالدان ءبىر قارت:
— بالا ارالاسقان جينالىستا بەرەكە بولۋشى ما ەدى، سولار كەپ شۋلايتىن، شىعارۋ كەرەك ەزدەرىن! — دەپ تۇرەگەپ ەدى:
— سابىرلا، اقساقال! — دەدى ەستاي. — وتىرىڭىز! (قارت وتىردى) — ەرىگىپ كەلگەن بالالار ما، قۋاتىن؟ — دەدى ەستاي، — جۇمىسشىلار ەمەس پە، ولار؟.. ءىس جوسپارىن ولاردىڭ دا تىڭداعىسى كەلمەي مە؟
ءبىر بالا:
— ءبىز ايدايتىن وگىزدى سو شالعا ايداتاتىن ەكەن، — دەپ كەلە جاتىر ەدى:
— قاراعىم، وتىر! — دەدى ەستاي، — «ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما؟» دەپتى. مەن ايتىپ تۇرمىن عوي سەنىڭ ءسوزىڭدى.
زال تىنعان سوڭ، ەستاي سىربايعا ءسوز بەردى.
ول ساحناداعى پرەزيديۋم ستولىنىڭ قاسىندا ەدى. مانا دا سول ارادان تۇرەگەپ سويلەگەن ەدى، ءقازىر دە سول ارادان كوتەرىلىپ:
— ەستاي شىراعىم، — دەدى — سىرباي، — ناتاشا قىزىما بەرەتىن سۇراۋلارىم بار، ەكەۋمىزگە دە دانەكەر بوپ، ءجۇدا ءتۇسىندىر سەن، — مەنىڭ قازاقشا وعان، ونىڭ ورىسشاسىن ماعان.
سىرباي — قونسا سول، ءجۇدا!.. سەپكەن تۇقىم لايدىڭ استىنا تەز ءتۇسۋ ءۇشىن، سەبەردەن بىرەر كۇن بۇرىن سالىنى سۋعا مالشىپ، اۋىرلاتىپ الامىز. ونى سۋعا سەپسەڭ تۇبىنە تەز جاتا قالادى، قۇرعاقتاي سەپسەڭ — ءبىراز قالقىپ بارىپ، دىمقوستانعان سوڭ بارىپ جاتادى.
ناتاليا — بىلەم ونى.
— سىرباي — ماقتاندى دەمە، قىزىم (زالدا وتىرعان كوپشىلىكتى قولىمەن نۇسقاپ)، مىنا وتىرعان كوپشىلىك كۋا، تۇقىمنىڭ تەگىس شاشىلۋىن، مەن ءجۇدا كەم تۇسىرمەيمىن.
كوپشىلىك (دۋ ەتە قاپ). راس، ونىسى!
سىرباي — تاعى ءبىر سۇراۋىم بار، قىزىم.
ناتاليا — ايتىڭىز.
سىرباي — ءبىر گەكتار جەرگە كۇرىشتەن قانشا تۇقىم سەبىلەدى؟
ناتاليا — سەكسەننەن ءجۇز كيلوعا دەيىن.
سىرباي — جازىپ قوي قاعازىڭا! (ناتاليا جازدى). ءاربىر ساباقتى باسىنداعى ساباققا ەڭ ازى — جيىرما، ءارى كەتسە سەكسەن-توقسان ءدال شىعا ما؟
ناتاليا — شىعادى.
سىرباي — جازىپ قوي (ناتاليا جازادى). ەندى ەسەپتە: ءبىز، مىسالى، ءبىر داننەن ورتا ەسەپپەن ون ساباقتان وسىرەيىك، ولاردىڭ باسىنا ورتا مولشەرمەن 40 داننەن شىقسىن، سوندا، ماناعى اتىز سوققانداعى الەتىن 20 كيلو داننەن وربۋگە مۇمكىنشىلىگى بار ءدان قانشا بولادى؟
ناتاليا (ەسەپتەپ). 40 سەنتنەر كۇرىش.
سىرباي مەن ناتاليانىڭ سۇراۋ-جاۋاپتارىنا كوڭىل قويا تىڭداپ وتىرعان كوپشىلىك دۋ كۇلىستى. كۇلكىنى قوڭىراۋدىڭ كۇشىمەن ارەڭ باسقان ەستاي:
— نەگە كۇلەسىڭدەر؟ — دەپ ەدى:
— كۇلمەگەندە، — دەدى زالدىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعان ءبىر موسقال ەركەك تۇرەگەپ، — شامادان ارتىق شىعىم بوپ كەتتى عوي، مىناۋ. ەگەر بۇل راس بولسا، ءجۇز كيلو تۇقىم سەپكەن گەكتاردان 200 سەنتنەر كۇرىش الاتىن بولعانىمىز با؟
— الامىز! — دەدى سىرباي.
— بولمايتىن شىعىم عوي بۇل! — دەپ داۋرىعا بەرگەن كوپشىلىكتىڭ ءۇنىن «بولادى!» دەگەن ءبىر جۋان داۋىس باسىپ كەتتى.
جۋان داۋىس كەيىنگى جاقتان شىققانعا كلۋبتاعى بار ادام جالت قاراسا، قىسقى ىقشام كيىمدى، زور دەنەلى بىرەۋ ىلگەرى سۇعىنىپ كەلەدى ەكەن. «كىم؟» دەپ سىبىرلاعان بىرەۋلەرگە، «ءاناتول عوي، مىناۋ!» دەپ جاۋاپ بەردى بىرەۋلەر.
ساحناعا تايانعان اناتوليي كوندراتيەۆيچتى سىرباي دا تاني كەتىپ، باسقىشقا ەرلەي بەرگەن وعان قولىن بەردى دە، ساحناعا تەز كوتەرىلۋىنە كومەكتەستى. ونىڭ ارتىن الا، ساحناعا سامارقان دا كوتەرىلدى.
— بولادى! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ نىق داۋىسپەن كلۋب ءىشىن كوزىمەن جاعالاي شولىپ. — سىرباي قارت پەن ناتاليا وستاپوۆنانىڭ سوزدەرىن مەن تۇگەل ەستىدىم. بولادى، ەكى ءجۇز سەنتنەر استىق الۋعا، ءبىر گەكتاردان، — دەدى ول، بەتىن سىربايعا بۇرىپ، — الاسىڭ، دوستىم، ءبىراق اگروتەحنيكانى تولىق قولدانساڭ!
— ماسەلە وسى جايدا ەدى، اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — دەدى ەستاي، قاسىنا كەپ، قولداسىپ، — سىرەكەڭدى كوندىرمەك ەك سوعان.
— نەمەنەگە؟ اگروتەحنيكاعا ما؟ كونبەي ءجۇر مە، بۇل كىسى؟
— بولىنگەنى بەسەۋ ەدى، سونىڭ ۇشەۋىن عانا يگەرىپ الۋعا كۇشىم جەتەتىن، سونى عانا سەبەم عوي دەيمىن.
— و قالاي بولادى، اقساقال؟ جوسپاردا بەسەۋ... — دەپ كەلە جاتقان ەستايدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ توقتاتتى دا:
— . ماسەلە ساندا ەمەس، ساپادا، — دەدى، — العاشقى جىلى جەر كولەمىنىڭ شاعىنى دا جاقسى. ال جەرگە كوپ كۇش توگىپ كورۋ كەرەك تە، جەردى دە، ەگۋشىلەرىن دە سىناۋ كەرەك، قانشا ءونىم بەرە الار ەكەن. سولاي ما، سىرەكە؟
— سولاي.
— ەندەشە، ەكى گەكتاردى اگروتەحنيكانىڭ جولىمەن ەسىر، ءبىر گەكتاردى ءوز ادىسىڭمەن ءوسىر، سوندا كورەسىڭ، قايسىسىنىڭ پايداسى مولىراق ۋادەلەسەمىز عوي وسىعان؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، قولىن ۇسىنىپ.
سىرباي دا قولىن سوزا بەردى. وعان ءبىر سەبەپ — ءومىر بويى اقىلشى بوپ كەلە جاتقان جانە ءاردايىم قونىمدى، پايدالى اقىل ايتاتىن دوسىنىڭ كوڭىلىن جىقپاي، ءارى «پايداما ايتىپ تۇر» دەپ ويلاسا، ەكىنشى سەبەپ — سامارقاننىڭ «مول ءونىم زۆەنوسى اۋداندا بيىل ون ءبىر بولدى» دەۋى ەدى.
بۇعان دەيىن، كۇرىش جونىندە مول ءونىم زۆەنو بۇل اۋدان تۇگىل، بۇكىل وبلىستا جالعىز مەنمىن دەپ تۇسىنەتىن سىربايدى، سامارقاننىڭ ءسوزى ويلاندىرىپ تاستادى.
«شىن باسەكە باستالعان ەكەن، — دەپ ءتۇيدى ول ىشىنەن، — قيمىلدايتىن جەر ەندى كەلگەن ەكەن. تۇيەدەي قالپىممەن سىبانىپ جارىسقا شىعىپ، تىرقيىپ، بايگەنىڭ ارتىندا قالسام، ودان زور ەلىم بولماس ماعان. ەندى قيمىلداۋ كەرەك!»
وسى ويعا كەلگەن سىرباي:
— ەندەشە، مەن، 3 گەكتار ەمەس، بەس گەكتاردىڭ ءوزىن ەگەم، — دەدى دە، دوسىنىڭ قولىن قىسا ءتۇستى...
ەستاي قۋانعان بوپ:
— شىن ءسوزىڭ بە، سىرەكە؟ — دەپ ەدى:
— بۇل كىسىنىڭ وتىرىك ايتپايتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، ەستايدىڭ قۋلانۋىن اڭعارماي، راسقا جورىعان ءسوزىن ۇناتپاي.
التىنشى تاراۋ
اكەل سۋدى
وتكەن قىستا ىستەلگەن جۇمىستاردى وبلىستىق باسقارۋشى مەكەمەلەرگە حابارلاعاننان كەيىن، ۇكىمەتكە حابارلاۋدان بۇرىن، ورىندالعان ىستەردىڭ ساپاسىن تەكسەرىپ بايانداما جازۋعا ءتورت كىسىدەن كوميسسيا قۇرىلدى: اناتوليي كوندراتيەۆيچ، راحمەت، بايجان، سامارقان.
ولار ەڭ الدىمەن دامبانى كوردى. سىرداريانىڭ يىلگەن جەرىندە، دوعانىڭ ەكى باسىن جالعاستىرا سالعان بۇل دامبانىڭ ۇزىن تۇرقى جەتى-سەگىز كيلومەتر، ەنىنىڭ سالماقتىعى 50 مەتر، بيىكتىگى بەس مەتر ەدى. وسى مولشەردەگى دامبانىڭ ءونبويى ۇگىندى تاسپەن جەنتەكتەلىپ، قارابۋرامەن جاتقانىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ قىس ورتاسىندا ءبىر كورگەن ەدى دە، ودان بەرى قولى ءتيىپ كەلە العان جوق ەدى. ەندى كورسە، بىتكەن دامبانىڭ تۇلعاسى جەردەن قىرقالاپ شىعىپ جاتاتىن تاستاق جوتاعا ۇقسايدى.
جاقىنداپ كەلگەن اۆتوموبيلگە تراكتور ماڭىنداعىلار قاراي قالدى. جولاۋشىلار ولاردىڭ ىشىنەن بەت-اۋزىن شاڭ باسقان سىربايدى عانا تانىدى؛ بۇلاردى تانىپ تراكتورىنان تۇسە بەرگەن، بەت-اۋزى دا، كيىمدەرى دە قاراكۇيە بوپ مايلانعان ايبارشانى دا تانىعان جوق.
جولاۋشىلار ماشينادان ءتۇسىپ كەپ كورسە، توڭىرەگى قازىلعان، تارامدانعان تامىرلارى ءبۇيىنىڭ تاربيعان اياقتارىنا ۇقساپ جەر استىنا كىرىپ كەتكەن، جۋاندىعىنا ەكى كىسىنىڭ قۇشاعى زورعا جەتەرلىك اعاشتىڭ ءتۇبىرى... ءتۇبىرى جۋان تەمىر شىنجىرمەن شىرمالىپ، شىنجىردىڭ ەكى ۇشى تراكتوردىڭ ارتىنداعى سوقا تىركەيتىن شوتاياققا بايلانعان.
— كەلمەسە، ءسىزدىڭ ماشيناڭىزدى كوسەمگە جەگەرمىز، — ايبارشا كۇلىپ.
— ايىم! — دەدى سىرباي، كەزىنىن، اعى مەن تىسىنەن باسى، بەت-اۋزى قاراكۇيە ايبارشاعا، — تراكتورىڭا ءمىن دە، ەندى!..
ايبارشا پەدال باسقان تراكتور جۇلقىنا جونەلىپ ەدى، ءتۇبىردىڭ ءوزى قوماقتالىپ كەلىپ قالعانمەن، تامىرلارى سۇمەكتەي سوزىلىپ، توپىراقتان سۋىرىلا قويمادى.
— تارت! — دەدى سىرباي قاتتى ايقايلاپ.
ەكىنشى جۇلقىعاندا، ءتۇبىردىڭ تاعى دا تىرمىسقان تامىرلارىن، تراكتور جەنتەكتەلگەن ساز -توپىراعىنا قوسا ەردەن سۋىرىپ الىپ شىقتى.
— ە، باسە! — دەدى ريزا بوپ كەتكەن سىرباي، — ءجۇدا دەگەن... سەن تۇگىل، سەنى ەككەن داتقانى دا تامىرىمەن جۇلعانبىز!..
تراكتور ءتۇبىردى سۇيرەپ الىسقا اپارىپ تاستادى. جولاپ ايتقان اناتوليي كوندراتيەۆيچ پەن راحمەتكە:
— تانىسام دەسەڭدەر مىنە! — دەپ سىرباي ەگىن سەبەتىنىن كورسەتۋگە كىرىستى.
جولاۋشىلار ارالاپ كورسە، كولەمى بەس گەكتار جەردىڭ ىشكى، سىرتقى اتىزدارىن سىرباي سوعىپ بولعان ەكەن. ءاربىر اتىزدىڭ ىشىندەگى جەردىڭ تەگىستىگى، بولمەدە توسەلگەنىندەي. بۇكىل اتىز اتاۋلىنىڭ ىشىندە، كولەمى جۇدىرىق-كەسەك شىم جوق، كەسەك توپىراقتىڭ ءبارى دە ۇپ-ۇساق بولعان. جولشىباي ەگىس تاناپتارىنىڭ تالايىن ارالاي، جولاۋشىلار دايارلىعى ءدال مۇنداي تاناپتى كەزدەستىرگەن ەمەس تە. اسا ريزا بولعان ولاردان اناتوليي كوندراتيەۆيچ ءسوزدى بۇرىن باستاپ:
— جەر جاقسى دايارلانعان ەكەن، — دەدى سىربايعا، — توپىراعى دا اجارلى ەكەن. تەك، ءدارى شاشىپ، تۇقىم سەبۋى عانا قالىپتى.
— ءوزىم دە سولاي ويلايمىن، — دەدى سىرباي.
— دارىگە قارسىلىعىڭ جوق قوي ەندى؟
— كوندىك قوي وعان.
— تۇقىم جايى؟
— جەتەرلىك تۇقىم وزىمدە دە بار ەدى. الگى ءبىر ناربوتا دەگەن قىزىم، مەن بىلمەيتىن ءبىر تۇقىمداردى دا سەپ دەپ جۇرگەنى.
— نە تۇقىم ەكەن ول؟
— ونىڭ ايتقانىن تىڭداساڭ، كۇرىشتىڭ ءۇش جۇزدەي ءتۇرى بار دەيدى، ىرقىنا سالساڭ، ءجۇدا، سونىڭ بارىنەن دە ەگىپ كورگىسى كەلەدى. مەن: «شىراعىم-اۋ، «ۇيرەنگەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى» دەگەندەي، كەزىم ۇيرەنگەن سالىنى سەۋىپ كورەيىن دە بيىل، وڭگەسىن كەلەسى جىلى كورەرمىز»، دەسەم، «تىم بولماسا ون شاقتى تۇرىنەن ءبىر-بىر ۋىس وتىرعىزىپ كورەيىك تە» دەپ بولمايدى. سونان، ءجۇدا جابىسىپ قويماعان سوڭ، كەۋىلىن قيماي: «ءجۇدا، بولسا بولسىن، ون شاقتى تۇرىنەن ءبىر-بىر ۋىستى وتىرعىزساڭ وتىرعىزىپ كور، ءبىراق الدىن الا، قانداي سالى ەكەنىن كورىپ الام، ءجۇدا سودان كەيىن عانا رۇقسات ەتەم» دەدىم. قىزىم وعان ءجۇدا كوندى.
— قاندايىن تاڭدادىڭ، سونىمەن؟
— سەن ءوزىن، بىلەسىڭ عوي، ءاناتول، — دەدى سىرباي، — بايدىڭ كىرە ارتقان ەسەگى مەن تۇيەسىن ايداپ، مەن ءجۇدا قايدا بارماعان كىسىمىن: مىنا شەتى ۇرگەنىش پەن حيۋاعا دا باردىم مەن، مىنا شەتى انديجان مەن بۇحارعا دا باردىم مەن، قاشقارلىقتاردى دا ارالاپ كەلدىم مەن، انا شەتى قوڭىر-قۇلجانى دا شولدىم مەن... كۇرىش ەگەتىن جەر ەمەس پە، سونىڭ ءبارى؟.. سوندا، نەشە ءتۇرىن كورمەدى دەيسىڭ، مەن ونىڭ؟ «سادري-حان» دەيتىنىن دە كوردىم، «دۇنعان-شامى» دەگەنىن دە كوردىم، «اق قىلشىق» دەگەنىن دە كەردىم، «اق تۇقىمىن» دا، «ارپا شالىسىن» دا، «قوجاحمەتىن» دە، «قىرمىزى قىلشىعىن» دا، «قارا قىلشىعىن» دا... ءبارىن دە كوردىم عوي ونىڭ... ەگەر بىرەۋ سولاردىڭ ءبارىن ساپىرىلىستىرىپ ەگىپ، ەسە باستاعان كەزىندە، «كانە، سىرباي، وسىلاردىڭ ىشىنەن، قاي ساباق قاي تۇقىمدىكى ەكەنىن ايىرىپ بەر» دەسە، اق قويدان قىزىل قويدى، قىزىل قويدان قوڭىر قويدى، قوڭىر قارا قويدى ايىرعانداي، «مىناۋ مىنا تۇقىمنان» دەپ ءجۇدا تۇر-تۇرىنە ءبولىپ بەرەر ەم...
— كوردىڭىز بە، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ Paxمەتكە كۇلىمسىرەي قاراپ قويىپ، — قالاي-قالاي سويلەدى شال؟.. ماقتانىپ تۇر دەپ ويلايسىز با، سوندا؟..
— جوق-جوق... — دەدى راحمەت.
وسىنىڭ ءبارىن بىلەتىنىڭ راس، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ سىربايعا قاراپ،ء-وزىڭنىڭ ۇلگىڭمەن ماقالداپ سويلەيىن، قازاقتا ماقال بار عوي: «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسسىن، جاماننىڭ جاماندىعىن ايت، قۇتى قاشسىن» دەگەن... كوزىڭە ماقتاعانعا تاساتىن كىسى ەمەسسىڭ سەن، كۇرىشتىڭ پايعامبارىسىڭ عوي سەن... سەن بىلمەيتىن ونىڭ نەسى بار!..
— ءجۇدا شالىڭدى تاسىتىپ اپ، قاناسىنان اسىپ توگىلىپ جۇرمەسىن، — دەدى سىرباي جىميىپ.
— ياپىراي، نە دەيدى؟! — دەدى راحمەت تاڭدانىپ.
— يا، يا! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — راس!.. و ءبىر جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ بوتانيكالىق ينستيتۋتىنان ارناۋلى ەكسپەديسيا كەپ زەرتتەگەندە وسىنى دالەلدەپ كەتتى.
— سونشا تەرەڭدەۋى نەدەن دەپ ويلايسىز؟ — دەپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ راحمەتكە سۇراۋ بەرىپ الدى دا، جاۋابىن تەز ءوزى ايتتى، — تىرشىلىككە قۇمارتۋدان!.. سەكسەۋىل كونە شولدە وسەدى. ءشولدى جەردىڭ استىنداعى دىمقوس تەرەڭدە بولادى. دىمقوستان بارىپ تامىرى سۋسىنداماسا، سەكسەۋىل ولەدى. ولمەۋ ءۇشىن سۋ ىزدەگەندە، ونىڭ تامىرى تەرەڭدەي بەرىپ، دىمقوس جەتپەي توقتامايدى. جەر استىنا ونىڭ تامىرى تەرەڭدەي بەرەتىن سەبەبى، كەيدە ەلۋ-الپىس مەترگە باراتىنى سودان!..
— قايران تىرشىلىك-اي! — دەپ قويدى سىرباي دەمىن اۋىر الىپ.
— بەينەتپەن تاپقان داۋلەتتىڭ ىستىقتىعى قانداي! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ماڭداي تەرىن سىپىرىپ تاپقان مۇلىكتى ادام قادىرلەپ ۇستاماي ما؟..
— ارينە، — دەدى راحمەت. — مىسالى امەريكانىڭ كاپيتاليستەر: نان، ەت، قانت، ءسۇت، ماي سياقتى ازىقتار بازاردا كوبەيىپ، باعاسى ارزانداپ بارا جاتسا، سول باعانى كوتەرۋ ءۇشىن، الگى ايتىلعان ازىقتاردى مىڭ توننالاپ تەڭىزگە اعىزباي ما؟
— نەگە؟! — دەدى سىرباي شوشىنعانداي. — اش ادام جوق پا ەلىندە؟.. قايىرشى جوق پا؟
— ولار ميلليونداپ ءورىپ جۇرەدى.
— ويباي-اۋ، — دەدى سىرباي كەيىپ، — الگى ازىقتاردى ءجۇدا سولارعا نەگە بەرمەيدى، سۋعا اعىزعانشا؟
— نەگە بەرسىن، — دەدى راحمەت، — وسى ارانىڭ بايلارىن كورگەن جوقسىڭ. مىڭداپ مال ايداعاندا، اش-ارىققا قايسىسى مال بەرۋشى ەدى؟
— ءجۇدا، راس، — دەدى سىرباي، — ءبىراق، مالدارىن بوسقا شاشپايتىن ەدى عوي ولار؟
— كەڭشىلىكتە شاشپايتىنى راس، باسىنا تارشىلىق تۇسسە نەگە شاشپاسىن. انا جىلى، بايلاردى كونفيسكالاي باستاعاندا، مالدارىن كەدەيلەرگە بەرگىسى كەلمەي قالاي شاشقانىن كورگەن جوق پا ەدىڭىز؟
— ءجۇدا، سولاي ەكەن-اۋ! — دەدى سىرباي از ويلانىپ.
— كاپيتاليست دەگەن دە سو بايدىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبىراق، ول ءىرىسى. قازاقتىڭ بايى تىشقان بولسا، كاپيتاليستەر — قابانى، قازاق بايى مىسىق بولسا، كاپيتاليستەر — جول-بارىسى!.. قازاق بايى سۇلىك بولسا، كاپيتاليستەر — بورسىعى...
— حۆاتيت ۆام گيپەربوليزيروۆات! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، كۇلىپ جىبەرىپ، — ءسوزىمدى ءبولدىڭىز عوي، ءسىز مەنىڭ.
— كەشىرىڭىز، — دەدى راحمەت، — رەتى كەپ قالعان سوڭ ايتىپ جاتىرمىن. ءسوز سىزدىكى.
— ماسەلە، ەڭبەكپەن تاپقان مۇلىك تۋرالى ەدى عوي. ونى ادامنىڭ قادىرلەۋىن قويا تۇرىپ (ارينە، ەڭبەكشى ادامدى ايتام، قاناۋشىنى ەمەس)، مىسالعا وسىمدىكتى الساڭىز، سۋدى سەكسەۋىلدەن ارتىق قادىرلەيتىن وسىمدىك جوق ەكەن. بويىنا جەردىڭ تەرەڭىنەن تارتقان دىمدى ول بويىنا ۇزاق ساقتايدى ەكەن جانە دەنەسىنە ەمەس، جاپىراعىنا.
— راس، — دەدى راحمەت، — جاپىراعى دا قىزىق قوي ونىڭ، جۋان ينەدەي جۇپ-جۇمىر بوپ ەسەتىن جانە كوككە قاراي بۇرىسە تىك ەسەتىن!.. جانە ۇنەمى جاپ-جاسىل بولادى دا تۇرادى!... جانە شىلقىعان سۋ بولادى — سىعىپ قالساڭ، بىرت ەتىپ جارىلىپ، سۋى اتىپ كەتەدى.
— وسى سۋدى قانداي ۇنەمدەپ ۇستايدى ول! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — مىسالى قارا تال جەردەن كۇنىنە ەكى توننا سۋ سورىپ اپ، سۋ قىپ ۇشىرادى ەكەن، سەكسەۋىل ءجۇز ليتردەن ارتىق سۋدى ىسىراپ قىلمايدى ەكەن.
— عاجاپ!.
— ونى ايتىپ كەلە جاتقان سەبەبىم، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — وسى اراداعى ادامنىڭ. سەكسەۋىلى مەنىڭ مىنا دوسىم سىرباي. كورگەنىنە قانداي ۇعىمتال، بۇل كىسى!.. ۇستاعانىنا قانداي ۇقىپتى!..
— ماقتاۋىڭ ءجۇدا جەتىپ... — دەدى سىرباي ىڭعايسىزدانعانداي.
— ماقتاۋىم ەمەس، راسىم، ءقادىرلى دوستىم! — دەپ اناتوليي كوندراتيەۆيچ دەمىن كەڭ ءبىر الدى دا، — سونىمەن، ناتاليا ەكەۋىڭ سالىنىڭ قانداي تۇرلەرىن ەگىپ كورەتىن بولدىڭدار؟ — دەپ سۇرادى سىربايدان.
— جەتى، سەگىز تۇر ەدى، ءبارى ەسىمدە جوق.
— سوندا دا؟
— «قاق كەۋدە» دەيتىن بىرەۋى بار ەكەن، ارىق ەشكىدەي تىرتيعان...
— «حايككايدو»، — دەدى راحمەت كۇلىپ، — جاپونيادا ەگىلەتىن كۇرىشتىڭ سالىسى.
— ءجۇدا دۇرىس، — دەدى سىرباي، — ءتىلىم كەلمەگەن سوڭ بۇرمالاپ جاتىرمىن. «جاپون» دەگەنىن، انا ءبىر جىلى «قاسەن» كولىندە بىزبەن قاعىسىپ كورەتىن ەل عوي؟
— يا! — دەدى راحمەت كۇلكىسىن ۇدەتە ءتۇسىپ.
— سوندا ول، بىزدەن ءجۇدا تىرقيىپ جىعىلىپ قالدى عوي.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ تە كۇلىپ جىبەردى.
— راس، راس، — دەدى سىرباي سەرىكتەرىن كۇلدىرە تۇسەيىن دەپ، قۋلانىپ، — اش نەمە عوي دەيمىن سولارىڭ، ايتپەسە تىرقيىپ قۇلاي ما، ءجۇدا...
— راس، — دەدى سەرىكتەرى كۇلە ءتۇسىپ.
— ويىنىن قويىپ، شىنىن ايتقاندا، — دەدى سىرباي سالماقتانىپ، — «قاق كەۋدە» دەگەنىن ۇناتقام جوق، تىشقاننىڭ قيى سياقتى، ۇپ-ۇزىن، جىپ-جىڭىشكە ەكەن.
— ۇناتقانىڭ قايسىسى؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
— «كراسناتار...»
— «كراسنودار»، — دەدى راحمەت، تۇزەپ.
— ءتىلىم كەلمەگەنىنە كەشىر، — دەدى سىرباي، — تويعان قوزىداي بۇلتيعان دوپ-دومالاق، ءبۇيىرى كەلگەن سالى ەكەن. سوعان كەۋىلىم ءجۇدا ۇيىپ تۇر.
— ول جاقسى تۇقىم، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ب:ءزدىن، كراسنودار اتتى ولكەدەگى تاجىريبەلىك ستانسيادا عىلىم جولىمەن ءوسىرىلىپ، سىننان ەتكەن، جاقسى دەپ تانىلعان تۇقىم ول.
— ەندەشە، — دەدى سىرباي، — مىنا ەگىسكە ءجۇدا دايار تۇرعان جەردىڭ دە، وعان سەپكەلى تۇرعان تاڭداۋلى تۇقىمنىڭ دا ايتىپ تۇرعانى ءجۇدا جالعىز عانا ءسوز، ول — «اكەل، سۋدى!»
جەتىنشى تاراۋ
سەبىلگەن ءدان
اق ەگىسكە قاجەتتى جەردىڭ جىرتۋى مەن بوران مەرزىمدى ۋاقىتىنان بۇرىن ۇلگەرىپ شىققان ايبارشا، كەك ەگىسكە قاجەتتى جەردەن سىربايدىڭ تانابىن وزگە بريگادالار مەن زۆەنولاردان بۇرىن دايارلاپ بەرگەنمەن، كۇرىشتىڭ تۇقىمىن سىرباي وزگەلەردەن كەيىن سەپتى.
— نەگە ويتەسىڭ؟ — دەگەن سۇراۋلارعا:
— جەر ءالى بابىنا كەلگەن جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— قايتكەندە بابىنا كەلەدى؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— بۋسانىپ بورسىعان كەزدە، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— بۋسانىپ بورسىعانىن قايدان بىلەسىز؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ءجۇدا «قازوتى» مەن «قارعاتۇياق» قابىنداپ كوتەرىلمەي جەر بورسىمايدى، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
ونىڭ ويىنا سالسا، كوك ەگىسپەن، اسىرەسە كۇرىشپەن شۇعىلداناتىن بريگادالاردىڭ ءبارى دە جەردىڭ بورسۋىن كۇتۋ كەرەك ەدى، وعان «ەگىستى ورىنداۋ جوسپارىن كەشەۋلەتە المايمىز» دەپ، ەستاي كونبەدى.
سىربايدىڭ ويى — ەگەر وزگە زۆەنولار ءتىلىن الا قويسا، ولاردىڭ تۇقىم سەبۋىنە ارالاسىپ، بۇل جوندە تاجىريبەم مول دەپ تۇسىنەتىن ول، بىلگەن ونەرىن كورسەتپەك ەدى. ءتىلىن الا قويماعان سوڭ، «جاقسى، جامان اتاقتارىن وزدەرى جۇكتەسىن» دەگەن ويمەن ارالاسپادى.
وزگە بريگادالاردا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ناتاليا مەن ايبارشاعا، ءوز تانابىنا تۇقىم سەبەردەن ءبىر كۇن بۇرىن، «مەنىڭ دە مەزگىلىم جەتتى، ەندى كەلسىن» دەپ سىرباي حابار ايتتى. بۇل — وزگە زۆەنولاردىڭ كەك ەگىستى دەندەپ سەۋىپ تاستاعان كوزى ەدى. وسى شاقىرۋمەن ىڭىرلەتىپ سالت كەلە جاتقان ناتاليا مەن ايبارشا، شالدىڭ «قازوتى» مەن «قارعاتۇياق» دەيتىن شوپتەرىنىڭ نە ەكەنىن ءوزارا بىر-بىرىنەن سۇراستىرسا، ەكەۋى دە بىلمەيدى ەكەن.
سىربايدىڭ تانابىنا ولار ءتۇندى ورتالاپ جەتسە، زۆەنوسىنىڭ، بارلىق ادامدارىمەن شال، جان-جاعىنا بيىك اتىز سوققان تاناپقا سۋ جايىپ ءجۇر ەكەن. كوزى ءجىتى شال، ماڭايلاپ كەپ اتتارىنان تۇسكەن ەكى قىزدى تانىدى دا، بالاقتارىن تىزەدەن جوعارى ءتۇرىپ العان جالاڭاش اياقپەن سۋدان اتىزدىڭ قىرىنا شىقتى.
— امانسىڭدار، قاراقتارىم؟ ءجۇدا جاقسى كەلدىڭدەر! — دەپ امانداستى ول.
قايىن اتاسىنا قول بەرۋدى اۋىل عۇرپىمەن ىڭعايسىز كەرەتىن ايبارشا دا، قۋلانسا دا ونىمەن بۇل جوندە ۇندەس بوپ العان ناتاليا دا شالعا باس ءيىپ ءتاجىم كورسەتتى دە، قول الىسپادى.
— ەگىننىڭ ىرىمى بيىل تەرىس بولماس دەيمىن، — دەدى شال اماندىقتان كەيىن.
— ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەگەن ناتاليانىڭ سۇراۋىنا:
— ايدىڭ قاراڭعى كەزىندە سەبىلگەن تۇقىم شىعىمدى بولادى دەگەن ءسوز بار ەدى، — دەدى ىرىمشىل سىرباي، — ءولىارا كەز عوي بۇل. ەسكى اي كەشە ءبىتتى. جاڭا اي ءالى تۋعان جوق.
— سوناۋ ءبىر دوڭگەلەنگەن جىڭىشكە سىزىق نە، اتا؟ — دەدى ايبارشا، قاراڭعى تۇندە اسپاندا ارەڭ عانا بوزامىقتانىپ بۇلدىراعان سيرەك اقشا بۇلتتىڭ باتىس جاقتاعى ءيىنىن قولىمەن نۇسقاپ.
— كانە؟ — دەپ سىرباي ايبارشا نۇسقاعان جاققا قاراپ كوزىن الاقانىمەن قالقالاپ تۇردى دا، ۇستارانىڭ جۇزىندەي عانا بوپ جىلتىراپ تۇرعان جۇپ-جۇقا، جىپ-جىڭىشكە جارتى ايدى كورە ساپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قاپ، ەكى الاقانىن جوعارى كوتەرە جايىپ جىبەرىپ، الدەنەنى ىشتەي كۇبىرلەي باستادى دا بەتىن سيپادى.
— دۇعا وقىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى، قازاقتىڭ بۇل عۇرپىن بىلمەيتىن ناتاليا.
— وقىدىم، بالام.
— نە دەپ؟
— «اي كوردىم — امان كوردىم،
اقىرەتتە يمان كوردىم.
جاڭا ايدا جارىلقا،
ەسكى ايدا ەسىركە،
قۇتتى قوناق مەيمان كوردىم.» —
دەپ.
جابايى اڭگىمەلەردەگى قازاق سوزدەرىنىڭ ءبىرتالايىنا ءتۇسىنىپ، سويلەسۋگە جاراپ قالعان ناتاليا، شالدىڭ باتاسىنداعى سوزدەرىن اڭعارماي، ايبارشادان سۇراپ ەدى، ءتىلى جەتكەنشە ورىسشىلاپ بەردى.
ىستەس بوپ بويى ۇيرەنگەننەن كەيىن، ايبارشانىڭ قايىن اتاسىنا كوڭىلدى كەزىندە قالجىڭداي، ەركەلەي سويلەيتىنى بولۋشى ەدى. سول داعدىسىمەن ول:
— اتەكە، «قازوتى» مەن «قارعاتۇياق» شىققانى ما، تۇقىم سەبەم دەگەنىڭىز؟ — دەپ سۇرادى، ەركەلەي قالجىڭداعان داۋىسپەن.
— شىقتى، ايىم، — دەدى سىرباي. — كەشەدەن بەرى ءجۇدا قاۋلاپ قالىڭ بوپ كەتتى. ءوزىڭ تانيسىڭ با، ول شوپتەردى؟
ايبارشا كىدىرىپ قالدى. جولشىباي وسى سۇراۋدى ناتاليادان ەستىگەندە دە ول قانداي شوپتەر ەكەنىن بىلمەيتىندىگىن ايتقان ەدى.
كەلىنىنىڭ جاۋاپ بەرە الماۋىنان بىلمەي تۇرعانىن اڭعارعان سىرباي، بالتىرىنا دەيىن ساز باتتاسقان اياقپەن اتىزدان قۇرعاققا قاراي ءتۇستى دە، ەكى ءتۇرلى ءشوپ جۇلىپ اكەپ قىزدارعا كورسەتتى. كوزدەرى قاراڭعىعا ۇيرەنگەنمەن، قولدارىنا بەرگەن شەپتەردى تانىعانمەن، قايسىسىنىڭ قايسىسىن «قارعاتۇياق» ەكەنىن ايىرا الماعان قىزدار شالدىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەرە الماي قايتارىپ بەردى.
— «قازوتى» دەگەن مىناۋ، — دەدى سىرباي تاربيا ەسكەن جاپىراقتارى جالپاقتاۋ ءشوپتى كورسەتىپ، — ءسۇتى ءجۇدا اعىپ تۇراتىن ءشوپ بۇل. قاز ءجۇدا جاقسى كورەدى مۇنى. بۇعان اۋزى تيمەي سەمىرمەيدى ول. ال، جەسە-اق، لەزدە سەمىرەدى. تالاي قازدىڭ ءجۇدا مايدان باسا الماي، مامىرلاپ، ءجۇدا ۇشا الماي قالاتىن سەبەبى دە وسى «قاز وتىن» جەگەندىكتەن. بۇرىنعىلار ءبىلىپ ايتسا، «قاز وتىنان» ءسۇت شىعاتىن سەبەبى كوكتەمدە جەر ەركىن بالقىپ، بويى يەتىن كورىنەدى دە، ءسۇتىن ءجۇدا وسى «قاز وتىنا» بەرەتىن كورىنەدى.
— عاجاپ ەكەن! — دەستى، شالدىڭ سوزىنە نانار-نانباسىن بىلمەگەن قىزدار.
— «قارعاتۇياق» دەگەن مىناۋ، — دەدى سىرباي، ساباعى قارعانىڭ سيراعىنا، باسىنا شىققان جاپىراقتارى قارعانىڭ تۇياعىنا ۇقساعان ءشوپتى قىزدارعا كورسەتىپ، — مۇنىڭ تامىرى بۋىلدىق جانە ءجۇدا ءتاتتى بولادى. قولامتاعا كونسەڭ، ءجۇدا بالقىپ، بالداي ءتاتتى بوپ پىسەدى. شيكىدەي قابىعىن ارشىپ جەسەڭ دە ءجۇدا ءسۇت تاتىپ تۇرادى. بالا كەزىمىزدە وسىنى ءجۇدا كوپ جەيتىن ەك. ءبىلىپ ايتسا، بۇل ەكى ءشوپتى پەيىشتەن شىققان دەسەدى...
— ال، كانە، كەپەگە بارايىق، بالالار، — دەدى سىرباي، — وزگە كەڭەستى سوندا سويلەسەرمىز.
— وۋ! — دەپ داۋىستادى ول، ءار جەردە قاراڭداپ، سۋدى شالپىلداتىپ، اتىزدىڭ قۇلاقتارىن جاۋىپ جۇرگەن زۆەنو ادامدارىنا، — قۇلاقتاردى تەز جابىڭدار دا، كەپەگە كەلىڭدەر. اس ءىشىپ، ازداپ مىزعىپ الىڭدار! جۇمىستى ءجۇدا ەرتە باستايمىز.
سونى ايتىپ، سىرباي جالاڭاياق قالپىمەن كەپەگە قاراي بەتتەي جونەلدى. ونىڭ بۇلايشا ءجۇرۋىن قىزداردىڭ ءبىرىنشى كورۋى ەمەس ەدى. سوندا قايران قالاتىندارى — سىرداريا ولكەسىندە تۇلابويى تىكەن بوپ ەسەتىن شەپتەر مەن ۇساق اعاشتاردى شال كەشىپ جۇرگەندە، بىردە-بىر تىكەن نە تابانىنا كىرمەيدى، نە بالتىرىنا قادالمايدى.
— بۇل قالاي؟ — دەپ قايران قالعان ناتالياعا:
— تۇيەنىڭ تابانىن كورگەن جوقسىن، با؟ — دەپ جاۋاپ بەردى ايبارشا، قالجىڭدى داۋىسپەن، — ول دا تۇياقسىز جۇپ-جۇمساق قوي. وعان دا شەگىر كىرمەيدى. اتەكەمنىڭ تابانى سول سياقتى.
سىرباي وتە اياڭشىل بولۋشى ەدى. اتتارىنا مىنۋگە ىڭعايسىزدانىپ، جاياۋ ەرگەن قىزدار، ازدان كەيىن شالعا ىلەسە الماي قالىپ قويىپتى.
كەپەدە ءىڭىر اسى دايار ەكەن، كۇرىشتەن بوتقا پىسىرىلگەن ەكەن. دايارلاۋشى — دامەتكەن. بۇل زۆەنونىڭ اسىن پىسىرۋگە ول وسى كوكتەمنەن ارالاسقان. ەسكەندىرى قاسىندا. قازاق ءتىلىن تازا سويلەيتىن، ورىس تىلىنە ءبىراز توسىرقاعان ەسكەندىر، ناتاليانىڭ تۋىسى ەكەنىن ءبىلىپ، ىشتەي جىلى تارتقانمەن جاقىنداسا قويۋعا، ءارى جانىنداي جاقسى كەرىپ العان شەشەسى — دامەتكەننەن قايمىعاتىن، ءارى قازاقشا سويلەپ، ناتالياعا ءبىراز ءسوزىن تۇسىندىرە المايتىن. سول داعدىسىمەن ول بۇگىن دە اپاسىنىڭ شاقىرۋىنا كۇلىمسىرەپ قانا قاراپ، جۇگىرىپ كەلە قويماس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر قىزدار كەلگەندە، كەپەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ۇيىقتاپ جاتپاسا.
كەروسين لامپىنىڭ جارىعىنان، ۇيقىداعى بالانىڭ اشىق بەتى كورىنىپ جاتىر ەكەن. قىزىعا قاراعان ناتالياعا، سەمىز بالانىڭ اپپاق بەتى بۇرىنعىسىنان دا نۇرلى سياقتانىپ كەتتى. جەلكىلدەپ ەسكەن شابدار شاشىنىڭ، ساقينالانعان بۇيراسى قالىڭداي تۇسكەن تارىزدەندى.
«نە دەگەن سۇيكىمدى بالا!.. نە دەگەن ءتاتتى ۇيقى!..» دەپ ويلاپ قويدى ناتاليا.
بالا الدەنەگە قوزعالىپ قىرىنان جاتىپ ەدى، ونىڭ اشىلىڭقىراعان يىعىن، دامەتكەن تۇرەگەپ بارىپ قىمتاپ، اپپاق سەمىز موينىنا مۇرنىنىڭ ۇشىن عانا تيگىزىپ يىسكەپ قويدى.
«نە دەگەن مەيرىمدى ايەل ەدى! — دەپ ويلادى ناتاليا وعان سۇيسىنە قاراپ قويىپ، — تۋماعان بالانى دا وسىنداي جاقسى كورەدى ەكەن-اۋ!..»
سىرباي دا سولاي ويلاپ وتىرىپ، دامەتكەنگە ەزىنىڭ داعدىلى جىمىسقى قۋلىعىن ايتتى:
— ءجۇدا جاقسى كورەسىڭ، قۇداعي، — دەدى ول دامەتكەن بالانى قىمتاپ بوپ يىسكەپ جاتقاندا، — ەگەر شەشەسى تابىلىپ، الىپ كەتەم دەسە قايتەسىڭ؟
— بەرگىم بار ەدى، — دەدى دامەتكەن ۇناتپاعان داۋىسپەن، — ولمەي ءتىرى ايرىلارمىن با!..
— ونى كورەر ەك، — دەدى سىرباي قۋلانا ءتۇسىپ، — تەك شەشەسى تابىلىپ كەلسەي!
كەپەگە جينالعاندار بوتقانى تويا جەدى دە، سۋسىنعا سالقىن اتالا عانا ءىشىپ، ۇيقىعا جاتىستى.
— تۇقىمدى سۋعا شىلاسام بار، — دەپ سىرباي عانا تىسقا شىعىپ كەتتى.
كيىمشەڭ قۇشاقتاسا جاتقان ەكى قىز، ۇيقىدان سىربايدىڭ «ال، كانە تۇرىڭدار!» دەگەن داۋسىمەن ويانسا، بىلتەسى سىعىرايىپ لامپى ءالى جانىپ تۇر، كەپە ءىشى قارا-كولەڭكە. زۆەنو ادامدارى دا ويانىپ، باستارىن كوتەرە باستادى.
ۇيقىلارى قانباي ەسىنەگەن قىزدار تىسقا شىقسا، تان، بوزارىپ كەلەدى ەكەن. بۋسانعان شىقتان توڭىرەك بۋالدىرلانىپ تۇر.
قىزدار بەتتەرىن ارىقتىڭ اعىپ جاتقان سالقىن سۋىنا شايىپ ۇلگەرگەنشە، ۇيدەن زۆەنو ادامدارى دا شىقتى. سىرباي ول كەزدە، ەسىك الدىنا شوگەرىلگەن تۇيەنىڭ، شومىنا الدەنەنى ارتىپ جاتىر ەدى. قىزدار كەپ كورسە، ءىشى كەپتەلگەن دىمقوس ەكى قاپتىڭ استىڭعى جاقتارىنان سۋ سورعالاپ تۇر. ولاردىڭ نە قاپ ەكەنىن قىزداردىڭ بىلگىسى كەلگەنىن كەسكىندەرىنەن اڭعارعان سىرباي:
— بۇگىن سەبىلەتىن تۇقىم عوي، بالالار، — دەدى، — تۇندە ءجۇدا مالشىلاپ قويىپ ەم.
تۇيەنىن، بىلتىرعى ەركەك بوتاسى بيىل تايلاق تا. سىرباي تايلاقتى تۇيەسىن قىستاي ماڭىندا ۇستاپ قولدان كۇتكەندىكتەن ەكەۋى دە وركەشتەرى تىكەيگەن سەمىز بولاتىن. قىزدار جاقىنداعاندا، تايلاق شوگەرىلگەن تۇيەنىڭ قاسىندا تۇرەگەپ، نوقتاسىنان بايلاۋلى تۇرعان.
ناتاليانىڭ ءبىر ادەتى — تۇيەنى قىزىق كەرەتىن ەدى، ءبىراق، قاسىنا بارۋعا قورقىپ، ماڭايلامايتىن ەدى. سول داعدىسىمەن ول شەگىنشەكتەپ تۇرعاندا، ايبارشا ەركىنسىپ تايلاققا جاقىنداي بەرىپ ەدى، تەنتەك سەمىز تايلاق «اف» دەپ جىنىن بۇركىپ كەپ قالعاندا، قويمالجىڭ جاپ-جاسىل جىن بەتىن جاپتى دا كەتتى. قارقىلداپ كۇلگەن ناتاليا شەگىنە بەرگەندە، تايلاققا اشۋلانعان ايبارشا، بەتىنە جابىسقان جىندى الاقانىمەن سىپىرىپ تاستادى دا، تاعى دا جىنىن شاشپاق، تىستەمەك بوپ، قايتا-قايتا افىلداپ ۇمتىلعان تايلاقتى جاققا ەكى-ۇش رەت جۇمىرىقپەن سالىپ جاسقاندىرىپ اپ، سودان كەيىن نوقتانىڭ بايلاۋلى باۋىن شەشە باستادى.
— ايىم-اۋ، قايتەسىڭ ول تەنتەكتى ءجۇدا ىزالاندىرىپ؟ — دەدى، جۇك ارتقان تۇيەسىن تۇرعىزا باستاعان سىرباي.
— ۇيرەتەم، اتەكە!
— نەمەنەگە؟ — دەدى سىرباي، نەگە ۇيرەتەم دەۋىنە تۇسىنبەي.
— ۇستىنە كىسى شىقپاعان سوڭ قۇتىرىپ العان ءوزى.
— مىنەسىڭ بە سوندا؟
— مىنەم!
— ويباي، ءجۇدا اساۋ عوي، ايىم-اۋ، — دەدى سىرباي، — جىعىپ كەتەر!..
سىربايعا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ايبارىنا تايلاقتىڭ نوقتا باۋىنان تارتىپ، باسىن قامشىلار جاعىنا قايىرىپ الدى دا، تىكەيگەن سەمىز وركەشىنەن قاپسىرا ۇستاپ، ىرعىپ تايلاقتىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. ەكى وركەشىنىڭ اراسىنا قونعان ايبارشانىڭ سانىنان تىستەمەك بوپ تايلاق ۇمتىلىپ ەدى، ايبارشا جاققا شاپالاقپەن تارتىپ قالدى. جاسقانعان تايلاقتى ايبارشا سودان كەيىن نوقتانىڭ قىلدان ەسىلگەن جۋان باۋىمەن سانىنان تارتىپ -تارتىپ جىبەرىپ ەدى، تايلاق اتالاقتاي جونەلدى.
«قاپ، جىعىپ كەتە مە، قايتەدى؟» دەدى سىرباي قاراپ تۇرىپ. ءبىراق ول قورقا قويعان جوق، ويتكەنى حالىقتىڭ ۇعىمىندا، ات پەن تۇيەدەن جىعىلعان كىسىنىڭ ەش جەرى اۋىرۋعا ءتيىستى ەمەس، سەبەبى «ات جالىن، تۇيە شۋداسىن توسەيدى»، ودان جىعىلۋ قاۋىپتى، ول — «ءمۇيىزىن توسەيدى».
قانشا تۋلاعانمەن جىعا الماسىن اڭعارعانداي بولعان تايلاق، توڭقاڭداپ تايراقتاي جونەلدى. «ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق»، دەگەندەي، قىل باۋدىڭ وتكىر ۇشى نىعىز تيگەن سوڭ، موڭكۋ بىلاي تۇرسىن، ايبارشا قاي جاق موينىنا ساباسا، سو جاققا بۇرىلدى. سولاي بيلەپ العان تايلاقتى ايبارشا قايىن اتاسىنىن، سۋ جايعان ەگىس تانابىنا قاراي الىپ كەتتى...
تۇيە قىرىق، ەلۋ جاسقا كەلەدى دەسەدى. سىرباي قولىندا تۋعىزعان ونى مىنا تۇيەسى سوڭعى جيىرما بەس جىلىن ونىمەن بىرگە جاساسقان. دونەجىنىندە قايىعان ول ىنگەننىڭ ءاردايىم قۇرساعى قۇر جاتپاي ءۇش جىلدا ەكى بوتا تابا بەرگەن. بيىل دا ول قايىعان.
كولحوز ۇيىمداسقانشا ەشكىمدى بۇل ىنگەننىڭ ۇستىنە شىعارماعان سىرباي، اۋلىندا كولحوز ۇيىمداسىپ، ءوزى باس بوپ مالدارىن جۇرت ورتالىققا سالىپ جاتقاندا، وسى تۇيەسىن ورتاعا بەرگىسى كەلمەي قاتتى قىنجىلدى. سوندا، كولحوزعا ونىڭ كۇشىن، نە ءسۇتىن قيماعان جوق، شاما-شارقىنشا كۇتىپ وسىرگەن، تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەردى بىرگە كورگەن ەسكى سەرىگىنىن، ورتالىقتاعى كۇتىمى ءوز قولىنداعى بولماس دەپ قاۋىپتەندى. دەگەنمەن، بەرمەۋگە بولمايتىنىن كورىپ امالسىز قيعان ول، ارتىنان كولحوزشىلارعا جەكە شارۋاسىندا مال ۇستاۋعا رۇقسات بولعاندا، وزگەنى ەمەس، ءوزىنىڭ تۇيەسىن تاڭداپ الدى. سودان بەرى قولىنان شىعارماعان بۇل تۇيەنىن، سىرباي ءاربىر بوتاسىن تايلاق شىعاردى دا كولحوزدىڭ ورتالىعىنا بەردى. وتكەن جىلى كانال قۇرىلىسىنا كىرىسەردە قۇرمالدىققا شالماق بولعان بۋىرشىنىن دا ول وتكەن كۇز ورتالىققا بەرگەن.
— جاسىنىڭ بىرەۋىن نەگە وسىرمەيسىڭ؟ — دەگەندەرگە ول:
— قايتەم ەسىرىپ، — دەيدى. — كولحوزدا تۇرىپ اشتان ولمەۋگە، كەشتەن قالماۋعا كوزىمىز ءجۇدا جەتتى. ۇلكەن تۇيەمدى دە ورتاعا بەرەر ەم، تەك كارى سەرىگىم بولعاسىن قيمايمىن.
سىربايدىڭ سونداي ويىن بىلگەندەي، ەرعاشتى بوپ وسكەن بۇل تۇيە، وزگەگە جاسايتىن قىڭىرلىعىنىڭ ەشقايسىسىن وعان جاساماي، ىرقىنا كەنە بەرەدى. تۇيە بۇگىن دە سونىسىن ىستەپ، سىربايدىڭ جەتەگىندە ارتقان جۇكتى ەگىس تانابىنا ىڭ-شىڭسىز الىپ باردى دا، اتىزدىڭ جاعاسىنا جەتكەن سوڭ «شوك!» دەگەندە جاتا قالدى. تۇقىمدىق سالى سالىنعان قاپتار ارقاسىنان ءتۇسىرىلدى.
— ال، كەلىن! — دەدى ول داريعاعا، — سۋعا سالى سەبۋ ءۇشىن، اۋەلى مال اعاش جۇرگىزىپ ىلايلاۋىمىز كەرەك قوي، مالانىڭ ەكى باسىنا ارقان بايلايىق تا، تۇيەنىڭ مويىلدى جەگەيىك. تۇيەنى ءجۇدا سەن جەتەكتە. ماقتا كەلىن ايداسىن. مەن ءجۇدا تۇقىم سەبەيىن.
بۇل زۆەنوعا مۇشە بولعان داريعا مەن ماقتا گۇلدىڭ سۋعا جالاڭاياق تۇزۋلەرى كەشە عانا ەدى. ويتۋگە سىربايدان ۇيالعانداي بوپ، كەشە ەكەۋى دە كىدىرگەندە:
— ءجۇدا ۇيالماڭدار، كەلىندەر! — دەگەن سىرباي، — ۇيالعانمەن، سەندەردىڭ ىستەرىڭدى بىرەۋ ىستەپ بەرمەيدى. جاز بويى ءبىر كۇن ەمەس، ءجۇدا جەتپىس كۇن سۋدا ءجۇرىپ جۇمىس ىستەيسىڭدەر. ەندەشە، قىمسىناتىن ەشتەڭە جوق. الگى ءبىر ايىمدار كيىپ جۇرگەن ىقشام كيىمدەردى ءجۇدا تابا الماي-اق قويدىم، سۋدا جۇمىس ىستەۋگە ىڭعايلى-اق ەدى. سەندەردىڭ ۇزىن كويلەكتەرىڭ-سۋعا ءجۇدا ىڭعايسىز. ىڭعايسىز بولعاندا امال نەشىك. كويلەكتىڭ ەتەگى جۇمىسقا ورالعى بولماۋ ءۇشىن دامبالدىڭ ىشقىرىنا سالىپ شالبارلانىپ الىڭدار!.. بالاقتارىڭدى ءجۇدا تاقىمدارىڭا دەيىن، جەڭدەرىڭدى قولتىقتارىڭا دەيىن ءتۇرىپ الىڭدار!
داريعا مەن ماقتا گۇل كەشە ۇيالسا دا وسىنى ىستەگەن. بۇگىن دە سونى ىستەۋدىڭ قاجەتتىگىن ۇققان ولار، سۋ جايىلعان تاناپتىڭ جاعاسىنا كەلگەننەن كەيىن، قىسىلا-قىمتىرىلا تۇرىپ، سىربايدىڭ كەشەگى بۇيرىعىن بۇگىن ايتقىزباي ورىندادى. ايەلدەردىڭ جالاڭاشتانعان مۇشەلەرىنىڭ ەتى اپپاقتىعىنا كوزى تۇسكەن سىرباي، تەرىس قاراپ ەرىكسىز جىميدى دا، «جازداي كۇن كوزىندە وسىلاي جۇمىس ىستەسەڭدەر قوڭىرلانارسىڭدار، بالالار!» دەپ قويدى ىشىنەن.
ايبارشا بۇل كەزدە تايلاقتىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، قيتىعى باسىلعان ونىڭ موينىنان قۇشاقتاپ تۇر ەدى.
— ايىم! — دەدى سىرباي وعان، — تايلاقتى تۇيەگە قوساقتاۋ كەرەك.
— نەگە، اتەكە؟
— «قاتىندى باستان تىي، بالانى جاستان تىي» دەپتى. سۋدى قالاي كەشۋدى ەنەسىنەن وسى باستان ۇيرەنە بەرسىن.
— جۇرە مە ول؟
— نەگە جۇرمەسىن. تىلەسەڭ ۇستىنە ءمىنىپ وتىر.
مال اعاش جەگىلگەن تۇيەنىڭ موينىنا تايلاق قوساقتالعاندا، بالالىعى ۇستاپ كەتكەندەي بولعان ايبارشا، مىنۋگە ءبىر ىڭعايلانا بەردى دە، تاعى كىدىرىپ قالدى.
داريعا جەتەكتەگەن تۇيە سۋعا تۇسەردەن بۇرىن، سىرباي قايتا مالشىنعان سالىدان دورباعا تولتىرىپ الدى دا، دوربانى كەۋدەسىنەن كەلتىرە، ۇزىن باۋىن موينىنان استى. سودان كەيىن:
— ال، كەلىن! — دەدى ول داريعاعا، — تۇيەنى جەتەكتەپ ءتۇس سۋعا!
داريعا جەتەكتەگەن تۇيە، تارتىنعان تايلاقتى سۇيرەي، سۋعا تۇسە قالدى. بۇدان بىرەر كۇن بۇرىن مال اعاشقا ءمىنىپ تۇرىپ تۇيە ايداۋعا ادىستەن كورگەن ماقتا گۇل، تۇيەنىڭ شومىنا بايلانعان دەلبەدەن ۇستاپ، تىك تۇرعان قالپىمەن مال اعاشقا مىنە كەتتى. باسىلعان اياقتاردان، سۇيرەتىلگەن مال اعاشتان كوتەرىلگەن بالشىق تاناپتا جاڭا عانا مولدىرەپ تۇنىپ تۇرعان سۋدى لايلادى دا جىبەردى.
— ال، بالالار، — دەدى سىرباي ەكى قىزعا، — سەندەر وسىلاي قاراپ تۇراتىن بولاسىڭدار، ءبىزدىڭ ىسىمىزگە. مەن تۇقىم سەبۋگە كىرىسەم.
مال اعاش سۇيرەگەن تۇيەنىڭ ارتىنان سىرباي دا سۋعا تۇسە قاپ، توسىندە اسىلعان دورباداعى سالىنى ۋىستاپ اپ، لاي سۋدىڭ بەتىنە قۇلاشتاپ شاشا باستادى...
— ءبىز شە؟ — دەدى ناتاليا ايبارشاعا.
— ءبىز نە ىستەيمىز؟ — دەدى ايبارشا.
— ەتىكتى شەشەيىك تە سۋعا تۇسەيىك.
— نە ءۇشىن؟
— كورەيىك.
— نەنى؟
— تۇقىمنىڭ سەبىلۋىن.
— وسىلاي دا كورىپ تۇرعان جوقپىز با؟
— بۇلاي كورۋ — كورگەن بولمايدى.
ناتاليا اتىزدىڭ قىرىنا وتىرا كەتتى دە، كەرزى قونىشتى ەتىگىن شەشە باستادى. ايبارشا دا سونى ىستەۋگە كىرىستى.
لايلى سۋعا قىز تۇسە قالسا، استى بىلجىراعان باتپاق ەكەن: اياق تولارساقتان كىرەدى، باسا بەرگەندە تابان تايعاناقتاپ تۇرمايدى، باتقان اياقتى تۇتقىرلانىپ ارەڭ جىبەرەدى.
ءجۇرۋدىڭ قيىندىعىن كورگەن ايبارشا:
— نۋ، ك ءچورتۋ ەو! — دەپ شىققىسى كەپ ەدى:
— شىقپايمىز، — دەدى ناتاليا، — تراكتورعا ءمىنىپ قىزمەت اتقارۋمەن وسىلاي قىزمەت اتقارۋدىڭ ايىرماسىن كورۋ كەرەك...
ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن بالتىرلارى اۋىرىپ، ءارى ەنتىگىپ شارشاعانمەن، ناتاليانىڭ جۇرە تۇسكىسى كەلدى دە، شىققىسى كەلگەن ايبارشانى قولىنان ۇستاپ، زورلاعانداي جىبەرمەدى.
ءبىرازدان كەيىن سازعا بويى ۇيرەنگەندەي بولعان ەكى قىزعا، سەبىلگەن سالىنىڭ سۋعا باتۋى قىزىق كورىندى: سىرباي ۋىستاپ اپ شاشقان سالى لاي سۋدىڭ بەتىنە اسپاننان تۇسكەن جاڭبىردىڭ تامشىلارىندا تەگىس شاشىراپ تۇسەدى دە، از ۋاقىت تولقىعان سۋدىڭ بەتىندە قالقي قاپ، كەنەت، سۇڭگىگەن ۇيرەكتەردەي سۋعا باتىپ كەپ كەتەدى.
— جەر-انانىڭ تۇقىمدى قالاي جۇتۋىن بايقايسىڭ با، ايبارشا؟! — دەيدى ناتاليا.
— بايقايمىن. مولايتىپ قايتا بەرۋگە جۇتىپ جاتىر عوي ول.
— راس. تابا بىلسەڭ، العانىن مىڭ-ميلليون ەسە ءوسىرىپ بەرەتىن بۇل اناداي مىرزا انا بولادى دەيسىڭ!..
— راس، ناتاشا!..
سونى قىزىق كەرگەن قىزدار، كەن، تاناپتىڭ ءبىر بولەگىن الدەنەشە اينالىپ ءتۇستى. سوندا ولاردىڭ قايران قالعانى، وسى سالماققا وزگەلەر شارشاسا دا سىرباي مەن تۇيە شارشار ەمەس. ەكەۋىنىڭ دە باتتاسقان سازدان اياق الۋلارى اسا جيناق جانە بىركەلكى!..
ءسويتىپ جۇرگەندە كۇن كوتەرىلىپ قالدى. ايبارشا مەن ناتاليا سۋدان ەندى شىقپاق بولدى. سول كەزدە، بۇلارعا بەتتەگەن ەكى سالت كورىنە كەتتى.
— سامارقان! — دەدى قاراي قالعان ايبارشا، — قاسىنداعى ايەل. كىم ەكەن ول؟
قىزدار اتىزدىڭ جاعاسىنا جەتپەي ەكى سالت جاقىنداپ تا ۇلگەردى. ناتاليانىڭ «وح!» دەگەن ۇرەيلى داۋسىنا ايبارشا جالت قاراسا، كەسكىنى الەم-تاپىرىق بوپ، كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ بارادى.
— نە بولدى، ساعان؟! — دەدى ايبارشا، ەكى شەكەسىن الاقاندارىمەن قىسىپ، قۇلايتىن ادامداي دەنەسى تەڭسەلە باستاعان ناتاليانى قۇشاقتاي اپ.
— مات! — دەگەن ءسوزدى ايتۋعا ناتاليانىڭ قۋاتى ارەڭ جەتتى.
— چيا؟.. تۆويا؟..
— د-د-د-ا!..
سەگىزىنشى تاراۋ
جوعالۋ
ناتاليانىڭ شەشەسى — اگرافەنا وسيپوۆنانىڭ قىزىن سىرباي زۆەنوسىنان تاۋىپ الۋ تاريحى قىسقاشا بىلاي ەدى تۇرعان مەكەنىنەن جاۋدىڭ، تەكپىنى مەن بوسىپ شىققان ول، جولشىباي تالاي توپقا قوسىلىپ، تالاي توپتان ايرىلىپ وتىرىپ، نەلەر اۋىرتپالىقتاردى باستان كەشىرۋ ارقىلى، 1941 جىلدىڭ كۇزىندە قاپال قالاسىنا كەپ توقىرادى.
قالالىق سوۆەت ونى سول قالاداعى ون جىلدىق قازاق مەكتەبىندە كۇتۋشى قىپ ورنالاستىردى. مىنەزى جاتىق، اقكوڭىل، بالاجان، مەيرىمدى، ىسكەر اگرافەنانى جاقسى كورگەن كوپشىلىك «گرۋشا اپاي» اتاپ كەتتى. مەكتەپتىڭ ديرەكتورىنا، مۇعالىمدەرىنە، بالالارىنا، نەمەسە باسقاشا قىزمەتتەس ادامدارىنا مۇندا قالاي كەلۋىن گرۋشا اپاي اڭگىمەلەي قالسا، ءاردايىم كەڭەسىنىن، اياعىن قىزى ناتاليا مەن ۇلى الەكساندرعا اكەپ تىرەيتىن ەدى دە، ولاردى قايدا، نە حالدە ەكەنىن بىلمەيتىندىگىن ايتىپ، اعىل-تەگىل جىلاپ الاتىن ەدى، ويىندا — ولاردى ەندى قايتىپ كەرەم دەگەن سەنىم جوق ەدى.
سونداي سەنىمسىزدىكتە جۇرگەن گرۋشا اپايعا مەكتەپتىڭ ونى سىيلايتىن ديرەكتورى ءبىر كۇنى قايران قالارلىق جاڭالىق كورسەتتى.
مەكتەپكە كۇندە كەلەتىن گازەتتەردى ديرەكتور قاراستىرىپ وتىرسا، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا، ىشكى ەكىنشى بەتتىڭ ورتا بەلىنەن تومەنگى جاعىن تۇتاس الىپ «وتانشىل قىز» دەگەن كوركەم وچەرك باسىلىپتى. گازەتتىڭ قىزعىلىقتى ماتەريالدارىنا شۇقشيا قارايتىن ديرەكتور، ءتىلى كوركەم، مازمۇنى باي وچەركتى قاداعالاي وقىپ كورسە، ىشىنەن كوزدى سۋىرا تارتارلىقتاي ءبىر مالىمەت شىعا كەلەدى!..
وچەركتىڭ بايانداۋىنشا، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ... اۋدانىنداعى «كەڭ توعاي» اتتى كولحوزىندا، ءىسى ۇلگىلى تاناپتىق اگرونوم بار، ءاتى-جونى — ناتاليا وستاپوۆنا پولەششۋك.
گرۋشا اپايدىڭ دا فاميلياسى پولەششۋك ەكەنىن بىلەتىن ديرەكتوردىڭ قۇلاعى، وچەركتە ۇشىراسقان اگرونوم قىزدىڭ فاميلياسىنا ەلەڭدەي قاپ، ارجاعىن ەرەكشە قۇمارتىپ وقىپ كورسە، ءىسىن ۇلگىلى دەپ سيپاتتاپ وتىرعان اگرونوم قىز، قايدان كەلۋ تاريحىن بايانداۋعا قاراعاندا، وسى كىسىنىڭ جوعالتقان قىزىنا ۇقسايدى.
وچەركتە قىزدىڭ كىشىرەك كەلەمدى فوتوكارتوچكاسى دا باسىلعان ەكەن. ونىڭ دا: كوز، ماڭداي، مۇرىن، بەت، يەك ءبىتىمى گرۋشا اپايعا ۇقسايدى!..
«اپىراۋ، وسى قىز سونىكى بولماسا يگى ەدى!» دەپ قۋانعان ديرەكتور، اگرافەنا تۋرالاپ ايتسا، قۋانىشتان جۇرەگى جارىلىپ كەتەردەي كورىپ، گازەتتەگى مالىمەتپەن ونى قۋلىعى ارالاسقان ەپپەن تانىستىرماق بولدى.
مەكتەپتىڭ ىشكى تازالىعىن ساقتاۋ جونىندە اگرافەنا وسيپوۆنامەن ءجيى سويلەسىپ تۇراتىن ول، گازەتتەگى وچەركتى وقىپ، ونداعى مالىمەتكە ويىن توقىراتقاننان كەيىن، مەكتەپتى تاڭەرتەڭ تازالاپ بوپ پاتەر ۇيىنە كەتكەن اگرافەنانى بىرەۋدى جىبەرىپ شاقىرتتى. بۇلاي شاقىرۋ، كەيبىر جۇمىستىڭ ويداعىداي ورىندالماۋىنا بايلانىستى بولاتىندىقتان، شاقىرۋشى كەلگەندە جۇننەن يىرگەن جىپتەن بايپاق توقىپ وتىرعان گرۋشا اپاي «الدە نەم جەتپەدى ەكەن؟» دەگەندەي مازاسىزدانىپ قالدى.
جوعالعان بالالارى ەسىنە تۇسكەن ول، ءدال سول ساتتە اسا كوڭىلسىزدەنىپ، ۋكراينانىڭ الدەنە مۇڭدى ءانىن اقىرىنداۋ زارلى داۋىسپەن ايتىپ جىلاۋعا تاياۋ وتىر ەدى.
شاقىرۋشى كەلگەندە، بۇل حالىنەن ول سەرگي قالدى: ويتكەنى، ديرەكتور ءوزىن سىيلايتىندىقتان، بۇل دا ونى اسا سىيلاپ ىسىنەن شاشاۋ شىعارماۋعا تىرىساتىن؛ ەگەر، ءزاۋى سايتان شاشاۋ شىعا قالسا، ونى ديرەكتور كورىپ ەسكەرتسە، جەرگە كىرگەندەي ۇيالاتىن، كەرمەسە — كورسەتپەي تۇزەۋگە جانتالاساتىن.
ديرەكتوردىڭ شاقىرۋىن ەستىگەندە، «جۇمىسىمدا بىردەمە جەتپەي قالعان بولۋ كەرەك» دەپ ويلاعان گرۋشا اپاي مەكتەپكە اسىعىپ جەتتى دە، كابينەتكە قىمسىنىپ كىردى.
ديرەكتور ونى اسا جادىراڭقى كەسكىنمەن قارسى الدى. بۇيتەر دەپ كۇتپەگەن اگرافەنا وسيپوۆنا، ونىڭ:
— قالىڭىز قالاي؟ — دەگەن سۇراۋىنا نە جاۋاپ قايىرارىن بىلمەي، بەتىنە جاۋتاڭداپ قاراي بەردى.
— جاقىندارىڭىزدان حات-حابار جوق پا؟ — دەدى ديرەكتور.
— جوق، — دەدى اگرافەنا وسيپوۆنا باسىن شايقاپ، ديرەكتوردىڭ بۇل سۇراۋدى نەگە بەرگەنىنە تۇسىنبەي.
«قىزىڭىزدان حات-حابار جوق پا؟» دەگەن ءسوز اۋزىنا كەلە بەرىپ، ديرەكتور توقتاي قالدى. ويتكەنى، مۇنى ايتسا گرۋشا اپايدىڭ جىلاي باستايتىنى ءمالىم.
ەندى نە ايتۋدى ويلانعان ديرەكتوردىڭ ەسىنە مىنا قۋلىق ءتۇستى: جاسى الپىستار القىمداعانمەن، گرۋشا اپايدىڭ كوز جانارى ءالى ءجىتى ەكەنىن ول بىلەتىن، سوندىقتان الدەنە سوزدەرگە ونى الداندىرىپ وتىرىپ، ابايسىز ءبىر كەزەڭدە، ناتاليا پولەششۋكتىڭ گازەتتە جاريالانعان سۋرەتىن الدىنا تاستاي بەردى.
ديرەكتوردان ءدال قازىرگىدەي قىلىقتى بۇعان دەيىن ۇشىراتپاعان اگرافەنا وسيپوۆنا نەگە ءبۇيتىپ وتىرعانىنا تۇسىنبەي، سۇراۋلارىنا جالتاقتاي جاۋاپ بەرىپ وتىرعاندا، الدىندا جاتقان گازەتتەگى فوتوپورترەتكە كوزى ىلىگە كەتتى.
اۋەلى اڭداۋسىز قاراي قالعان ونىڭ كوزىن، جىلى ۇشىراي قالعان پورترەت وزىنە شىجىمداي تارتىپ، ازدان كەيىن قادالا قالدى. قادالعان سايىن ونىڭ كوزى وتكىرلەنە، كەڭي ءتۇستى؛ ءوڭى ءبىر سۇرلانىپ، ءبىر كۇرەڭدەنىپ قۇبىلا ءتۇستى. «قايتەر ەكەن» دەگەن ويمەن ديرەكتور ءۇن-تۇنسىز وتىرعاندا، قۇبىلعان سەزىمىنە يە بولا الماستىق حالگە جەتكەن گرۋشا اپاي شەكەسىن ەكى الاقانىمەن قىسا ۇستاي الدى دا، ىشقىنعان داۋىسپەن «اھ!» دەدى...
— سىزگە نە بولدى؟ — دەگەن سۇراۋعا گرۋشا اپايدىڭ جاسقا بۋلىعا ارەڭ بەرگەن جاۋابى:
— مەنىڭ قىزىم!..
وچەركتە سيپاتتالعان قىزدىڭ ءوز قىزى ەكەنىن پورترەتىنەن دە، وچەركتىڭ سوزدەرىنەن دە انىق كورگەن اگرافەنا، بىلگەنىنشە شيمايلاپ حات جازىپ ەدى، «كەڭ توعاي» كولحوزىنىڭ باسقارماسىنا كەپ تۇسكەن حات، كوكتەم ەگىسىنىن، قىزۋ ناۋقانىندا جۇرگەن ناتالياعا تاپسىرىلماي جاتىپ قالدى دا، ساپىرىلعان ءبىر قاعازداردىڭ اراسىنا ءتۇسىپ جوعالدى. قىزىنىڭ جاۋاپ حاتى كەشىككەن اگرافەنا وسيپوۆنا، ودان ءارى توزبەيتىنىن ايتىپ، مەكتەپ ديرەكتورىنان بارىپ كەلۋگە رۇقسات سۇرادى. رۇقسات بەرە وتىرا، «قايتىپ كەلەم» دەگەن ۋادەسىن الا وتىرا، ديرەكتور اگرافەنا وسيپوۆنانى، اڭساپ كورگەن قىزىنان ورالادى دەپ ويلاعان جوق.
المالىققا كەپ قىزىنىڭ ءجونىن سۇراعان اگرافەنا وسيپوۆناگا ناتاليامەن كوڭىلى قوسىلعاندىعىن بىلەتىن بىرەۋلەر، سول ءبىر ساتتە قالاعا الدەقالاي كەلە قالعان سامارقاندى نۇسقادى. «كەڭ توعاي» كولحوزىنىڭ ەگىس دالاسىنا سو كەزدە جولى دا تۇسە قالعان جانە بولاشاق قايىن ەنەسىن، جوعالىپ تابىلعان، قىزىنا ەرتىپ اپارماۋدى ىڭعايسىز كورگەن سامارقان، ماشيناسىنا مىنگىزدى دە ءوزى الىپ جونەلدى!
«كەڭ توعايدان» ولار سالت اتقا ءمىندى، ويتپەگەندە، ەگىستىك دالانى ورمەكشىنىڭ اۋىنداي سىزعىلاپ اققان ارىقتاردان ماشينامەن جەتە المايتىن ەدى.
قىزىنىن، دا، ۇلىنىڭ دا وسىندا ەكەنىن ەندى ايقىن بىلگەن اگرافەنا وسيپوۆنانىڭ سوزدەرىنە سامارقان جولشىباي قۇلاق سالسا، قۋانىشى تاسىعان ونىڭ جىلاپ-سىقتار ءتۇرى كورىنبەيدى. ءسوز الپەتىندە دىنگە سەنەتىن ول:
— قۇدايعا شۇكىر، — دەيدى سامارقانعا، — احيرەتتە بولماسا، بۇل دۇنيەدە كەرۋدەن كۇدەر ءۇزىپ قويعان بالالارىمدى امان جولىقتىرسام كوزىمنەن جاس تا شىعارمايمىن.
جولىققاننان كەيىن نە ىستەيتىندىك تامىرىن باسىپ كورسە، قىزىن قىزمەتىندە قالدىرعىسى كەلەدى دە، ۇلىن قاپالعا الىپ قايتۋعا ويلايدى.
ەكى ۋادەسىنىڭ، ءبىرىن اگرافەنا وسيپوۆنا بۇلجىتپاي ورىندادى. اتتان تۇسە بەرگەن ونى كورگەندە، تانىعان ناتاليا ەسىنەن ايرىلعانداي سەزىممەن، لاي سۋعا سۇرىنە-قابىنا كەپ «ماما!»- لاپ باسسالعاندا:
— بەكەر جىلايسىڭ قىزىم، — دەدى ول، ءوز كوزىنەن جاس شىعارماستان، تەك قانا باۋىرىنا قاتتى قىسىپ، — امان كورىسكەن سوڭ جىلاۋدىڭ كەرەگى جوق.
ساعىنعان شەشەسىن قايتا-قايتا «ماما»- لاپ قۇشاقتاپ، قۋانىشتى كوزىنەن ءمولدىر جاستىڭ تامشىلارىن قايتا-قايتا دومالاتقان قىزىنان اگرافەنا وسيپوۆنا ۇلىنىڭ جايىن سۇراپ ەدى، الدىمەن وعان ايبارشانى تانىستىرعان ناتاليا الەكساندردىڭ كىمنىڭ قولىندا جانە قانداي حالدە ەكەنىن قىسقاشا ايتىپ بەردى. دامەتكەندى ءالى كورمەگەنمەن، قىزىنىن، ايتۋىنان سىرتتاي جاقسى كورگەن اگرافەنا وسيپوۆنا، «نە دەگەن جاقسى ادام ەدى!» ءسوزىن قوسا، «شەشەڭ ءۇشىن ساعان راحمەت!» دەپ ايبارشانىڭ قولىن الدى.
وسى العىستى كەپەدە جولىققاندا دامەتكەنگە دە ايتىپ ەدى، توساڭ ايەلدىڭ كىم ەكەنىن ايبارشانىڭ بايانداۋىنان بىلگەن دامەتكەن ىتىرىنا دا قويعان جوق، جالپىلداي دا قويعان جوق. بالانىڭ الپەتىنە قاراسا — شەشەسىن ۇمىتىپ قاپتى، العاش كورىپ شاقىرعاندا، دامەتكەننىڭ كەڭ كويلەگىنىڭ ەتەگىنە ورالىپ بارماي قويدى.
بالانىڭ سابيلىك ىسكەرلىگى ەرتەڭىنە ويانا باستادى ما، نەمەنە، شاقىرعان شەشەسىنە ەرتەڭىنە دە بارا قويماي تارتىنشاقتاعانمەن، كەشەگىدەي جاتىرقاپ قاراماي، قۇمارلاندىرا تۇسەيىن دەگەندەي جىميادى.
«بۇل قالاي بولادى ەندى؟» دەگەن وي دامەتكەننىن، باسىنا، كەشە اگرافەنا وسيپوۆنانىڭ كىم ەكەنىن بىلگەندە-اق كىرگەن. سول ويمەن ءتۇنى بويى تولعانعان دامەتكەن تاڭ بىلىنە عانا قالعىعاندا، «ەگەر مەنىڭ ەركىمە سالسا، مەن بالانى قولىمنان ولمەي شىعارمايمىن» دەگەن قورىتىندىعا تابانىن نىق باسقان. سوندىقتان، اگرافەنامەن تاڭەرتەڭ جۇزدەسكەندە، ول، كەشەگىدەي بەيعام كەسكىنمەن ەمەس، سالقىن كەسكىنمەن قاراپ، بويىنا دارىتپاۋ ماقساتىمەن سىرعاقتا باستاعان.
اگرافەنا وسيپوۆنا بۇل كەپەدە تورت-بەس كۇن بولعاندا، دامەتكەن سىرعاقسۋىن جۇمسارتۋدىڭ ورنىنا نىعايتا ءتۇستى. ونىڭ نەگە ءبۇيتۋىن بۇل كەپەدەگىلەر العاشقى كۇنى-اق اقتاردى. سوندىقتان، باسى سىربايدان باستاپ، بۇل كەپەدەگى ادامدار:
— مۇنىڭ نە؟ شەشەسى: تابىلماسا ءبىر ءسارى. تۋعان شەشەسى كەپ وتىر. «يەسىنە كەرەك بولسا، قوڭسى وكپەلەمەيدى» دەپتى. بالانى جاقسى كورەتىنىڭدى بىلەمىز. ءبىراق تۋعان شەشەسى سەنەن دە ارتىق جاقسى كورمەي مە؟ بالاسىن الماي كەتە مە، ول؟ قولدان بەرمەسەڭ جولدان الماي ما؟ سوتتاسا دا جەڭبەي مە سەنى. ەندەشە، بولماسقا بۋساناتىن نەڭ بار؟ — دەپ جيىلىپ ەدى، دامەتكەن «بەرمەيمىن» دەگەن سوزىنەن تانبادى.
ەندى نە ىستەۋدى اقىلداسقان ارا حالىق اگرافەنا وسيپوۆنانى وسىندا قىزمەتكە الىپ قالماق بولىپ ەدى، ول دا:
— قىزمەت ورنىم جاقسى. ورالىپ كەلەم دەپ ۋادە قىپ قايتتىم، قالا المايمىن، — دەپ كونبەدى.
تۋعان شەشەنىڭ بالانى الىپ كەتپەي كەڭىلى كونشىمەيتىنىنە، تاربيەشى شەشەنىن، ريزالىقپەن بەرمەيتىنىنە كوزى ەركىن جەتكەن ارالىق جۇرت ەندى ءتاسىل قولدانباق بوپ، اگرافەناعا وڭاشالاپ تومەندەگىدەي اقىل ايتتى:
— بالا سىزدىكى، قاي جولمەن الساڭىز دا سىزگە كىنا جوق. سوندىقتان، دامەتكەنگە ەندى جالىنبا. ونىڭ بەرمەۋىنە كونگەن ادام بولىپ كەتە بارىڭىز دا، المالىقتاعى اۋداندىق حالىق سوتىنا ارىز بەرىڭىز. سوتتىڭ ۇكىمى ءسىزدىڭ پايداڭىزعا شەشىلەتىنى سەزسىز. ودان كەيىن سىزگە ەشكىمنىڭ وكپەسى جوق، ەگەر تاربيەشى شەشەسى بەرمەيمىن دەسە، ۇكىمدى ورىنداۋشى زاڭمەن اپەرەدى.
بۇل اقىلدى اگرافەنا وسيپوۆنا بىردەن قابىلداي قويعان جوق. ولىپ-تىرىلگەندەي بولعان تۋعان ۇلىن الماي كەتۋ اۋىر بولعانمەن، تۋماعان بالاعا سونشالىق جانى ءۇزىلىپ قيعىسى كەلمەگەن دامەتكەننىڭ قىلىعىنا ءارى ءسۇيسىندى، ءارى ايادى.
دەگەنمەن، بالاسىن سوت ارقىلى الۋعا اگرافەنا ريزالاستى. ونى بۇل ويعا كوندىرگەن اسىرەسە ايبارشا.
— شەشە مەنىكى، — دەدى ول اگرافەناعا، — قيمايتىنى، شىن جاقسى كورەتىنى راس. ءبىراق، بالانى تۋعان شەشەسىنە بەرمەۋگە بولمايدى. ريزالىقپەن بەرۋگە كوندىرە المادىق. ەندىگى جول — بارىمىزگە ورتاق سوۆەتتىك زاڭ. زاڭ نە دەسە سول بولادى دا قويادى. زاڭعا شەشەم دە كونەدى. وندا ءسىز دە اراشالاپ قالاسىز. جاقسى كورەتىن بالاسىنان ايرىلۋ شەشەمە اۋىر بولاتىنى راس. ونى جۇباتۋ مىندەتىن مەن الايىن.
اگرافەنا المالىققا ءجۇرىپ كەتتى. باسىندا بالاسىن جابىسا سۇراعان اگرافەنانىڭ اقىردا قالدىرۋعا كوندىككەن ادام بوپ اتتانۋى، دامەتكەنگە اسا كۇدىكتى كورىندى. «مەنىڭ قاپىمدى تاۋىپ، بالانى ۇرلاپ اكەتكەلى ءجۇر مە!» دەگەن قاۋىپ كىردى ونىڭ كوڭىلىنە.
وسى كۇدىك كوڭىلىنە ۇيالاعان ول، وزگە تۇگىل ايبارشاعا دا سەنبەي، بالانى كۇنى-تۇنى كوزىنەن تاسا قىلمايتىن حالگە ءتۇستى. تۇندە ول وتە ساق ۇيىقتادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، وعان المالىقتاعى اۋداندىق حالىق سوتىنان شاقىرۋ قاعاز كەپ قالدى. ايبارشا مەن ناتاليانىڭ پلانى، ەگەر شاقىرۋ قاعاز كەلسە دامەتكەنگە ايتپاۋ ەدى دە، المالىققا باسقا بىردەمەنى سىلتاۋ قىپ بالامەن ەرتىپ اپارىپ، سول ارادا سوتقا شاقىرتا قويۋ ەدى؛ ەگەر سوت ۇكىمدى اگرافەنانىڭ پايداسىنا شەشسە، ۇكىمدى ورىنداۋشىنى جۇمساپ، بالانى تۋعان شەشەسىنىڭ قولىنا ۇستاتا قويۋ ەدى.
ءبىراق، ولار قاپىدا سوعىلدى. شاقىرۋ قاعازدى اكەلۋشى، جەڭىل اقىلدى جانە دامەتكەنگە وكپەسى بارلاۋ بىرەۋ ەدى. ول كەلسە، كەپەدە اس پىسىرۋمەن شۇعىلدانعان دامەتكەننىڭ قاسىندا بالادان باسقا جان جوق ەكەن.
— يا، جەڭەشە، امان با؟ — دەپ ول كەپەگە ەسەرلەپ كىردى دە، ازداعان اماندىق سوزدەردەن كەيىن، دامەتكەندى قۇلاتۋ ماقساتىمەن: — مىناۋ، بىرەۋدىڭ بالاسىن نەگە بەرمەي قالدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
قيسىق سۇراۋعا ءتۇزۋ جاۋاپ بەرگەن دامەتكەنگە ول:
— بايعۇس-اۋ، قولىڭنان بەرمەسەڭ جولىڭنان الادى عوي ول! — دەدى.
دامەتكەن وعان، اگرافەنانىڭ كوندىككەن جايىن ايتىپ ەدى:
— بوسقا سەنەدى ەكەنسىڭ عوي، ءتايىرى! — دەدى اناۋ، — قاپىڭدى تاپقان ول.
— قالاي؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— سوت ارقىلى الماق بولعانى عوي، مىنە، شاقىرۋ قاعاز! — دەپ الدىنا تاستاي بەردى.
— نە دەيدى؟ — دەپ نانار-نانباسىن بىلمەگەن دامەتكەنگە، ساۋاتى بار حابارشى، شاقىرۋ قاعازدى وقىپ بەردى.
ىزا مەن قورقىنىش ساپىرىلۋدان اينالا قالعان دامەتكەننىڭ باسى تەز قالپىنا كەلدى. بالانى بەرمەۋگە بەكىنۋدەن تايماعان ول، كورىنەۋ قارسىلاسۋدان پايدا جوعىن ۇقتى دا، وزىنشە ءتاسىل قولدانىپ، كەشكە جۇمىستان قايتقان ايبارشاعا شاقىرۋ قاعازدى سالماقتى كەسكىنمەن وقىتتى. «مۇنىسى نەسى؟» دەپ ايبارشا بىلمەگەن بولدى دا:
— ەندى قايتەمىز؟ — دەدى شەشەسىن سىناماق بوپ.
— قايتەمىز. بارامىز دا، — دەدى دامەتكەن.
— سوت ۇكىم قىلسا قايتەمىز؟
— كونەمىز دە، — دەدى دامەتكەن.
ول سوزگە سەنىپ قالعان ايبارشا، شەشەسىن سوتقا اپارىپ ىڭعايسىزدىق تۋعىزباۋ ماقساتىمەن:
— اپا، — دەدى جالبارىنعان داۋىسپەن، — سوتسىز ريزالاسساڭ قايتەدى ودان دا؟
— قايدام؟ — دەدى دامەتكەن ءمۇلايىمسىپ.
— اپا، ءسويت، — دەدى ايبارشا شەشەسىن قۇشاقتاي، بەتىنە بەتىن تاقاپ، — ءتاتۋ-تاتتى ايرىلايىق. كەيىن دە كورىسەتىن كىسىڭ. قىزى دا، ءوزى دە ريزا بولسىن. قىزى بىزگە بىلاي دا دوس ادام عوي، بالانى ەركىڭمەن بەرسەڭ شەشەسى دە دوس بوپ كەتەدى. قولىڭ قۇر ەمەس، قىز دا، جالعىز دا بولسام قولىڭدا مەن بارمىن!
دامەتكەن كونبەگەن سياقتانىپ از وتىردى دا، ايبارشا:
— اپاتاي، اپاجان!.. ءسويت ەندى!.. — دەپ قيىلا جالبارىنعان سوڭ:
— جارايدى! — دەدى.
قۋانعان ايبارشا شەشەسىنىڭ ەكى بەتىنەن الما-كەزەك ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
بۇل حاباردى ەستىگەندە، ناتاليانىڭ قۋانۋىندا دا شەك بولعان جوق. ماسەلە سوت ارقىلى شەشىلەدى دەگەنگە، ءىنىسىن تۋعان شەشەسىنەن كەم كۇتپەگەن دامەتكەندى اياپ، وزگەلەردەن ىشتەي كوبىرەك قينالىپ جۇرگەن سول ەدى. «سوتتاسپا، بالا ەشقايدا كەتپەيدى. سەنىمدى قولدا. تۇرا بەرسىن. جۇرە كەلە ەپپەن يەمىز» دەگەن سوزىنە شەشەسىن كوندىرە الماعان ەدى. ەندى دامەتكەن كوندى دەگەن سوڭ، ول دا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ كوپ العىس ايتتى.
بۇل ماسەلەگە ساقتاۋ كەزبەن قاراعان جالعىز عانا سىرباي. ول دامەتكەننىڭ تىم كۇرت قۇلاي قالۋىنا جانە كوپ ۋاقىت بالانى قيماي رەنىشتە ءجۇرىپ، ەندى بەرگىسى كەپ جايراڭداي قالۋىنا سەنبەدى. سونداعى ماقساتى نە ەكەنىنە جانە كوزى جەتپەدى.
ەرتەڭىنە وزگەدەن ەرتە ويانعان سىرباي دامەتكەندى كەپە ىشىنەن دە، دالادان دا ىزدەپ تابا المادى. ونىمەن بىرگە بالا دا جوق!.. «قاشىپ كەتكەن بولار ما؟» دەگەن قاۋىپ تۋدى ونىڭ ويىنا.
داۋلەتتىڭ سۇر جورعاسى سول ماڭايدا بولۋشى ەدى. ىزدەستىرسە ول دا جوق.
— «سونى مىنگەن دە قاشقان — دەپ بەكىتتى ول ويىن، — ءبىراق قايدا؟..»
سۇر جورعا كەشىكپەي تابىلدى: ماڭايلاس رازەزدەگى بىرەۋدىڭ قوراسىندا تەرلىگىن ەرتتەۋلى قالپىندا قالىپ قويىپتى. ءۇي يەسى ونى تاڭەرتەڭ كورىپ، اتتى تانىپتى دا، كىم ءمىنىپ كەلگەنىن بىلە الماي حايران بوپتى.
سۇر جورعا رازەزدەن تابىلعان سوڭ، دامەتكەننىڭ، بالانى الىپ پوەزعا مىنۋىنە ەشكىم كۇدىكتەنگەن جوق. سول ءتۇنى، سول رازەزد ارقىلى ەرسىلى-قارسىلى الدەنەشە سوستاۆ وتكەن، ونىڭ بەسەۋى پاسساجيرلىق، سولاردىڭ، قايسىسىمەن قاي جاققا كەتكەنى ءمالىمسىز.
«قايدا؟» دەگەن سۇراۋعا، تەك سىرباي عانا ءبىر جورامال ايتتى:
• — بەتىمەن قاڭعىراتىن ءجۇدا جىندى دەيسىڭ بە، — دەدى ول، ارينە، ول بىرەۋدى كوزدەپ كەتتى.
— كىم؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— سارىمساقتىڭ التىنگۇل دەگەن جالعىز اپاسى بار دا، — دەدى ول، — سونىڭ، ادامبەك دەيتىن وقىعان جالعىز بالاسى بار دا، سارىمساق ءتىرى كەزدە دە، ولگەن سوڭ دا ناعاشى كورىپ كەلىپ جۇرەتىن. بۇل سوعان كەتتى.
ايبارشانىڭ ايتۋىنشا، زەملەمەرلىك قىزمەت اتقاراتىن ادامبەك جاقسىلىقوۆ ءقازىر بەتپاقتىڭ ءشولىن زەرتتەپ جۇرگەن ەكسپەديسيادا. دامەتكەننىڭ وعان قالاي كەتۋى، قالاي جەتۋى كوپشىلىكتى ويعا قالدىرعانمەن، ادامبەككە حات جازىپ بىلمەك بولدى، حاتتىڭ جاۋابى قاشان كەلۋىن ەشكىم دالدەپ ايتا الماعان سوڭ، مۇندا قىزمەتكە قالعىسى كەلمەگەن اگرافەنا وسيپوۆنا قاپالداعى مەكەنىنە قايتتى. ءبىراق، ول كەيبىرەۋلەردىڭ كۇتكەنىندەي جىلاپ-سىقتاپ كەتكەن جوق. كوڭىل ايتقىسى كەلگەن كەيبىرەۋلەرگە ونىڭ بەرگەن جاۋابى:
— ءبىرجولا جوعالدى دەپ جورىعان كەزدە دە ولگەن جوقپىن دا. ءتىرى جوعالعان بالاعا نەسىنە قىنجىلايىن. تۇبىندە ءبىر تابىلار!..
توعىزىنشى تاراۋ
بالاۋسا باسىندا
بۇگىن قىزىلوردا جەرىنىڭ ىستىعى ءوز تىلىمەن سويلەدى. تۇلا بويىندا شوكىمدەي بۇلت جوق، كوگىلدىر جاقۇتتاي بوپ مولدىرەگەن اسپاننىڭ بيىگىنە شىعىپ العان كۇن، تاڭعى سامالى الدەقاشان تىنىپ قالعان سىرداريا ولكەسىنە، وتتاي ىستىق لەبىن سەبەلەدى دە تۇردى. جالىنداي لەپ جالاعاندا جەردىڭ بەتى قايناپ كەتكەن سياقتانىپ، ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالانى تولقىندى ساعىم جاۋىپ كەتتى. جايشىلىقتا كوزگە بۇلدىراپ ارەڭ كورىنەتىن الدەقايداعى تەمىر جول ستانسيالارىنىڭ ۆودوكاچكالارى، الدەقايداعى كولحوزدىڭ قىستاقتارى، الدەقايداعى شوقتالا وسكەن توعايلار، الدەقايداعى قۇم-توبەلەر ساعىم تولقىنىندا سۋدا جۇزگەن كەمەلەر مەن قايىقتارداي قالقىپ، جاقىنداپ قالدى... سو ءبىر كەزدە، توڭىرەگىن كوزىمەن شولعان كىسىگە، دۇنيە ءجۇزىن توپان باسىپ بارا جاتقانداي اسەر پايدا بولارلىق ەدى...
وسى ىستىقتا، ماڭدايلارىنان تەرى سورعالاپ، كەسكىندەرى قاراكۇرەڭ تارتقان ەكى سالتتى، كەڭ ولكەنى تۇتاسا جاپقان جاسىل ەگىننىڭ تىڭ دالامەن استاسقان شەتىن جاعالاپ كەلە جاتتى؛ بىرەۋى — بايجان، بىرەۋى — سامارقان.
دەم تارتقاندا جالىن جۇتقانداي بولاتىن سىرداريا ولكەسىنىڭ مۇنداي ىستىقتارىنىڭ تالايىن كورىپ، وعان داعدىلانىپ العان بايجاننىڭ ءالى داعدىلانا الماي جۇرگەن ءبىر عانا نارسەسى بار ەدى، ول — سىرداريا بويىنىڭ ماسا-سوناسى مەن قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانى... دەگەن سياقتى شاعاتىن جاندىكتەرى.
ارقالىق قازاقتاردا «پالەنىڭ مىڭى سىردا، ءبىرى قىردا» دەگەن ماقال بار. سول ماقالدى ايتاتىن تۋعان جەرىنىڭ قارتتارىنان بايجان «مىڭ پالە — نە ول؟» دەپ سۇراعاندا: «قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان سياقتى شاعاتىن جاندىكتەر، ولاردىڭ ەڭ كوپ جەرى سىردىڭ بويى» دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
سىر بويىن ارالاي كەلە، قارتتاردىڭ سول سەزدەرى بايجانعا راس سياقتاندى. ۇشاتىن، نەمەسە جەردە جورعالايتىن زاتتاردىڭ ول نە «زوولوگيا» كىتابىنان وقىماعان، نە قۇلاعى ەستىپ، كوزى كورمەگەن نەشە ءتۇرلى ۇشىراتتى.
مىسالى، ارقانىڭ جەرىندە سيىردىڭ جاۋى «شانىشقاق» دەيتىن ينەلىك بەينەلى شىبىن. ءبىر ىزىڭىن ەستىگەن سيىر، قۇيرىعىن كوتەرىپ الا، سۋ بار جەرگە جانتالاسىپ قاشسا، وزگە سيىرلاردىڭ، ءبارى بوسقا ۇرەيلەنىپ، بەت-بەتىمەن جونەلىپ، جانىن قويارعا جەر تابا المايدى. سىر بويىندا «شانىشقاق» تا بار ەكەن، ونىڭ اتىن «سايگەل» دەيدى ەكەن.
ءبىراق. سىردا، سيىردىڭ الدەقايدا مىقتى جاۋى بولادى ەكەن، ونىڭ اتى «الا كۇلىك». ول — ۇشاتىن الا قاناتتى قوڭىز. سيىرلارعا «سايگەل»، مىسالى، قاسقىر بولسا، الا كۇلىك — ارىستان. الا كۇلىك كەلگەنىن بىلگەن سيىر بىتىراي قاشقاندا ەسىنەن ايىرىلار دارەجەگە جەتەدى... سول، قاشقان بويىندا، ول الدىندا ور تۇرسا قۇلايدى، ساز تۇرسا باتادى، وت تۇرسا تۇسەدى!.. بۇل «پالەدەن» قاشقاندا دا ولاردىڭ باس ساۋعا قىلار جەرى سۋ. سۋى جوق جەردە الا كۇلىكتەن قاشقان سيىر، ەگەر قۇتىلا الماسا بولدىرىپ بارىپ جىعىلادى؛ سۋ كەزدەسسە، دەنەسىن جاسىراتىن تەرەڭىنە جەتپەي جانى جاي تاپپايدى...
الا كۇلىكتىڭ وسىنداي پالە ەكەنىن بىلەتىن قازاقتا ەڭ قاتتى قارعىستىڭ بىرەۋى: «وي، الا كۇلىك كەل!». بۇل قازاقتىڭ دۇشپانعا عانا ايتاتىن قارعىسى... شىلدە ايلارىندا، سىردىڭ بويىندا الا كۇلىك قاپتاپ كەتەدى. سيىر مالىن ول كەزدە، بۇل ماڭايدا ۇستاۋعا بولمايدى.
ارقادا دا ماسا مەن سونا كەپ. ءبىراق، سىر بويىنىڭ ماسا مەن سوناسىنىڭ قالىڭدىعىمەن سالىستىرعاندا، ارقانىڭ ماسا، سوناسى ءجىپ ەسە المايدى. ەكى جاق جاعاسىنا قامىستى كولدەر جارىسا بىتكەن سىرداريادا، ماي مەن سەنتيابر اراسىنداعى ماسانىڭ قالىڭدىعى بۇلتتاي بولادى. كەيبىر تىمىق كۇندەرى الىستان قاراۋىتىپ ۇشىپ كەلە جاتقان بىردەمەنى، كوشىپ كەلە جاتقان بۇلت بولار دەپ ويلاساڭ. ىزىڭ قاققان. ماسانىڭ توبى بوپ شىعادى. ءبىر ماسانىڭ ىزىڭى ءالسىز بولعانمەن ميلليونداعان ماسالار قوسىلىپ ءان سالسا، كوشىپ كەلە جاتقان ماسانىڭ بۇلتى، اۋىپ كەلە جاتقان جاعىن كۇڭىرەنتىپ جىبەرەدى.
ارقانىن، ماساسىنان سەمىزدەۋ، جۋانداۋ، دەنەسى دە، تۇمسىعى دا ۇزىنداۋ، قاناتى دا جالپاقتاۋ جانە قياقتى، ءتۇسى سۇرعىلتتاۋ كەلەتىن سىر بويىنىڭ ماساسى قالاي شاعۋىن بەينەلەپ ايتقاندا، ارقانىڭ ماساسىنىڭ شاققانى — بۇرگەنىكى بولسا، سىردىڭ ماساسىنىڭ شاققانى — بۇيىنىكى. جالپى ماسا اتاۋلىنىڭ تۇمسىعىندا نە پالە بارىن كىم ءبىلسىن، ۇستاپ اپ كەرگەندە ەزىلىپ قالاتىن ونىڭ جۇپ-جۇمساق تۇمسىعى، دەنەگە قادالعاندا بىزدەي وتكىر عوي. تۇيەنىڭ قالىڭدىعى سانتيمەتردەن ارتىق قارا قايىس تەرىسىنە قادالعاندا، ەتكە شاڭىشقان بىزدەي سۇڭگىپ جۇرە بەرمەي مە؟!. سىر بويىنداعى ماسانىڭ تۇمسىعى ءتىپتى سۇمدىق. ەگەر قادالا قالسا، ول تۇمسىق مالدىڭ تەرىسى تۇگىل، ادامنىڭ ۇستىندەگى الدەنەشە قابات كيىمنەن دە ءوتىپ كەتەدى!..
وتكىرلىگى بىزدەي، اششىلىعى ۋداي ماسانىڭ دەنەڭە تۇمسىعى ءبىر قادالسا، وعان حايۋان شىدار ما ەدى، قايتەر ەدى، ال، ەگەر ميلليونى قادالسا شە؟!.
سىر بويىنىڭ ماساسى وسىنداي بولسا، «سوناسى قانداي؟» دەڭىز: ارقانىڭ سوناسى سىردىڭ سوناسىنىڭ قاسىندا بۇركىتتىڭ قاسىنداعى قارشىعاداي-اق. ارقانىڭ سوناسى جاي عانا قادالىپ شاقسا، سىردىڭ سوناسى قادالعان جەرىنىڭ تەرىسىن ويىپ الادى جانە شاققان جەرى كۇپ بوپ ءىسىپ كەتەدى... ولار دا سىر بويىندا مىڭ-مىڭ!..
ءبىر عاجابى — سيىر اتاۋلى ماقلۇق، ماسەلەن سونادان قورىقپايدى، ولار دەنەسىنە مىڭداپ جابىلسا دا مىڭق ەتپەي وتتاي بەرەدى. ولاردان جانە «بوگەلەك» اتالاتىن ينەلىكتىڭ ءبىر تۇرىنەن جانى شىعا قورقاتىن جىلقى جانۋار عانا. الاگۇلىك پەن سايگەلى جىلقىعا تيمەيدى دە، جىلقى ولاردان قورىقپايدى دا. ال، تۇيە، شىبىن-شىركەيدىڭ دەنەسىنە قانشاسى قادالىپ جاتسا دا، اياقتارىمەن، باسىمەن قاعىنىپ وتتاي بەرەدى.
ارقادا قارا شىبىننىڭ دەنەنى جىبىرلاتىپ مازالاۋى عانا بولماسا، جاندى اۋىرتىپ شاققانىن ەشكىم ەستىگەن ەمەس.. جىلقىنىڭ جاس قيىن جاپىرلاپ قونىپ، سودان ءلاززات تاباتىن ۇساق شىركەيلەردى، ارقانىن، قازاعى شاعۋ تۇگىل مازالاۋعا تۇراتىن ماقلۇق دەپ تانىمايدى. ال، سىر بويىن الساڭ، قارا شىبىن مەن شىركەيدىڭ شاعۋى، دەنەنى ماسادان كەم اشىتپايدى.
قازاقتىڭ ۇعىمىندا، تىشقاننىڭ ۇلكەنى — شوشقا، مىسىقتىڭ ۇلكەنى — جولبارىس، ءيتتىڭ ۇلكەنى — ارىستان. سول سياقتى، سىردىڭ بويىندا قارا شىبىننىڭ دا «جولبارىسى» مەن «ارىستانى» بار: باسى جالپاق، توبەسى جاسىل، بوكسەسى جۋان، سيراقتارى تۇكتى كەلگەن، سونادان تۇرقى قىسقالاۋ بولعانمەن دەنەسى جۋان بۇل شىبىندى سىر ەلى «تۇيە شىبىن» دەيدى. عىلىمدا «شپانسكايا مۋحا» اتالاتىن، كوكتەم كەزىندە ايعىر، بۇقا، قوشقار سياقتى وندىرگىش مالداردىڭ قۋاتىن مولايتۋ ءۇشىن قۋارتىپ ۇككەن ۇنتاعىن ىشكىزەتىن بۇل شىبىن سونادان كەم شاقپايدى...
ۇشاتىن شاققىشتار وسىنداي بولسا، جەردە جورعالايتىنداردىڭ نە ءتۇرلى پالەسى جوق، سىردىڭ بويىندا!..
قىراتتاۋ جەردە كوپ ۇشىراساتىن قاراقۇرتتار، ءدال سىردىڭ ءوز جاعاسىندا جوق. ءبىراق، ايىرقۇيرىق شاياندار شىلدە كەزىندە سىردىڭ جاعاسىندا قۇمىرسقاداي ورەدى. بۇيىلەر شە؟.. جانە قانداي بۇيىلەر، ولار؟ — جاس بالانىڭ جۇمعان جۇدىرىعىندا بۇيىلەر! وزدەرىنىڭ تۇلا بويى تۇكتى كەلەدى... قاپىسىن تاۋىپ تاياقپەن باسا قويساڭ، اۋزىنان قارا كوبىگى بۇرقىراپ كەتەدى، سونىڭ ءبارى — دەنەگە تيسە ءولتىرىپ جىبەرەتىن ۋ.
جىلاندار شە؟.. نەشە ءتۇرلى جوق ولاردىڭ، سىردىڭ بويىندا. ءبارى دە شاققىش، شاقسا — ولتىرگىش. وزگەلەرىن قويا تۇرعاندا، «وقجىلان» اتالاتىن بىرەۋلەرى بار، ۇزىندىعى ءبىر-اق كەزدەي، جۋاندىعى ساۋساقتان ارەڭ قالقىڭقى. وسى وقجىلان جانتالاسار جەرى كەلسە، قاشقاندا دا، قۋعاندا دا دوڭعالاقتىڭ قۇرساۋىنداي ءيىلىپ اپ زىمىرايدى. ەكىتالاي شاقتا اسپانعا شانشىلا اتسا، ءۇش-تورت مەتر بيىككە كوتەرىلەدى. تۇرعىن ەلدىڭ ۇعىمىندا، اسپانعا اتقان وق-جىلان توبەڭنەن كەپ شانشىلا تۇسسە، ءون-بويىڭدى وقتاي تەسىپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان وقجىلان كورسە ولار قاشادى... قاشپاعاندا قايتسىن: جىپ-جىڭىشكە قالپىمەن، ول، تاسباقانى سىرتقى قابىرشىعىمەن جۇتىپ جىبەرەدى!..
قۇلاعى ەستىگەندە بۇعان نانباعان بايجان كوزىمەن كورىپ يلاندى: تاسباقا جۇتقان وقجىلان قىپ-قىسقا بوپ قالادى ەكەن دە، باقا كىرگەن جەرى رەزينكاداي سوزىلىپ، دوپ-دومالاق بوپ ىسكەن سياقتانىپ كەتەدى ەكەن. تەڭىزدەگى حايۋاناتتاردىڭ تىرشىلىگى تۋرالى وقىعان كىتابىندا، بايجان، تەڭىزدىڭ تەرەڭىندە حاۋليود دەيتىن جىرتقىش كىشكەنە بالىق بولاتىنىڭ ول وزىنەن الدەنەشە رەت زور بالىقتى جۇتىپ، رەزينكاداي سوزىلعان قالپىمەن ۇرگەن قۋىقتاي دومالانىپ قالاتىنىن كەزدەستىرگەن ەدى دە، كوزىمەن كەرمەگەن سوڭ نانبايتىن ەدى. سونىڭ راستىعىنا بايجان تاسباقا جۇتقان وق-جىلاندى كورگەندە يلاندى.
سىر بويىندا ءزارلى ماقلۇقتار، جوعارىدا اتالعاندار ەمەس. ولاردىڭ تولىپ جاتقان تۇرلەرى بار.
ادام نە نارسەگە كوندىكپەيدى.
سىر بويىنا العاش كەلگەن كەزدە اياق استىنان شاعاتىن پالە كۇتىپ، جاتسا-تۇرسا ۇرەي بولاتىن بايجان، جۇرە كەلە ۇيرەنىپ الىپ، كەز كەلگەن جەرگە جاتا بەرەتىن، كەز كەلگەن جەرگە وتىرا بەرەتىن. سوندا، ءبىر عاجابى — جەردە جورعالايتىن شاققىشتاردىڭ ەشقايسىسى، ەشۋاقىتتا زالال ىستەگەن ەمەس. سوندا، سول شاققىشتار وعان جولامايدى ەمەس: تالاي رەت، قۇيرىعىن قايقايتىپ دەنەسىندە جورعالاپ جۇرگەن شايانداردى ول قاعىپ تا ءتۇسىردى. تالاي رەت، قوينىنا كىرىپ جىلان دا ۇيىقتادى. ءبىر رەت كيگەلى جاتقان ەتىگىنەن جىلان شىعىپ زارەسىن العاندىقتان، ءبىر رەت باسىنان شەشكەن كەپكاسىندا ءبۇيى جاتقانىن كورگەندىكتەن، جاتقاندا شەشكەن كيىمدەرىن ول العاش سىلكىپ، قاراپ كيدى دە، كەيىن وعان دا ەتى ءولىپ ەسكەرمەيتىن حالگە جەتتى.
سىردىڭ «مىڭ پالەسىنىڭ» جەر بەتىندەگىلەر «اعايىن» بوپ العان بايجان، ۇشاتىن «پالەلەردىڭ» ادامدى شاعاتىندارىنا اسىرەسە ماسا مەن سونانىڭ شاعۋىنا توزە الماي-اق قويدى...
سول توزبەۋىن ول، بۇگىن دە ىستەپ، سامارقان ەكەۋى سالت كەلە جاتقاندا، ۇستىنە جابىلعان ماسا مەن سونانىڭ شاعۋىنان جانىن قويارعا جەر تابا الماي، جىندانعان ادامداي ءۇستى-باسىن جۇلمالاۋمەن ازاپتاندى. بۇلاي ارپالىسۋىنا ونى ايىپتاۋعا دا بولمايتىن ەدى. ادەتتە ءبىز مالدى ادامنان ازاپقا شىدامدى دەپ ەسەپتەيمىز عوي. سول كوزبەن قاراعاندا، بايجاننىڭ استىنداعى ادەتتە سالماقتى، شابانداۋ اتى ماسا، سونانىڭ شاعۋىنا شىداماي، اياقتارىمەن، قۇيرىعىمەن، باسىمەن دەنەسىن قاعىنىپ، سەكەڭدەپ جەڭىلدەنىپ كەتتى. اتتىڭ ورعۋى، قارعۋى، باسىن كەيدە كەكشەڭدەتىپ، كەيدە تۇقىرىپ الاس ۇرۋى سونشالىق مازاسىز دارەجەگە جەتتى، ەگەر ۇستىندە وتىرعان كىسى ابايلاپ، تاقىمىن قاتتى قىسىپ وتىرماسا، تىزگىندى جيناق ۇستاماسا ۇشىپ كەتەر ەدى. ماسا، سونانىڭ شاعۋىنا حايۋان ەكەش اتتىڭ دا بەرەكەسى سونشا كەتكەندە، ادام قالاي شىداسىن!..
ءبىراق، بايجاننىڭ بايقاۋىنشا، مويىنداعان ىسكە، ادامنىڭ شىدامدىلىعى حايۋاننان الدەقايدا ارتىق سياقتى. مىسالى، وسى كەلە جاتقان ساپاردا، ەكى ات پەن بايجاننان، سامارقان ماسا، سونانىڭ شاعۋىنا الدەقايدا ءتوزىمدى!.. ءتىرى ادام بولعاندىقتان، ماسا، سونانىڭ شاعۋىنا ول دا ءبىراز تيىشسىزدانىپ، جىڭعىلدىڭ جاپىراقتى بۇتاعىنان بۋىپ العان قورعانىشىمەن دەنەسىن قاقپالاعانمەن، ءدال ەكى ات پەن بايجانداي بەرەكەسى قاشارلىق دارەجەگە جەتكەن جوق. سوندىقتان ول، ارا-تۇرا بايجانعا قالجىڭ دا ايتىپ قويىپ:
— سەن، ينجەنەر جولداس، بەرەكەڭنەن ايرىلدىڭ عوي. — دەسە:
— ايرىلماسقا امال قانشا، شىداتار ءتۇرى جوق! — دەپ جاۋاپ بەردى بايجان.
— ە، قايتەر دەيسىڭ، — دەدى سامارقان وعان، قۋلانا ءتۇسىپ، — سىر بويىنىڭ، كۇيەۋى ەكەنىڭدى ءبىلىپ، ماسا، سونالار جەزدەسىمەن ويناپ كەلە جاتىر دا.
قالجىڭداسۋعا شاماسى كەلمەگەن بايجان، قولىنداعى جاپىراق قورعاۋىشىمەن دەنەسىن قاعىنا ءتۇستى...
بۇلار بيىلعى جىلدىڭ ەگىنىن ارالاپ كەلە جاتىر ەدى. بۇدان بۇرىن دا الدەنەشە رەت ارالاپ، ەگىننىڭ جاقسى بەتالىسىنا كوڭىلى تويعان سامارقان:
— كوكتەمنەن كەيىن كورۋگە قولىڭ تيگەن جوق، ەكەۋمىز ارالاپ كەلەيىك، — دەپ بايجاندى ەرتىپ شىققان. سونداعى ويى — جاقسى ەگىندى كورسەتىپ ماقتانۋدا؛ ويتكەنى، ول ەگىننىڭ وسىلاي شىعۋىنا رايزونىڭ ونىڭ ناچالنيگى — ءوزىنىڭ ورتاقتىعى مول دەپ تۇسىنەدى.
المالىقتان تان، بىلىنە اتتانعان ولار، تۇسكە دەيىن بيىلعى ەگىننىڭ كەپ تانابىن ارالاپ ءتۇستى. سامارقاننىڭ باعالاۋى بويىنشا، تاناپ اتاۋلىنىڭ شىعىم جاعىنان ءبارى ءبىر ەمەس، ولاردىڭ ىشىندە ناشار دا، ورتاسى دا بار؛ ءبىراق، جاقسىسى مەن ورتاسىن ارالاستىرا ەسەپتەگەندە، بيىل اۋدان كولەمىندە ورتا مولشەرمەن گەكتارىنان 25 سەنتنەردەن الىنۋعا ءتيىستى. وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا، سامارقاننىڭ ويىنشا بۇل جاقسى شىعىم.
جالپى مولشەرىنە كوڭىلى تولا تۇرا، ناشار شىققان ەگىندەردىڭ نەگە ناشار بولۋىن ايتا كەپ، سامارقان سىربايدى سەرپە ماقتاپ قويادى.
— مىنا كورىپ كەلە جاتقان ەگىندەردىڭ ىشىندە گەكتارىنا وتىز-قىرىق سەنتنەردەن بەرەتىندەرى بار، — دەيدى ول بايجانعا، — وزگەسىمەن سالىستىرعاندا، بۇل وتە جوعارى شىعىم. سونى ساعان ورتا شىعىم دەپ كەلە جاتقان سەبەبىم — سىرەكەڭنىڭ تانابىن كورگەندىكتەن. ول، ەندى، عاجاپ!.. مۇنداي قالىن، شىققان كۇرىشتى مەن امىردە كورگەن ەمەن. سىرەكەڭنىڭ ءوز تىلىمەن ايتقاندا، «ءتىل-اۋزىمىز تاسقا»، ەگەر وسى بەتىمەن ءوسىرىپ امان جيناپ الا الساق، بۇكىل اۋدانىمىز بوپ ماقتانۋىمىزعا اكەل قولىڭدى!..
سىربايدىڭ تانابىن سولاي ماقتاعان سامارقان، تاعى دا ءبىر ماقتانىشىن ازىرگە ىشىنە بۇگىپ، بايجانعا ايتقىسى كەلمەيدى، ونىسى — بەس گەكتارلىق سىربايدىڭ تانابى ەكىگە بولىنەدى، ءبىرى — مينەرالدىق وڭدەۋ قولدانىلعان جاعى، ءبىرى — سىربايدىڭ قارا تاجريبەسىمەن ءوسىرىلىپ جاتقان جاعى. وڭدەۋ قولدانىلعان جاقتىڭ شىعىمى، ەكىنشى جاقتىڭ شىعىمىنان الدەقايدا قالىڭ. سىربايدىڭ ءوز ايتۋىنشا، ول قالىڭنىڭ ءتۇسىمى دە ەكىنشى جاقتان ەكى ەسە مول بولۋعا ءتيىستى. وڭدەلگەن جەردىڭ ەگىنى قالىڭ شىعۋعا سەبەپشى دەپ، سامارقان ناتاليانى سانايدى دا، ول ويىن بايجانعا ات ۇستىندە ايتىپ ماقتانۋدان گورى، ەگىندى كورسەتىپ ءجۇرىپ ماقتانعانىن قولايلى كورەدى.
ەگىن ارالاعان ولار، كۇن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كەزدە، الداعى جىلدىڭ ەگىنىنە ارناپ تراكتورمەن تىڭ ايىرىپ جۇرگەن ايبارشاعا كەزدەستى. كەۋدەسىنە جەڭسىز جالعىز عانا مايكا كيگەن، بۇتىنا شاڭعىنىڭ شالبارىن كيگەن، جالاڭاش اياعىنىڭ باسىنا ساندال ىلگەن، تۇلىمى ۇزىن شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ، قىزعىلت كوسىنكامەن بايلاپ العان، تەرىسى ىستىق كۇننىڭ شارپۋىنان كۇرەڭدەنىپ العان ايبارشا، ەكى جولاۋشىعا بۇرىنعىسىنان سۇڭعاقتانعان دا، تولعان دا، سۇلۋلانعان دا سياقتانىپ كەتتى.
— عاشىق بولساق كىنالىمىز، — دەپ قالجىڭدادى سامارقان، ايبارشاعا، — قىزىقساق تاعى كىنالىمىز — «سۇلۋسىڭ!.. دەنەڭ دە سۇلۋ!.. كەلبەتىن، دە سۇلۋ!..» دەگەنگە كىنالىمىز با، تەگى؟..
تۇلعا، ءتۇرىن ماقتاعانعا، قاي كوركەم ايەل ماساتتانبايدى دەيسىز؟.. ايتپەسە، ايەل بولا ما ول؟!.
ماقتاعانعا ىشتەي شوقتىقتانا تۇرا، سىرتىنا سەزدىرمەگەن ايبارشا:
— يا، نە بوپ قاپپىن سۇلۋلانىپ؟! — دەپ ءبىراز بۇلتاق ازىلگە جۇگىرتتى دە، ءسوز اياعىن ناتالياعا بۇرىپ، — ونى كورگەنىڭدە نە دەرىڭدى ەستىمەيمىن-اۋ، قاسىڭدا بوپ! — دەپ قۋلانىپ قويدى.
— ءبىراق، — دەدى ايبارشا، بەتىنە جاعىلعان كۇيەسىن مازاقتاعىسى كەلگەن سامارقانعا، — ەسىڭدە بولسىن، جەزدە، سەنىڭ سۇلۋىن، دا شومىلىپ شىققانداي تاپ-تازا تۇرا قويماس، ونى دا بالشىققا باتتاستىرىپ جۇرگەن جەرىندە كەزدەستىرەرسىڭ!
ايبارشانىڭ ءازىل ارالاستىرا بايانداۋى بويىنشا، ناتاليا ۇيقىدان باسقا ۋاقىتىنىڭ كوبىن كۇرىش ەگىلگەن تاناپتىڭ، اسىرەسە، سىرباي تانابىنىڭ سازىن كەشۋمەن وتكىزەدى. وتكەن ءتۇنى ايبارشا قايىن اتاسىنىن، تانابىنا بارىپ قايتقان ەكەن، ناتاليانى سوندا جولىعىستى.
— قازاق ءتىلىن ءقازىر ول سۋداي ساپىرادى، — دەپ ماقتاپ قويدى ايبارشا ناتاليانى، — اتەكەممەن ەكى اراسىنا كەرەك ەمەس ءقازىر.
سىربايدىڭ سوڭعى كەزدەگى قالدە ايتا كەپ:
— قازاقشا كىتاپتى ەركىن وقيتىن دارەجەگە جەتتى اتەكەم، — دەپ قويدى ايبارشا، — ۋاق-تۇيەك كىتاپشالاردى قويىپ، پارتيا تاريحىن قاراستىراتىن بولدى ول.
— «پارتيا تاريحىن؟!» — دەپ تاڭدانىستى سامارقان مەن بايجان.
— يا، پارتيا تاريحىن!.. باستاعانىنا ايعا جاقىن بولدى. اۋەلى ءبىر رەت ماعان وقىتىپ الدى دا، سودان كەيىن ەجىكتەپ ءوزى وقيتىن بولدى. كىتاپتىڭ تۇسىنبەگەن جەرىن قارىنداشپەن سىزىپ قويۋدى ۇيرەندى.
— تۇسىنە مە، سوندا؟
— ساياسي تەرميندەردىڭ ءبىرازىن، ارينە، تۇسىنبەيدى. بۇرىن وقىماعان كىسى قايدان ۇعا قويسىن. ال، كىتاپتىڭ مازمۇنىن جاقسى ۇعادى. بارعاندا كورەرسىزدەر، ءسوزىن «لەنين مەن ءستاليننىڭ كىم ەكەنىن جاڭا بىلە باستادىم عوي!.. بۇرىنعى كۇنىم قاراڭعى كۇن ەكەن عوي، جارىقتى ەندى عانا كورە باستادىم» دەۋدەن باستايدى. تۇسىنگەن جەرىن ءوز تىلىمەن ايتىپ تا بەرە الادى.
— وسى شالدى كوممۋنيست قىپ الماساڭدار نە قىلسىن! — دەدى بايجان كۇلىپ.
— بولۋعا جاقىن، — دەدى ايبارشا. — وڭدەلگەن جەردىڭ شىعىمى مولدىعىن كورىپ، عىلىمعا دەن قويىپ العان ءوزى. ءبىراق، ىرىم-جىرىمدى ءالى دە قولدايدى. انەۋگۇنى: «اتەكە، ەندى پارتياعا كىرمەيمىز بە؟» دەپ تامىرىن باسىپ كورسەم: «كىرمەگەندە قايدا بارارمىن دەيسىڭ، ايىم، كوسەمدەردىڭ جولىنان باسقا جولدىڭ كەرەگى نە ماعان، ساۋلە جارىقتى وسى جولمەن جۇرگەن سوڭ عانا كورىپ وتىرعان جوقپىز با» دەپ مويىنداپ قالادى دا، «ءبىراق، الگى ءبىر جالعىز بار عوي، سونى قايتەم؟ ونى ۇناتپايدى عوي، ولار؟» دەپ بوگەلەدى.
— «جالعىز» دەگەنى — ءتاڭىرى عوي؟ — دەپ سۇرادى بايجان مەن سامارقان قوسارلانا، كۇلگەن داۋىسپەن.
— ارينە، — دەدى ايبارشا دا كۇلىپ، — «تەك سول جالعىزدان ايىرماسا ەكەن» دەيدى اتەكەم. «وزگەنىڭ بارىنە دە كونەر ەم»، — دەيدى.
— «ايىرمايدى» دەپ نەگە ايتپايسىڭ وعان؟ — دەدى بايجان.
— وتىرىك ايتۋعا بولا ما؟ — دەدى ايبارشا.
— ايتۋ كەرەك، — دەدى سامارقان، — زالالسىز وتىرىكتەن نەسىنە قاشاسىڭ. ول شالدى، ەندى، قۇدايىنان ولە-ولگەنشە ايىرا المايسىڭ. ايرىلماسا مەيلى. پارتياعا شىن ىقىلاسپەن كىرەم دەسە الۋ كەرەك.
ايبارشانىڭ بۇگىن اسا كوڭىلدى جۇرۋىنە سەبەپ — داۋلەتتەن كەشە حات كەلگەن ەكەن. حاتىندا ول ايبارشانى ەكى جەتىستىگىمەن قۋانتىپتى: ءبىرى — جۋىردا لەنين وردەنىن العان، ەكىنشىسى — مايورلىق دارەجەگە كوشكەن.
جىبەرگەن كارتوچكاسىنا قاراسا، بۇرىنعى قىربىق مۇرتى قاراۋىتىپ قاپتى.
— ەندى بۇل جىگىتتى ۇيلەندىرۋ كەرەك ەكەن! — دەپ قويدى بايجان، سامارقانعا قاراپ كەزىن قىسىپ قويىپ.
— «كۇيەۋ كەلسە، قىز ءازىر» دەگەندەي، تەك سوعىس ءبىتسىن دە. ارجاعى قيىن دۇنيە ەمەس قوي، — دەدى سامارقان.
— مەنى مازاقتايتىن كۇندەرىڭ ەكەن عوي، — دەپ ايبارشا ازىلگە ۇتتىرماعان بولدى.
— وسى قالپاقپەن تۇسكەن كارتوچكاڭدى جىبەرسەيشى وعان! — دەدى بايجان ايبارشاعا.
— جىبەرسە نەسى بار ەكەن. ءما، كورە عوي، جەزدە، قۇمارتساڭ، — دەپ ايبارشا شالبارىنىڭ قالتاسىنداعى كىشكەنەسىن سۋىردى دا، ىشىنەن فوتوكارتوچكاسىن الىپ بەردى: ءدال وسى قالپى ەكەن. تراكتوردىڭ قاسىندا تۇرەگەپ تۇرىپ ءتۇسىپتى، تەك، بەتىندە، قازىرگىدەي كۇيەسى عانا جوق... بوياۋلى فوتو ەكەن، قىزعىلتتاۋ قىپ ءتۇسىرىپ، ايبارشانىڭ ونسىز دا كۇرەڭدەنگەن سۇلۋ كەسكىنىڭ جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ ساۋلەسى شالعانداي قىپ گۇل جايناتىپ جىبەرىپتى.
— وتاندى وسىنداي قالىڭدىعى بار كىسى قورعاماعان كىم قورعايدى؟! — دەدى فوتوداعى سۇلۋ تۇلعا مەن كوركەم كەسكىنگە ءسۇيسىنىپ كەتكەن بايجان، — وسىنداي قالىڭدىقتىن، باسقان جەرىن جاۋعا باستىرۋعا قالاي قيادى ول!.. گوركييدىڭ «قىز بەن ەلىم» اتتى پوەماسى تۋرالى جولداس ستالين پىكىر ايتقاندا، — ماحاببات ۇلى ءىس، ول ادامدى ەرلىككە شاقىرادى، دەپتى عوي. قالجىڭىم ەمەس، شىنىم، كورەرسىڭدەر بۇل فوتونى العانعا دەيىنگى ەرلىگىنە ول لەنين وردەنىن السا، العاننان كەيىنگى ەرلىگى ءۇشىن لەنين وردەنىنە التىن جۇلدىزدى قوسا الادى!..
— ارينە، سۇيتەدى، — دەدى سامارقان، — سول جۇلدىزدىڭ بىرەۋىن وسى قىز دا الىپ قويىپ جۇرمەسىن.
— قالاي؟ — دەدى بايجان تۇسىنبەي.
— «ەڭبەك ەرى» اتاعىنا يە بولعاندارعا دا لەنين وردەنى مەن التىن جۇلدىز بەرمەي مە؟
— يا، يا، — دەدى بايجان.
— ەندەشە، بۇل قىز، ەگىس ۋاقىتىنداعى جەر جىرتۋ پلانىن ءجۇز جيىرما پروسەنت ورىندادى. سولاي ما، ايبارشا؟
— ايتا بەرسەيشى! — دەدى ايبارشا ماقتاعانعا ىڭعايسىزدانعان ادامداي.
— زالوك ايىرۋ پلانىن دا جۇزدەن اسىرىپ ءجۇرسىن، عوي دەيمىن، ءسىرا؟
— اۋداننىڭ كەشەگى گازەتىندە، ازىرگە بارىسى ءجۇز ون پروسەنت دەپ جازعان، — دەدى بايجان.
— كوردىڭ بە؟ — دەدى سامارقان، — پلاندى وسىلاي ورىنداي بەرسە، بۇل ەڭبەك ەرى بولماعاندا كىم بولادى؟
— ال، كۇن قىزىپ بارادى، جولداستار، — دەدى ايبارشا، ەزىن ودان ءارى ماقتاۋدى ۇناتپاعانداي، — اتتارىن، بۇگەلەكتەي باستادى، مەنىڭ اتىم، بۇگەلەكتەي قوياتىن جىلقى ەمەس. «كەل دەمەك بار، كەت دەمەك جوق» دەپتى. دەگەنمەن، اتتاناسىڭدار عوي دەيمىن، ەندى.
— «كەت» دەگەنىن، دە بولار ول، — دەدى سامارقان كۇلىپ، — جۇمىسىڭا بوگەت بولماي جونەلەيىك.
ايبارشامەن قوشتاسىپ جونەلگەن ولار، ماسا، سونانىڭ، ازابىن تارتا وتىرا، سىرباي زۆەنوسىنا ءتۇس اۋىپ بارا جاتقان كەزدە جەتتى. ولاردىڭ كوزىنە ەگىن باسىنان ەشكىم شالىنا قويمادى. «سالشى ءتۇس، دەم الىپ جاتقان بولار» دەپ جورىدى جولاۋشىلار.
جاپ-جاسىل بوپ بيىكتەپ قالعان ەگىنگە جاقىنداعان كەزدە، قالىن، ەگىننىڭ اراسىنان الدەكىم تۇرەگەلدى، ۇستىندە جالباعايىن باسىنا كيگەن كوگىلدىر پلاشش.
— ناتاليا! — دەدى سامارقان، كەك سليۋدا پلاششىنان تاني كەتىپ.
— بارايىق، — دەدى بايجان، اتىنىڭ باسىن سولاي قاراي يكەمدەپ.
ناتاليا جۇرگەن قالىق ەگىننىڭ، بەر جاعىنا شىتىرمان شەڭگەل وسكەن ەكەن. سونىڭ اراسىمەن، جولاۋشىلار كەلە جاتقاندا، سامارقاننىڭ استىنداعى تارپا ات الدەنەدەن ۇركىپ جالت بەرىپ، ەر-توقىمى بوس كەلە جاتقان اتتىڭ ۇستىنەن سامارقان اۋدارىلا قۇلاپ قالدى. ۇركە جونەلگەن اتتى بايجان تىزگىنىنەن ۇستاپ ۇلگىردى.
قۇلاعانمەن، ەش جەرى اۋىرماعان سامارقان ىلە تۇرا كەپ ماڭىنا قاراسا، شەڭگەل اراسىندا بەتىن بۇركەگەن الدەكىم ۇيقتاپ جاتىر ەكەن. سامارقان تاني كەتتى — بۇل سىرباي. ونىڭ كۇرىش اراسىنان جاڭا عانا شىققاندىعى، شالبارىنىڭ بالاعى تىزەسىنە دەيىن تۇرىلگەن جالاڭاش اياعىنىڭ باتتاسىپ ءالى كەپپەگەن سازىنان كورىنىپ تۇر. شالدىڭ ۇيقىسى وتە قاتتى سياقتى، ويتكەنى — دەنەسىنىڭ جالاڭاش جەرىنە جاپىرلاي قونىپ شاعىپ جاتقان ماسا، سونالاردى ەلەرلىك ءتۇرى جوق، تۇياق سەرىپپە قورىلداي بەرەدى. ەگىن جاققا قاراسا، قۇلاعان سامارقاندى تانىپ پا، تانىماي ما، ناتاليا بەرى بەتتەپ كەلەدى ەكەن. سامارقاننىڭ تۇرەگەلگەنىن كورگەن سوڭ توقتاي قالدى.
سىربايدىڭ ۇيقىسىن بۇزعىسى كەلمەگەن سامارقان، ونىڭ اتىن جەتەككە اپ بەرى قاراي كەلە جاتقان بايجانعا قولمەن ىمداپ، «توقتا، بەرى كەلمە!» دەگەن بەلگى بەردى. توقتاي قالعان بايجان «كىم ول؟» دەپ داۋىستاپ ەدى، «داۋىستاما!» دەگەندەي سامارقان الاقانىمەن اۋزىن جاپتى. بايجانعا جاقىنداپ بارعان سامارقان:
— سىرەكەڭ، — دەدى اقىرىن داۋىسپەن، — تىنىعىپ جاتقان عوي، وياتىپ المايىق.
— ماسا تالاپ جاتىر عوي، — دەدى بايجان، — وياتايىق، كەپەسىنە بارىپ ۇيىقتاسىن.
— قوزعامايىق. اياق جاعىنا مەنىڭ پلاشىمدى جابا سالايىق.
سامارقان سىرتتان كيگەن پلاششىن شەشىپ اياق جاعىنا جاپقانىن سىرباي بىلگەن جوق.
ەكى سالت وزىنە قاراي بەتتەگەندە، ەگىن اراسىندا قالشيىپ تۇرعان ناتاليا وتىرا قاپ بويى بيىك جاسىل ەگىننىڭ ساباعىنان كورىنبەي كەتتى.
— ونىسى نەسى؟ — دەدى بايجان.
— ۇيالعان بولۋ كەرەك، — دەدى سامارقان.
— نەگە؟
— كەيدە بيۋستگالتەرى مەن ترۋسيىنىڭ سىرتىنان سليۋدا پلاششىن جامىلا ساپ جۇمىس ىستەيتىن بولۋشى ەدى، وسىنداي ىستىق كۇندە بۇگىن دە سويتكەن بولۋ كەرەك تە، دەنەسىن جاسىرمايتىن پلاششپەن كورىنۋگە ۇيالسا كەرەك. پلاششتى ماسادان قورعانۋ ءۇشىن عانا كيگەن بولار، ودان ماسانىڭ تۇمسىعى وتپەيدى.
— وندا سەن بارىپ قايت، — دەدى بايجان، — مەن سوناۋ كەپەگە بۇرىلايىن.
— قايدا بارساق تا بىرگە بارايىق، — دەپ سامارقان سىپايىسىپ ەدى:
— جوق، ەندى بارىپ قايتسايشى! — دەپ بايجان بولمادى.
سول كەزدە شەڭگەل اراسىنان سىرباي دا تۇرەگەلدى.
— انە، سىرەكەڭ تۇرەگەلدى، — دەدى بايجان، — مەن سول كىسىگە بارايىن.
بايجان سىربايعا قاراي جونەلە بەردى. از كىدىرگەن سامارقان ناتاليا بۇققان جاققا قاراي بەتتەگەندە، ناتاليا تۇرەگەلدى دە، ەگىننىڭ ارعى جاعاسىنا قاراي جونەلىپ، سامارقان ورالىپ بارعانشا جاعادا جاتقان حالاتىن جامىلىپ تا ۇلگىردى.
— بۇل نە تىعىلماق؟ — دەپ قالجىڭدادى، جاقىنداپ كەپ اتىنان تۇسكەن سامارقان.
— قاپىدا كەلەتىندەرىڭدى قايدان بىلەم، — دەدى ناتاليا، — ىستىق كۇندە جۇمىستىڭ جاعدايىنا قاراي كيىنىپ جۇرە بەرەدى دە ءبىز سياقتى كولحوزشى.
ناتاليانىڭ اق-سارعىلت ءتۇسى، قىزمەتتى كۇن كوزىندە اتقارعالى كۇرەڭدەنىپ كەتكەن. سامارقانعا ول بۇل جولى بۇرىنعىسىنان دا كۇرەڭ كورىندى.
— قارتتى بەكەر وياتتىڭدار! — دەپ وكىندى ناتاليا، بايجانعا ەرە، بەرى بەتتەپ كەلە جاتقان سىربايعا قاراپ. — جاڭا عانا قالعىپ ەدى. ءتۇن بويى كەز شىرىمىن الماعان دا بولۋ كەرەك.
— نەگە؟
— بۇل زۆەنو ەگىنىن ەكىنشى رەت كەشە وتاقتاعان، اتىزداردىڭ بارىنە تۇندە قايتادان سۋ تولتىرىپ قويماساق ەگىن شولدەپ قالادى دەپ، ءتۇنى بويى زۆەنو ادامدارىنا جۇمىس ىستەتىپ شىققان دا، كۇن كوتەرىلە ولاردى دامىلداتىپ، ءوزى ەگىن باسىندا قالىپ قويعان. سودان قالعىعانى الگىندە عانا...
— قارت سەنىڭ وزعانىڭدى ۇناتا ما، جوق پا؟ — دەپ سۇرادى سامارقان.
— نەمەنەدەن؟ — دەدى ناتاليا تۇسىنبەي.
— سەنىڭ مينەرالدىق وڭدەۋ قولدانعان گەكتارىنداعى شىعىمىنىڭ، قولدانباعان گەكتاردان ارتىق شىعىپ تۇرعانىن؟!
— ءسوز ەمەس ول، — دەدى ناتاليا، قولىن سىلتەپ، — مەنىكى دەگەن ەگىن جوق. بۇل اراداعى بەس گەكتاردىڭ ءبارى قارتتىكى. ەگەر سىرەكە كۇتپەي، وزگە بىرەۋ كۇتسە، مينەرالدىق وڭدەۋ تۇگىل نە سەپسەڭ دە ءدال بۇلاي شىقپاس ەدى. مەنىڭ باقىلاۋىمدا، وسى اراداعى بەس گەكتار جەردە ەسىپ تۇرعان وسى ەگىن ساباقتارىندا، سىرەكەنىڭ قولى تيمەگەن، تەرى تامباعان بىرەۋى جوق. ەڭ تاربيەلى ادام دا بالاسىن بۇلاي باپتاپ كۇتە الماس. نە دەگەن عاجاپ ەڭبەكشى ادام بۇل!.. قاي ۋاقىتتا تىنىعىپ، قاي ۋاقىتتا ۇيىقتايتىنىن بىلمەي-اق قويدىم!.. قاي مەزگىلدە كورسەم دە جۇمىس باسىندا!.. جانە جۇمىستىڭ تەتىگىن قانداي تاماشا بىلەدى!.. كەشە كۇرىشتىڭ تۇبىمەن ارالاسا وسكەن ارام شوپتەردى وتاعاندا، كۇرىش ساباعىنىڭ بىرەۋىنە دە داق تۇسىرمەي، وراعىنا ارامزانى عانا ىلدىرۋىنە قايران قالدىق!.. تۇلا بويى كىرپىنىڭ تۇگىندەي بوپ شەڭگەلدەردى جالاڭاش قولىمەن ۋىستاپ اپ جۇلعاندا، الاقانىنا نەعىپ قادالماۋى عاجاپ!.. ارام شوپتەردىڭ تاعى ءبىر تۇرلەرى — «شيەن»، «كۇرمەك». قاشان ءدان سالعانشا، شيەن مەن كۇرمەكتىڭ ساباعىن كۇرىشتىڭ ساباعىنان ايىرۋ قيىن عوي، مىسالى، مەن ءوزىم ونى ايىرا المايمىن. ال، سىرەكە ولار مەن كۇرىشتى جاڭا باس تارتىپ كەلە جاتقان كەزىنەن باستاپ، ءوسىپ بولعانعا دەيىن قاي مەزگىلدە بولسا دا، قويدان ەشكىنى ايىرىپ العانداي جازباي تانيدى ەكەن!.. ادەتتە، ارام ءشوپتى ەكى-اق رەت وتايدى عوي، ءبىرى — ەگىن سۋدان جوعارىلاپ باس تارتقان كەزدە، ءبىرى — ەگىن باسىنا ءدان سالعان كەزدە. سىرەكە كۇن سايىن وتايدى دەسە دە بار. ءار ءتۇپتى دامىلسىز باقىلاپ، ارام ءشوپ سەزىلسە-اق جۇلىپ، وسۋىنە جول بەرمەيدى. نانباساڭ ارالاپ قارا، وسى اراداعى بەس گەكتار ەگىننىڭ ىشىنەن ءبىر تال ارام ءشوپ تابا المايسىڭ!..
— يلانام، — دەدى سامارقان، — جەر وڭدەۋگە دەن قويدى ما ءوزى؟
— وعان كوندى. كونگەنى سول، ۇگىتشى بوپ الدى. سىرەكە ءوز تانابىن عانا ەمەس، وسى ماڭايداعى وزگە تاناپتاردىڭ دا ەگىندەرىن ارالاپ، كۇتۋ جونىندە اقىلدارىن بەرىپ جۇرەدى. سوندا جەردى وڭدەۋدى ۇگىتتەي جۇرەتىن بولدى ول.
ودان ءارى سويلەسۋگە سىرباي جانە اتىن جەتەكتەپ ونىمەن قاتار اياڭداعان بايجان كەپ قالدى.
— ءجۇدا اڭقالارىڭنىڭ كەپكەنىن كەسكىندەرىڭنەن كورىپ تۇرمىن، — دەدى سىرباي، — ەگىن كورۋگە كەلدىڭدەر عوي، ءجۇدا، مۇندا؟ ءبىراق، اۋەلى سۋسىنداپ، اۋقاتتانىپ الىڭدار، ەگىندى ارالاۋعا كۇن ەڭكەيىڭكىرەپ، قىزۋى قايتىپ كەزدە شىعارمىز.
— بولسىن، — دەستى جولاۋشىلار.
— مەنىڭ ءبىر قۇربى ادامىم ايتۋشى ەدى، — دەدى سىرباي، — ەتكە تويماي سۋسىنىم قانبايدى» دەپ، ءوز باسىم ءجۇدا ەتكە ۇيرەنگەن كىسى ەمەسپىن، ءبىراق تويماي سۋسىنىم دا قانعان ەمەس.
جاستار كۇلىپ ەدى:
— ءجۇدا راس، — دەدى سىرباي، — ونى ايتىپ تۇرعانىم، مىناداي كۇن قايناعان كەزدە ەت شىدامايدى دا، مال سويمايمىز. سورپا-سۋانسىز ءجۇدا تاعى دا وتىرا المايمىز. قىزىم، — دەدى ول ناتالياعا جىميا قاراپ قويىپ، — قاماۋداعى قويدان قوناقتارعا سويىستىق اكەل.
— جاقسى، اتا! — دەدى ناتاليا تۇسىنە قاپ، جىميىپ.
— اتاي كورمەڭىز! — دەدى بايجان، سىربايدىڭ «قاماۋداعى قوي» دەگەن ءسوزىن راس كورىپ، — ءوزىڭىز ايتقانداي، وسى ىستىقتا مال سويىلا ما؟
— قۇر اۋىز جاتقىزۋعا بولمايدى، — دەدى سىرباي قۋلانا ءتۇسىپ، — اكەل، قىزىم! جەلكەلەرىنەن باسىپ ءجۇرىپ سەمىزدەرىن ۇستا!
شالدىڭ سوزىڭە ەندى عانا تۇسىنگەندەي بولعان سامارقان، سىرباي ناتالياعا «ءما» دەپ قارىنا ىلگەن شەلەگىن بەرگەندە:
— مەن دە بارىپ ۇستاسايىن قويلاردى، — دەدى ناتالياعا.
— ىقتيارىڭ.
ءالى دە تۇسىنبەي تاپ بوپ تۇرعان بايجانعا: — «قوي» دەپ تۇرعانىم بالىق، بالام، — دەدى سىرباي، — داريادان اعىپ كەلىپ تۇرادى ولار ارىقپەن. سورپا-سۋانعا قانداي جاقسى، ەتى جەۋگە دە جەڭىل! باسقان پالاۋعا سالساڭ دا، قۋىرىپ جەسەڭ دە قانداي ءتاتتى ول!.. تىران دەگەن ءبىر بالىق بار، تۇلابويىندا ءجۇدا كەسپەگە قارا جوق — شىلقىعان ماي!.. كۇرىش اراسىنا سول كەپ كەلەدى... ۇزىندىعى جەڭدى بىلەكتەي سازاندار دا از كەلمەيدى. جانە بالىقتىڭ ءجۇدا سەمىرگەن كوزى عوي بۇل.
— اۋلاتۋ كەرەك ەكەن دە ءوزىن، — دەدى ەندى عانا تۇسىنگەن بايجان.
— اتىزعا كەلگەن بالىقتىڭ ءبارىن ۇستاي بەرسەڭ جەر-كوككە سيار ەمەس، — دەدى سىرباي، جانە وعان ءجۇدا ۋاقىت قايدا، جۇمىستان ءجۇدا سىڭبىرۋگە قول تيمەيدى. باعىپ وتىرعان نەگىزگى بالىعىن، دا، مالىن، دا كۇرىش بولعان سوڭ، سونى ءجۇدا جاقسى ەسىرۋگە تىرىساسىڭ دا.
— سوندا دا، — دەدى سىرباي، از كىدىرىپ، — جۇمىس باسىنداعىلارعا ازىق بولسىن دەپ، ەگىن اتىزدارىنىڭ ورتا كەزىنە شۇڭقىر قازىپ، ىشىنە بۋعان قامىستان قاما جاساپ قويىپ ەم، سونىڭ ىشىنە قامالعان بالىقتى ءسۇزىپ اپ، كەلىن-كەپشىكتەر، بالا-شاعالار ازىق قىلادى. ناتاشاعا اكەل دەپ تۇرعان قويىم سولار.
— مەن دە بارىپ اۋلاسايىن، — دەدى بايجان.
— اۋلايتىن ەشتەڭە جوق، وندا، — دەدى ناتاليا، — قاما قامالعان بالىقتى شەلەكپەن عانا ءىلىپ الامىز. جانە قاما سازعا باتىپ جالاڭاياق باراتىن جەردە.
ءويتىپ بارۋدى قيىنسىنعان، جانە راسىندا دا تاڭدايى قاتىپ شولدەۋدەن ولگەلى تۇرعان، ءارى ماسا، سونادان مازاسى كەتكەن بايجان ناتالياعا:
— مەنى ارتىق كورگەنىڭ عوي، قاما بارۋدى تىم قيىنداتىپ جىبەرگەنىڭ، ەكەۋىڭ-اق بارىڭدار وندا، — دەپ قالجىڭعا جۇگىرتتى دە، «ءجۇر» دەپ قولقالاعان ولارعا ەرمەي قالىپ قويدى.
ەتىگىن شەشىپ، شالبارىنىڭ بالاعىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇرىپ، ناتالياعا ەرگەن سامارقان قىرعان اتىزدى بويلاي، بەلۋاردان سۋدا وسكەن جاسىل كۇرىش ساباقتارىنىڭ اراسىنا جونەلە بەرگەندە، سول ارادا كىدىرىڭكىرەپ تۇرعان سىرباي:
— التىن قىز، — دەدى بايجانعا، — بەيشارانىڭ باقىتى جانسىن تەك؛ ءتىل، كوزدەن امان بولسىن، ءبىزدىڭ كولحوزعا ىرىس بولعالى تۇر بۇل بالا!..
— توسىپ الامىز با، كەپەگە جۇرە بەرەمىز بە؟ — دەپ سۇرادى سىرباي بايجاننان.
— جۇرە بەرەيىك، — دەدى بايجان، — ولار سويلەسىپ كەلەر، اسىقپاي، كەپەگە بەتتەي بەرە سىرباي ناتاليانى تاعى ماقتادى:
— ادامگەرشىلىك دەگەن، ءجۇدا ار-ۇياتتان، نامىستان شىعادى عوي، — دەدى ول، — ار-ۇياتى ءجۇدا جوعارى قىز!.. جاس ەكەنمىن دەپ، ءجۇدا ىرجاڭ-قىلجاڭ دەگەندى بىلمەيدى. مەنى ءجۇدا اكەسىندە سىيلايدى. ءوز ەلىنىڭ عۇرپى سولاي ما، الدە، «كىمنىڭ جەرىن جەرلەسەڭ، سونىڭ جىرىن جىرلارسىڭ» دەگەن ەكەن، سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇردىسىنە قاراي ما، ۇلكەندى سىيلاپ، ءجۇدا بەت-مونشاعى ءۇزىلىپ تۇرعان ءبىر قىز!..
— ادەپ، ۇيات دەگەن ءار ەلدىڭ دە عۇرپىندا بار ءۇردىس قوي، اقساقال، — دەدى بايجان. — ءبىراق سونى قولدانۋىنىڭ باسقا بولۋى مۇمكىن.
— ناتاشادا ەشبىر باسقالىق جوق. مىسالى، «ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق» دەگەندەي، الگى سامارقان دەگەن جىگىت، سول ناتاشاعا ءجۇر عوي...
— سولار قالاي بوپ ءجۇر، وزدەرى!؟ — دەپ سۇرادى بايجان، ولاردىڭ جايىنا قانىق بولا تۇرا، ءسوز رەتى كەلىپ قالعان سوڭ، سىربايدىڭ الپەتىن بايقاعىسى كەپ.
— قالاي بوپ جۇرگەنىن ءجۇدا قايدان بىلەيىن، — دەدى سىرباي. — «قالاي جۇرەسىڭدەر؟» دەپ سۇرايتىن قۇربىسى ەمەسپىن ولاردىڭ. قاس-قاباقتارىن، ءجۇرىس-تۇرىستارىن جاي شامالاۋىم، «تۇبىندە ۇيلەسەسىڭدەر-اۋ» دەپ جوريمىن.
— سىزگە بۇل جوندە ءتىل قاتقان جوق پا ەشقايسىسى؟
— جوق، قاتقان جوق. ناتاشاعا ءتىل قاتۋعا، ءوزى مەنەن قىزىمداي قىمسىنعان سوڭ، بۇل جوندە جايىن سۇراۋعا مەن دە ءجۇدا قىمسىنام. سامارقانعا ءوزىم ءتىل قاتتىم. ول ءجۇدا بىلاي بولدى. ناتاشا ەكى-ۇش كولحوزدىڭ ەگىن جايىن باسقارىپ جۇرگەن اگرونوم بولعانىمەن، كۇننىڭ كوبىن وسى مەنىڭ تانابىمدا وتكىزەدى. بايقايمىن، سامارقان دا وسىندا ءجۇدا كەلىپ بەرەدى. ءوزىم بوزبالاشىلىق قۇرىپ كورگەن كىسى بولماعانىممەن، جاستاردىڭ اراسىنداعى جاي-جاپساردى ەپتەپ شامالايمىن عوي، ەكى جاستىڭ ىقلاسى بىر-بىرىنە تۇسە باستاعان سياقتى. سامارقان دەگەن بالانى ءبىر كەزدە ۇناتپاي دا ءجۇردىم، ونىڭ سەبەبى وزىڭە ءجۇدا ايان. بىتكەن جارانى بىلتەلەپ كەرەگى نە؟..
— راس.
«ات كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە» — دەپتى. كىمنىڭ ماڭىزى قانداي ەكەندىگى ىستە سىنالماي ما، ءجۇدا؟
— ارينە.
— ىستەس بولا كەلە، سامارقان دەگەن بالانى ۇناتپاي دا جۇرگەن جوقپىن. ءوز ىسىنە ءجۇدا مىعىم، تىڭعىلىقتى، ۇقىپتى، تالپىنعىش بالا كورىنەدى.
— راس، ىسكەر جىگىت ول.
— سونىمەن، سول سامارقان وسىندا ءجۇدا كەلىپ بەردى. جانە ادەيى ۇندەسىپ قويعانداي، ناتاشا كەلگەن كەزدە تاپ بولا قالادى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ سالىپ» ۇستايتىن، ەسكى اۋىل جوق. جانە ناتاشا اۋىلدان ەمەس شاردە ەسكەن قىز، ءشار حالقى قىزدى ءجۇدا ەركىن ۇستايدى عوي. اۋىل قىزىنىن، دا قايسىسىن ەتەگىنەن ۇستاپ وتىرمىز، ءقازىر؟ وعان ءجۇدا جاعداي بار ما، جۇمىسقا جارايتىن ۇل دا، قىز دا ەڭبەكتە، دالادا... كەزىمنىڭ قاراشىعىنداي كورەتىن اناۋ ايىم جۇرگەن جوق پا الدەقانداي تراكتورشى بوپ!؟ قىزدىڭ ءبارى سول ەمەس پە، ءقازىر؟.. قۇداي نىساپ بەرمەسە، تىيامىن دەگەنىڭ نەمەنەگە كەرەك سەنىڭ؟..
— راس، سىرەكە، — دەدى بايجان. — ءبىراق سىرەكە، قازىرگى جاستار سانالى جاستار عوي. بۇرىنعى زامانداعى اۋىلدا قىزدى قولدان شىعارۋعا قورقاتىن سەبەبى — بولاشاق جۇبايىن قىز بەن جىگىت وزدەرى تاڭداماي، تۋىسقاندارى زورلاپ قوساتىن ەدى عوي. تاڭداعانىنا قوسىلا الماعان قىز بەن جىگىتكە ءسۇيىسىپ تۇراتىن جۇبايىلىق ءومىر، ارينە، بولمايدى. ەكى جاعىنىن، دا سەنىمسىزدىگى وسىدان بارىپ تۋادى. ءقازىر شە؟ ءقازىر جاستار ءبىر-بىرىن ءسۇيىپ قوسىلادى، سوندىقتان ولار بىر-بىرىنە ادال بولادى. ادال كوڭىلدەن قورقۋدىڭ قاجەتى قانشا؟
— ءجۇدا راس. سونىمەن، قاۋىرت جۇمىستىڭ كوزى. ناتاشا مۇندا قىدىرىپ كەلمەيدى، ىسكە كەلەدى، كەلسە-اق بالاعىن ءتۇرىنىپ اپ، كۇرىشتىڭ شالشىق سۋىنان شىقپاي، سۋدىڭ، كۇرىشتىڭ الدەنەلەرىن ەسەپتەيدى دە جۇرەدى. سامارقان دا ءجۇدا سونىمەن بىرگە بولادى. سونىڭ ءبارىن باقىلاپ ءجۇردىم دە، ءجۇدا ءبىر رەتى كەپ قالعان وڭاشا جەردە، «بالام، وسى سەن نە ويدا ءجۇرسىڭ؟» دەپ سامارقاندى قىستاپ وتىرىپ راسىن ايتقىزدىم. ناتاشادا كوڭىلى بارى راس ەكەن. «و دا كەت ءارى ەمەس» دەيدى، «ءبىراق ءالى ۋادەسىن بەرگەن جوق» دەيدى. ونىسىنا يلاندى دا، «شىراعىم» دەدىم وزىنە، «كىمدى قالاساڭدار دا وزدەرىڭە ءجۇدا ەرىك تيگەن زامان» دەدىم، «ءبىراق جالعىز عانا ايتار ءسوزىم بار» دەدىم، «ءجۇدا ايتىڭىز» دەدى. «ايتسام، جەل اۋدارعان قاڭباقتاي، سۋ اۋدارعان دوڭبەكتەي، مىنا سۇراپىل سوعىستىڭ سالدارىنان، ۋكراينانىڭ مىنا ءبىر جۇدىرىقتاي قىزى وسىندا كەلە قاپتى» دەدىم. «اتالارىمىز ايتقان ەكەن» دەدىم، «ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا، قىرىق كۇن سالەم دەپ» دەدىم، «بۇل بالا بىزگە دامدەس بولدى عوي. اۋىلىمىزدىڭ ءجۇدا ءبىر ادامىندا بوپ كەتتى، وندا دا، بىزدە دە الا كوڭىل جوق، تۋىسقان سياقتى بوپ الدىق» دەدىم. «بۇرىنعىلار «اتالاستىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەگەن ەكەن، اۋىلداس، دامدەس بوپ العان سوڭ، بۇل بالانىڭ تۇزدەگى ىسىندە دە، ۇيدەگى ىسىندە دە ابرويلى بولعانىن جاقسى كەرەم» دەدىم. «سونىمەن، قىسقاسىن ايتقاندا، ساعان ءجۇدا ايتارىم، — دەدىم سامارقانعا، — كوڭىلدەرىن، قوسىلسا مەن قارسى ەمەسپىن، ءبىراق، ولاي بولماي، جاي جىگىتشىلىكپەن اۋرەلەيمىن دەسەڭ، ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق، ءسويتىپ ار-نامىسىن اياققا باسام دەسەڭ، كۇنبۇرىن ەسكەرتىپ قويايىن، ونىڭ نامىسىن جوقتاۋشى، تۇبىندە مەن بولام، وسى ءجۇدا ەسىڭدە بولسىن!» دەدىم...
— ول نە دەدى؟
— «بولسىن، سىرەكە» — دەپ ۋادە بەرىپ قول الىستى.
ولار كەڭەسىنىڭ وسى تۇسىندا كەپەگە كەپ قالدى. ەگىن باسىنا بيىل عانا سالىنعان بۇل كەپەنىڭ ءىشى دە، سىربايدىڭ باسقا كەپەلەرىندە جيناقى ەكەن. مۇنىڭ دا قابىرعاسىندا لەنين مەن ءستاليننىڭ پورترەتتەرى، مايدان ولكەسىنىڭ كارتاسى جانە بىرنەشە پلاكاتتار ءىلۋلى تۇر.
كەپەدەگى ادامدار ۇيقىدا ەكەن. كەپەگە كۇڭگىرلەي كىرگەن ادامداردىڭ داۋسىمەن وزگەسىنەن بۇرىن داريعا ويانىپ كەتىپ، باسىن كوتەرە تۇرەگەلدى دە:
— كىسى كەلدى، تۇرىڭدار! — دەپ قاسىنداعىلار تۇرتكىلەي باستادى.
ۇرپەكتەن باسقالارى باستارىن كەتەردى. ۇرپەك تە ويانىپ، بىلشىقتانىپ قانتالاعان كوزىن سىعىرايتا ءبىر اشتى دا، ءارى قاراپ جاتىپ، باسىن بۇركەنىپ ۇيقىعا كەتتى.
— سىزدەر دە جاتا بەرىڭىزدەر! — دەدى بايجان وزگەلەرىنە، — بىزگە بوگەتتەرىڭىز جوق.
ۇيقىعا ماۋجىراعاندارى كەسكىندەرىنەن ايقىن كورىنە تۇرا، سىيلى قوناقتىڭ كوزىنشە سۇلاپ جاتپايتىن داعدىلارىنا باعىپ، ايەلدەر قيسايعان جوق، ەرەسەكتەۋ ەكى بالا ۇرپەككە تايانا جاتا كەتتى.
— ءجۇدا شارشاعان ەدى، بۇلار، — دەدى سىرباي، — ەگىندى وتاقتار الدىندا سۋىن اعىزىپ، ودان كەيىن تىزەدەن ساز كەشىپ وتاقتاپ، ودان كەيىن ەگىنگە قايتا سۋ جىبەرىپ... ءجۇدا قالجىراپ، الگىندە عانا دەم الۋعا جاتىپ ەدى...
— وبال جاساعان ەكەنبىز عوي، وندا، — دەدى بايجان. — ءبىز دە ۇيدەن ەرتە اتتانىپ ەك، سۋسىنداپ اپ، ءبارىمىز دە ۇيىقتاساق قايتەدى؟
سىرباي:
— ونى كورەرمىز، اۋەلى سۋسىنداپ الايىق، — دەدى دە، — كەلىن، اتالا بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى داريعادان.
— بار، — دەدى داريعا.
— ەندەشە، اكەل!
كەپەنىڭ وڭ قابىرعاسىندا، شەكپەنمەن بۇركەگەن كۇبىنىڭ توبەسى مەن پىسپەگى قىلتيىپ تۇر ەدى. قارۋلى دەنەلى داريعا سول كۇبىنى جوعارى سۋىرسا، شۇقىرعا قويعان جىڭىشكەلەۋ كۇبىنىڭ بيىكتىگى ادامنىڭ كەۋدەسىنە كەلەدى ەكەن. سۋىرىپ العان كۇبىنى داريعا ءپىسىپ-پىسىپ جىبەرىپ، اۋزىن ەڭكەيتىپ اتالا اياققا قۇيىپ ەدى، كوپىرشىگەن قارا بۋرىل اتالا اشقىلتىم ءيسى كەپەنىڭ ءىشىن تۇگەل الىپ، مۇرىندى جىبىرلاتىپ جىبەردى.
قولىنا ۇستاتقان اياقتى بايجان ءسىمىرىپ كورسە، قىشقىل اتالا سالقىندىعى مۇزداي ەكەن. ونىسىنا قاراماي، اڭقاسى كەپكەن بايجان اياقتى باسىنا كوتەرە سالعاندا، ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
— تاعى! — دەپ سىرباي بايجاننىڭ قايتارعان اياعىنا قۇيىلعان اتالا قايتا ۇسىنىپ ەدى:
— نە دەگەن ءتاتتى ەدى، — دەدى بايجان، — قىمىزعا بەرگىسىز!.. قاتتى جۇتام دەپ تىعىلىپ قالدىم. ءوزىڭىز الىڭىز اۋەلى!.. مەن تىنىستاپ اپ سودان كەيىن...
مول اتالا ۇيدەگىلەر ءبىر-بىر اياقتان ءسىمىرىپ شىققانشا، سامارقان مەن ناتاليا ورالمادى.
— كەلىن، سەن كورىپ كەلشى! — دەپ سىرباي تىسقا ماقتا گۇلدى جۇمساپ ەدى:
— كورىنبەيدى، — دەپ كىردى ول.
— اتالا ءجۇدا جاقسى ەكەن، — دەدى سىرباي، ەكىنشى اياقتى تاستاپ العاننان كەيىن. — سۋسىندى دا قاندىردى ءجۇدا، ۇيقىنى دا اشتى. سەن قالايسىڭ، بايجان؟
— مەن دە سولايمىن، سىرەكە، الگىندە ماۋجىرايىن دەپ ەم، ەندى سەرگىدىم.
— ەندەشە... — دەپ سىرباي از كىدىردى دە، — الگىلەر بالىق اكەلەتىن ەدى، كەشىكتى عوي، كەلىن، — دەدى داريعاعا، — اتالا سۋسىن بولعانمەن تاماق ەمەس قوي. ىستىقسىز ءجۇدا جايى كەلمەس، قوناقتىڭ. سىرتتاعى تاندىرىڭدى تۇتات تا، ءبىر ادەمى ۇزبەن دايارلا، ىستىقتا ىشۋگە ءجۇدا جاقسى بولادى جانە مىنا بايجان سونى جاقسى كورەتىن.
داريعا وعان ەرە ماقتا گۇل ۇزبەنگە كەرەكتى دۇنيەنى قۇشاقتاي تىسقا شىعىپ كەتتى.
— الگى ەكى كىسىنى تانىدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى سىرباي بايجانعا.
— جاستاۋىن ەستايدىڭ ايەلى دەپ قالدىم عوي.
— تانىدىڭ.
— ۇلكەندەۋى ماساقبايدىڭ ايەلى ەمەس پە؟
— سول، سول.
— كۇنگە كۇيىپ توتىققان ەكەن.
— توتىققانى نە كەرەك، پايدالى ىستە جۇرگەن سوڭ. باسىندا بىلقىلداپ جۇمىستى اۋىرسىنىپ ەدى، ءقازىر ءجۇدا كوندىگىپ كەتتى. «ون قولى ويناعاننىڭ، ويماقتاي اۋزى وينايدى» دەپتى. امانشىلىق بولسا، بيىل جەلى ءجۇدا وڭىنان تۇرعالى تۇر، ول كەلىننىڭ ءقازىردىڭ وزىندە ءۇش جۇزگە جاقىن ەڭبەككۇنى بار. ەگىندى جيناپ العانشا بەس-التى جۇزگە جەتكىزسە، اسىعى ءجۇدا الشىسىنان تۇرماي ما ونىڭ؟
— ارينە. قانشادان الامىز دەپ جوبالايسىزدار ەڭبەك كۇنگە؟
— ءبىزدىڭ زۆەنونىڭ ادامدارى ەڭ كەمى بەس كيلودان الار دەپ ءجۇر عوي، ەستاي.
— سوندا الگى ايەلدىڭ ەكى جارىم تونناداي استىق العانى ما؟ — دەدى بايجان ەسەپتەپ.
— السىن، — دەدى سىرباي. — «قولى ويناعاننىڭ اۋزى وينايدى»، ەڭبەكتى راحاتىن كورەم دەپ اتقارماي ما، كىسى.
بۇلار سولاي كەڭەسكەندە، ۇيدە قالعان ەكى ايەل، بوساعادا جاتقان ەسكىلەۋ قاپتاردى جاماۋعا كىرىسكەن ەدى.
— بۇل نە قاپتار؟ — دەپ سۇرادى بايجان سىربايدان.
— امانشىلىق بولسا ەگىن ورمايمىز با، ەرتەڭ؟ استىققا قاپ كەرەك ەمەس پە؟ جاڭا قاپ ساتىپ الارلىقتاي ۋاقىت بوپ جاتىر ما، ءقازىر؟ ەسكى-قۇسقىلاردى ازىرلەتىپ جاتىر ەم دە...
* * *
سامارقان مەن ناتاليانىڭ كەشىككەن سەبەبى بالىققا عانا بايلانىستى بولعان جوق. جارتى ايعا جاقىن بۇل اراعا كەلمەگەن سامارقاننىڭ كوزىن، اتىزداردا جاپ-جاسىل بالاۋسا بوپ، بويى بيىكتەپ، باسىنا ءدان تارتىپ قالعان كۇرىشتەر بوساتپادى.
ناتاليا ايتقانداي، شوقتالا وسكەن كۇرىش ساباقتارىنىڭ قايسىسىن الىپ قاراساڭ دا، كوزگە ىلىنەر ءبىر ارام شەپ جوق، تەك؛ ساباقتارى جۋانداپ، جاپىراقتارى جالبىراپ، بويلارى بيىكتەپ، ءدان تارتقان باستارى شاشاقتانىپ تاپ-تازا بوپ تۇرعان كۇرىشتىڭ وزدەرى عانا ءاربىر ءتۇپ ساباقتاردىڭ كۇتىمدى تەڭ كورگەندىگىن وزدەرى ايتىپ تۇر: ۇزىندى-قىسقالى ساباق جوق، تولىقتىق جاعىنان دا، تۇرىق جاعىنان دا ءبارى بىركەلكى. ەشبىر ساباقتىڭ تۇلا بويىنان سارعايعان ءبىر جاپىراق تابا المايسىڭ. ءاربىر ساباقتىڭ ءتۇرى، شۇيگىن جەردە وتتاپ قاتار سەمىرگەن قويلارداي ءارى تولىق، ءارى سەمىز!..
اتىزداعى سۋلار قانداي تاپ-تازا، ءموپ-مولدىر!.. سالاق كۇتىلەتىن اتىزدارداعى كوگىلدىر بالدىرلار مۇندا جوق. ءاربىر اتىزداعى سۋلار، تازا ىدىسقا قۇيعانداي بوپ مولدىرەپ تۇر. ءاربىر اتىز ءبىر-بىر اينا سياقتى: ەڭكەيىپ قاراساڭ دەنەڭدى، بەتىڭدى ەن، تازا ايناعا قاراعانداي ايقىن كەرەسىڭ!.. بيىكتە نە كورىنسە، سونىڭ ءبارى اينانىڭ بەتىندە: اسپان دا، اسپاندا ورالعان بۇلت تا، ۇشىپ وتكەن قۇس تا، قياداعى كۇن دە!.. ءار اتىزدا شوقتالىپ قالىڭ وسكەن كۇرىش ساباقتارىنىڭ سۋعا ءوز بەينەسى دە ءتۇسىپ، جەردىڭ استىنا قاراي دا قالىڭ ەگىن ءوسىپ جاتقان سياقتانىپ تۇر. بۇل تاناپتا نەشە اتىز بولسا، ىشىندە سونشا كۇن بار سياقتى، ءار اتىز ءوز الدىنا جەكە ءبىر كۇن مەنشىكتەنىپ تۇرعان سياقتى!..
سامارقان وسىلاردىڭ ءارقايسىسىنا توقتاماي، كەرمەي، جانە كوزىمەن عانا ەمەس، قولىمەن دە ۇستاپ كەرمەي وتە المادى، كورسە قايران قالماي جانە ەتە المادى.
ءبىر عاجابى، اتىزداردا قامالعان ۇساق بالىقتار كەپ ەكەن. سولاردى سۋجىلاندار اۋلايدى ەكەن. سامارقان ءۇڭىلىپ تۇرىپ، جىلاننىڭ بالىق اۋلاۋىنا دا قايران قالدى...
اتىزداردىڭ قۇلاعى اشىلاتىن جەرلەردە ءۇيىرىلىپ جاتقان سۋجىلانداردىڭ دا توپتارى كەزدەستى. سامارقان ولاردان قورقىپ، بۇرىلىپ ەتسە، ناتاليا قىمسىنباي ۇستەرىنەن اتتاي بەرەدى!..
وسى كورىنىستەرگە توقىراي وتىرىپ، ولار قازاعا كەلسە، شىعار اۋزى جابىلعان قازانىڭ ىشىندە قامالعان بالىق تۇنىپ تۇر ەكەن، سولاردىڭ اراسىندا ۇزىندىعى كەزگە جاقىن ەكى-ۇش سازان دا ءجۇر.
— قاپ! — دەپ ەكىندى ناتاليا، ولارعا قاراپ تۇرىپ، — شەلەكتىڭ اۋزىن بايلاي قوياتىن ەشتەڭە الماعانىمىز-اي!..
— ول نەگە كەرەك، — دەدى سامارقان، — بالىقتار قاشار دەپ تۇرسىڭ با، شەلەكتەن؟
— ارينە قاشادى. اسىرەسە — سازان. شەلەك تۇگىل قازادان دا اتىپ شىعىپ كەتەتىن ەدى ولار، نەعىپ اتپاي ءجۇر ەكەن!..
ولار ءسويتىپ تۇرعاندا، ۇستالار كوزى كەلگەنىن بىلگەندەي؛ بيىكتىگى مەتردەن ارتىق قازانىن، باسىنان ءبىر سازان اسپانعا شىرىلداي كەپ اتتى!.. قاپىدا شوشىپ كەتكەن سامارقان جاسقانام دەپ، ارتىنداعى اتىزعا قۇلاپ ءتۇستى. ىشەگى قاتا كۇلگەن ناتاليا، سۋعا كيىمىمەن مالشىنعان ونى كوتەرىپ الدى.
سامارقانعا مالشىنعان كيىمدەرىن شەشىپ اپ، سىعۋعا تۋرا كەلدى. ول سونى ىستەگەننەن كەيىن:
— ەندى مىناداي قىزىق بولسىن، — دەدى ناتاليا، — سەنىڭ كويلەگىڭنىڭ جەڭدەرى مەن جاعاسىن بۋامىز دا، اناۋ قاشپاعان سازاندى سوعان سالايىق. ايتپەسە، ولاردان دا ايرىلامىز.
بۇل ءسوزدىڭ قالجىڭ، يا راس ەكەنىن بىلمەگەن سامارقان، ءبارىبىر جۋىلاتىن بولدى» دەپ كويلەگىنە بالىق سالۋعا كوندى.
كويلەككە سالام دەپ جۇرگەندە، ولار ەكى سازاننىڭ بىرىنەن تاعى دا ايرىلدى. قولدارىنان سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەن سازان اتىزداعى سۋدا ولارعا ولمەي ۇستاتسىن با!
ءبىر سازان جانە ءبىرتالاي باسقا ءتۇرلى بالىقتار سالىنعان كويلەگىنىڭ ەتەگىن بۇرە بايلاپ، سامارقان ارقالاپ الدى. ارقاسىندا ءىرى بالىقتاردىڭ تۋلاۋىنا دەنەسى تىتىركەنگەنمەن، ارقالامايمىن دەۋگە ناتاليادان ۇيالدى.
ەگىن اراسىنان شىعىپ، بالىقتاردى جايعاستىرىپ اپ كوتەرگەن ولار كەپەگە بەتتەگەندە، سامارقان بۇرىنعى اندەرىنە باستى، ول — قوسىلۋعا ناتاليانىڭ ريزاشىلىعىن الۋ...
بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن كەپەدە سىرباي شەشتى. ناتاليا دالاعا بالىق قۋىرۋعا كەتكەندە، سىرباي، بايجان، سامارقان ۇشەۋى كەپەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا كەڭەسىپ قالعان ەدى. سوندا، ناتاليا مەن سامارقاننىڭ قوسىلۋى تۋرالى كەڭەستى قالجىڭمەن بايجان باستاپ، نەگىزىندە شەشىلگەن ماسەلەنىڭ ورىندالۋ مەزگىلى تۋرالى ءسوز بولعاندا:
— شارۋانىڭ قاۋىرت كەزىندە قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەندى ءجۇدا قاشان ەستىپ ەدىڭدەر؟ — دەدى سىرباي. — ەگىندى ورايىق، جيناپ قاپقا سالايىق، ۇكىمەتكە بەرەسىمىزدى وتەيىك، ەڭبەككۇنگە تيەتىن ۇلەسىن تاراتايىق. سودان كەيىن، تويىن ءجۇدا ءوزىم جاسايمىن. ويتكەنى، قىز مەنىكى!.. وتىرىك پە وسى؟
— راس، — دەستى بايجان مەن سامارقان قوسىنان.
ونىنشى تاراۋ
ءار ءدان — ءبىر وق
قالىن، شەڭگەلدىڭ اراسىندا يرەلەڭدەگەن سوقپاق جول تۇيەسىن جەلدىرگەن سىربايدىڭ قۇلاعىنا، اتىلعان مىلتىق تارىزدەنگەن الدە نە دىبىس ءالسىن-السىن شارت-شۇرت ەتە قالادى. دىبىس ەستىلگەن سايىن، اسپاندا قاراۋىتقان ءبىر شوعىرلار، داۋىل ايداعان بۇلتتاي بوپ جوعارىلاي-تومەندەي، اۋدارىلا-توڭكەرىلە جۇيتكيدى.
قاراۋىتقان شوعىرلاردىڭ نە ەكەنىن سىرباي قيادان تانىپ كەلەدى. ولار — قاراتورعايلار.
قاراتورعاي دەگەندەر سىر بويىندا ەگىننىڭ، اسىرەسە كۇرىشتىڭ جۇتى. ءاربىر شوعىرلانعان توبىندا الدەنەشە مىڭداپ باستارى قوسىلاتىن ولار، ەگەر ءتىرى تۇرعان ەگىسكە كەپ قونسا ساباقتارىن قىرقىپ وتاپ كەتەدى دە، ەگىننىڭ باۋىنا قونسا، باستارىن قىرقىپ جەپ كەتەدى.
«ءار كەمەلگە ءبىر زاۋال» دەگەندەي، قاراتورعايلاردىڭ سىر بويىنداعى جاۋى قىرعي، تورعايلاردىڭ ەگىستىك ولكەدەن شىقپايتىنىن ءبىلىپ العان ولار بۇتالاردىڭ اراسىندا جاسىرىنىپ جاتادى دا، بۇلتتاي كوشىپ كەپ ەگىنگە قونا بەرگەن كەزىندە تاپ بەرىپ ۇمتىلادى. ۇركە قاشقان تورعايلاردىڭ بىرەۋىن عانا ۇستاۋمەن قىرعي قاناعاتتانباي، جەتكەننىڭ نە توپشىسىن، نە جەلكەسىن قيىپ تۇسىرە بەرەدى.
سىر بويىندا قىرعي تۇقىمداس ءبىر قۇستىڭ، اتىن كوتى گۇل دەسەدى. ونىڭ دەنەسى قىرعي جۋانداۋ، قاناتى مەن قۇيرىعى ءارى قىسقالاۋ، ءارى جالپاقتاۋ. بۇل دا تورعاي قۋعىش، ءبىراق، كوتى گۇل اتاۋى تورعاي العان بىردە-بىرەۋىن ەشكىم كەرگەن ەمەس. تۇرعىن ەلدىڭ اڭىز قىلۋىنشا، كوتى گۇل مەن قىرعي تاڭ اتاردا «بۇگىن ءارقايسىمىز جۇزدەن تورعاي ىلەمىز» دەپ سەرتتەسەتىن كورىنەدى. ىمىرت جابىلا ولار بىر-بىرىنە ەسەپ بەرگەندە، قىرعي ەڭ كەمىندە جۇزدەن توقسان توعىزىن ىلگەن بوپ شىعاتىن كورىنەدى دە، كوتى گۇلدە بىرەۋ دە بولمايتىن كورىنەدى. سوندا قىرعي وعان:
— مۇنىڭ قالاي؟ — دەسە:
— جەتۋىن جەتەم-اق، — دەيتىن كورىنەدى كوتى گۇل، — ءبىراق، ءدال ىلەرگە كەلگەندە قۇيرىعىم كۇلىپ جىبەرەدى دە، ءالىم كەتىپ قالادى. ەرتەڭ كۇلدىرمەيمىن دە، سەرتىمدى ورىندايمىن.
جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ايتۋىنشا، كوتى گۇلدەر تورعايلاردى ىلە الماعانمەن، ۇركىتۋگە شەبەر-اق.
ءبىراق، قىرعي مەن كوتى گۇلدەر از دا، تورعايلار كوپ. مىنا جەردەگى توبىن ۇركىتىپ قۋىپ جۇرسە، انە جەردەگى توبى ەگىنگە قونىپ جاتادى.
سىر بويىنداعى ەگىننىڭ قۇستان جاۋى جالعىز تورعايلار عانا ەمەس. سانى ولاردان الدەقايدا از بولعانمەن، قاز، ۇيرەك دەگەندەر ەگىنگە قونا قالسا، الدەقايدا ارتىق وتاپ كەتەدى. قازاقتا «قاز تويعانىنا سەمىرمەيدى، ورعانىنا سەمىرەدى» دەگەن ماقال بار. سول ماقالدىڭ راس ەكەنىن اسىرەسە ديقاندار دالەلدەيدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ەگىنگە قونعان قاز ساباقتارىنىڭ مىڭنان ءبىرىنىڭ دە باسىن جەمەيدى، تىك تۇرعان ەگىن ساباقتارىن جىعۋدى ماقسات كورگەندەي قىرقا بەرەدى جانە تىك ساباق تاستاماي، وتكىر ماشينانىڭ وراعى جۇرگەندەي شەتىنەن تۇرە تەپ-تەگىس قىپ وتايدى. مىسالى، ءجۇز شاقتى قاز كەپ ءبىر گەكتار ەگىسكە قونسا، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن تىپ-تيپىل قىپ سويديعان ساباعىن عانا قالدىرادى.
قىرقۋى كەرەمەت قازداردىڭ ءبىر «جاقسىسى» — ۇرككىش جانە ءبىرى ۇركسە ءبارى سونىڭ سوڭىنان جاپىرىلا ۇشىپ قاشقىش. مىسالى، سول ماڭايدا ءبىر مىلتىق داۋسى شىقسا، قاز اتاۋلى اسپانعا دۋ ەتە كوتەرىلىپ، باسقا جاققا جوڭكىلەدى، ال، ۇيرەك دەگەندەر توپتالۋى قازدان از بولعانمەن، قاۋىپ قاشان ءوز باسىنا تونگەنشە، ەگىن اراسىندا تىعىلىپ وتىرا بەرەدى دە، ەگىن ساباقتارىن قىرقا بەرەدى.
ەگىندە وسىنداي جاۋلار بارىن بىلەتىن سىر بويىنىڭ، ديقانشىلارى، سەپكەن ءداننىڭ باسى قىلتيىپ كوگەرگەن سوڭ-اق، قاشان ءوسىرىپ، ورىپ، جيىپ العانشا، كۇزەتتەن كوز جازبايدى؛ ەگەر جازسا-اق، ەڭبەگى ەش بولىپ، ەگىننەن ايرىلادى.
ەگىنىن كۇزەتكىش ادامنىڭ بىرەۋى سىرباي ەدى. قولىنان سەپكەن ەگىنى كوكتەگەن سوڭ-اق، قاشان ورىپ، جيىپ العانشا ول بەل شەشىپ توسەكتە ۇيىقتاعان كىسى ەمەس. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ول ءاردايىم ەگىن باسىندا بولادى دا، سول ارادا مىزعيدى. ەس ءبىلىپ كەتپەن ۇستاعالى وسىعان داعدىلانعان ونىڭ قۇلاعىنىڭ ساقتىعى كورتىشقاننان كەم ەمەس دەۋگە بولادى. حايۋاندار تىرشىلىگىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، كورتىشقان دەگەندەر، جاۋلارىنىڭ ەڭ ەپپەن باستىم دەگەن اياقتارىنىڭ سىبىسىن نەشە ءجۇز قادام جەردەن ەستيتىن كورىنەدى. سىربايدى ولارعا ۇقساتاتىن سەبەبىمىز — ونىڭ ەگىن باسىندا ۇيقتاپ جاتقان كەزىندە قيقۋلاپ كەلەتىن قازداردى سەزۋى بىلاي تۇرسىن، ءۇنسىز ۇشاتىن نە تورعايلاردىڭ، نە ۇيرەكتەردىڭ توبى كەلە جاتسا، قاناتتارىنىڭ زۋىلىن قۇلاعى الدەقايدان شالا قالادى دا، اتىپ تۇرەگەپ، جولاتپاۋ امالىنا كىرىسەدى. ول ول ما — ەگىننىڭ، مىنا شەتىندە وتىرىپ، انا شەتىندە الدەقالاي جاسىرىنىپ كەپ قونىپ وتىرعان بىرەن-ساران ۇيرەك بولسا، سونىڭ سىبدىرىن سەزە قاپ، قاي تۇستا وتىرعانىن جازباي تابادى دا، نە قاپىسىن تاۋىپ اتىپ جىعىپ، نە ۇركىتىپ جىبەرەدى.
جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، سىربايدىڭ كوزى ەمەس، قولى مەرگەن. ولاي دەۋلەرىنە سەبەپ — مىلتىق بىلاي تۇرسىن، ەگەر ساقپاننىڭ وزىمەن اتا قالسا دا، قۇلاشى جەتەر جەردەن ول قۇس قۇتقارعان ەمەس.
«ساقپان» دەپ سىر ەلى قۇس ۇركىتەتىن قۇرالدى اتايدى. ونىڭ ءتۇرى قۇنت سياقتى، ءبىراق، شىبىرتقىسى قايىستان ورىلمەيدى، نە كەندىر، نە ءجۇن جىپتەن ەسىلەدى. شىبىرتقىنىڭ ءتۇبى جۋانداۋ جۇمىر، ورتاسى جالپاق، ۇش جاعى جىڭىشكە كەلەدى، ۇزىندىعى قۇلاش جارىمداي، جۇمىر ءتۇبى اعاش ساپقا بايلانادى. وسى شىبىرتقىنىڭ جالپاق الاقانىنا «وق» اتالاتىن ۇلكەندىگى تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىندا كەپتىرىلگەن دومالاق بالشىق قىستىرىلادى دا، ۇستاعان ادام قۇلاشىنىڭ بار ەكپىنىمەن سىلتەيدى، سوندا ساقپاننىڭ الاقانىنا قىستىرىلعان «وق» ۇشىپ، شىبىرتقىنىڭ ۇشى شارت ەتە قالادى. بۇل شارتىل مىلتىق داۋسىنان كەم ەستىلمەيدى. سىر ەلىندە اتاقتى ساقپانشىلار بولادى. ولاردىڭ ساقپانمەن سىلتەگەن «وعى»، قۇسقا مەرگەن اتقان مىلتىقتىڭ وعىنان كەم تيمەيدى.
ءبىزدىڭ سىرباي دا سونداي ساقپانشىلاردىڭ بىرەۋى ەدى. مولشەرلى جەردەن كەپ قالعاندا، ول ۇيرەك، قاز تۇگىل، ساقپاننىڭ وعىمەن قارا تورعايدى دا قاعىپ تۇسىرەدى. ال، مىلتىققا كەلگەندە، ونىڭ كوزدەگەنىن ءمۇلت جىبەرگەنىن ەشكىم كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس؛ ءبىر عاجابى — سونشا مەرگەن بولا تۇرا، ول ەشۋاقىتتا ەگىن قورعاۋدان باسقا اڭشىلىق قۇرىپ مىلتىق اتقان ادام ەمەس، كولدە، نە وزەندە قۇستار تۇنىپ وتىرعاندا، «اتسايشى» دەگەنگە جەلىككەن كىسى ەمەس. ونىڭ وشىگەتىنى دە، اتاتىنى دا ەگىنگە قوناتىن قۇستار.
ەگىن كۇزەتۋدە سىربايدىڭ مۇنشا ساقتىعىنا دا، مەرگەندىگىنە دە العاش قايران قالىپ قىزىعا قاراعان ناتاليا وستاپوۆنانىڭ ءوزى دە جۇرە كەلە سول جولعا ءتۇسىپ الدى. بۇرىن مىلتىق اتپاعان ول، ەگىن كۇزەتىندە اتىپ كورىپ ەدى، مەرگەن بولار جايى جوق. مىلتىققا سولاي ول، ساقپانمەن اتقىش بوپ كەتتى. قاز، ۇيرەك سياقتى ءىرى قۇستاردى اتىپ تۇسىرە الماعانمەن، توپتالىپ قونعان تورعايلاردىڭ ول ساقپان وعىمەن تالايىن جىقتى. ءبىرازدان كەيىن ول بۇل كاسىپكە قۇمارتىپ اپ، ەرتە دەمەي، كەش دەمەي، ساقپانىن ۇستاپ قۇس اڭدۋمەن كۇن كەشتى.
ناتاليانىڭ ويتپەۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. «كەڭ توعاي» كولحوزىنىڭ، اسىرەسە سىرباي زۆەنوسىنىڭ بيىلعى جىل وسكەن باي ەگىنىنە ونىڭ دا ەڭبەگى ورتاق. سول ەگىندى ەندى «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتپاي» دەگەندەي، تۇگەل جيىپ الۋ، وزگە ديقانشىلارمەن قاتار وعان دا زور مىندەت.
ەڭبەگى جانعانعا قۋانبايتىن جان بولادى دەيسىز بە؟.. «كەڭ توعايدىڭ»، اسىرەسە سىرباي زۆەنوسىنىڭ بيىلعى باي ەگىنىنە سونشا قۋانىپ، سونشالىق ىقلاسپەن كۇتىسىپ جۇرگەندە، اڭساپ كەلگەن شەشەسىنىڭ بالاسىن جوعالتىپ رەنجىپ كەتكەنى ناتاليانىڭ، شىمبايىنا قاتتى باتۋى ونىمەن ىستەس ادامداردىڭ كوزدەرىنە تەز شالىنا قالدى.
اركىمدەر دە ونى اياعانمەن، ناق سىربايداي قىنجىلا رەنجىگەنى بولعان جوق. سوندا ونىڭ ناتالياعا ايتقانى:
— كوكتەن قۇداي، جەردەن قۇماي اكەتپەگەن بولار، تابىلماي كەتپەس. ەگەر سىبىسى سەزىلسە-اق، ىزدەپ ءوزىم بارام دا، بەرمەسە ەركىنە قويماي الىپ كەلەم.
سىرباي سول سىبىستى، وسى تاراۋدىڭ باسىندا ايتىلعان تۇيەمەن اكەلە جاتىر، ونىسى — قوينىنا سالعان حات.
بۇل حاتتىڭ كەلۋ تاريحى قىسقاشا بىلاي ەدى: بالاسىن جوعالتقان اگرافەنا وسيپوۆنا رەنىشپەن قاپالعا اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن، سىرباي ادامبەك جاقسىلىقوۆتىڭ اتىنا ايبارشاعا حات جازدىردى. بالانىڭ دا، دامەتكەننىڭ دە جايلارىن تولىق جازدىرا كەپ، سىربايدىڭ ايبارشاعا ايتقانى:
— جيەنىڭە ەسكەرت، ايىم ەگەر ولار بارا قالسا، بۇل حاتتى شەشەڭە ءجۇدا سەزدىرە كورمەسىن. سەزسە، ءبىزدى قۋىپ كەلەر دەپ ءجۇدا تاعى ءبىر جاققا تايىپ كەتەر. وندا بارعان حابارىن الساق، وزىنە سەزدىرمەيىك تە، ءبىر كۇنى ءجۇدا ۇستىنەن تۇسەيىك. ارجاعىن تاۋەكەل دەپ كورىپ الارمىز.
ادامبەككە اۆياپوچتامەن جولدانعان حاتتىڭ جاۋابى ايبارشاعا كەشىكپەي كەلىپ قالدى.
«ناعاشى اپام ءبىزدى حان تاۋىنىڭ ماڭىندا قۋىپ جەتتى، — دەپ جازىپتى ول. — ەگەر ول ارادا جەتپەگەندە قيىن بولاتىن ەدى: ءبىز بىرنەشە اۆتوماشينامەن بەتپاقتىڭ شولىنە اتتانعالى جاتىر ەك. اتتانعاننان كەيىن كەلسە، جەتۋى قيىن بولاتىن ەدى. حال-جايىمەن تانىسقاننان كەيىن، ناعاشى اپاما وسى حان تاۋىنداعى بازادا ءبىز ورالعانشا قالىڭىز دەپ ەم، كوندىرە المادىم. ەرتىپ اكەلگەن بالانىڭ ءاتى-جونىن سۇراپ ەم، جالتاقتاتىپ تۋراسىن ايتپادى، قىزىلوردانىڭ تاتارىنىڭ بالاسى، اسىراپ الدىم» دەدى دە قويدى. بالامەن كەلۋىندە ءبىر زور ءمان بارى بەلگىلى بوپ-اق تۇر، ءبىراق شىنىن ايتپاعان سوڭ قاۋجاعام جوق.
سونىمەن، قىسقاسى، ناعاشى اپامدى بالاسىمەن ەكسپەديسياعا ەرتىپ الا كەتتىم. بارعان جەرىمىز، ەزىڭە ءمالىم — «بەتپاقدالا» اتالاتىن ءشولدىڭ قالىن، ءىشى. ەكسپەديسيانىڭ باسقارۋشىسى پروفەسسور ياكوۆليەۆ دەگەن ادام. بەتپاقدالانى ونىڭ زەرتتەي باستاۋىنا جيىرما بەس جىلدان اسقان كورىنەدى. سودان بەرى ول كىسىنىڭ كولدەنەڭى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم، ۇزىندىعى ءتورت ءجۇز ەلۋ شاقىرىم دەپ سانالاتىن بۇل ءشول دالادا كەزبەگەن جەرى جوق ەكەن. ەندىگى ونىڭ الدىنا قويىپ جۇرگەن ماقساتى، گەوگرافيالىق كەلبەتى ايقىندالعان تاۋسىز، ورمانسىز، وزەنسىز، كولسىز كەرىلگەن كەن، ءشولدى قايتكەندە پايداعا اسىرۋدى زەرتتەۋ. بۇل جوندە كەپ قىزىق مالىمەتتەر جازۋعا بولار ەدى، ونىڭ بۇل حاتتا قاجەتى جوق قوي دەيمىن.
قۋلانىپ ايتقاندا، ءالى جان ادام مەكەندەپ كەرمەگەن بەتپاقتىڭ دالاسىن ءبىز «ىشكى دۇنيە» دەيمىز دە، ەل مەكەندەگەن ولكەلەردى «سىرتقى دۇنيە» دەيمىز. «سىرتقى دۇنيەمەن» ءبىزدىڭ بايلانىسىمىز كوبىنەسە سامولەت ارقىلى. سەنىڭ حاتىڭ وسى سامولەتپەن كەلدى.
ناعاشى اپايدىڭ ماعان نەگە كەلگەنىن، قاسىنداعى بالانىڭ نەتكەن بالا ەكەنىن سەنىن، حاتىڭدى وقىعان سوڭ عانا ءبىلدىم. ءوزىڭنىڭ ءوتىنۋىن، بويىنشا، سەنەن حات العانىمدى دا، سەندەردىڭ ىزدەيتىندەرىڭدى دە اپايعا ايتقام جوق. ول كىسى بىزدە اس ءپىسىرۋشى. «قاننەن-قاپەرسىز» دەگەندەي، ويىندا ەش قاۋىپ جوق، ءبىزدى ويىندا الدادىم دەپ، ءتيىستى قىزمەتىن كوڭىلدى تۇردە اتقارىپ ءجۇرىپ جاتىر.
ەندىگى ماسەلە — اپايدىڭ بولاشاعى تۋرالى. نەلىكتەن ىقلاسى قۇلاعانىن كىم ءبىلسىن، تاربيەسىنە العان ەسكەندىر (سەنىڭ حاتىڭدا ول الەكساندر پولەششۋك بوپ شىعىپ وتىر عوي) تۋعان بالاسىنان كەم جاقسى كورمەيدى. ءتىپتى، مەن ايتار ەم: «تۋعان انانىڭ دا ءبارى بىردەي بالاسىن ءدال وسىنداي جاقسى كورە بەرمەيدى» دەپ. ءجان-تانى سول بالانىن، ۇستىندە. ونىڭ تابانىنا قادالعان شوگىر، مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن دەپ ويلايتىن قالپى بار. انەۋكۇنى سول بالانى بالتىرىنان جىلان شاعىپ الىپتى. شاعۋى جامان ەكەن، ىشىمىزدە دارىگەر بولماعاندا بالا ەلەتىن ەكەن. دارىگەردىڭ جاردەمىمەن امان قالعان سول بالا، العاشقى كۇندەرى ىسىپ-كەپكەندە، ناعاشى اپامنىڭ اعىل-تەگىل جىلاۋىنا قايران قالدىم. تەك، بالا امان قالدى. ايتپەگەندە قۇسا بوپ ءولۋى انىق ەدى.
سونشا جاقسى كەرەتىن بالانى سەندەر ودان قالايشا ايىرىپ الماقسىڭدار؟ ەركىمەن بەرمەيتىنى كورىنىپ تۇر. زورلىقپەن الۋ ادىلەتتىك بولا ما؟ تۋعان شەشەنىن، جولى قيىن ەكەنى راس. وسىلاردىڭ ءبارىن ويلاپ، نە ىستەۋگە مەنىڭ ميىم جەتپەي-اق قويدى...
وسى حاتتى جازۋمەن، مەن، راسىندا، قىلمىس ىستەپ وتىرمىن، سەبەبى — ناعاشى اپام بالامەن ماعان كەلگەندە، سەندەرگە كورىنبەۋ ءۇشىن، ءىز-تۇزىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن كەلدى عوي جانە، راسىن ءالى ايتپاعانمەن، مەنى پانا كورىپ كەلدى عوي؛ ايتپەسە، سوڭعى جەتى-سەگىز جىلدا حات ارقىلى حابارلاسقانىمىز بولماسا، ءجۇز كورىسپەگەن ادامدى ىزدەپ نەگە كەلەدى؟.. سونداي پانا كەرىپ كەلگەن كىسىنىڭ، جاسىرعان ءاتى-جونىن حابارلاۋىم قىلمىس ەمەي نەمەنە؟.. سولاي ويلاي تۇرا، سەندەردى شاتاستىرعىم دا كەلمەي حابارلاپ وتىرمىن.
مەنىڭشە، ءبىز ەكسپەديسيادان نەگىزگى تۇراعىمىز — جامبىل قالاسىنا ورالماي سىزدەر حابارلاسا الماپسىزدار عوي دەيمىن. ءبىز، شاماسى، وكتيابردى ورتالاپ ورالامىز. كەلۋگە بەل بايلاساڭدار، سول كەزدە جامبىلعا كەلەسىڭدەر. ءوزىڭنىڭ، كەلۋىن، ماقۇل بولار، شەشەن، كەنسە ساعان عانا كونەر، باسقاعا كونە قويماس.
ستۋدەنتتىك كۇنىمدە بولماسا، وقۋ بىتىرگەلى ءسىزدىڭ ۇيگە قاتىناسا العان جوقپىن، قىزمەتتەن قول تيمەيدى، ول ۇياتىمدى موينىما الام. مەن كورگەندە كەكىلىڭ جەلكىلدەگەن كىشكەنە بالا ەدىڭ، ەندى ورتان قولداي بارىشنيا بوپ ءوستى دەپ ەستيمىن. اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىڭنەن دە حابارىم بار. وتە قۋانىشتىمىن. ەندىگى ارمانىمنىڭ ءبىرى — مىنا بولىپ جاتقان ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسپەن تەز بىتسە ەكەن دە، ءقازىر ءبىز زەرتتەپ جۇرگەن بەتپاقدالانى گۇلدەندىرۋ، تىرشىلىك ورناتۋ ماسەلەسى قولعا الىنسا ەكەن!..
بەتپاقدالا دەگەندى سەن ءالى كورگەن جوقسىڭ. مۇنىن، كولەمى سەنىڭ سىرداريانىڭ بويىنداعى ءشول دالادان الدەقايدا زور جانە توپىراعى قانداي تاماشا مۇنىڭ!.. تەك، سۋ عانا بەرسەڭ، نەلەر ءجۇز مىڭداعان گەكتار جەرگە ورماندار، ماقتالار، كۇرىشتەر، باسقا ەگىستەر قاۋلاپ وسكەلى تۇر!.. ءبىر ءوزى ەۆروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتىن سىيعىزاتىن بۇل ءشول دالانىڭ، ءبىزدىڭ ۇلى وتاننىڭ مادەنيەتى عاجاپ ءبىر ولكەسىنە اينالۋى، ورىسشا ايتقاندا، نە زا گورامي. ول — سوعىستان كەيىن-اق كەشىكپەي جۇزەگە اساتىن رەالدىق ءىس...»
ارجاعىندا دا قىسقاشا جازىلعان تۋىسقاندىق جىلى سوزدەرى بار بۇل حات سىربايدىڭ قولىنا المالىقتا ءتۇستى. اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىق ءبولىمىنىن، اۋدانداعى كولحوز پرەدسەداتەلدەرىنە، بريگاديرلەرگە جانە اتاقتى زۆەنو باستىقتارىنا ارناپ شاقىرعان ءماسليحاتىنا بارعان سىرباي، ەگىندى ورۋ، جيناۋ تۋرالى نۇسقاۋلار الىپ قىزمەت ورنىنا قايتۋعا بەتتەدى دە، حات-حابار بولار دەپ جولدا پوچتاعا سوقتى. پوچتادا داۋلەتتەن جانە كەڭ توعايدان ارمياعا كەتكەن ءبىرتالاي جىگىتتەردەن دە كەلگەن حاتتار جينالىپ قالعان ەكەن. سول حاتتاردىڭ كىمدەردەن ەكەنىن سىرباي پوچتادا قىزمەت اتقاراتىن قىزعا وقىتىپ تۇرعاندا، اراسىنان جاقسىلىقوۆ ادامبەكتىڭ ايبارشاعا جازعان حاتى شىعا كەلدى. سول ارادا حاتتى اشتىرتىپ وقىتىپ كورسە، جوعارىدا ايتىلعان سوزدەر جازىلعان ەكەن.
دامەتكەندى ىزدەپ بارۋعا ءقازىر ۋاقىت جوعىن بىلە تۇرا، بۇل حابارعا سىرباي اسا قۋاندى دا، ناتالياعا تەز جەتكىزۋ ماقساتىمەن، كەڭ توعايعا سوعا كەتپەك بولعان ويىن دا دوعارا تۇرىپ، تۋرا كۇرىش ەككەن تانابىنا تارتتى؛ ويتكەنى، ناتاليانىڭ بۇل كەزدە سول تاناپتىڭ ماڭىندا بولاتىنى وزىنە ايان.
اتقاراتىن قىزمەتى — تاناپتىق اگرونوم بولعانمەن، سىرباي ەككەن تاناپتىڭ كۇرىشى بيىل وزگە زۆەنولاردىڭ ەگىسىنەن الدەقايدا ارتىقتىعىنان با، نەمەسە، ءوزى تاجريبە ەسەبىندە ەككەن ەليتالىق تانابى سىرباي تانابىنىڭ قاسىندا بولعاندىقتان با، ناتاليا ۋاقىتىنىڭ كەبىن سول ارادا ەتكىزەدى. سىرباي مەن ونىڭ قىزمەتى العاش ەكى ءتۇرلى سياقتانعانمەن، جۇرە كەلە، ىستەرى بىرىگىپ كەتتى: سىربايسىز ناتاليا، ناتالياسىز سىرباي جۇمىس ىستەمەيدى، ەكەۋىنىڭ اقىلى دا، قيمىلى دا قابىسا ارالاسقان؛ سوندىقتان، ءوز تانابىنىڭ ءىسىن وزگەگە سەنىپ تاستامايتىن سىرباي، تەك ناتالياعا عانا سەنەدى دە، ءبىر جاققا بارار بولسا، تاپسىرماسىن سوعان عانا ايتادى. ناتاليا ونىڭ تاپسىرماسىن اسىرماسا كەم ورىندامايدى.
وزگە ىستە ناتاليانىڭ سەنىمدى جاردەمشى عانا ەمەس، سەنىمدى باسشى ەكەنىنە دە كوزى ەركىن جەتكەن سىربايدىڭ ءبىر عاجاپ قالاتىنى: جاپ-جاس قالپىمەن ناتاليانىن، ۇيقىسى سەرگەكتىگى جانە ارىپ-شارشاۋدى بىلمەيتىندىگى. كۇندىز دە، تۇندە دە تالاي سىننان كورىپ ناتاليانىڭ مىندەتتى ءىسىن ويداعىداي ورىنداماعان كەزىن سىرباي كەرگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس.
سونشالىق سەنەتىن ناتاليانىڭ سوڭعى كەزدە ءتىپتى ساقسىنىپ، ەگىندى قۇستاردان دامىلسىز قورعاۋىن، اسىرەسە ءتۇن بالاسىندا كىرپىك قاقپاي قورعاۋىن، سىرباي ونىڭ ءىنىسىن جوعالتۋىنىڭ كۇيىگى، ۇيقىسى قاشۋى سودان دەپ جوريتىن ەدى؛ سوندىقتان، ءىنىسىنىڭ قايدا ەكەندىگى تۋرالى حابارلاندىرعان حات قولىنا تۇسكەن سوڭ-اق، تەز جەتكىزۋ ماقساتىمەن، جايشىلىقتا قيناماي اياڭ جۇرەتىن سىرباي، المالىقتان شىعا تۇيەسىن تايراڭداتىپ جەلدىرۋدەن تىنىم المادى. ءوز تانابىنا ول وسى جۇرىسپەن جەتىپ قالدى.
ول تانابىنا دەڭگەيگە كەلگەن كەزدە كۇن توبەدەن اۋىپ، باتىسقا قاراي ەڭكەيىپ قالعان. تاناپتىڭ بەر جاعىندا، سىرباي ءجۇرىپ كەلە جاتقان سوقپاق جولمەن ءبىراز ۋاقىت جارىسىپ وتىراتىن ارىقتىڭ ارناسى بار. ونىڭ جەردەن وسىرىلگەن ەكى جاق بيىك ەرنەۋىنە قالىڭ، قۋراي شىعىپ، ونسىز دا بيىك ارنانى ءتىپتى جوتالانىپ جىبەرگەن، سوندىقتان، ونىڭ قىرىنا شىقپاسا، ارجاعىنىڭ اسپانى بولماسا، جەرى كورىنبەيدى.
المالىققا اتتانعانىنا ءۇش-تورت كۇن ءوتىپ كەتكەن سىرباي تانابىنا ەككەن كۇرىشىن.ساعىنعانداي بوپ، كورۋگە اڭساپ كەلە جاتقاندا، ارىق جوتاسىنىڭ ارجاعىندا اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋسىنا ۇقساپ الدەنەنىڭ شارت-شۇرت دىبىس بەرۋى، ول دىبىستان ۇرككەندەي، اسپاندا، الدەنەشە قالىن، شوعىر بوپ قاراتورعايلاردىڭ جوڭكىلۋى، سىربايدىڭ بىلاي دا لەپىرىپ كەلە جاتقان كوڭىلىن ودان دا ارتىق لەپىرتىپ جىبەردى. شارت-شۇرت اتىلعان دىبىسقا ەلەگىزە قۇلاق تۇرگەن ول «تورعايلاردى ساقپانمەن ۇركىتىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ناتاشا بولار» دەپ جورىدى.
كوزى ءالى دە الىستاعىنى شالاتىن سىرباي، ارىقتىڭ جوتاسىنا شىققاندا، ەگىن اراسىندا جۇرگەن ناتاليانى شىرامىتا كەتتى: تىزەدەن از-اق تومەن تۇسەتىن، جەڭى شولاق قىزىل كويلەك تە، سۇڭعاق، تولىق دەنە دە، قىزىلوردا ۇلگىسىمەن، ماسادان قورعانۋعا تىكتىرىپ العان، ەتەگى اياعىن جاباتىن قىزىل جولاق جالباعاي دا سونىكى.
ەگىننىڭ ورتاسىندا دا، اينالاسىندا دا، ساقپان ۇستاپ جۇرگەن زۆەنو ادامدارى قوندىرماس دەپ كۇدەر ءۇزدى مە، بولماسا، كۇن ەڭكەيگەن سوڭ لايىقتى قونالقا جەر ىزدەۋگە تارتتى ما، سىرباي، ارىقتىڭ جوتاسىنا شىققاندا، ەگىن ماڭىندا جوڭكىلە ۇشقان تورعايلاردىڭ توپتارى بەت-بەتىنە ءجون تۇزەپ كەتە بارىستى.
سىربايدىن، ناتاليانى الىستان تانىعانىنداي، ناتاليا دا سىربايدى جوتاعا شىعا-اق تانىدى. جوتادان تۇسكەنشە وعان جاي عانا كەز تىككەن ناتاليا، جوتادان تۇسكەن سوڭ قادالا قارادى؛ ويتكەنى، سىرباي بۇرىن بويىندا جوق قىلىق كورسەتىپ، جوتادان تۇسە، تۇيەسىن بەرى قاراي ەكپىندى جەلىسپەن تايراڭداتىپ كەلەدى.
«و نەسى؟!» دەپ ويلاپ تۇردى ناتاليا.
سىرباي ەگىستىڭ جيەگىنە جاقىنداعانشا، ناتاليا دا ول كەلە جاتقان تۇسقا بەتتەگەن ەدى. ءبىراق، كۇرىش ەگىسىنىن؛ اراسىندا جىلدام جۇرۋگە بولمايدى: اتىزداردىڭ ءىشى ءالى شىپىلدەپ تولعان سۋ، قىرقالارى كەبىرلەنە سازدانعان سورتاڭدى بالشىق، جانە تۋرا ەمەس، يرەك-يرەك. سول قىرقالاردى جالاڭاش اياعىمەن كەزگەن ناتاليا جاعاعا جەتكەنشە، سىرباي تۇيەسىن توقتاتىپ، ءتۇسىپ تە ۇلگىرگەن ەدى.
— ۋا، ءسۇيىنشى! — دەدى سىرباي، جاقىنداي بەرگەن ناتالياعا.
بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلەتىن ناتاليا: «ءىنىم تابىلعان ەكەن دەپ» جورىپ ەدى، قۋانىشتان جۇرەگى تۋلاي قالدى. سول قۋانىش ءالىن الىپ كەتكەندەي، بۇعان دەيىن تاباننىڭ تابى عانا باتىپ كەلە جاتقان اتىزدىڭ سازدىڭ قىرىنا اياعى تايعاناقتاپ، ەرنەۋىندەگى قويمالجىڭ سازعا تولارساقتان باتتى دا، جىلدام ءجۇرۋ بىلاي تۇرسىن، دەنەسىن ارەڭ سۇيرەدى.
— ۋا، ءىنىڭ تابىلدى، ءىنىڭ! — دەدى سۇرىنە-قابىنا، سازعا مالتىعا جاعاعا ارەڭ شىققان ناتالياعا.
ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن سىرباي، ناتالياعا حاتتى ۇسىنسا، قازاقشا جازىلعان ەكەن، قازاقشا اۋىزشا ءسوزدى اڭعاراتىن ناتاليا، حاتتى وقىعانمەن، سوزدەرىنە تۇسىنبەدى. حاتتىڭ جالپى جوباسىن اۋىزشا ايتقاندارى بولماسا، زۆەنونىڭ سول اراعا جينالعان وزگە مۇشەلەرى دە، ناتالياعا حاتتان وقىعان سوزدەرىن دالەلدەپ ايتىپ بەرە المادى.
— ۋا، ءجۇدا، بار بولىڭدار! — دەدى سىرباي كەيىن، — انىقتاپ ايتىپ ايىزدى بىرەۋىن، دە قاندىرا المادىڭدار عوي، ايىما كىسى جىبەرمەسە بولماس.
كۇزگى كۇتۋ جۇمىسىندا جۇرگەن ايبارشاعا كىسى كەتكەندە، سىرباي مەن ناتاليا ەگىن ارالاپ كەتتى. ەتىگىن جاعاعا شەشىپ، شالبارىنىڭ بالاعىن تىزەدەن جوعارى تۇرگەن سىرباي، ەگىن ىشىندەگى اتىزدىڭ قىرقالارىمەن الدىندا، ناتاليا ارتىندا كەلە جاتىر. دىنگە سەنەتىن سىرباي، ومىرىندە ەشنارسەنى كەمەلىنە كەلدى دەپ كەرگەن ەمەس، ونىڭ ۇعىمىندا، ولاي دەۋ — اسىلىق، كۇنا. سوندىقتان ارالاپ كەلە جاتقان كۇرىشتىڭ بىتىك-اق وسكەنىن كەرىپ كەلە جاتىپ، وعان ىشتەي ءسۇيسىنىپ كەلە جاتىپ، بۇل جوندە ناتالياعا ءلام-ميم دەپ ءتىس جارمايدى.
ەگىننىڭ ءوسۋى راسىندا عاجاپ ەكەن. شوعىرلانىپ ءتۇپ-تۇپ بوپ وسكەن كۇرىش ساباقتارىنىڭ باسىنا بولعان داندەر، جۋان ساباقتاردىڭ بەلىن ءيىپ بۇكىرەيتىپ جىبەرىپتى. بۇكىرەيگەن ساباقتاردىڭ جاپىراقتارى سارعايىپ قاپتى. ساباق اتاۋلىنىڭ ءبارى ءبىر تۇقىمداس ايۋاندارداي بوپ، بىرىنەن-بىرى اينىمايدى، ارالارىندا جۇپتارىن بۇزاتىن ەشبىر بوتەن ءتۇس جوق.
ەگىن ءىشىن ەرسىلى-قارسىلى ۇزاق ارالاعان سىرباي ءار جەرىندەگى ساباقتاردىڭ باسىنداعى داندەرىن سىدىرىپ اپ كورسە، سالىلارى قاتايىپ قالعان ەكەن. سوندىقتان ول، ەگىن اراسىنان شىعاردا:
— مەنىڭشە ءجۇدا ءپىسىپ بولعان، ناتاشا، سەنىن،شە قالاي؟ — دەدى.
— مەنىڭشە دە سولاي، — دەدى ناتاليا.
— ەندەشە، اتىزداعى سۋلاردى بۇگىن اعىزۋ كەرەك، ايتپەسە ەگىن سۋعا جاتاتىن حالگە كەپ قاپتى.
سول ءتۇنى زۆەنو ادامدارى اتىزداعى سۋلاردى قاشىرتقىعا قۇلاتۋمەن شۇعىلداندى. سۋدىڭ قۋلاۋىن كۇتىپ تۇر عوي. كۇرىشتىڭ وراعى ولاردان باسقاشا. ول، جوعارىدا اتالعان وراقتاي دوعالانىپ قايقاڭداۋ قىلىش سياقتى بوپ كەلەدى دە، ءدال ۇشى شوت اياقتانىپ شۇعىل يىرىلەدى. سىربايدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ول يمەك، — جەردە جاتقان كۇرىش ساباقتارىن ءىلىپ كوتەرىپ الۋ ءۇشىن عانا كەرەك، ال، وراقتىڭ ەن بويى قايقاڭداۋ جازىق كەلەتىن سەبەبى — ۋىستاپ العان ساباقتاردى بابىمەن تەگىس قيادى، يمەك وراق ولاي قيماي جۇلقىپ جىبەرەدى دە، ساباقتىڭ باسىنان ءداندى تۇسىرەدى... سىرباي ۇستالارعا ءوز كەزىنەن وسىنداي وراقتاردى دايارلاتىپ، ەگىن ورۋ كۇنى جاقىنداعانشا، ءبارىن دە ەگەتىپ، قايراتىپ، ۇستاراداي قىلپىلداتىپ قويدى.
كۇرىش تانابىنىڭ سۋى قۇلاتىلعان سوڭ-اق، ول ەگىن ورۋشىلاردى جينادى دا، الدىن الا تۇسىنىك بەردى:
— شىراقتارىم، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — سەندەردىڭ ەشقايسىڭ دا شاشتارىن، مەن ساقالدارىڭدى قىرا بىلمەيتىن ولاق بىرەۋگە، ءجۇدا، العىزباس ەدىڭدەر دە، ەگەر، الدەقالاي العىزا قالساڭدار ءجۇدا، قينالار ەدىڭدەر. ولاي بولسا، مىنا بىتىك شىققان كۇرىش تانابىن دا، ورا بىلمەيتىن بىرەۋگە جۇلقىلاتسا، كورۋگە جانىمىز اۋىرار ەدى، وزگەڭنەن كورى، ءجۇدا، مەنىڭ جانىم قاتتىراق اۋىرار ەدى، ويتكەنى، بۇل ەگىننىڭ ءدانىم قولىمنان مەن سەپتىم عوي؛ ايىمنىڭ جانى مەنەن كەم اۋىرماس ەدى، ويتكەنى، وسى تاناپتىڭ جەرىن، ءجۇدا، سول دايارلاپ بەردى عوي؛ ناتاشا مەن بايجاننىڭ جانى دا كەم اۋىرماس ەدى، ويتكەنى، ونىڭ بىرەۋى، ءجۇدا، بۇل تاناپقا سۋ بەردى عوي، ەكىنشىسى — جەردى عىلىممەن وڭدەدى عوي؛ ءاناتول مەن راحمەت تە رەنجىر ەدى، ويتكەنى ءجۇدا، ولاردىڭ دا مۇنداي شىعىمدى ەگىن وسىرۋگە جاردەمى از تيگەن جوق قوي.
— ماقۇل! — دەستى شۋلاسقان كوپشىلىك.
سىرباي تانابىنىڭ ەگىنى، كولحوزدىڭ وزگە زۆەنولارىنىڭ تانابىنان بۇرىن پىسكەندىكتەن جانە ولاردان ولشەۋسىز باي شىققاندىقتان، كولحوز باسقارماسى كولحوزدىڭ بارلىق وراققا جارارلىق مۇشەلەرىن تۇگەلىمەن وسى تاناپقا اكەلگەن ەدى. جوعارىدا ايتىلعان تۇسىنىگىن جاساپ العاننان كەيىن، سىرباي ولاردىڭ قولدارىنا ءبىر-بىر وراق ۇستاتتى دا، ءبارىن كۇرىش ماڭىنداعى سازداققا ەسكەن قوعاجاي مەن قۇراقتارعا الىپ باردى. سودان كەيىن ول، «مىنە، كۇرىش ساباقتارىن وراردا، جەردەن بىلاي كوتەرۋ كەرەك» دەپ جامباستاي جاتقان ءبىر ءتۇپ قوعاجايدى ون، قولىنداعى وراعىنىڭ ۇشىمەن جەردەن كوتەرىپ الدى دا، سول قولىنىڭ ۋىسىن تولتىرا قاپسىرىپ. ۇستاپ، «قولدى سەلكىلدەتپەي وراقتى بىلاي تارتادى، سەلكىلدەتسەڭ ءدانى تۇسەدى» دەپ، ارىرەك سۇعىپ وراقتى ۋىستاعان ساباقتاردىڭ ورتا تۇسىنان سالدى دا، وزىنە قاراي قيعاشتاي تارتتى. قىلپىلداپ تۇرعان وراق، كوگىلدىر جۇمساق ساباقتى ىركىلمەي ورىپ ءتۇستى. سول ادىسپەن ءبىر باۋداي قوعاجايدى ورىپ، قاتارلاپ ساپ، «ەندى مۇنى بىلاي باۋلايدى» دەپ، ەكى ۋىس جۇمساق قوعاجايدىڭ باستارىن ءتۇيىستىرىپ ءبىر بايلادى دا، باۋلانعان قوعاجايدى ءتۇپ جاعىمەن قىسىپ اكەپ، ەكى باسىن قايىرىپ بەلدەۋگە قىستىرا سالدى. سودان كەيىن «ءما، كورىڭدەر، بەرىك پە، وسال ما!» دەپ، اركىمگە ۇستاتىپ كورسە، قاتتىلىعى تاستاي.
وراقشىلاردىڭ بارىنە بۇل ءادىستى ۇيرەتىپ شىعارۋعا ءۇش كۇندەي ۋاقىت كەتتى. ءتورتىنشى كۇن ول، استىق سوعىلاتىن ورىن مەن استىق سالىناتىن ىدىستاردى تەكسەرۋگە كىرىستى. قاپشىق اتاۋلىنى قاراپ، جىرتىعى بولسا بۇتىندەۋ ايەلدەرگە تاپسىرىلدى. ەگىن سوعىلاتىن جەردىڭ قىرتىسى كەڭ كەلەمدە سىدىرىلىپ، زالالدى قۇرت-قۇمىرسقا قالماسىن دەگەن ويمەن، ۇستىنە قۇرعاق سابان سەبىلىپ ورتەلدى.
سو كۇننىڭ كەشىنە ەگىن سوعاتىن كومباين مەن تۇقىم تازالايتىن ماشينا كەپ قالدى.
— ءبىزدىڭ ايىم كەلمەك ەدى عوي مۇندا، ول قايدا؟ — دەپ سۇرادى سىرباي تراكتوريست.
— ەگىن سوعۋ قارساڭىنا ول دا ۇلگەرەدى، — دەدى تراكتوريست.
سىرباي ول ءتۇنى دە ۇيىقتاعان جوق. اشىق اسپانعا جارقىراي كوتەرىلگەن ايدىڭ، جەر بەتىنە سەپكەن كۇمىس ساۋلەسى كۇرىش تانابىنىڭ ۇستىندە بۋسانعان شىققا دا شاعىلىسىپ، ونى مايدا كۇتىلگەن ماقتاداي كورىكتەندىرىپ تۇردى. سوعان قاراعان سىربايدىڭ كوزىنە، كۇزدىگۇنى تۇندەردە ۇيىسا ۇيىقتايتىن سەمىز قويلاردىڭ تابىنى ەلەستەپ كەتتى. ولاردىڭ ۇستىندە دە وسىنداي ءبىر قويۋ، بوزعىلت بۋ تۇراتىن ەدى. «بۇل كۇرىش تانابىنىڭ سەمىزدىگى سول قويلاردان كەم دەيسىڭ!..»
بۋسانعان كۇرىش تانابىن ايلى تۇندە اقىرىن ادىممەن جاعالاپ جۇرگەن سىربايدىڭ ەسىنە داۋلەتى ءتۇسىپ كەتتى. «بۇگىن ءتۇنى ول قانداي جاعدايدا ەكەن» دەپ ويلاعان ونىڭ كەڭ كەۋدەسىنە ساعىنىش سىيماي، دەمىن سوزا جانە اسا اۋىر الدى.
ونىڭ ويىن، ءاۆتوموبيلدىڭ الىستان ۇزارا جىلتىراعان جارىعى ءبولدى. جارىقتىڭ بەتى وسى جاق. كىمنىڭ ماشيناسىنىڭ جارىعى ەكەنىن دە سىرباي جورامالدادى: رايكومنىڭ تانىس ماشيناسىنىڭ سوڭعى كەزدە ەكى «كوزىنىڭ» ءبىرى عانا جاناتىن، مىناۋ — سول. «راحمەت بولار ما؟» دەپ ويلاپ قويدى سىرباي.
«ول كەلسە ەگىن ورىڭدار دەۋى مۇمكىن، دايار ما ەكەنبىز دەگەن ويمەن، ەگىس تانابىنىڭ ءار جەرىنە ەڭكەيىپ، سازىنا بارماعىن باتىرىپ كەرسە، تاپتالىپ دەگدىپ قاپتى، اياعىمەن باسىپ كەرسە، رەزەڭكەدەي بىلقىلداعانىمەن، باتىپ كەتپەيدى، «ءا، جاراپ قالعان ەكەن!» دەپ جورىدى سىرباي.
سىربايعا تۋرالاپ كەپ توقتاعان ماشينادان ءتورت ادام شىقتى: پوليەۆوي، راحمەت، بايجان جانە گۇلنار. وزگەلەرى قولداسىپ، ەكى شال قۇشاقتاسىپ امانداستى.
— مەيرامعا كەلدىك! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
— قانداي؟
— شىعىمى باي ەگىندى جيناۋ توي ەمەس پە؟
— ارينە. ءجۇدا، جاقسى كەلدىڭدەر وندا!..
— ەگىن ورۋعا دايار ما، سىرەكە؟ — دەپ سۇرادى راحمەت.
— دايار ەكەن، — دەستى ءبارى دە سىرباي كورىپ اپ.
— دايار، — دەدى سىرباي.
ولار سىربايدىڭ كەپەسىنە بارسا، ايبارشا دا كەلىپ قاپتى.
وراقشىلار جۇمىسقا كۇن كوتەرىلە كىرىستى. ادەتتە، ورۋدى ەڭ قۇرمەتتى كىسى باستاۋعا ءتيىس، سوندىقتان، كوپشىلىك، بۇل قۇرمەتىن سىربايعا كورسەتپەك بولىپ ەدى:
— جوق، ءجۇدا، بولمايدى ول، — دەدى سىرباي. — سۋ بولماسا مۇنداي ەگىن شىقپاس ەدى، ەندەشە بۇعان باس ايىپتى ادام، ءجۇدا ءاناتول.
ءسوزىن كوپشىلىككە ماقۇلداتىپ العان سىرباي، «كانە، ءاناتول، بايلا، ءبىرىنشى باۋدى!» دەپ وراعىن قولىنا ۇستاتتى. ونىڭ ەگىن ورعانىن سىرباي بۇدان بۇرىن كورگەن جوق ەدى، سوندىقتان، «ورا الار ما، جوق پا؟» دەپ ىشتەي سىناپ تۇردى. سىربايدىڭ ءقاۋپى بەكەر ەكەن، — ءبىر باۋ كۇرىشتى ورىپ بايلاۋ شەبەرلىگىندە، ول ەشبىر كانىگى وراقشىلاردان كەم تۇسەتىن ەمەس.
— بارەكەلدە، — دەپ قويدى سىرباي، ريزا بوپ كەتىپ، — • مۇنداي دا ونەرىڭ بار ەكەن عوي، ءاناتول؟! كوردىڭدەر مە، وراقشىلار، قالاي شەبەر ورۋىن!.. وسىلاي ورىپ ۇيرەنىڭدەر!..
ورىپ بايلاعان باۋىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ جەردەن كوتەرىپ الدى دا، كوپشىلىكپەن ارالاس تۇرعان ايبارشاعا اپاردى.
— ەسىڭدە مە، قىزىم، — دەدى ول، سەزىمى تولقىپ تۇرعاندىعىن داۋسىنان اڭعارتىپ، — كانال قازۋعا كىرىسكەندە، جەردەن العاش كوتەرىلگەن توپىراقتىڭ ءبىر ۋىسىن ماعان سىيعا تارتقانىڭ؟ مەن ساعان بورىشتى بوپ قالىپ ەدىم عوي، سوندا، بورىشىڭدى وتەۋىم وسى، — مىنا ءبىرىنشى بۋىلعان باۋ — ساعان تارتقان سىيىم.
قىزدىڭ قولىنا باۋدى ۇسىنا بەرگەندە، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى.
— قىمبات سىيىڭىزدى قابىلدايمىن، اكە! — دەدى ايبارشا، — . كومبايننىڭ كومەيىنە ءبىرىنشى كەتەتىن باۋ وسى بولادى. مايدانعا سىيلىققا جىبەرەتىن ءبىرىنشى قابىمىزدىڭ ىشىنە وسى باۋدىڭ كۇرىشى سالىنادى...
ايبارشا دا ارجاعىن ايتا الماي جىلاپ جىبەردى... گۇلنار ونى قۇشاقتاي اپ، باۋرىنا باستى...
— جۇمىسقا، جۇمىسقا! — دەدى كوڭىلى بوسايتىنىن كورگەن سىرباي، ويتۋدەن قاشقالاقتاپ، — جاۋدى، ءجۇدا كوز جاسىمەن ەمەس، استىقپەن جەڭەمىز! باستايىق ەگىن ورۋدى...
قاز-قاتار تۇرا قالعان جۇرت، ءوز ۇلەسىندەگى ەگىندى باۋلاۋعا قول قويدى. كولحوز باسقارماسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، ءبىر كىسى ءبىر دەمدە، ون شارشى مەتر جەردىڭ ەگىنىن ورىپ بىتىرۋگە ءتيىستى. نورما سولاي بولا تۇرا، ءبىر دەم بىتكەننەن كەيىن تەكسەرىلسە، وراقشىلاردان ورىنداماعان ءبىر دە جان جوق، كوپشىلىگى اسىرا ورىنداعان، بەسكە دەيىن نورما بەرگەن ءبىرتالاي ادام بار، سولاردىڭ ىشىندە داريعا مەن ماقتا گۇل دە ءجۇر. كەيبىر ايەلدەر، ياسليگە تاستاعىسى كەلمەي، جۇمىسقا جاس بالالارىمەن شىققان. بۇرىن مۇندايدى كەرمەگەن بايجاننىڭ قايران قالعانى — كۇن رايى ىستىق بولعانمەن، شەشەلەرى ارقالارىنا تاڭىپ العان جاس بالالار، وياۋىندا الدەنەنى ەرمەك قىپ وتىرادى دا، شارشاعاندا سول قالپىندا ۇيىقتاپ قالادى. ونداي ايەلدەر دە جارىستان قالىسقان جوق. وراققا كەيبىر وتە كارىلەرى دە ءتۇسىپ، جارتىدان بىرگە دەيىن نورما بەردى...
باسقارمانىڭ جوسپارلاۋىنشا، ورىلعان ەگىندى سوعۋ كەلەسى كۇنگە قالدىرىلماق ەدى، وراقشىلاردىڭ قيمىلى ول جوسپاردى بۇزىپ، ءبىرىنشى كۇننىڭ وزىندە-اق كومباينعا مول ازىق بەرگەن سوڭ، سول كۇننىڭ كەشىنە كومباين ايبارشانىڭ تراكتورىنا جالعاستى دا، ىسكە كىرىستى. كومبايننىڭ جۇتقىش كومەيىنە ءبىرىنشى ازىق بوپ پوليەۆويدىڭ ايبارشاعا سىيلاعان باۋى كەتتى، ودان الىنعان ءدان، ۇكىمەتكە تاپسىرىلاتىن استىقتىڭ ءبىرىنشى قاپشىعىنا قۇيىلدى.
ودان كەيىن، كومبايننىڭ كەڭ كومەيىنە، كۇرىش باۋلارى توبىمەن ۇزدىكسىز توعىتىلا باستادى. كومباين ىشىندەگى قيمىلعا كىرگەن ەلەۋىشتەر ەگىننىڭ ساباعىن، قاۋىزىن، ءدانىن نەكە ەكشەپ، كەيىنگى جاقتاعى كەن، شۇمەكتەن ساۋلاعان ءدان، تاۋدان تاسقىنداي تىنىمسىز، ۇزدىكسىز اقتى.
تاعى ۋادە، — اۋەلى ءبىر گەكتاردىڭ ەگىنىن سوعىپ، شىعىمىن جەكە ولشەۋ ەدى، سوندىقتان، ول گەكتاردان سوعىلعان ءدان قاپتارعا تيەلىپ، تارازىعا سالىنىپ جاتتى. جيىرما-وتىز قاپتان ءبىر ولشەگەن تارازىنىڭ باسىنان سىرباي تابان اۋدارعان جوق. شىعىم مولشەرى قىرىق سەنتنەردەن اسقان سوڭ-اق، سىربايدىڭ جۇرەگى قۋانىشتان تۋلاي باستادى... ەلۋ... الپىس... جەتپىس... دەگەن سيفرلار ايتىلعاندا، سىرباي ءوز دەنەسىنە ءوزىنىڭ ءالى كەلمەيتىن حالگە جەتتى... ولشەۋشى بايجان ەدى.
— ەندى بار ما؟ — دەدى ول قاپ تاسۋشىلارعا.
— وسىلار دا جەتەر، — دەدى بىرەۋ.
— ەندەشە، — دەپ بايجان تارازىنى تارتىپ جىبەردى دە، — ءجۇز جيىرما سەنتنەر بولدى! — دەدى.
— نەشە بۇت؟ — دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى سىربايدىڭ اۋزىنان.
— جەتى ءجۇز بۇت!.. كۇرىشتەن مۇنداي شىعىمدى دۇنيە ءجۇزى بىلگەن ەمەس!..
— سىرەكە، ءسىز دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسادىڭىز! — دەگەن ءسوزدى پوليەۆوي مەن راحمەت قاتار ايتىپ، ەكەۋى كەزەك-كەزەك قايتالاپ قولىن قىستى.
سول كۇنى بۇل رەكورد تۋرالى موسكۆاعا، الماتىعا، قىزىلورداعا تەلەگراممالار كەتتى. ونىڭ ءسوزىن تاسس پەن راديو قاعىپ اپ، دۇنيە جۇزىنە جايا باستادى، «پراۆدا»-دان باستاپ، بۇكىل گازەتتەر بۇل قۋانىش حاباردى جاريالاي باستادى... سىربايدىڭ اتىنا وداقتىڭ تۇس-تۇسىنان قۇتتىقتاۋ تەلەگراممالار تۇسە باستادى... سولاردىڭ ىشىندە، داۋلەتتەن دە تەلەگرامما كەپ قالدى!.. «قىمباتتى اكە! — دەپ جازىپتى ول. — سەنىڭ كۇرىشتەن جەر جۇزىلىك رەكورد العان حابارىڭدى راديودان ەستىگەندە، قۋانىشىم كەۋدەمە سىيمادى. قۇتتىقتايمىن. سەنىن، ءاربىر ءدانىڭدى جاۋعا ءبىر وق قىپ اتامىز!»
ون ءبىرىنشى تاراۋ
مايدانعا سىيلىق
ەسكى اۋىلدىڭ تىلىندە، سىرباي «قيسىق» اتالعان كىسى ەدى. وعان مۇنداي اتاقتى تاقتىرعان نامىسقورلىعى بولاتىن.
ماسەلەن، كەدەيلىكتىڭ شىرماۋىندا جۇرگەن كەزىندە، ءبىر جەردە «تورقالى توي» بولىپ، «توپىراقتى ەلىم» بولىپ جاتسا، ول وعان سۇيرەسە بارمايتىن.
— «ايت اتتىعا، توي توندى جاراسادى»، — دەيتىن ول، «نەگە بارمايسىڭ؟» دەگەندەرگە. — «مەن بارار ەم، سابالاعان قىمىزىم، جەتەكتەگەن سويىستىعىم بولسا! ولار مەندە، ءجۇدا جوق. وزىڭدە جوق بولعان سوڭ، ءجۇدا، بىرەۋگە تەلمىرگەننىڭ ءسانى نە؟»
وسىنداي قىلىقتى ول ءار جاعدايدا قولدانىپ، بىرەۋگە تەلمىرەتىن ىسكە، ولسە اياعىن باسپايتىن.
وسى مىنەزىن ول ۇلى وتان سوعىسى كۇندەرىندە دە وزگەرتپەدى. 1941 جىلدىڭ كۇزىندە، راحمەت ونى ءبىر كۇنى رايكومعا شاقىرىپ الدى دا، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ مايدانعا ءبىر ەشەلون سىيلىق جىبەرگەلى جاتقانىن، وبلىستان سىيلىق الىن اتتاناتىن ادامداردىڭ تىزىمىنە وبكوم ونى دا قوسقانىن ايتتى.
— شىراعىم، مەنى، ءجۇدا، قيناما وعان! — دەدى سىرباي.
— نەگە، اقساقال، — دەدى راحمەت، سىربايدىڭ بۇل ءسوزىن ىشىنەن «قورقىپ وتىر ما»-عا جورىپ.
— مەن بارار ەدىم، بالام، — دەدى سىرباي، — ەگەر، اپاراتىن سىيلىقتا مەنەن قوسىلعان، اۋىز تولارلىقتاي سىباعا بولسا، ونداي سىباعام ءجۇدا جوق، قۇرعاق قول بارىپ قايتەم، ءجۇدا.
— نەگە قۇرعاق قول بولادى؟ — دەدى راحمەت ءوز اۋدانىنان قانشا ازىق جينالعانىن كورسەتەتىن مالىمەتكە قاراپ، — ءسىزدىڭ، «كەڭ توعاي» كولحوزىنىڭ بەرگەنى: بەس مىڭ تۇقىم، وتىز قاز، ءجۇز ەلۋ ۇيرەك، بەس سەنتنەر سۇرلەنگەن بالىق، ءجۇز سەمىز قويدىڭ بەس جاشىك قاۋىنشەك، ەلۋ قاپ كۇرىش. از با، وسى ءبىر سىباعاعا؟
— ارينە، از ەمەس. ءبىراق، قۇستى وسىرگەن، بالىقتى اۋلاعان، مالدى باققان ءجۇدا مەن ەمەسپىن. قاۋىندى دا مەن وسىرمەيمىن. مەنىڭ وسىرەتىنىم — كۇرىش. ەلۋ قاپ دەگەن نە ول، ءجۇدا؟ نە بەتىممەن سىي دەپ الىپ بارام ونى؟
— ءاي، اقساقال-اي، قىزىق ەكەنسىز عوي، ءوزىڭىز! «كۇرىشتى قايسىڭ ءوسىردىڭ، قۇستى قايسىڭ كۇتتىڭ؟» دەپ مايداندا كىم سۇرايدى، سىزدەردەن؟
— جوق، بالام، اڭگىمە ءجۇدا سۇراعان، سۇراماعاندا ەمەس. كەۋىل دەگەن بار ەمەس پە، كىسىدە؟ سەنەن بىرەۋ «سەنىكى نە ازىق؟» دەپ سۇراماعانىمەن، ءجۇدا، ءوز كوڭىلىڭە كەپ تۇرماي ما: «وسى مەن نە اكەپ تۇرمىن؟» دەپ. سوندا، ءوز اكەلگەنىن، از بولسا، ءجۇدا، ىشتەي جۇدەپ تۇرماي ما كەۋىلىن،: «وزگەلەرگە ماسىل بوپ، ءجۇدا، نە بەتىممەن كەلىپ تۇرمىن!» دەپ.
راحمەت ءتىلىن قالاي جورعالاتقانمەن، سىرباي وسى سوزىنەن تانبادى دا، مايدانعا بارماي قالدى.
ەكىنشى ۇسىنىستى راحمەت وعان كەلەر جىلدىڭ قىسىنىڭ باسىندا جاسادى.
راحمەت سىربايعا 1942 جىلدىڭ كۇزىندە، «كەڭ توعاي» كولحوزى ەگىنىن جيناپ بولعان كەزدە جولىعىپ:
— ال، اقساقال، بيىل قايتەسىز ەندى؟ — دەدى.
— نە جايىندا؟ — دەدى سىرباي.
— مايدانعا ءبىزدىڭ وبلىستان تاعى دا سىيلىق جىبەرگەلى جاتقانىن وبكوم حابارلاپ وتىر.
— ءجۇدا جاقسى.
— بۇل سىيلىقتىڭ باراتىن جەرى ستالينگراد مايدانى ەكەن.
— ستالينگراد؟!.
سىربايدىڭ بۇل سوزگە قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى.
موسكۆا ماڭايىنداعى مايداننىڭ حالىنە سىرباي قانىق. جاۋ ول تۇستان كوپ كەيىن شەگىنىپ كەتكەنىن جاقسى بىلەدى. جاۋدىڭ شەگىنىپ بارىپ تابان تىرەگەن مەكەندەرىنىڭ اتىن ايتىپ بەرە الماعانمەن:
— كانە، قاي جەرلەردە؟ — دەپ بىرەۋ سۇراسا:
— مىنا جەرلەردە ەمەس پە؟ — دەپ كارتادان كورسەتە الادى جانە كوبىنەسە ءدال كورسەتەدى.
لەنينگراد قورشاۋدا ەكەنىنەن دە سىرباي حاباردار. گازەت وقىتاتىن كىسىدەن ويىن كۇن سايىن قايتالاپ سۇرايتىنى:
— لەنينگرادتىڭ جايى قالاي؟
گازەت وقۋشى:
— بەرىلەتىن ءتۇرى جوق، — دەسە:
— ءجۇدا الا المايتىن بولدى مۇنى! — دەپ بەكىنىپ، ەندى قاۋىپ حاباردى ەمەس، كۇن سايىن «ال، جاۋ جەڭىلدى!» دەگەن قۋانىش حاباردى كۇتتى...
سىربايدىڭ زارەسىن كەتىرگەن ءبىر مايدان — ستالينگراد مايدانى.
سوۆەت وداعىنداعى «ەدىل» اتتى وزەن بارىن ول بىلگەنمەن دە، سوعىسقا شەيىن، بۇل وزەننىڭ بويىندا ستالينگراد اتتى قالا بارىن ەستىمەگەن ەدى.
جاۋدىڭ بەت الىسىن كارتادان بايقاپ داعدىلانعان سىرباي، ايبارشا ءبىر كۇنى گازەت وقىپ وتىرىپ، رەنىشتى قاباقپەن:
— جاۋ مىنا جەرگە كەلدى! — دەپ ستالينگرادتى كورسەتكەندە:
— وسى ءبىر، ەمەننىڭ بۇتاعىنداي، باسى كەن، تارماقتالىپ كەتكەن قارا-كوگىڭنىڭ ءوزى نە؟ — دەپ سۇرادى سىرباي، ەدىل وزەنىنىڭ تارماقتارىن ساۋساعىمەن شولىپ كورسەتىپ.
— «ەدىل» دەيتىن وزەن عوي، بۇل!
— وسى ما، سول؟
— وسى.
— ويپىر-و-و-وي، ءجۇدا، نە دەگەن تارماقتى وزەن ەدى بۇل؟!.
— ەۆروپانىڭ ەن، ۇلكەن وزەنى وسى، — دەدى ايبارشا، قايىن اتاسىنىڭ «ەۆروپا» دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلمەۋىنە قاراماي، — ونىڭ ۇزىندىعى — 3587 كيلومەتر...
— نە دەيدى، جانىم-اۋ!..
— ءۇش جۇزدەي وزەن قۇيادى وعان...
— الدا-ا-ا-ا!!. ءجۇدا، جەر-كوككە قالاي سىيىپ جاتىر ول سۋ؟! نەعىپ تەڭىز بوپ كەتپەي جاتىر؟!
— سول، جان-جاعىنان كەپ قۇياتىن وزەندەردىڭ ءبارىن قوسقاندا، ەدىلدىڭ ۇزىندىعى جەتپىس سەگىز مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ كيلومەتر! — دەدى ايبارشا، قايىن اتاسىن تاڭداندىرا تۇسكىسى كەپ، — ورىس حالقىنىڭ ويى-قىرىندا، ەدىلدىڭ تارماقتارى ارالاماعان جەر جوق. سوندىقتان دا ورىس حالقى ونى «انا وزەن» دەپ اتايدى.
— كەرەمەتىڭدى، ءجۇدا، جاڭا شىعاردىڭ عوي، بالام، — دەدى سىرباي، — سونشا تارماقتى وزەن بولعان سوڭ، ارينە، ول، ورىستىڭ اناسى بولادى.
— راس، اتەكە!..
— ىم-م-م! — دەدى سىرباي ىڭىرانىپ، — ورىستىڭ قيمىلدار جەرى ەندى كەلگەن ەكەن!
— جالعىز ورىس قانا قيمىلدار دەيمىسىز؟ — دەپ ايبارشا ۇگىت ايتايىن دەپ كەلە جاتىر ەدى:
— قويا تۇر، ول ءسوزىڭدى، بالام! — دەدى سىرباي تۇسىنە قاپ، — ارينە، ءقازىر «سەن ورىس، مەن قازاق» دەپ جاتقان ەشكىم جوق، سەبەت قول استىنداعى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ تۋىسىپ كەتكەنىن، مەنى، ءجۇدا، بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ ءجۇدا جاقسى بىلەم. ونىڭ نەسىن ۇگىتتەيسىڭ ماعان؟ قازاق تا، وزبەك تە، نوعاي دا، وزگە سەبەت ەلدەرى دە ەر بولا بەرسىن، جاۋمەن ايانباي كۇرەسسىن. وعان مەن قۋانۋدان باسقا نە ايتار دەنسىڭ. ءبىراق، بالام، ەسىڭدە بولسىن: ورىس بىزدەن كوپ تە ەل، بىزگە باسشى دا ەل. وسى سوعىستىڭ دا ەڭ زور اۋىرتپالىعىن ورىس الماي وتىر دەپ قايسىڭ ايتا الاسىڭ؟
— ايتا المايمىز...
— ايتا الماساڭ، ورىس ءبىر توبە دە، وزگە ءبىر توبە. بۇل ءبىر. ەكىنشى، ايتۋىڭا قاراعاندا، ورىس، اتا-باباسىنان بەرى قاراي ەدىلدى ەمىپ وسكەن جۇرت. سول ەمگەن اناسىنا جاۋ شابۋىل سالعاندا، نە جانى شىدايدى ورىستىڭ؟ انادان قىمبات نە بار، ءجۇدا!
— راس.
— راس بولسا سول. ال، جاۋ كەپ تۇمسىعىن تىرەگەن مىنا ءبىر قىزىل دوڭگەلەك نە؟ — دەپ سۇرادى سىرباي.
— ستالينگراد دەگەن قالا وسى.
— توقتا، توقتا! — دەدى سىرباي، ستالينگرادتىڭ تاريحىن ايتقالى كەلە جاتقان ايبارشاعا، — بولدى قىزىق! ءجۇدا، نامىس ۇستىنە نامىس بولاتىن جەر ەكەن، بۇل.
سىرباي ەرسىلى-قارسىلى از ۋاقىت ءجۇردى دە، وعان ءۇنسىز قاراپ وتىرعان ايبارشانىڭ قاسىنا توقتاپ:
— ال، بالام، ءجۇدا، مەن ايتىپ ەدى دەرسىڭ، — دەدى، — كورەرسىڭ، موسكۆا تۇبىندە جاۋعا بولعان سۇركىل، ءدال وسى ارادا بولادى!..
ايبارشانىڭ كەڭەسىن بۇل جولى وسىمەن دوعارعان سىرباي، ەندى گازەت كەلسە، وقىتقان ادامىنا:
— ستالينگراد جايىن سويلە! — دەيتىن ەدى.
ستالينگراد قالاسىنىن، جارتىسى جاۋدا، جارتىسى ءبىزدىڭ قولدا ەكەنىن، وسى تىرەس كوپكە سوزىلعانىن ەستىگەندە:
— كىمنىڭ كۇشى ارتىعىن، ءجۇدا، وسىدان بايقايتىن بولدىق، — دەيتىن ەدى سىرباي، — كىم وسى تىرەسە اكەتسە، سونىڭ جۇلدىزى وڭىنان تۋدى دەي بەر!..
تىرەسە كىمنىڭ اكەتەرىن كۇن سايىن باقىلاعان سىربايدىڭ قۇلاعى، 1942 جىلدىڭ نويابرىندە، «ءبىزدىڭ ارميا ستالينگرادتاعى جاۋدى قورشاپ الدى» دەگەن حاباردى شالدى.
— «قۇداي وڭدادى!» دەي بەر! — دەپ قۋاندى سىرباي.
راحمەت سىربايدى، وسىنداي قۋانىشتا جۇرگەندە شاقىرىپ الدى دا، ستالينگرادتىقتار جىبەرىلەتىن سىيلىقتى اپارۋشىلار ىشىندە ونىڭ دا بار ەكەنىن ايتتى. بۇل ءسوز، سىربايدى ەكى جاقتان قۋاندىردى: ءبىرىنشى — ەرلىگى لەنينگرادپەن تەڭدەس قالاعا سىيلىق الىپ بارۋ قانداي جاقسى!.. ەكىنشى — داۋلەت وتكەن سەنتيابردەن بەرى وسى ستالينگرادتا... سوندىقتان، راحمەت:
— بۇعان دا بارمايمىن دەيسىز بە، اقساقال؟ — دەگەندە:
— جوق، ءجۇدا، بارام بۇعان، — دەدى سىرباي، — باراتىنىم: ەگىس كولەمىم از بولعانمەن، بيىل بەتىم قىزاراتىن جىلىم ەمەس. سولاي ەمەس پە، ءجۇدا؟
— ءجۇدا، سولاي! — دەدى راحمەت، «ءجۇدا» دەگەن سىربايدىڭ ماتەلىن ومىرىندە ءبىرىنشى رەت، جانە سىقاقتاپ ەمەس، قۋانا قولدانىپ، — سولاي بولماعاندا شە؟ بيىل ءوز زۆەنوڭىز ەككەن بەس گەكتاردىڭ ءارقايسىسىنان ورتا ەسەپپەن سەكسەن سەنتنەردەن الىپ وتىرسىز، از با ول؟
— كوپ تە ەمەس قوي، — دەدى سىرباي بۇگەجەكتەپ.
شالدىڭ ويتەتىن سەبەبى، بيىلعى ەككەن بەس گەكتار جەرىنىڭ مينەرالدىق وڭدەۋ قولدانعان ەكى گەكتاردان ءجۇز ون سەنتنەردەن العان دا، قولدانباعان ءۇش گەكتاردان الپىس سەنتنەردەن عانا الىپ، ورتا ەسەپپەن گەكتارىنا سەكسەننەن اينالعان. وڭدەۋدىڭ پايداسىنا كوزى سوندا عانا ايقىن جەتكەن سىرباي، ءبىر كەزدە قارسى بولعان كىناسىن مويىنداپ، ول تۋرالى كەڭەس بولسا، قاتەلىگىن الدىنا سالا سويلەيتىن؛ «سونىڭىز قاتە ەدى-اۋ» دەگەندى بىرەۋ ايتىپ قالسا، «ءجۇدا راس» دەپ قوستاي كەتەتىن. سوندىقتان «ورتا ەسەپپەن سەكسەن» دەگەن ءسوز ايتىلسا قىتىعىنا ءتيىپ، ەركىنسيتىن ادامىن «بولدى ءجۇدا!» دەپ قايىرىپ تاستايتىن دا، سىيلايتىن ادامنىڭ الدىندا بۇگەجەكتەپ قالاتىن.
شالدىڭ سونداي جاعدايىن بىلەتىن راحمەت، ونىڭ كۇمىلجۋىنە قاراپ، ۇيالتتىم با دەگەندەي كوتەرە سويلەدى.
— جابايى ەگىنشى تۇگىل، — دەدى ول، — ءسىز ەگىن ماسەلەسىندەگى عىلىمنىڭ دا بولجالىنان اسىپ ءتۇستىڭىز. جابايى ەگىنشى، بۇعان دەيىن، ءبىر گەكتاردان ەڭ كوپ دەگەندە. قىرىق سەنتنەر الادى. عىلىم — ەڭ كوپ دەگەندە الپىس-جەتپىس سەنتنەر الۋعا بولادى دەيتىن، ءسىز ەكەۋىنەن دە استىڭىز.
— ولاي دەۋ ءجۇدا ارتىعىراق بولار، — دەدى سىرباي. — جانە عىلىم دەپ وتىرعانىڭ جەردى دارىمەن ەمدەۋ عوي. ءدارىنىڭ كۇشى ەمەس پە كوبەيتىپ وتىرعان؟ مەن، قايتا، تارتپاقتاعان جوقپىن با، سول عىلىمدى؟
— ءوزىڭىز باستاعان سوڭ ايتايىن، — دەدى راحمەت، — باسىندا ازداپ تارتپاقتاعانىڭىز راس، وعان ەزىڭىز دە مويىنداپ ءجۇرسىز. ءبىراق، سول «ءدارى» دەگەننىڭ ءوزى ەگىن ەسىرمەيدى عوي، تەك ەسۋىنە ازىق قانا بولادى عوي. ەگىندى وسىرەتىن ادام ەمەس پە؟ ادام كۇتپەسىن، ەگىن دارىگە قالاي اسەر ەكەن!.. جانە ادام مەن ادامدا دا ايىرما بار ەمەس پە؟ مىسالى، مىنا جۇڭگو ەلى كۇرىشتى پالەن مىڭ جىلدان بەرى ەگەدى، يتاليا مەن يسپانيانىڭ ەگۋىنە دە كوپ عاسىر ءوتتى. سولاردىڭ ەشقايسىسى ورتا ەسەپپەن گەكتارىنان سەكسەن سەنتنەردەن العان ەمەس، ەن، كەپ الاتىنى — ەلۋ، الپىس. ءبىر گەكتاردان ءجۇز ون سەنتنەر الۋ ولاردىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە كىرمەگەن. ءسىز نەگە كوپ الاسىز ولاردان؟ سىزدە سوسياليستىك ىنتا بار، ولاردا جوق، بار ايىرما وسىندا عانا؛ ءسىز ەككەن كۇرىشتى ءوز مۇلكىم دەپ قارايسىز، كاپيتاليستەر مەن فەودالداردىڭ قۇلدىعىنداعى كۇرىش ەگۋشىلەر، ەگىنىنە جاتتىق دەپ قارايدى، سونان سوڭ ىقلاس قويمايدى، بىلگەن ونەرىن جۇمسامايدى. سوسياليستىك سانامەن، سوسياليستىك ىنتامەن ەڭبەك اتقارىپ، كۇرىش ونىمىندە ءبىر بيىككە شىقتىڭىز ەندى، — بۇدان دا زور بيىككە ورلەۋىڭىزگە سەنەمىز. كۇرىش ماسەلەسىندە ءسىز وتانىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارىنداعى ادامىسىز، مايدانعا سىيلىق اپارىسۋعا سوندىقتان ۇسىنىپ وتىرمىز، جانە ءوزىڭنىڭ كوبىرەك ايتىپ جۇرگەن ستالينگراد مايدانىنا.
ستالينگرادقا سىيلىق اپارۋعا ىقلاس بىلدىرگەن سىربايدىڭ ءبىر عانا ءوتىنىشى بولدى.
— ەستەگى ءبىر كىسىم ءاناتول ەدى، — دەدى ول، — ماعان عانا ەمەس، بۇكىل سىرداريا ەلىنە كۇرىشتەن مول ءونىم اپەرۋگە سەبەپشى بوپ وتىرعان، ءجۇدا، سول كىسى عوي. ول كىسى مول سۋ الۋدىڭ جولىن تاپپاسا ءبىز، ءجۇدا، بۇل تابىسقا جەتەر مە ەدىك؟..
— جەتپەس ەدىك.
— جاۋدىڭ جەرىمىزگە سۇعىنعانىنا ءبارىمىز دە قايعىرامىز عوي، ءبىراق، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءاناتولدىڭ قايعىرۋى، ءجۇدا، وزگەشە! سىرتقارى جۇرت ونى قىزىن قايعىرىپ جۇدەپ كەتتى دەيدى. ءجۇدا، ونىسى دا بار شىعار، ىشىنەن شىققان بالاسى عوي... ونىڭ ودان دا زور قايعىسى — ورىستىڭ جەرىنە جاۋدىڭ كىرەۋى؛ وسى جاي شىمبايىنا، ءجۇدا باتاتىن كورىنەدى ونىڭ. باتقانى سول، كەۋدەسى قاق ايرىلعانداي كۇرسىنۋمەن قويماي، «جاۋ وسىلاي دا وسىلاي ىستەپ جاتىر» دەپ، بۇلىنگەن قالالاردى ايتقاندا، كەزىنەن جاس تا شىعىپ كەتەدى.
— بىلەم.
— بىلسەڭ سول، مىنا ستالينگرادتى ول دا ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى، سىيلىق اپاراتىندارعا ونى دا قوسقاندارىڭ ءجون.
— باراتىنداردىڭ تىزىمىندە ول كىسى بار، — دەدى راحمەت.
— ءجۇدا جاقسى، ەندەشە تاعى ءبىر ءوتىنىشىم بار.
— ايتىڭىز!
— ءبىزدىڭ الگى ءبىر تەنتەك بار عوي، «ايىم» دەگەن؟
— يا؟..
— سول شىركىندى بايقايمىن، داۋكە ءجۇدا قاتتى ساعىنىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. ءبىزدىڭ داۋكەننىڭ ستالينگرادتا ەكەنىن بىلەسىڭ عوي؟
— بىلەم.
— بىلسەڭ، سول جاققا ءجۇدا، ايىم دا بارىپ قايتسا قايتەدى؟
— ول وبكومنىڭ شەشەتىن ماسەلەسى. حابارلاسايىن.
— ءسويت! — دەدى سىرباي، راحمەتتىڭ بۇل ءسوزىن «شىعارىپ سالدى دەپ» جورىپ، — سەن ولارعا ايت: ءبىر ۇيدەن ەكى كىسى بارۋعا بولمايدى دەسە، مەن قالايىن، ول بارسىن.
— بولماس ول.
— بولدىر، بالام، وسىنى. ءجۇدا وتىنەم! كوپتى كورىپ، كونتاقا بولعان مەنىڭ كەۋىلىم كورمەۋگە شىدار دا، ونىڭ قىلاۋى تۇسپەگەن ۇلبىرەك كەۋىلى شىداماس... مەن سولسام وقاسى بولماس، اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساعان كىسىمىن عوي، ال، الدا-جالدا، ءجۇدا، ول سولسا...
سىربايدىڭ كوزى جاساۋراپ، يەگى كەمسەڭدەي قالدى.
— جاقسى، جاقسى، سىرەكە، — دەدى راحمەت، — قامىقپاڭىز. وبكومعا سويلەسەيىن دەپ ءسىزدى الداۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىزدەن ۇلكەن ورىن عوي ول، اۋەلى سوعان اقىلداسامىز عوي.
— ءجۇدا، سول ەدى، ايتايىن دەگەنىم...
— جاقسى، — دەدى راحمەت تاعى دا قۋلانعان كەسكىنمەن، — دايارلانا بەرىڭىز. ءبىراق، ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىر كىسى اپاراتىن سىيلىق پەن ەكى كىسى اپاراتىن سىيلىق بىردەي بولمايدى.
— بولماسا بولماسىن، — دەدى سىرباي سەرگىپ، — كەۋسەن سۇراي جۇرگەن سىرباي جوق وسى كۇنى.
— نەمەنە دەدىڭىز؟ — دەدى راحمەت «كەۋسەن» دەگەن سوزگە تۇسىنبەي قاپ.
— «كەۋسەن سۇراپ جۇرگەن سىرباي جوق» دەگەنىمدى، ايتاسىڭ با؟
— ول نە، «كەۋسەن» دەگەن؟
— بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟
— ءبىرىنشى ەستىپ وتىرمىن.
— «زەكەت» پەن «ءۇشىر» دەگەندى بىلەتىن بە ەدىڭ؟
— «زەكەت» دەگەن، مالدان ءدىن جولىنا بەرەتىن الىم-سالىق ەمەس پە؟
— سول. ال، «ءۇشىر» شە؟
— «ءۇشىر» دەيسىز بە؟.. «ءۇشىر!».. ءيا، ءيا... ءبىلدىم، «عۇشىر» دەگەن اراب ءسوزى. ول ەگىننەن ءدىن جولىنا بەرەتىن الىم-سالىق.
— تاپتىڭ. ال، «كەۋسەن»؟
— باياعىدا، بىرەن-ساران كىسى ەگىن ەگىپ، ەگەر ونىسى شىعا قالسا، زەكەتى مەن ءۇشىرىن بەرىپ بولعان كەزدە، قورجىنىن بوس بايلاپ، كوڭىل جەتەر دوس-جاراندارى ودان كەۋسەن سۇرايدى ەكەن... كەۋسەن الىپ كوڭىلدى قايتسا، «ەندىگى جىلى ەگىنىن، تاسسىن» دەپ باتا بەرىپ، كەۋسەن الا الماسا، اشۋلانىپ قايتقان بىرەۋلەر «ەگىنىڭدى بىتە جەسىن» دەپ قارعايدى ەكەن.
— ءبىلدىڭ...
— سونىمەن بيىل، ۇراڭىزعا قانشا توكتىڭىز؟ — دەپ سۇرادى راحمەت.
— ءبىزدىڭ ۇيدە ەڭبەككۇن الاتىن ەكى ادام بار ەدى عوي: مەن، قاتىن. ءۇشىنشى بوپ، بيىل، ءجۇدا. ايىم قوسىلدى. تابىسىڭدى ءوز ۇيىڭە بەر دەسەم، «مەنىڭ ءۇيىم وسى» دەپ، ءجۇدا بولمايدى.
— سونىمەن قانشا الىپ ەدىڭىزدەر؟
— شۇكىرشىلىك، سىيلىققا دا، جەۋگە دە جەتەتىن، — دەدى سىرباي دالدەپ ايتۋدى ماقتانۋ كورىپ.
مايدانعا سىيلىق اپاراتىنداردىڭ تىزىمىندەگى اكەسىن جولعا ازىرلەۋمەن قاتار، ءوز تاراپىنان دا سىيلىق قوسۋعا، گۇلنار ەتە اسىقتى.
ونىڭ سىيى — باسقارعان گوسپيتال! ەدى. تىلدىڭ گوسپيتالىندا قىزمەتكە قالۋعا ريزاشىلىعىن بەرگەننەن كەيىن، وبكومنىڭ سەكرەتارى وعان ەكى ۇسىنىس جاساعان دا: ءبىرى — جۇمىس اتقارىپ جاتقان گوسپيتالداردىڭ بىرەۋىنە قىزمەتكەر بولۋ، ەكىنشىسى — جاڭادان اشىلۋعا ءتيىستى ءبىر گوسپيتال ۇيىمداستىرۋ.
ءبىرىنشى ۇسىنىستىڭ جۇمىسى، ەكىنشى ۇسىنىستان الدەقايدا جەڭىلدىگىن بىلە تۇرا، گۇلنار ەكىنشى ۇسىنىسقا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى جانە دارىگەرى عانا بولۋعا ەمەس، ديرەكتورى بولۋعا. بۇل اسا اۋىر جۇمىس ەدى، ونىڭ اۋىرلىعىن سەكرەتار باسىندا-اق اشىپ ايتتى.
— ءبىزدىڭ قىزىلوردادا گوسپيتال لايىقتى ۇيلەردىڭ از ەكەنىن بىلەسىز، — دەدى ول گۇلنارعا، — بار ۇيلەر مۇقتاجدى قاناعاتتاندىرا الماي جاتىر، جاڭادان ءبىر گوسپيتال اشىلۋدىڭ قاجەتتىلىگى وسىدان كەپ تۋىپ وتىر. ول گوسپيتال كازىر، ون ەكىدەن ءبىر نۇسقاسى جوق.
— قايداعى ءۇي ەدى؟ — دەپ سۇرادى گۇلنار، جاڭا گوسپيتال بەرىلەتىن ءۇيدىڭ نەگىزى بار دەپ ويلاپ.
— ول ءالى ءۇي ەمەس، ءۇيدىڭ قابىرعاسى عانا، — دەدى سەكرەتار، — قىزىلوردا پلوتيناسى سالىنۋدىڭ ماسەلەسى سوعىستان بۇرىن شەشىلگەن ەدى عوي. ونىڭ سالىناتىن جەرىنە، ماماندار مەن ءجۇمىسشىلارعا ارنالىپ ءبىراز ۇيلەر قالانا باستاعانى وزىڭىزگە ءمالىم. سول ۇيلەردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ، قابىرعالارى عانا قالاندى دا، وزگە جۇمىستارى سوعىستىڭ سالدارىنان قالىپ قويدى. جاڭادان اشىلۋعا ءتيىستى گوسپيتالىمىز سول ۇيلەردە بولماق. ءبىراق، بۇل وتە اۋىر جۇمىس. قايقيعان قابىرعالاردى ءۇي قالپىنا كەلتىرۋگە قاجەتتى ماتەريالداردىڭ قولىمىزدا بىرەۋى دە جوق، ولاردى تابۋ — وسى گوسپيتال، باسقارۋعا ءتيىستى ادامعا جۇكتەلەدى. سونداي ادامدى تابا الماي وتىرمىز، ايتپەسە، ىسكە الداقاشان كىرىسۋ كەرەك ەدى...
— وعان مەنەن لايىقتى كىسى بولماس، اعاي، — دەدى گۇلنار سەكرەتاردىڭ ءسوز توركىنىن تاني قويىپ.
— مەن ءسىزدى ساۋمالاپ اكەپ كوندىرەم بە دەپ وتىرسام، ءسىز الدىمدى وراپ كەتتىڭىز عوي، جولداس پوليەۆايا؟ — دەدى سەكرەتار كۇلىپ.
ولار وسىعان كەلىستى. قاستارىنا، سو كەزدە قالادا جۇرگەن ايبارشانى ەرتكەن ول ەكەۋى ماشينامەن بارىپ كورسە، توبەسى مەن ساكىسى سالىنعان، تەرەزە، ەسىگى سالىنعان بىرەۋى دە جوق، ءبارىنىن، دە توبەلەرى مەن ەسىك، تەرەزە ورىندارى اڭىرايىپ، قاڭقيعان قۇر قابىرعالارى عانا تۇر، قام-كەسەكتەن (شيكى كىرپىش) سالىنعان بۇل قابىرعالاردىڭ كەيبىرى وپىرىلىپ قۇلاپ تا قاپتى.
— مىنە، جاڭا گوسپيتال بولۋعا ءتيىستى ۇيلەر وسىلار، — دەدى سەكرەتار گۇلنارعا.
— اعاي-اۋ، — دەدى ايبارشا، سەكرەتار — كوپ كۇش، كەپ ماتەريال كەرەك قوي، بۇعان؟.. كازىر تابىلا ما؟.. بۇلاردان گوسپيتال جاسالعانشا سوعىس تا ءبىتىپ قالار.
— وعان ساسپا، قارىنداسىم، — دەدى سەكرەتار، — بولشيەۆيكتىك ىنتا جۇمسالسا، ەرتەڭ-اق گوسپيتال بوپ تۇرا كەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الداعى كۇزگە دەيىن بۇل گوسپيتال قىزمەتكە كىرىسۋگە ءتيىستى. ءسىز قالاي دەيسىز، جولداس پوليەۆايا؟
— مويىنعا العان سوڭ ورىنداۋعا تىرىسامىز دا، — دەدى گۇلنار.
سول كۇننەن باستاپ، ونىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەدى. كانال باسىنا، سىربايدىڭ ۇيىنە اماندىققا بارعان ونىڭ قىزىلورداعا بىرەر كۇندە اسىعىپ قايتۋىنا دا سەبەپ وسى ەدى.
ءىستىڭ اسا اۋىرلىعى كىرىسە كەلە بايقالدى. اعاش، شەگە جانە قاجەتتى وزگە تەمىر-تەرسەكتى تابۋعا بايجان جاردەمدەسكەنمەن، شىنى، بور، بوياۋ سياقتى ماتەريالداردى تابۋ ءۇشىن، الماتىدان باستاپ، كورشىلەس كوپ قالالارعا بارۋعا تۋرا كەلدى. سولاردىڭ بارىنە ءوزى جۇرگەن گۇلنار، «ءبىرىن انادان، ءبىرىن مىنادان» دەگەندەي، «ينە، تەبەندەپ» جيناپ ،اقىرى گوسپيتال ۇيلەرىنە قاجەتتى ماتەريالداردىڭ باسىن قۇراستىردى.
ەندى جۇمىسشىلار كەرەك. قالادا دا اۋىلدا دا قولى بوس جان جوق، ءبارى دە قاۋىرت جۇمىستا. نە ىستەۋ كەرەك؟
گۇلناردىڭ كەپ تولعانىپ تاپقان اقىلى — بۇل جۇمىستى قالاداعى ءۇي يەسى ايەلدەرگە اتقارتۋ. سول ماقساتپەن ول قالالىق سوۆەتتىڭ قاسىنداعى ايەلدەر سوۆەتىنىڭ جينالىسىن شاقىرتتى دا، اۋەلى سوۆەتتىڭ اكتيۆىنە ويىن ۇعىندىرىپ اپ، ءۇي يەسى ايەلدەردىڭ اراسىنا ولاردى ۇگىتكە جۇمسادى.
ۇگىت ەتە جاقسى ناتيجە بەردى. ونىڭ ارتى ءۇي يەسى ايەلدەردىڭ قالالىق جينالىسىن شاقىرۋعا سوقتى دا، ماقساتتى ءىسى تۋرالى گۇلنار بايانداما جاسادى. جيىلىس ارتىنان ەكى جۇزدەن استام جاس ايەل ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، ۋادەلى كۇنى جينالدى دا، ءۇي سالۋ جۇمىسىنا كىرىستى.
قازاقتىڭ «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» دەگەن ءسوزى بۇل ىستە دە دالەلدەندى. ادەتتە، ايەلدەردى، اسىرەسە، ءۇي يەسى ايەلدەردى بالتا جۇمىسىنا بەيىم ەمەس دەپ ويلايمىز عوي. «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» ما، الدە، بۇعان دەيىن داعدىلانعاندارى بار ما — بالتاشىلار دا، اراشىلار دا، سۇرگىشتەر دە سول ايەلدەردىڭ ىشتەرىنەن تابىلدى. وزگەگە ۇلگى بولعىسى كەلگەن ويمەن، قولى تيگەندە بۇل ىسكە گۇلنار دا ارالاسىپ، ەسىك، تەرەزەلەرگە قاجەتتى سايمانداردى جونىپ سۇرگىلەگەندە، قولى اسا مىنىسكەر كىسى بوپ شىقتى...
سوسياليستىك جارىسقا ءتۇسىپ، ايەلدەر جۇمىستى قىزۋ قارقىنمەن الىپ كەتكەن سوڭ، قاجەتتى ۇيلەر مەرزىمدى ۋاقىتتا بىتۋىنە كوزى جەتكەن گۇلنار، ەندى گوسپيتال قاجەتتى توسەك، ورىن، ىدىس-اياق سياقتى دۇنيەنى جيناۋ جابدىعىنا كىرىستى. وعان بەرىلگەن تاپسىرما — مىڭ كويكالىق گوسپيتال قامتاماسىز ەتۋ ەدى، گۇلنار ءۇي كەلەمىن دە، وعان قاجەتتى اسپاپتى دا مىڭ جارىم كىسىگە ازىرلەمەك بولدى، جانە، تاعى دا وي-قىرعا شاپقىلاپ ءجۇرىپ، كوڭىلگە العان مولشەرىندە دايارلاي الدى دا.
گوسپيتال قاجەتتى قىزمەتكەرلەردىڭ باسىن دا گۇلناردىڭ ءوزى قۇراستىردى. جابايى قىزمەت اتقاراتىن ادامداردى، ءۇي سالۋ جۇمىسىنا ارالاسقان ايەلدەردىڭ ىشىنەن تاپتى. ادەيىلەپ الماتىعا بارىپ، قازاقستان دەنساۋلىق كوميسسارياتىمەن سويلەستى دە، سەسترالاردى قاراعاندىداعى مەديسينا تەحنيكۋمىندا دارىگەرلەردى الماتىداعى مەديسينا ينستيتۋتىنان الماق بولدى. گوسپيتال ۇيلەرى بىتۋگە اينالعاندا، ولاردىڭ الدى كەلە باستادى.
— باس دارىگەر كىم بولۋ كەرەك؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ارينە، مەن! — دەپ جاۋاپ بەردى ول بار جەردە.
— وندا ديرەكتورلىقتى كىمگە تاپسىراسىز؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ول دا وزىمدە بولادى، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— ەكەۋى اۋىر بولماي ما؟ — دەسە:
— سوعىس بۇدان دا اۋىر ەمەس پە؟ — دەدى ول، — ونى دا كوتەرىپ جاتقان جوق پا، جۇرت؟ «جۇرت» دەگەن — مەن سياقتى كىسىلەردەن قۇرالماي ما؟ سول جەكە ادامدار ەمەس پە، سوعىستىڭ زور اۋىرتپالىعىن ءبولىپ كوتەرىپ جاتقان؟ مەن دە سولاردىڭ ءبىرى بولامىن دا؟ اۋىرسىنعانمەن، كوتەرىسكە قويىپ جەڭىلدەتەتىن كىمىم دايار تۇر؟..
گۇلنار اكەسىنىڭ مايدانعا سىيلىق اپارۋشىلار تىزىمىنە كىرگەن حابارىن العان كەزدە، گوسپيتال ۇيلەرى سالىنىپ ءبىتىپ، ءىشىن سىرلاۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر ەدى. سىيدىڭ ستالينگرادقا بارۋىن ەستىگەن گۇلنار، ول مايدانداردا جانداي دوسى داۋلەتتىڭ جۇرگەنىن ونىمەن ءجيى جازىسقان حاتتارىنان ءبىلىپ، باسقارعان جۇمىسىنىڭ، بارىسىن ۇزدىكسىز حابارلايتىن ەدى. سىيلىق اپارعاندار داۋلەتكە جولىعادى دەپ سەنگەن گۇلنار، جۋىردا عانا وعان حات جازىپ، اناتوليي كوندراتيەۆيچ بىرگە سىرباي مەن ايبارشانىڭ بارۋىن دا حابارلاپ، بىتىرۋگە تىرىسىپ جاتقان گوسپيتال ۇيلەرىن وعان دەيىن قىزمەتكە قوسۋعا، بارلىق بەينەسىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىن ايبارشادان بەرىپ جىبەرۋگە ۋادە ەتكەن.
سىيلىق اپارۋشىلاردى جولعا شىعۋى جاقىنداعان سايىن، ونىڭ اسىعا قيمىلداۋى سوندىقتان ەدى. ءبىراق، اسىعام دەپ ءىستى شالاعاي اتقارۋعا بولمايدى. ونىڭ وسى نيەتىنە، تۋعان جەرىنىڭ تابيعاتى دا تىلەكتەس بولعانداي بوپ، كەي جىلدارى بۇل كەزدە كوز اشتىرمايتىن جاڭبىر بيىل ءبىر دە تامباي، قۇرعاقشىلىق بولدى دا تۇردى. وعان قوڭىرجاي سامال ارالاسىپ، ۇيلەردىڭ ىشكى-سىرتقى مايلاۋلارىن تەز كەپتىرۋگە سەبەپ ەتتى.
سونىمەن، قىسقاسى، سىرباي مەن ايبارشا سىيلىق اپارۋ ساپارىنا شىققان كەزدە، تۇگەل دايارلانعان گوسپيتالعا گۇلنار جارالىلاردى قابىلداپ، قىزمەتكە كىرىسە باستادى.
— ءجۇدا جاقسى، قىزىم، ءجۇدا جاقسى! — دەي بەردى سىرباي، وسى سوزدەرىن سانسىز رەت قايتالاپ، قىزمەتكە كىرىسكەن گوسپيتال ۇيلەرىن ارالاپ كورىپ ءجۇرىپ.
— مەنىڭ مايدانعا بەرگەن سىيلىعىم، ازىرگە وسى عانا بوپ تۇر، اتا، — دەدى گۇلنار، جاقسى اتقارىلعان ىسىنە، ىشتەي ماساتتانعانداي بوپ.
— ءجۇدا جاقسى سىيلىق! — دەدى سىرباي، — بۇدان ارتىق سىيلىق بولمايدى، بالام!.. ءجۇدا جاقسى، ءجۇدا جاقسى!..
— راس، ايتاسىز، اقساقال! — دەستى وعان ەرگەن توپ.
— امانشىلىق بوپ، داۋكە جولىعاتىن كۇن بولسا، — دەدى سىرباي گۇلنارعا، — دوسىڭا بۇل ءىسىڭدى ءجۇدا ماقتانىش قىپ ايتىپ بارام، قىزىم.
— ءوزىم دە حات جازام، اتا جانە مىنا كارتوچكالاردى جىبەرەم، — دەپ گۇلنار گوسپيتال ۇيلەرىنىڭ ىشكى-تىسقى بەينەلەرىن كورسەتەتىن، جارالىلاردىڭ تىرشىلىك كۇيىن كورسەتەتىن ءبىرتالاي فوتوسۋرەتتەردى سىربايعا دا، ونىڭ سەرىكتەرىنە دە كورسەتتى...
— ءجۇدا تاماشا سۋرەتتەر ەكەن! — دەدى سىرباي، — ءدال ءوزى!.. اۋدىرماي تۇسىرگەن!.. اينا-كادەسى جوق!.. ءجۇدا تاماشا، قىزىم!.. ءجۇدا تاماشا!.. ءجۇدا تاماشا سىيلىق!..
ون ەكىنشى تاراۋ
ۇلى شابۋىل الدىندا
قىزىلوردا وبلىسىنان ستالينگرادقا سىيلىق الىپ جونەلگەن ەشەلوننىڭ العاشقى بەتى: ەلەك ستانسياسىنا بۇرىلىپ ورال قالاسىنا تارتۋ ەدى دە، ۋرباح ستانسياسىنا بارعاننان كەيىن، ۋرباح ارقىلى استراحانعا قاراي جالتارىپ، جانىبەك ستانسياسىنا توقتاپ، سىيلىقتارىن سول ارادان مايداننىڭ كوماندوۆانيەسىنە ماشينامەن تاسىپ تاپسىرۋ ەدى.
بۇل ماسەلە تۋرالى، وبكوم وتان قورعاۋ كوميتەتىنىڭ شويىن جول جۇمىسىن باسقاراتىن ادامى — گەنەرال-پولكوۆنيك حرۋليەۆپەن وسىلاي كەلىسكەنمەن، ەشەلون ساپار شىعىپ العاننان كەيىن، سوعىستىڭ جاعدايى جولدىڭ باعىتىن وزگەرتتى. سوستاۆ ەلەكتەن بۇرىلماي، تۋرا كۋيبىشيەۆكە تارتىپ، ونىڭ ارجاعىندا چاپايەۆ قالاسىنا، ودان پەنزاعا، ودان رتيششيەۆوعا بۇلتالاقتاپ، اقىرى ساراتوۆتان كەپ شىقتى. قىزىلوردادان ءنويابردىڭ جيىرماسىندا اتتانعان ەشەلون، وسى بۇلتالاقتا ون توعىز كۇن ءجۇردى.
ەشەلوندا ازىق تيەگەن جيىرما ءبىر ۆاگون بار ەدى. سولاردىڭ ورتاسىنا كىسىلەر وتىراتىن ءبىر ۆاگون قوسىپ، سىيلىق اكەلە جاتقان دەلەگاسيا سوعان مىنگەن.
ۆاگوننىڭ كۋپەلەرى تۇگەلىمەن ەسىكتى ەدى. سول كۋپەلەردىڭ بىرەۋىنە؛ سىرباي مەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ جەكە وتىردى.
شابان ءجۇرىستى ۇزاق جولدا، دەلەگاسيانىڭ جاستاۋ جاعى، ازىق تيەپ اكەلە جاتقان ۆاگونداردى قاراۋىلداۋ، كۇتۋمەن قاتار، قولدارى بوس ۋاقىتتارىن كارتا ويناۋ، ولەڭ ايتۋ، گارمون، گيتار، دومبىرا سياقتى مۋزىكا تارتۋ، كىتاپ وقۋ سياقتى كوڭىل كوتەرگىش جۇمىستارىمەن وتكىزگەندە، ولارعا ارالاسپايتىن، كۋپەلەرىنەن شىقپايتىن سىرباي مەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ باعاتىنى ۇنەمى كەڭەس.
بۇدان بۇرىن ولاردىڭ باستارى ەرتە مە، كەش پە، ۇيدە مە، تۇزدە مە — قوسىلا قالسا وزگە كەڭەس قۇرىعانداي، كانالدان، سۋدان، ەگىننەن باسقانى ءجوندى ايتپايتىن ەدى. مىنا جولى، ەكەۋىنىڭ كەڭەسى — جاتسا دا سوعىس، تۇرسا دا سوعىس. ۇيىقتاۋعا جاتقاندا دا ولار وسى كەڭەستەن اۋىز جاپپايدى دا، قالعىعاننان كەيىن، كەڭەستەرىنىڭ ارتى تۇسكە تۇتاسىپ كەتەدى. تۇسىندە دە ولاردىڭ كورەتىنى سوعىس...
كەڭەستەرى ۇنەمى وسىلاي، سوعىس تۋرالى بولعانمەن، مىنەزىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماي، سىرباي، كوبىنەسە كۇلدىرگى بىردەمەلەردى ايتادى دا، بۇعان شەيىن، سىربايمەن سالىستىرعاندا، سەرگەك مىنەزدى دەگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ اۋىرلاۋ بىردەمەلەردى ايتىپ كەتەدى.
سىربايدىڭ كۇلكىلى كەڭەسى، كوبىنەسە ماساقباي تۋرالى. ودان جانە داۋلەتتەن كەلگەن حاتتارعا قاراعاندا تاعدىر ەكەۋىن تەز جولىقتىرا قويىپ، داۋلەت، ماساقبايدى وزىنە كۇتۋشى قىپ العان.
— «قورقاقتى كوپ قۋسا باتىر بولادى» دەگەن، قازاقتا ماقال بار ەدى، — دەيدى سىرباي، ماساقباي تۋرالى كەڭەسىن باستاعاندا،: — ەگەر ءجۇدا، ودان قورقاق جاندى كورگەن جوق كولەڭكەسىنەن قورقاتىننىڭ ءوزى سول ەدى، كەلگەن حاتتاردى وقىتىپ وتىرسام، سونىڭ ءجۇدا باتىر بوپ الىپتى دەيدى. وسىعان، ءجۇدا، نانارىمدى دا بىلمەيمىن، نانباسىمدى دا بىلمەيمىن. نانايىن دەسەم... — دەپ، سىرباي، ماساقبايدىڭ قورقاقتىعىنان تۋعان تالاي قىزىق كەڭەستەردى ايتادى.
— ءبىر مىسال، — دەيدى ول، ءبىر كەڭەسىندە، — سول ماساقباي، كۇنى كەشە عانا، سوعىستان ءبىر-اق اي بۇرىن ءوزىنىڭ سيىرىن اتىپ تاستاپ، ءجۇدا ماسقارا بولعان عوي.
— نەعىپ؟
— قىزىلورداعا ساپار شىققان ءبىر جولىندا، بازاردا وعان ءبىر قىزىل قاسقا سيىر كەزدەسەدى. وسىنداي سيىردى ول ءجۇدا، ىزدەپ جۇرەدى ەكەن. سيىر اتان وگىزدەي بولسا كەرەك. ءوزى ءجۇدا جاس بولسا كەرەك، ءۇش-اق رەت بۇزاۋلاعان با، قالاي، ەمشەگى جەر سىزسا كەرەك. ەمىزىگى، ءجۇدا، تابان قارىس ەدى دەيدى.
— ناعىز نەمىستىڭ ءشۆيسى ەكەن عوي.
سيىردىڭ يەسى: «قىسىلعان جاعدايىم بوپ ساتىپ تۇرمىن، ايتپەسە ءجۇدا، قيار سيىرىم ەمەس ەدى» دەيدى، «جەلىندەگەننەن باسقا ۋاقىتتا، ءجۇدا سۋالمايدى» دەيدى، «سەگىز ايدىن، بويىنا كۇنىنە جيىرما ليتردەن كەم ءسۇت بەرمەيدى» دەيدى.
— ولار سولاي عوي.
— وسى سيىرعا ماساقباي ءجۇدا، قىزىعىپ، ەردىڭ قۇنى، ناردىڭ بۇلىندا اقشا بەرىپ ساتىپ اپتى دا، پاتەرىنە الىپ كەپتى. قاسىندا داريعا كەلىن دە بار ەكەن، ول دا سيىرعا ءجۇدا ريزا بوپتى. سول كۇنى ولار قالاعا قونىپتى. ماساقبايدىڭ ءبىر مىنەزى، سەرىك ەرتپەي، ەكى اۋىلدىڭ اراسىنا دا تۇندە جۇرمەيتىن. ال، قالاعا بارسا، ءجۇدا قورقاق بولسا كەرەك، تۇندە تىسقا مىلتىقسىز شىقپاسا كەرەك.
— ونىسى قىزىق ەكەن.
— جاڭاعى سيىردى ساتىپ العان كۇنى، قۇداي ۇرىپ، تۇندە، جۇرت شىرت ۇيقىداعى كەزدە، تىسقا شىققىسى كەپتى. قاتىنىنا بىرگە شىعايىق دەگەن ەكەن، اناۋ بايعۇس ءجۇدا ەرىنىپ شىقپاپتى. «جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما» دەگەندەي، تاپانشاسىن الىپ، ماساقباي شىعادى. مەزگىل قىس بولسا كەرەك. كەشكە قار جاۋىپ باسىلىپ اي جارىق بولسا كەرەك. ماساقباي قورانىڭ بۇرىشىن اينالا بەرەم دەگەندە الدىنان بىردەمە قاراڭ ەتە قالادى. ۇرى ەكەن دەپ ويلاپ قالعان ماساقباي، مىلتىقپەن، ءجۇدا، باسىپ كەپ جىبەرەدى دە، كەيىن قاراي جالتارا قاشادى.
— قاپ!..
— سول قاشقان قالپىمەن، ول جىعىلا-سۇرىنە، ءبىر اعاشقا سوقتىعىپ ماڭدايىن جارىپ الا جازداپ، ەسىكتىڭ باسقىشىنا جىلىنشىگىن سىندىرىپ الا جازداپ، ەسىكتى جالمان-جان ىلە قويىپ، اسىپ-ساسىپ جاتقان بولمەسىنە كىرەدى. بولمە، ءجۇدا، وڭاشا ەكەن. قاتىنىمەن ەكەۋىنەن باسقا جان جوق ەكەن. قاتىنى «نە بولدى؟» دەسە، «ءجۇدا ماسقارا بولدىم!» دەيدى، «ءبىر ۇرى تاپ بەرىپ ،اتىپ تاستاپ كەلدىم» دەيدى. ءجۇدا، نانار-نانباسىن بىلمەگەن قاتىنى: «شىعىپ كورەيىك» دەسە، «ويباي، ءجۇدا ول نە دەگەنىڭ؟ جالعىز دەيسىڭ بە ول؟» دەپ زىر-زىر ەتەدى. اقىرى، وزىنەن قاتىن ەر شىعىپ، «بايعۇس-اۋ، بىلاي دا، بىلاي دا ءولدىڭ عوي، كىسى اتىپ تاستاعانىڭدى بىلسە، سەنى ءجۇدا، ساۋ جىبەرە مە بۇدان؟ ودان دا بارىپ كورەيىك تە، ەگەر ادام بولسا، ءۇي يەسىمەن اقىلداسايىق»، دەيدى.
— ايەلى راس ەر ەكەن.
— اقىرى، ماساقباي كونبەي، قاتىنى «ولتىرسە، ءجۇدا مەنى-اق ءولتىرسىن» دەپ اشۋلانىپ شىعىپ كەتەدى دە، ۇيگە ويبايلاي كىرەدى. ماناعى اتىپ تاستاعانى سيىر ەكەن. وق ماڭدايدان ءتيىپ، سيىر، ءجۇدا، سەسپەي قاتىپتى!..
— ءبىر اقماق ەكەن عوي مۇنىڭ؟ — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، ىزا بوپ.
— ەكىنشى ءبىر قىزىعىن ايتايىن، — دەدى سىرباي، قىرتىستانعان بەتىن تىرجيتا كۇلىپ، — تىرتىق دەيتىن ءبىزدىڭ، كولحوزدى بىلەسىڭ عوي؟
— بىلەم. ۇستالىپ اتىلىپ كەتكەن عوي.
— ماساقبايمەن ول، ءجۇدا، امپەي ەدى عوي.
— ونى دا بىلەم.
— بىلسەڭ سول ەكەۋى، تاعى دا قىزىلورداعا بارىپتى. ولار كۇندىز ەكەۋى ەكى جاققا قىدىرىپ كەتىپ، پاتەرلەرىنە تۇندە كەش قايتسا كەرەك. ەكەۋى داربازانىڭ ەكى جاعىنان كەپ تۇيىسەدى دە، قاراڭعىدا ءبىرىن ءبىرى ءجۇدا تانىمايدى، ءبىرىن ءبىرى ۇرى ەكەن دەپ ويلايدى.
— ماساقبايدا بۇل جولى مىلتىق جوق پا ەكەن؟
— ونشاسىن بىلمەيمىن، تەگى، جوق قوي دەيمىن. سونىمەن، ەكى جاعى دا قاشىپ قۇتىلا المايمىز دەپ قورىقتى ما، الدە اتىپ تاستايدى دەدى مە، جانتالاسقانداي ارپالىسا كەتەدى.
— بولدى قىزىق...
— ماساقباي تىرتىقتان مىقتى ەكەن.
— ە، انانىڭ قاسىندا الپامساداي ەمەس پە ول.
— تىرتىقتى ول، ءجۇدا، الىپ ۇرادى دا، تىزەرلەپ ەزگىلەي باستايدى. تىرتىق تا، ءجۇدا، قاراپ ەلەر قۋ ەمەس، ماساقبايدىڭ بەت-اۋزىنان ءجۇدا، ساۋ تامتىق قويماي تىرنالاپ ايىرىپ تاستايدى. سول كەزدە كۇڭگىرلەگەن ادامداردىڭ دىبىسى شىققان سوڭ، ماساقباي، ولاردى تىرتىقتىڭ جولداسى ەكەن دەپ ويلاپ، تۇرا قاشادى. ول ادامداردى، جاڭاعى ۇرىپ كەتكەن ادامنىڭ جولداسى ەكەن دەپ، تىرتىق تا ءبىر جاققا قاراي قاشادى. ول ەكەۋىن ۇرى ەكەن دەپ، كەلە جاتقان ادامدار قاشادى.
— سۋ جۇرەكتەرىن-اي.
— سول تۇستا ميليسيانىڭ كەڭسەسى جاقىن ەكەن. ماساقباي سوعان بارىپ پانالاپ، كورگەن-بىلگەنىن ايتادى. ميليسيا ونى جاقىن ءۇيدىڭ بىرەۋىنە اپارىپ قوندىرادى. ونىڭ ءىزىن شالا، ميليسياعا تىرتىق تا كەپ، ول دا، «مەنى، سولاي، ءجۇدا، ۇرى ولتىرە جازدادى» دەپ مۇڭىن شاعادى. ونى دا ميليسيا ورنالاستىرادى. ەرتەڭىندە ميليسيا ەكەۋىن دە جاۋاپقا شاقىرادى. ءبىر-بىرىن ولار ءجۇدا تاني كەتەدى. سۇراستىرا كەلسە، ءبىرىن ءبىرى ۋماشتاعان، ءجۇدا، ولاردىڭ وزدەرى ەكەن. ءسويتىپ ميليسياعا ءجۇدا، كۇلكى بولادى... مىنە، سول ماساقباي، — دەيدى سىرباي، ونىڭ تاعى دا وسى سياقتى قورقاقتىعىنا كۋا بىرنەشە كۇلدىرگى قىلىقتارىن ايتا. كەپ، — مايداندا ءجۇدا باتىرلىق كورسەتىپ، از كۇندە ەكى وردەن، ءۇش مەدال السا كەرەك!..
ەشەلوننىڭ جولشىباي بۇلتالاقتاي جۇرگەن ساپارىندا، جاۋدىڭ سامولەتتەرى بومبالاپ تالقانى شىعىپ قالعان تالاي ۇيلەر، ۆوكزالدار، قالالار كەزدەستى. اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ سوزدەرى كوبىنەسە سولار تۋرالى بولادى.
— گازەتتەن وقۋ مەن كوزبەن كورۋ ەكى باسقا ەكەن، — دەپ ۋايىمدايدى ول. — جاۋدىڭ قاندى شەڭگەلىنە ىلىككەن جەر قانداي ەكەن؟!. مۇنىن، ءبارىن تۇزەپ الۋ دا وڭاي بولماس، سىرەكە! — دەپ قويادى ول. — كوپ دۇنيە كەرەك بولار، بۇلاردى ورنىنا تۇسىرۋگە!..
— ءجۇدا جاۋ جەڭىلسىن دە، — دەيدى سىرباي دا اۋىر دەم اپ، — ارجاعىن كەپ بوپ تۇزەپ الارمىز، ۇكىمەت پەن پارتيا نۇسقار، ءبىز ورىندارمىز...
اكەلە جاتقان سىيلىقتارىن تەز تاپسىرۋعا اسىققان ولار، ساراتوۆتا بىرەر كۇن كىدىردى دە، ەدىل ارقىلى ەنگەلسكە ەتىپ ءبىر ستانسياسىنا توقتادى.
ولاردىڭ سىيلىقتارى، ستالينگراد مايدانىنداعى جيىرما ءبىرىنشى ارمياعا ارنالعان ەدى. ارميانىڭ قولباسشىسى گەنەرال-مايور يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆ ەكەنىن، بۇل گەنەرال، اتاقتى گەنەرال-مايور يۆان ۆاسيليەۆيچ پانفيلوۆ موسكۆانى قورعاۋدا قازاعا ۇشىراعاننان كەيىن، ونىڭ ديۆيزياسىن باسقارعانىن، جيىرما ءبىرىنشى ارمياعا سودان كەيىن اۋىسقانىن قىزىلوردا دەلەگاسياسى جاقسى بىلەدى.
دەلەگاسيانى چيستياكوۆ ءوزىنىڭ ستاۆكاسىندا قابىلدادى. ونىڭ ستاۆكاسى — ەدىلدەن ستالينگراد تۇسىندا تارماقتالىپ، كاسپييگە ءوز بەتىمەن بارىپ قۇياتىن احتۋبا وزەنى مەن ەدىل وزەنىنىڭ اراسىنداعى قالىن، توعايدا ەكەن.
بۇل كەلگەن دەلەگاسيادان، يۆان ميحايلوۆيچ ەكى ادامدى جاقسى تانيتىن بوپ شىقتى. بىرەۋى — اناتوليي كوندراتيەۆيچ، ەكىنشىسى — سىرباي.
اناتوليي كوندراتيەۆيچپەن ول، 1934 جىلى سوچي كۋرورتىندا بىرگە بولعان ەكەن.
سىربايدى ول، بىرىنشىدەن، داۋلەتتىڭ اكەسى بولعاندىقتان تانىدى. داۋلەت ءقازىر تانكتىك پولكتىڭ كومانديرى ەكەن دە، چيستياكوۆتىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتەدى ەكەن، گەنەرال ونى جاقسى تانيدى ەكەن. ەكىنشىدەن، سىربايدىڭ وتان قورعاۋ قورىنا جارتى ميلليون سوم بەرگەندىگى، وسى جوندە ونىڭ ستالين جولداسقا بەرگەن تەلەگرامماسىنا ستالين جولداستىڭ راحمەت ايتىپ جاۋاپ قايتارعانى گازەتتەردە جاريالانعان ەكەن. بۇل گازەتتى ساپار شەگىپ جۇرگەن سىربايلار كەزدەستىرگەن جوق. «سول سىرباي وسى» دەگەندە:
— سىزگە قىزىل ارميانىڭ اتىنان العىس ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ گەنەرال سىربايدىڭ قولىن الدى دا، بۇل گازەتتى كورىپ، داۋلەتتىڭ دە اسا قۋانىشتى ەكەنىن ايتتى.
ستاۆكانىڭ قاسىنداعى ءبىر بلينداجعا ورنالاسقان جولاۋشىلاردى گەنەرال كەشكە ءوز بلينداجىنا قوناققا شاقىردى. ولار بارسا، ماجىلىسكە بىرنەشە گەنەرالدار مەن وفيسەرلەر جينالىپ قالعان ەكەن. ولاردىڭ اراسىنان داۋلەتتى سىرباي مەن ايبارشانىڭ كوزدەرى جوقتاعانمەن، كوكىرەكتەرى جوقتاعان جوق، ويتكەنى، گەنەرالدىڭ ۋادەسى بويىنشا، داۋلەتكە ولار ەرتەڭىنە بارماق.
مۇنداي ماجىلىستە سىربايدىڭ بولۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. قىزىلوردادا دا، الماتىدا دا، وسىنداي باي ستولدىڭ تورىندە ول تالاي وتىرعان. سوندا، ول، «اراق، شاراپ تۇگىل، بوزا دا تاتىپ كورگەم جوق» دەپ، «ەسىرىپ قىمىز دا ىشكەن ەمەن» دەپ، اۋزىنا تامشى اراق، شاراپ المايتىن. ونىڭ بۇل مىنەزىن بىلەتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ گەنەرالدىڭ ۇزىن بويلى، مىقىندى كەلگەن، سەمىزشە، قىزىل شىرايلى كەسكىندى، كورىكتى ايەلى، ستولدى اينالا وتىرعاندارعا بوكالدى ءوز قولىنان قۇيىپ شىققاندا، سىربايدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— بۇل ءۇيدىڭ ايەلى رەنجىپ جۇرەر، ەرىنىڭىزدى مالىڭىز! — دەدى.
سىرباي جاۋاپ قايتارمادى.
مۇنداي ماجىلىستەردى سىرباي «بانكەت» دەپ ايتاتىن ەدى. ونىڭ تارتىبىندە، ءماجىلىستى بىرەۋ باسقاراتىنىن، جۇرت كەزەك-كەزەك سويلەپ، پالەننىڭ، تۇگەننىڭ، دەنساۋلىعىنا ءىشىپ جاتاتىنىن سىرباي بىلەيىك.
بوكالدار قۇيىلىپ بولعان كەزدە، سول ءتارتىپتى باستاعىسى كەلگەندەي، گەنەرال ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى:
— ماعان رۇقسات ەت، — دەدى ونىڭ وڭ جاق تىزەسىن باسا وتىرعان سىرباي دا، وڭ قولىنا بوكالىن كوتەرە تۇرەگەپ.
تاڭدانعانداي سىربايعا قاراعان گەنەرالعا اناتوليي كوندراتيەۆيچ ونىڭ ءسوزىن اۋدارىپ، ءوزى سىربايعا:
— اقساقال، مىنا كىسى سويلەسىن دە اۋەلى، ىڭعايسىز بولار، — دەپ ەدى:
— تۇك تە ىڭعايسىزدىعى جوق، — دەدى سىرباي، — مۇنىن؛ جولى ۇلكەن بولعانىمەن، مەنىڭ جاسىم ۇلكەن. ءوزىمنىڭ، ءبىر، ءجۇدا، سويلەگىم كەپ تۇر دا.
— سويلەسىن، — دەدى گەنەرال.
— ءوزىڭ بىلەسىڭ ءاناتول، — دەدى سىرباي، بوكالىن كورت سەتىپ، — مىنا بار مەنىڭ ەرىنىم تيمەگەن نارسە ەدى عوي. ولسەم ءولىپ-اق كەتەيىن، وسىنى مەنىڭ، ءجۇدا ىشكىم كەپ تۇر. ىشكىم كەلەتىن سەبەبىم: وسى كىسىنىڭ اۋزىنان بۇگىنگى ەستىگەن سوزگە قاراعاندا، ءبىزدىڭ اسكەر ءقازىر ءبىر ۇلى تىلەكتىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن. جاۋ وسى ارادا ءبىر قيراسا، ءبىرازعا شەيىن ەسىن جيناي المايتىن سياقتانادى. راس پا دەپ سۇرا، جانارالدان!
— راس، — دەدى گەنەرال، اناتوليي كوندراتيەۆيچ، سىربايدىڭ ءسوزىن اۋدارىپ بەرگەندە، — جاۋدىڭ كۇشىن ەڭ سوڭعى سارىققان جەرى وسى. وسىدان تابانىن ءبىر قوزعاپ الساق، بەرلينگە شەيىن جەر يىسكەتپە وعان.
— بەرلينگە شەيىن جەر يىسكەمەسە، — دەدى سىرباي، گەنەرالدىڭ ءسوزىن ءبولىپ اپ، — بەرليندە يىسكەپ تە نە جارىتار دەيسىڭ ول. وسى يىسكەمەۋى يىسكەمەۋ دە ونىڭ. ەندەشە، — دەدى سىرباي قىزىنا سويلەپ، بوكال ۇستاعان قولىن اسپانداتا كوتەرىپ، — مەن مىناۋ ستاكاندى، جاۋدىڭ جەر يىسكەمەۋى ىشەم!.. ك ۇلى كوككە ۇشۋىنا ىشەم!.. ءبىزدىڭ ارميانىڭ جەڭۋىنە ىشەم!.. مىنا، قاسىمىزداعى جانارالدىڭ ابرويلى بولۋىنا ىشەم!..
سىرباي ءبىر بوكال اق اراقتى كوتەرە سالدى.
اراقتىڭ وزەگىن ورتەي جونەلۋىنە ول قاراماستان، بوكالدى توڭكەرگەننەن كەيىن، بەتىن گەنەرالعا بۇرىپ ەدى، ول دا بوكالىن جۇتىپ بوپ، بەتىن بەرى بۇرعان ەكەن.
بۇل اراعا اۋدارۋشى كەرەك بولعان جوق. «كەل، سۇيىسەيىك» دەگەندەي، ەكەۋى دە قۇشاقتارىن جايدى دا، ءبىرىن ءبىرى قاتتى قىسىپ ءسۇيدى...
قوناقتار ۇزاق وتىرعان جوق. سول كۇنى نەمىستەردىڭ قارسى شابۋىل جاساۋى تۋرالى قاۋىپ بار ەدى. گەنەرال بۇل جوندە قوناقتارىن تيىشسىزداندىرعىسى كەلمەي ايتپادى. ءتۇن ورتاسى جاقىنداي قوناقتار تارادى.
ولاردى گەنەرال، موسكۆاعا كەتىپ ءالى ورالماعان، ارميانىڭ سوعىس كەڭەسشىسىنىڭ، بلينداجىنا ورنالاستىرعان ەدى.
قالىن، توعايدىڭ اراسىنداعى بلينداجدا ءۇش ءبول.مە بولاتىن. سونىڭ كىشىرەك بىرەۋىنە اناتوليي كوندراتيەۆيچ پەن سىرباي ورنالاستى دا، وزگەلەرى وزگە ەكى بولمەدە جاي تاپتى.
شارشاعانى ما، الدە ءىشىپ العاندىعى ما، سىربايدىڭ كەڭەسكىسى كەلگەنمەن، اناتوليي كوندراتيەۆيچ تەز قالعىپ، قور ەتە ءتۇستى...
سىربايدىڭ كوزى ىلىنبەدى. قاراڭعى بولمەدە ول، اۋلىنان اتتانعانىنان بەرى كورگەندەرىن كوز الدىنا كەلتىردى.
بىرەن-ساران عانا بولماسا، سوعىس باستالعالى ول ستانسياعا بارىپ كورگەن جوق-تى. بىرەر بارعانىندا، ءوتىپ جاتقان اسكەرگە، قۇرالعا كەزدەسكەن جوق-تى.
ەرسىلى-قارسىلى ەشەلونداپ ءوتىپ جاتقان اسكەرلەر مەن قۇرالداردى ول ورىنبوردان، اسىرەسە كۋيبىشيەۆتان بىلاي شىعا كەردى.
نە دەگەن كوپ اسكەر!.. نە دەگەن كوپ قۇرال!..
سوعىستىڭ، ءيسى دە ونىڭ مۇرنىنا ورىنبوردان بىلاي شىعا كەلگەن سياقتاندى. ەڭ الدىمەن، قاي قالاعا تۇندە كەزدەسسەڭ دە، جارىق دەگەنى توتيايىن سياقتى كوگىلدىر بىردەمە. كۋيبىشيەۆتان بىلاي شىعا، موينى سورايعان زەڭبىرەكتەر پوەزداردىڭ ۇستىندە، جانە دالادا عانا ەمەس، ۇيلەردىڭ توبەسىندە دە تۇر.
— ول نە بىتىرەدى؟ — دەپ سۇراسا:
— جاۋدىڭ سامولەتتەرى كەزدەسسە، سونى اتادى، — دەسەدى.
ۇشىپ جۇرگەن سامولەتتەن كەپ نەمە جوق. اۋەلگى كەزدە كەزىنە سامولەت تۇسسە، «جاۋدى بولماعان دا» دەپ جۇرەگى زىرق ەتە قالاتىن سىرباي، كورە-كورە ۇيرەنىپ قالدى.
ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، پەنزا مەن رتيششيەۆونىڭ اراسىنداعى ءبىر ستانسياعا جەتكەندە، نەمىستىڭ التى سامولەتى كەلىپ قاپ، ستانسيادا تۇرعان سوستاۆتاردى بومبانىڭ استىنا الدى-اي كەلىپ!..
مەزگىل كەش ەدى. بومبالاۋ بىتكەنشە ىمىرت جابىلىپ كەتتى.
«باتىرعا دا جان كەرەك» دەگەندەي، قانشا تاس جۇرەكپىن دەگەنمەن، سىرباي دا پەندەشىلىگىن ىستەپ، بومبالاۋ كەزىندە قالشىلداپ ورنىندا تۇرا العان جوق.
ابىروي بولعاندا، ولاردىڭ ەشەلوندارى امان قالدى.
ەپتى بىرەۋلەرى، بومبالاۋ بىتكەننەن كەيىن، ستانسيانى شولىپ كەپ:
— ماناعى ءتاپ-تاۋىر ۆوكزالدىڭ ۇيىلگەن توپىراعى عانا قالعان، — دەپ قايتتى.
ولار بىرنەشە سوستاۆتىڭ قيراعانىن، ۇيلەردىڭ بۇلىنگەنىن كورۋگە، سول تۇستى قورشاپ العان اسكەرلەر جىبەرمەگەنىن، الدەكىمدەردەن ەستۋلەرىن ادامدار دا، جۇكتەر دە اپاتقا ۇشىراعانىن، جارالانعان ادامداردىڭ ايانىشتى داۋىستارى قۇلاقتارىنا دا كەلگەنىن حابارلادى.
ەشەلون تۇندە ءجۇرىپ كەتتى. جولشىباي سونداي قاۋىپ كۇتكەن ولار، سايحىن ستانسياسىنا امان-ەسەن جەتتى.
جولشىبايعى اسەرلەردىڭ ءبارىن تۇگەلدەي كوز الدىنان وسىلاي وتكىزگەن سىربايدىڭ ءالى ۇيقىسى كەلە قويمادى. بلينداجدىڭ ءىشىن جىلىتاتىن دوڭگەلەك تەمىر پەش ءسونىپ، قىزۋ تاراعاندىقتان، بولمە سۋىپ، دەنەسى توڭازي باستادى.
ودەيالدىڭ سىرتىنان ايقارا جامىلعان تونىن ول قىمتاي ءتۇسىپ، ەكىنشى جامباسىنا اۋناپ جاتىپ ەدى، ونىڭ كوزىنە المالىقتىڭ كلۋبىندا كورگەن ءبىر كينوكارتينا ەلەستەي كەتتى.
مادەنيەتتى ساۋىق تۇگىل، اۋىلدا بولاتىن قىز-ويناقتارعا دا جىگىت كەزىنىڭ وزىندە بارمايتىن سىربايدى، وسى كينوعا بايجان قولقالاپ ارەڭ اپارعان ەدى.
— «سوعىس، سوعىس» دەيسىزدەر، — دەگەن ەدى، بايجان سىربايعا، — سول سوعىستى كوزبەن بارىپ كورىپ جاتقان جوقسىزدار. كورۋ قاجەت. ونىڭ نەمەنە ەكەنىن كەرسەڭىز عانا بىلەسىز. سونى كەرۋگە مۇمكىنشىلىك بار. كەشە المالىققا كينوكارتينا كەپتى. قازىرگى بولىپ جاتقان سوعىس تۋرالى. كورۋشىلەر تاماشا ەكەن دەپ ءجۇر. سونى بارىپ كورەيىك.
— ءجۇدا، قايتەم، كورىپ، — دەگەن سىربايعا، بايجان كەنەدەي قادالىپ، اقىرى زورلاعانداي الىپ باردى.
كينو سىربايعا بايجانداي اسەر ەتكەن جوق. ەڭ الدىمەن بۇرىن «كينو» دەگەندى اتىمەن كورمەگەن سىربايدىڭ، تەز اۋىسىپ جاتقان كارتينالاردان باسى اينالىپ، جۇرەگى ورەكپىگەندەي بولعان سوڭ، كەزىن تارس جۇما قويىپ، اندا-ساندا عانا اشتى؛ ەكىنشىدەن، ارالارىن ۇزبەستەن كورگەندىكتەن بە، الدە، بۇرقىلداي اتىلعان زەڭبىرەكتەردىڭ، سىرعاناي جۇيتكىگەن تانكتەر دىبىسى ەستىلمەي، قۇر قيمىلى عانا بايقالعاندىقتان با، بۇل بولىپ جاتقان قيمىلدار سىربايعا قاۋىپتەن گورى، قىزىق سياقتاندى.
ءسويتىپ، ول سول كينودان، بايجاننىڭ ويىنداعىداي اسەر الا الماي قايتقان ەدى.
سوعان شەيىن دە، سودان كەيىن دە، «شىن سوعىستىڭ ءوزى قانداي بولادى ەكەن؟» دەگەن وي، سىربايدىڭ باسىنان شىقپايتىن، ول شىن سوعىستى كەرۋگە ىنتىعاتىن.
سول ىنتىعۋ، ونىڭ باسىنان مايداندى جيەكتەپ بارعاندا دا قالمادى بلينداجدا جاتىپ، جاڭاعى كينودا كورگەنىن كوز الدىنا كەلتىرگەن سىرباي، «ءجۇدا، ءبىر كورسە، سول سوعىستى!» دەپ قويدى ىشىنەن.
ستالينگراد تۇبىندە ءبىزدىڭ ارميانىڭ زور شابۋىلى بولۋعا مۇمكىنشىلىك بارىن گەنەرالدان ەستىگەن سىرباي، سوعىس تۋرالى ويلاپ جاتىپ، «سول بولاتىنى، ءجۇدا، تەز بولسا ەكەن، كەرىپ كەتەتىن!» دەپ اسىقتى.
ءسويتىپ جاتىپ سىرباي قالعىپ كەتتى.
ول ءتۇس كوردى. تۇسىندە سوعىستى ەمەس، اۋلىن كوردى: جينالىپ جۇرگەن، جايراڭداعان كوپ ادام... قازىلعان جەر-وشاقتار، سويىلعان مالدار، اسىلعان قازاندار... توعايدىڭ اراسىندا توسەلگەن كىلەمدەر، جايىلعان داستارقاندار ۇستىنە قويىلعان استار، جەمىستەر، اراق-شاراپتار، قىمىزدار... ساۋىق بوپ جاتىر: بىرەۋلەر بيلەيدى، بىرەۋلەر دومبىرا، سىرناي، قوبىز وينايدى... سول ساۋىقتىڭ ىشىندە داۋلەت تە ءجۇر... انە، باحىتجاندى كوتەرىپ، ءبىر توپتىڭ ورتاسىندا، ءبىر قولتىعىنا تابان-قۇشاق گۇل قىسىپ، بەتىندە نۇرى ويناعان گۇلنار تۇر! وعان سۇيسىنۋمەن قاتار، سىرباي، ىشىنەن، باۋىر باسىپ قالعان باحىتجاندى قىزعانادى دا... مىنە، بىرەۋلەر، «بالاڭ امان كەلدى، سەنى قايتا تولعاندىرامىز» دەپ ءتاربيانى اۋناتىپ جاتىر... انە، بىرەۋلەر، «سىرەكەڭدى نەگە كوتەرىپ شايقامايمىز؟» دەپ سىربايدىڭ وزىنە قاراي جۇگىرىسىپ، كۇلىسىپ كەلەدى...
وسىنداي قىزعىلىقتى ءتۇستىڭ ارتى ەگىن ورۋعا اۋىسىپ كەتتى مە... كانالدىڭ بىردەمەلەرى... مايدانعا اتتانعان ساپاردىڭ بىردەمەلەرى ساپىرىلدى ما،... ايتەۋىر، دەمىنەن ەرىندەرىن جەلپي، پىسىلداي ۇيىقتاعان سىرباي وسىلاي جاتقاندا، اسپان قيراپ جەرگە تۇسكەندەي، بىردەمە ساتىر-كۇتىر بولا قالدى.
شوشىپ ويانعان ول، «اللا، اللا!» دەپ توسەگىنەن اتىپ تۇرەگەلدى.
بلينداجدىڭ كۇزەتى، بۇل كەزدە، قوناقتار ۇيىقتاعاننان كەيىن سوندىرگەن ەلەكتر لامپالارىن جاعىپ جىبەرگەن ەدى.
توسەكتەن «اللالاپ» اتىپ تۇرعان سىرباي، العاشقى مينۋتتا ەسەڭگىرەگەن ەسىن جيناي الماي، كويلەك، دامبالشاڭ اۋىز بولمەگە جۇگىرىپ شىقتى.
شامى جانعان ول بولمەنىڭ ادامدارى دا، ورىندارىنان ۇرپيىسە تۇرەگەلىسكەن ەكەن. ساتىر-كۇتىر كۇشەيىپ بارادى...
ەسى كىرە باستاعان سىرباي، ەندى قايدا بارارىن، كىمگە نە دەرىن بىلمەي، ءارى جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ تۇرعاندا:
— سىرەكە! — دەگەن ەركەك داۋسى ساپ ەتە قالدى، تۋ سىرتىنان.
سىرباي جالت قاراسا، پالتو-ىشىگىن قوڭىلتاق كيىپ، ءوزى ۇيىقتاعان بولمەدەن شىعىپ كەلە جاتقان اناتوليي كوندراتيەۆيچ ەكەن.
— ءجۇدا... ءجۇدا... — دەدى سىرباي، نە دەۋگە بىلمەي قاپ، «مىنا ساتىر-كۇتىردى سەزىپ تۇرمىسىڭ؟» دەگەندەي جالتاقتاي جان-جاعىنا قاراپ.
اناتوليي كوندراتيەۆيچ بىردەمە دەگەلى كەلە جاتقاندا، ەسىكتەن كۇزەتشى سەرجانت كىرىپ كەلدى. ول قازاق جىگىتى ەدى.
— نەمىستىڭ شابۋىلى، — دەدى ول.
— گەنەرال... — دەپ اۋزىن اشىپ كەلە جاتقان سىربايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— گەنەرال-مايور، — دەدى سەرجانت سىربايدىڭ «گەنەرال قايدا؟» دەپ سۇرايتىنىن جوبالاپ، — سىزدەر جاتقاننان كەيىن ماشينامەن ءجۇرىپ كەتتى. قورعاۋ جيەگىنە كەتتى عوي دەيمىن، تەگى. بۇگىن نەمىستەردىڭ شابۋىل جاساۋعا تىرىساتىنىن بىلەتىن بولارسىزدار.
— گەنەرال ايتىپ ەدى، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — ءبىراق ءدال بۇگىن دەگەن جوق ەدى.
— قورقىتپايىن دەگەن بولار، — دەدى سەرجانت، نەمىستىڭ بۇگىن شابۋىلعا كىرىسەتىنى بىزگە ءمالىم.
— سولاي ما؟!. قانشا جەردە ەدى، ءوزى؟!. — دەپ بىرەۋلەر «كەلىپ قالا ما، كاپىر» دەگەندەي ۇرەيلەنگەن كەسكىن ءبىلدىرىپ ەدى:
— ساسپاڭىزدار، — دەدى سەرجانت، جىميىپ، — «لاق تا ولەرىندە تۇياق سەرپەدى» دەيدى عوي. ولەردە سەرپىگەن تۇياعى بولار بۇل. قايدا بارار دەيسىڭ ول ونىمەن.
ايبارشا بۇل كەزدە، تورگى بولمەدەن سىربايدىڭ تونىن، پيماسىن الىپ شىققان ەدى. سولاردى دەنەسىنە سۇعا سالعان سىرباي، قورقۋدان با، توڭۋدان با، قالشىلداپ:
— اتىس، ءجۇدا، ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن كەتىپ بارا جاتقان جوق پا، بالام؟ — دەپ سۇرادى سەرجانتتان.
— جوق، اتا، — دەدى سەرجانت جىميا ءتۇسىپ، — بۇل ارادان قىرىق شاقتى كيلومەتر جەردە ول.
— توبەمىزدەن شىعىپ جاتىر عوي، داۋسى؟
— سوعىستى ءبىرىنشى، كورۋىڭىز بە، اتا؟
— ءبىرىنشى، بالام.
— ءا – ءا-ا... تۇسىنىكتى. سوعىس دەگەن ءقازىر وسىلاي بولادى، اتا. جۇزدەگەن زەڭبىرەكتەر اتىلسا، ونداعان سامولەتتەر ۇشسا، دىبىسى وسىلاي ەستىلەدى.
— ياپىراي، ءجۇدا، سۇمدىق ەكەن. قىرىق شاقىرىمنان بۋلاي ەستىلەدى، قاسىنا بارسا قانداي ەكەن!
— قاسىنا بارماي-اق تا، كورمەي-اق تا قويىڭىز، اتا.
— نەگە؟
— استان-كەستەنى شىعىپ جاتقان دۇنيەنىڭ نەسى قىزىق.
— جاۋدىڭ بۇل شابۋىلى ۇزاققا سوزىلار ما ەكەن؟ — دەگەن سۇراعىنا:
— ونى كوماندوۆانيە بولماسا، ءبىز قايدان بىلەيىك، — دەپ جاۋاپ بەردى سەرجانت، — سوعىستىڭ جالپى جاعدايىنا قاراعاندا قاتتى بولۋعا ءتيىستى. وسى تۇستا، ىشتەن ءبىر، سىرتتان ءبىر، ەكى جەردەن قورشالعان نەمىستەردىڭ بۇل شابۋىلى ىلگەرى باسام دەگەندىگىنەن ەمەس، قورشاۋدا قالعان كۇشتەرىن قۇتقارىپ العىسى كەلگەندىگىنەن. وسىدان باسقا ماقسات جوق، ونىڭ بۇل شابۋىلىندا.
— ءجۇدا، قۇتقارار ما ەكەن؟ — دەدى سىرباي.
— قۇتقارا المايدى، اتا. بۇل قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرلاردىڭ قۇتىلۋعا مۇرشاسى جوق. ولاردى تەك، تۇمسىققا سوعىپ ءولتىرۋ عانا قالدى.
— ءجۇدا بىزگە دە سوقتىرار ما ەدى، تۇمسىققا! — دەپ جىبەردى سىرباي، قۋانىپ كەتىپ...
دۇنيەنى تەڭسەلتكەندەي ساتىر-كۇتىر، ءتۇس اۋا باسەڭدەپ، داۋسى الىستاي بەردى...
نە بولىپ، نە قويعانىن سەرجانت قوناقتارعا كەشكە قاراي حابارلادى.
— كارمەن جۇرگەن ايۋدىڭ ءىزى سياقتى، مىنا ءبىر دوڭگەلەكتى، سوپاق بىردەمەلەر جاتىر عوي، — دەدى ول، قابىرعاداعى قارتاعا ءبىر، سىربايعا ءبىر قاراپ تۇرىپ، ستالينگرادتىڭ كۇنگەي جاعىنداعى شۇبالعان، راسىندا ايۋدىڭ ءىزى سياقتانعان بىردەمەلەردى ساۋساعىمەن نۇسقاپ، — وسىلار — كولدەر. «سارپين كولدەرى» دەپ اتايدى. نەمىستەر بۇگىن وسى كولدەردىڭ اراسىمەن بەرى ءوتىپ، ستالينگراد قالاسىندا قورشاۋدا جاتقان قولدارىن بوساتپاق بولعان ەكەن. ول تالابى تاسقا سوعىپ سورى قايناسا كەرەك.
— مۇردەم نەگە كەتپەگەن! — دەدى سىرباي.
— اسىقپاڭىز، اقساقال، — دەدى سەرجانت، — مۇردەم كەتۋىنىڭ الدى وسى بولار ونىڭ ارتى دا قانشاعا ۇزار دەيسىز.
— ءجۇدا، تەز بولسا جارار ەدى، — دەدى سىرباي.
گەنەرال سىربايدى، اناتوليي كوندراتيەۆيچتى، ايبارشانى تۇندە شاقىرىپ الىپ:
— بالاڭىزعا جولىقتىم، — دەدى سىربايعا، — امان ەكەن. سىزدەردىڭ كەلگەندەرىڭىزگە اسا قۋاندى. «قالىڭدىعىڭىز دا بار» دەدىم، — دەدى گەنەرال، ايبارشاعا قاراپ جىميىپ، — وعان بولسا-بولماسا دا قۋاندى عوي. سولاي ما؟.
ايبارشا ۇيالعانداي تەمەن قارادى.
— داۋلەتتىڭ سىزدەردى كورگىسى كەلەدى، — دەدى گەنەرال، كوزىن ايبارشادان سىربايعا اۋدارىپ، — نەمىستى تويتارعان ءبىزدىڭ ارميا، ەرتەڭنەن باستاپ شابۋىلعا كىرىسۋ كەرەك وزدەرىڭىزگە كەشە ايتقان ەكىنشى قورشاۋدى تەز اياقتاۋىمىز كەرەك. داۋلەتتىڭ تانكتىك پولكى وسى شابۋىلدىڭ الدىندا بولادى. مەن سىزدەردى بۇگىن تۇندە جىبەرىپ الام دەپ ۋادە قىلدىم. ءبارىڭىزدى ءقازىر جىبەرەم.
— قۇپ بولادى! — دەدى قوناقتار.
* * *
ماشينا ءورلى، سايلى جولدارمەن زىمىراپ كەلەدى. ءتۇن كوردەي قاراڭعى. اۋا شىڭىلتىر اياز...
جولشىباي ىلگەرى ەنتەلەپ كەلە جاتقان نەشە ءتۇرلى قارۋ-قۇرالدار ارتقان ماشينالار، سالتتى، جاياۋ ادامدار... جاناپ جۇرمەسە، اعىلعان بۇل قارۋ-قۇرالدار مەن بۇل ادامداردىڭ اراسىنان بوگدە جان وتە الار ەمەس... نە دەگەن كەپ ادام!.. نە دەگەن كوپ قۇرال!.. كوزدى تۇندىراتىن وسى قيمىلعا قاراعاندا، ءبىر شەتى قيىر شىعىستان باستاپ، بۇكىل سوۆەت وتانى جاۋدى سىرىپ الىپ كەتۋگە جينالىپ كەلە جاتقان سياقتى... وسى تۇتاسقان قيمىلدان اسپان دا گۋ-گۋ، جەر دە گۋ-گۋ. ۇيرەنبەگەن قۇلاق، بۇل گۋ-گۋ كەرەڭ بولاتىن...
انە، الدەقايدا، اسپاندا ۇشقان قاراشا قازداي قاتارلانىپ، قىزىلدى-جاسىلدى، اقتى-كوكتى... بويالعان بىردەمەلەر، جەردەن تىزبەكتەلە اسپانعا ۇزدىكسىز كوتەرىلىپ، باس جاعى ءيميىپ بارىپ قاراڭعى تۇنگە ءسىڭىپ جاتىر.
— بۇل نە؟ — دەسە:
— تراسسيرۋيۋششيە پۋلي، — دەدى ورىس شوفەر.
— نە دەيدى؟ — دەپ سۇرادى سىرباي.
— «سامولەتتەرگە جول سىلتەيتىن وقتار» دەيدى، — دەپ اۋداردى ايبارشا.
— سۇبحان-الداي، وقپەن دە جول سىلتەيدى ەكەن-اۋ، ءجۇدا؟ اناۋ، ايقىش-ۇيقىش بوپ، جەر-كوكتى شارلاپ جاتقان ۇزىن جارىقتاردىڭ نە ەكەنىن سۇرا!
— پروجەكتور توي، ول اتەكە، — دەدى ايبارشا، — اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن جاۋدىڭ سامولەتتەرىن ىزدەيدى... ەگەر تاپسا، سول ماڭايداعى ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر كەرە قويىپ ولاردى اتقىلايدى.
— بىزدىكى ولار ويتپەي مە، ءجۇدا؟
— ارينە، ولار دا ءبىزدىڭ سامولەتتەردى وسىلاي اۋلايدى.
— ياپىرماي، اسپاندا دا اتتاتپايدى ەكەن-اۋ، ءبىرىن ءبىرى!
— اتتاتپاسا، مىنا ءبىزدىڭ سامولەتتەر نەگە ىلگەرى ۇشىپ بارادى؟ — دەدى ايبارشا، — ولاردىڭ بۇل سامولەتتەردى جىبەرمەۋگە ءالى كەلمەگەن عوي.
— راس-اۋ، ءجۇدا. ءبىراق، ولاردىڭ سامولەتتەرى دە بىزگە قاراي وسىلاي ءوتىپ جاتپاعانىن قايدان بىلەمىز ءبىز؟
— مەنىڭشە وتپەي جاتىر عوي دەيمىن، ەگەر وتسە، ءبىزدىڭ مىنا ىلگەرى جىلجىعان كۇشتى اتتاتا ما ول؟
— ارينە، اتتاتپايدى. كۇشىنىڭ كەلمەگەنى دە، بۇل!..
اناتوليي كوندراتيەۆيچ بۇگىن دە ءۇنسىز كەلەدى. وسى ساپارعا شىعىپ، بۇلىنگەن دۇنيەنى كورە باستاعاننان، جاۋعا دەگەن كەگى ارتا تۇسكەن ول، ستالينگراد ماڭايىنداعى بۇلىنشىلىكتى كورگەندە، ىزادان تەرىسىنە سىيمايدى. بۇرىن ول، جەك كورە تۇرا، جاۋدى دا ادامعا ساناسا، ەندى ول جاۋعا تەڭەيتىن ماقلۇق تاپپادى: جىلانعا تەڭەيىن دەسە، ول جەكە ادامعا عانا زالال ىستەيدى، شايان، قاراقۇرت تا سونداي؛ جىرتقىش اڭداي دەيىن دەسە، قارۋسىز بىرەن-ساران بىرەۋگە زالال ىستەمەسە، ادامعا ماڭايلاي المايدى؛ شەگىرتكە دەيىن دەسە ول ەگىندى عانا وتايدى؛ ا دام بالاسىنا ەڭ اپات سىرقات — وبا، ول دەيىن دەسە، ادامدى قانشا كوپ قىرادى دەگەنمەن، ءدال مىنا فاشيستەردەي قىرعان وبانى تاريح ەستىگەن ەمەس جانە وباعا قارسى تابىلعان ۆاكسينا بار، سول ارقىلى وبانى تاراتپاۋعا بولادى؛ ەگەر تۇقىمىن قۇرتپاسا، فاشيستەر تاراماي قويار دەرت ەمەس؛ تاراي قالسا، ونىڭ اپاتى وبادان الدەقايدا ارتىق نەگە دەسەڭىز، وبا ادامنىڭ ءوز باسىنا عانا زالال ىستەسە، فاشيستەر سول ادامنىڭ ءوزى تۇگىل، اتا-بابا، ءزاۋزاتى جاساپ كەتكەن قازىنانىڭ ءبارىن قۇرتادى؛ ەندەشە، دۇنيەدەن فاشيستەر قۇرىماي، ادام بالاسىنا باقىت جوق...
وسىلاي ويلاعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ تىلداعى ەڭبەكتىڭ دە جەڭىسكە جاردەمشى ەكەنىن بىلە تۇرا:
— سىرەكە، بايقايسىز با؟ — دەپ قويدى، ستالينگرادتىڭ ماڭايىنا كەلگەن كۇننىڭ بىرەۋىندە، — ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز دە جەڭىل ەمەس، ءبىراق، شىن اۋىرلىق مۇندا ەكەن-اۋ!.. ءبىز، اۋىر بولعانمەن، ءبۇتىن دۇنيەنىڭ اراسىندا قىزمەت اتقارامىز عوي، مىنالار بۇلىنگەن دۇنيەنىڭ اراسىندا...
— راس.
— بۇلاردىڭ قىزمەتى ولىممەن ارالاسقان قىزمەت. مۇندا ءقازىر ءتىرى وتىرعان ادام، الداعى مينۋتتا ءتىرى بولاتىنىنا سەنىمدى ەمەس، ال، ءبىزدىڭ تىلدا ونداي قاۋىپ جوق كۇشىڭ جەتسە، ىستەي بەر دە، ىستەي بەر!
— راس.
— تىلدىڭ جۇمىسى دا ارداقتى بولعانمەن، ەگەر جاس ادام بولسام قالاي كۇشتەگەنمەن ول قىزمەتكە قالماس ەدىم دە، مايدانعا كەپ، ولسەم-تىرىلسەم دە وسىندا بولار ەم.
— مەن دە ءجۇدا، سويتەر ەم. ءبىراق نەسىنە وكىنەمىز ونىڭ؟ سەنىڭ قىزىن، سوعىسىپ كەلدى، مەنىڭ ۇلىم سوعىسىپ ءجۇر جاۋمەن. جاۋدان سولاردىڭ كەك العانى، ءجۇدا، ءبىزدىڭ دە كەك العانىمىز ەمەس پە؟
— ول راس قوي، ءبىراق، ءسىزدى بىلمەيمىن، زاتى مەنىڭ، ءوز قولىمنان بىرنەشە نەمىستى ولتىرمەي كوڭىلىم كونشىر ەمەس.
— ارمانىڭ سول عانا بولسا، ونىڭ نەسى قيىن، — دەيدى سىرباي، — نەمىستىڭ الىنعان بىرنەشە تابىنىن كۇنى كەشە كورگەن جوقپىز با، ءجۇدا؟ ىشىندە سولداتى دا، اپەرەرى دە، جانارالى دا بار. جالعىز نەمىس قانا ەمەس، سونىمەن جاقتاس جاۋدىڭ ءبارى بار دەگەن جوق پا، بىزگە. جاۋدى ولتىرگىڭ كەلسە، بار دا سۇرا بىرنەشەۋىن ساعان بەرمەس دەيسىڭ بە؟..
— جو – و-و، بەرمەيدى، اقساقال. جاۋدى، قولىندا قارۋى باردا عانا جويادى. قارۋىن تاستاعان سوڭ، وعان زاڭسىز سوقتىعا المايسىڭ.
— جاۋعا نە زاڭ كەرەك؟!
— ەڭ الدىمەن زاڭنان تىسقارى ادام، ادام ەمەس — حايۋان، ەكىنشى، جاۋدىڭ دا جاۋى بار.
— مىسالى؟
— مىسالى نەمىس ارمياسىن الايىق. ونىڭ ىشىندە شىن ىقلاسىمەن فاشيست بوپ جۇرگەندەر دە بار، الدانىپ جۇرگەندەر دە، ەرىكسىز جۇرگەندەر دە بار. باستاپقىسى تاربيەگە كەلمەيدى، سوڭعىلارى كەلەدى.
— وتىرىكشى كىم سولاردىڭ، شىنى كىم؟
— شىن فاشيستەر — بۋرجۋيلار.
— سولاي-اق بولسىن دەيىك، سوندا، وسى امىرقان مەن اعىلشىندى دا بۋرجۋيلار باسقارىپ وتىر دەيدى عوي؟
— راس.
— قالاي سوندا؟! ءجۇدا، نەمىستى باسقارعان دا بۋرجۋي!.. اناۋ ەكەۋىن باسقارعان دا بۋرجۋي. نەمىس ءبىزدى ءسوسياليزمنىڭ ادامى دەپ جەك كورسىن دە سوعىسسىن؛ اناۋ ەكەۋىمەن نەگە سوعىسادى سوندا؟
— ارىستان، جولبارىس، ايۋ، قاسقىر، تۇلكى — ءبارى اڭ با، اقساقال؟
— اڭ.
— سولاردىڭ ءبارى ادامعا قاس پا؟
— قاس.
— ءوزارا دوس پا، ولار؟
— قايدان دوس بولسىن!..
— ءبىر قوراعا قاماسا قايتەر ەدى، ولار؟
— ءالى كەلگەنى ءالسىزى ءتۇتىپ جەر ەدى.
— بۋرجۋيلار دا سولار سياقتى. ولار ءبىرىن ءبىرى ءتۇتىپ جەۋگە تىرىساتىن حايۋاندار. امەريكا مەن انگليا بۋرجۋيلارى بىزبەن بىرىگىپ نەمىستەرمەن سوعىسىپ وتىرسا، ونىسى ءبىزدى دوس كورگەندىگىنەن ەمەس، ولاردىڭ ويى — بىزبەن كۇش بىرىكتىرىپ اۋەلى نەمىستى جەڭىپ الۋ دا، سودان كەيىن ءبىزدى جەڭۋ. ولاردىڭ ويىنداعى سونداي ارامدىقتارىن تىرتىق پەن برەحۋنەسكە بايلانىستى ماسەلەدەن ەستىدىك تە عوي.
— ايتپاقشى، سولاي ەكەن-اۋ، ءجۇدا! — دەدى سىرباي، ىزالى داۋىسپەن، — سوعان قاراعاندا پالەنىڭ زورى كەيىن جاتىر ما دەپ قورقام!
— نە قىلار دەيسىز، پالە بوپ.
— لايىم دا سولاي بولسىن!.. ايتۋ تۇرىنە قاراعاندا، ءولى تالايعا سوزىلاتىن تارتىس قوي مىناۋىڭ. مۇنىڭ بىتەر كۇنى بار ما ءوزى؟
— ارينە، بار.
— قاشان؟
— قاشان جەر ءجۇزىنىن، بۋرجۋيى قۇرىپ، ادام ءوز ەڭبەگىنىڭ راحاتىن ءوزى كورگەن كەزدە.
— تەزىرەك بولسا ەكەن، سول!..
— بولادى، اقساقال.
وسىدان كەيىن سۇراۋ-جاۋاپتارى تاۋسىلعانداي، نەمەسە مازاسىز تەڭسەلدىرگەن ماشينانىڭ جۇرىسىنەن شارشاعانداي، ولار تاعى دا تىم-تىرىس بولا قالدى.
ولاردى الىپ كەلە جاتقان ورىس شوفەرى، ەزىنەن بىرەۋ بىردەمە سۇراماسا ءۇن قاتپايتىن، الدەقانداي ءبىر سوزباق ءاندى مۇرنىنان ىڭىلداي وتىرا بەرەتىن ادام ەكەن.
جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ماشيناسىن شوفەر جولشىباي تالاي ساققا جۇگىرتتى. جول جايى سولاي ما، الدە، تۋرا تارتاتىن جولدا بوگەت كوپ پە، ونىڭ ماشيناسى بۇلتالاقتاپ تىك تە، كولدەنەڭ دە، قىرىن دا، وراعى دا، قارعي دا، سەكەڭدەي دە تارتتى. سونشا بۇرىستى جولدا شوفەر ەشكىمنەن دە ءجون سۇراماي، قوناقتارىن نىسانالى جەرىنە ءدال اكەپ ءتۇسىردى.
داۋلەت باسقاراتىن تانكتىك پولك، بۇل ءتۇنى، نەمىستەر كەشە عانا ورتەپ تاستاپ كەتكەن ءبىر پوسەلكەدە تۇنەپ جاتىر ەدى. داۋلەتتىڭ ءوزى، پوسەلكەنىڭ ورتاسىنداعى تەڭ جاراسى كۇيگەن ءبىر ۇيگە قونعان. سول كۇنى اكەسى مەن ايبارشانىڭ كەلەتىنىن ەستىگەن ول، «وسىنداي ادامدار جول سۇراسا ماعان سىلتەرسىڭ» دەپ، تۋىسقاندارى كەلەتىن جاققا قويىلعان قاراۋىلعا تاپسىرعان.
قاراۋىل قوسقان سولدات قوناقتاردى داۋلەتتىڭ پاتەرىنە الىپ كەلگەندە، مەزگىل تاڭعا جاقىنداپ قالعان كەز ەدى. كۇندىزگى قاۋىرت جۇمىستان شارشاپ، بىرنەشە كۇننىڭ شالا ۇيقىسى كوزىنە تىعىلعانمەن، بويى اۋىر تارتىپ، ىڭىردە قالعي باستاعانمەن، بۇگىنگى كەزدەسەتىن جاقىندارى ەسىنە تۇسكەندە، داۋلەتتىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، توسەگىندە تىنىش جاتا الماعان. وسى ءحالىن ءولى اۋىز بولمەدە جاتقان ماساقبايعا ايتىپ، ول دا ۇيىقتاي الاتىن ەمەسپىن دەگەن سوڭ مەزگىل وتكىزۋ ماقساتىمەن ەكەۋى دويبى ويناۋعا وتىرعان.
ماساقباي دويبىعا ۇتقىر ەدى. تالاي ويىنشىمەن كەزدەسە جۇرە، ونىڭ مۇدىرگەن كۇنى جوق-تى. داۋلەتپەن سەرىك بولعاننان بەرى، ەگەر زاۋقى سوعا قالسا، ونىمەن دە ويناپ، ءبىراق، ونىڭ وزىنەن تومەن ويىنشى ەكەنىن كەرگەن سوڭ، كوبىنەسە ۇتىپ، ارا-تۇرا ۇتىلعان بوپ ەرمەك قىلاتىن.
مىنا جولى دا ول ءسويتتى. داۋلەت شەبەر ويناي بىلمەگەنمەن، ءبىر ويناسا جالىقپاي ۇزاق وينايتىن ادام ەدى. سول داعدىسىمەن ول، دامەلەندىرە ءتۇسىپ ۇتا بەرگەن ماساقبايمەن ەرەگىسەم دەپ وتىرىپ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالدى.
دويبىعا بەرىلگەن ونىڭ ويىن، قاقپا الدىنا كەلە بەرگەن ماشينانىڭ داۋسى ءبولدى.
— كەلدى! — دەپ ول اتىپ تۇردى دا، ىستىق بولمەدە شەشىپ وتىرعان كيتەلىن دە كيمەستەن، ەتىكشەڭ، شالبارشاڭ، عانا قالپىمەن تىسقا جۇگىرە شىققاندا، ماشينا قاقپاسى اشىق، توبەسى جابىق قوراعا كىرىپ كەتتى. داۋلەت تە ىلەسە كىرگەندە قاقپا جابىلدى. ساعىنىسقان ادامدار ءبىرىن ءبىرى كەرسىن دەگەن نيەتپەن، شوفەر ماشينانىڭ فارىن جاقتى.
داۋلەت ماشيناعا قاراي جۇگىرگەندە، تورت-بەس ادام، فاردىڭ الدىنا شىعا بەردى، اكەسى سولاردىڭ قايسىسى ەكەنىن داۋلەت كەسكىنىنەن ەمەس، وزىنە تانىس تۇلعاسى مەن تونىنان تانىدى.
— اكە! — دەپ قۇشاق جايا ۇمتىلعان داۋلەتكە:
— توقتا! — دەدى وعان دا سىرباي، قولىن كوتەرىپ.
داۋلەت كىلت توقتاي قالدى.
— مىنا كىسىنى تانىدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى سىرباي بالاسىنان.
— اناتوليي كوندراتيەۆيچ!..
— اۋەلى سوعان امانداس!..
— و، جانداي قىمبات دوسىمنىڭ اكەسى! — دەپ، داۋلەت قۇشاعىنا كەپ كىرگەندە، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى دە، باۋىرىنا قاتتى قىستى...
ۇيدەن داۋلەتتىڭ ءىزىن شالا، ونىڭ كيتەلىن قولىنا ۇستاي جۇگىرە شىققان ماساقباي، داۋلەت اناتوليي كوندراتيەۆيچپەن قۇشاقتاسقان كەزدە سىربايعا بەتپە-بەت كەلىپ قالدى دا، كيتەلدى قارىنا ءىلىپ، «اسسالاۋماليكەم!» دەپ قولىن ۇسىندى.
— توقتا! — دەدى وعان دا سىرباي قولىن كوتەرىپ.
ول دا توقتاي قالدى.
— ادال قولىن، با، بۇل ۇسىنعان، ارام قولىن، با؟
— مايداننىڭ قانىمەن جۋىپ تازارتقان قولىم.
— ەندەشە كەل، شىراعىم! — دەپ سىرباي ونى باۋىرىنا باستى دا، ەكى بەتىنەن كەزەك ءسۇيدى. سودان كەيىن، بوساتا بەرىپ، — مەنىڭ ءبىر توگىلسەم شىن توگىلەتىنىمدى ءجۇدا، بىلەسىڭ ءوزىڭ، — دەدى، — شىن توگىلدىم، شىراعىم! سەن دە مەنىڭ ۇلىم!
وسى كەزدە اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ قۇشاعىنان بوسانعان داۋلەت:
— مىنانى كيىپ ال! — دەپ كيتەلىن كولدەنەڭدەتە بەرگەن ماساقبايدىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى دە، سىربايعا قۇشاق جايا تاعى دا «اكە» دەپ ۇمتىلدى.
— توقتا! — دەدى سىرباي وعان.
داۋلەت توقتاماپ ەدى:
— توقتا دەدىم عوي، مەن ساعان! — دەدى سىرباي بۇيىرعان داۋىسپەن، داۋلەت توقتاي قالعاندا.
— سالقىن تيەدى دەيمىن، سىزگە! — دەپ ماساقباي كيتەلدى تاعى توسا بەرىپ ەدى:
— قويا تۇرشى، ءارى! — دەدى داۋلەت، بۇل جولى قولىن قاقپاي، تەك كەيىگەن عانا داۋىسپەن.
ماساقباي ونىڭ سوزىنە قاراماي ەرىكسىز كيگىزە بەرگەنگە:
— اناۋ كىسىنى، ءجۇدا، كەرىپ تۇرسىن، با؟ — دەدى سىرباي ۇلىنا، ونى كورگەندە كوز جاسىنا يە بولا الماعانمەن، دەنەسىنە يە بوپ، كۇيەۋىنە جارماسا كەتۋگە، شىعىس ايەلىنىڭ سالتىمەن قايىن اتاسىنان ۇيالىپ شەگىنشەكتەپ، قاسىندا تۇرعان ايبارشانى نۇسقاپ.
داۋلەت ايبارشانى مانا كورىپ، مانا تانىعان ەدى دە، ول دا شىعىس جىگىتىنىڭ سالتىمەن، ۇلكەن ادامداردىڭ الدىندا قالىڭدىعىن باسسالىپ قۇشاقتاۋعا ۇيالعان ەدى.
سويتكەنىن جوبالاي تۇرا، ايبارشا ساعىنىپ كەلگەن جارىن قايىن اتاسىنان دا، اناتوليي كويدراتيەۆيچتەن دە قىزعانعانداي بوپ، دەنەسى كەڭ دۇنيەگە سىيا الماعانداي، وكپە، جۇرەگى كەڭ كەۋدەسىنە سىيماي القىنا ارەڭ-دەپ الىپ تۇردى.
ايبارشانىڭ سونداي حالدە ەكەنىن سۇراماي-اق، ايتپاي-اق ۇققان داۋلەت، وسىنداي ءبىر جاعدايدا رەتسىز قولدانا قوياتىن شىعىستىڭ سالتىن دا، سول سالتتى قولدانعان ءوزىن دە ىشتەي سوككەنمەن، بوگەپ وسىرگەن داعدىنى بۇزا الماعان ەدى.
اكەسى «اناۋ كىسىنى كورىپ تۇرسىڭ با؟» دەگەندە، ايبارشاعا جالت قاراعان داۋلەت فاردىڭ جارىعىنان ونىڭ كەسكىنىن انىق كوردى؛ تانىس، سۇيكىمدى، ىستىق كەسكىن!.. سۋىق اۋادان با، قۋانىشتان با، بەتىندە جالىنداي قۇلپىرىپ قانى ويناپ تۇر!..
الدىمەن قۇشاقتاي الماعانىنا وكپەلەگەندىكتەن بە، الدە راسى سولاي ما، داۋلەت ايبارشاعا بۇرىنعىدان كوپ وزگەرگەن، قاتتى بوتەن بىرەۋ سياقتانعانداي بوپ كەتتى: بويى دا بۇرىنعىسىنان بيىكتەگەن، جاۋىرىنى دا بۇرىنعىسىنان جالپايعان سياقتى، بەتى دە بۇرىنعىسىنان كەڭىگەن، بۇرىنعى سۇيكىمدى كەسكىنى ءقازىر سۋىتقان سياقتى، قاباعى قالىڭداي، قاسى قويۋلانا تۇسكەن سياقتى بۇرىنعى جاڭا تۇبىتتەنە باستاعان مۇرتى، ءقازىر قارايىپ قاپتى.
«اناۋ كىسىنى كورىپ تۇرسىڭ با؟» — دەگەندە ايبارشاعا جالت قاراعان بالاسىنا:
— ەندى سوعان كورىس! — دەدى سىرباي، — وتىرىك كورىسپە، شىن كورىس!
— ا! — دەدى، توڭازۋدان با، جانىنىڭ، تولقىنداۋىنان با، داۋسى دىرىلدەگەن داۋلەت، — جانى قىلكوپىردىڭ ۇستىندە جۇرگەن ادامدا وتىرىك بولمايدى!.. ادال كوڭىلىم!..
— مەنىڭ دە! — دەدى كوز جاسى توگىلىپ كەتكەن ايبارشا.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
قۋانىش پەن قورقىنىش
قوناقتارعا ارناپ ىڭىردە ءپىسىرىپ، سۋىتىپ بەتىن جاۋىپ قويعان استى ماساقباي شويىن پەشكە قىزدىرماق بولىپ ەدى:
— اعا، مەن ىستەيىن ول جۇمىستى! — دەپ ايبارشا تۇرەگەلدى.
— جوق، شىراعىم، — دەدى ماساقباي، قولىن ۇسىنعان ايبارشاعا، ىشىندە سۋىپ تۇرعان سورپا مەن ەت بار بەرە قويماي، — اۋىل ەمەس، مايدان بۇل. مۇنىڭ ءوز ءتارتىبى بار. داۋلەت مەنىڭ ناچالنيگىم، مەن ونىڭ اديۋتانتىمىن. اديۋتانتقا مۇنداي قىزمەتتى اتقارۋ ۇيات ەمەس. ءارى، سەن الىستان كەلگەن قوناقسىڭ. وتىرا بەر، ءوزىم دايارلايمىن.
— جوق، اعا، بولمايدى، ول، — دەدى ايبارشا. — بۇل ارا مايدان جەرى بولعانمەن، ءدال وسى بولمەنىڭ ىشىندە مايدان جوق. بۇل بولمەدە ءبىر سەميانىڭ ادامدارى دوستار باس قوسىپ وتىرمىز. كىشى كىسى-ۇلكەندەرگە قىزمەت اتقارۋ — ەلىمىزدىڭ سالتى. ارالارىڭىزداعى كىشىسى مەنمىن، جانە مەنىڭ اتىم ايەل. سوعىستىڭ ىرگەسىندە وتىرعانمەن، الىستا، تىل دا وتىرعان اۋىلدى دا ەسكە تۇسىرەيىك: مەن سىزدەرگە ادەمى ءبىر بەسبارماق جاساپ، جەڭگەي ءوز ەڭبەگىمەن تاۋىپ، سىزگە سالەمدەمەگە بەرىپ جىبەرگەن كۇرىشىنەن جاقسىلاپ ءبىر پالاۋ باسىپ بەرەيىن، وتىرىڭىز ءسىز!
— سەنى سوزدەن ءجۇدا توستى، ايىم، — دەدى سىرباي ماساقبايعا، — ەندى وتىر.
ماساقبايدان العان كاستريۋلدىڭ ءىشىن ايبارشا وجاۋمەن بۇلعاپ قاراسا، بەتىندە مايى توبارسىعان سالقىن سورپانىڭ ىشىندە قويدىڭ سەمىز ەتى، پىشاقپەن بۋناعان مۇشەلەرى قالقىپ ءجۇر ەكەن.
— تاماشا بەسبارماق بولدى، بۇل، — دەدى ايبارشا، كاستريۋلدى قىزىپ تۇرعان شويىن پەشتىڭ ۇستىنە قويىپ.
— جاقسى. اۋىلدان كەتكەن كۇيىمدى ايتپاي-اق قويايىن. ايتتىم عوي الگىندە، حاتىمدا دا جازدىم عوي، اۋىلدان سىزدەرگە دۇشپان بولىپ كەتتىم. سوندا ءوز ايىبىمدى بىلمەگەم جوق. جاقسى ءبىلدىم. بىلە تۇرا دۇشپانىم بولدى. «كەك» دەگەن قۇرعىر، ءبىر پالە ەكەن. قاتەمدى قانشاما مويىندايىن دەسەم دە، كەك مويىنداتپادى. نەسىنە جاسىرايىن، وسى وتىرعان ۇشەۋىڭىزدى نەمىستەن كەم جاۋ كورگەم جوق...
— استاپىرالدا! — دەدى سىرباي شوشىنعان تۇسپەن.
ايبارشانىڭ دا ءوڭى قۇبىلىپ، ماساقبايعا تونە ءتۇستى.
داۋلەت جىميدى.
— سونىمەن، — دەدى ماساقباي سىربايعا قاراپ، — سول كەك مەنىڭ بويىمنان قاشان شىقتى دەپ ويلايسىز؟
— قايدا – ا-ان بىلەيىن، ءجۇدا!..
— تىرتىقتىڭ ۇستالعانىن، جازا كەسىلگەنىن ەستىگەننەن كەيىن.
— ءيا، ول جانى زاندەمگە كەت، ءسويتتى.
— زاندەمنىڭ ىشىنە عانا ەمەس، تۇبىنە كەت دوڭىز، — دەدى ماساقباي، — دوسپىن دەپ ءجۇرىپ، ءسويتىپتى عوي.
— «ارامزانىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» — دەگەندەي، اقىرى باسىنا جەتىپ اشىلدى عوي.
— ءادىل جازا. سول جازانى ەستىگەننەن كەيىن عانا اينىپ، سوعان قوسىلىپ سىزدەرگە ىستەگەن قياناتىمنان ءوزىم ۇيالدىم. سول ۇياتتان قالاي ارىلۋدى بىلمەي ساستىم.
— ءبىر اقىن ايتقان ەكەن، — دەدى سىرباي:
«نە اسىل زاتتىڭ ءبارى جەردەن شىعار، مەرۋەرت، مارجان تاستار، كولدەن شىعار. جاستىقتا قانشا كۇنا ىستەسە دە، قورقىپ تاۋبە قىلاتىن ەردەن شىعار» — دەپ. سول ايتقانداي، سەن وسىنداي ەر جىگىت ەكەنسىڭ عوي، شىراعىم!..
— قايداعى ەرلىك؟
— ەرلىك تە، ادامدىق تا، — دەدى ايبارشا، — ءسىز ۇلكەن ادام ەكەنسىز عوي، اعا!..
— كەزىنە ماقتاماس بولار، — دەدى داۋلەت.
— نەگە؟ — دەدى سىرباي، — ءجۇدا، بولادى. ايتپادى ما بۇرىنعىلار: «جاقسىنىڭ، جاقسىلىعىن ايت — نۇرى تاسسىن، جاماننىڭ جاماندىعىن ايت — قۇتى قاشسىن» دەپ. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن نەگە ايتپاسقا، ءجۇدا؟..
— ءسوز مەنىكى، — دەدى، ماقتاعانعا ىڭعايسىزدانعان ماساقباي سىربايدى بوگەپ.
— سويلە، شىراعىم، — دەدى سىرباي، — اۋەلى، سەن، مەنىڭ ءبىر سۇراۋىما جاۋاپ بەرشى!
— سۇراڭىز.
— سوعىسقا اتتانعانعا شەيىن، سەن، جەردە جەتى قورقاقتىڭ ءبىرى ەدىڭ، جالعىز بولسا، — ءوزى ەدىڭ .سوعىستاعى قايراتىڭدى ەستىسەم، قاس باتىردىڭ ءوزى سەن ەكەنسىڭ. سوعان لايىق، كەۋدەڭە دىڭداي ءۇش وردەن، ءتورت مەدال تاعىپسىڭ. ءجۇدا، سۇيسىنەم.
— مەن دە! — دەدى ايبارشا.
ءسوزىن بولگەنىن ۇناتپاعانداي، سىرباي ايبارشاعا قاراپ قويدى دا:
— ال، ەندى قالايشا ەرلەنگەنىڭدى ايتشى! — دەدى ماساقبايعا.
— مايدانعا مەن كالۋگا قالاسىنىن، تۇسىندا ەندىم، — دەدى ماساقباي، — قىزمەتىم قاتارداعى سولداتتىق بولدى. سول كۇنى مەنىڭ قاسىمدا بولساڭىز، قورىققانىمدى كورسەڭىز، سىرەكە!..
بۇل ءسوزدى ىقلاسىمەن ايتقان ماساقبايدىڭ ءوڭى، ءدال سول قورىققان ساتتەگىدەي بولعان سوڭ، ايبارشا مىرس ەتە قالدى.
— كورمەگەن كىسىگە، ارينە كۇلكى، — دەدى ماساقباي، ايبارشاعا قاراپ قويىپ، — كورگەن كىسىگە كۇلكى ەمەس. سىزدەرگە وتىرىك، ماعان شىن: العاشقى اتىستى ەستىگەندە، وق اتاۋلى مەنى نىساناعا الىپ كەلە جاتقانداي، جاندى قويارعا جەر تابا المادىم.
— وي – حاي-اي، — دەپ قويدى سىرباي، ماساقبايدى اياعانداي.
— سونىمەن كىردىك سوعىسقا. سول كۇنى ءبىر كىشىرەك قالانى الدىق. بۇعىپ قالۋعا قاشىپ كەتۋگە بولمايتىنىن كورگەن سوق، جاپ ۇشىرعانداي ىلگەرى جۇگىرە بەردىم، اتا بەردىم... وعىم ءتيدى مە جاۋعا، تيمەدى مە، بىلمەدىم. قاندى تۇمانعا كيلىككەن سياقتاندىم، كوزىم تۇك كورمەدى.
— قايدان كورسىن! — دەدى سىرباي.
— سوعىستىڭ ءبىر «ءتىل» دەگەنى بولادى. ونىسى — جاۋدان ءتىرى ادام ۇستاپ اكەلۋ.
— ەستىگەم.
— كومانديرىمىز ءبىر كۇنى مەنى «ءتىل» اكەلۋگە جۇمسادى. قاسىما توعىز كىسى قوستى. «توعىزدىڭ كومانديرى سەنسىڭ، — دەدى ول ماعان، — مىندەتىڭ ءتىرى نەمىستى اكەلۋ. اكەلە الماساڭ...» كوماندير ارجاعىن ايتپادى. «تۇسىنىكتى، كوماندير جولداس، — دەدىم، — ايتقانىڭىز ورىندالادى».
— بولدى قىزىق! — دەدى سىرباي، — ءيا، ال؟
— جونەلدىك. كومانديرگە اۋزىم ەرلەنگەنمەن، بىلاي شىعا، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ قورقىپ بارام. بۋىندارىم ءدىر-دىر ەتەدى...
مانادان ءوزىن زورلاپ ۇستاپ وتىرعان ايبارشا، كۇلكىگە ەندى شىداي المايتىن بولعان سوڭ، اۋزىن الاقانىمەن قاتتى باستى دا، داۋلەتكە كوزىمەن «تىسقا شىعايىق» دەگەندەي ىمدادى. سىرباي الايا قاراعانشا ەكەۋى شىعىپ كەتتى.
— ايتا بەر، — دەدى سىرباي، كىدىرگەن ماساقبايعا.
— ايلى ءتۇن ەدى. جارىعى كۇندىزگىدەي. جەر مولشەرى بەلگىلى. مەرزىمدى جەرگە شەيىن تىك كەلدىك تە، ودان ءارى ەڭبەكتەدىك. ۇستىمىزدە اق شاپان. بەتكە ۇستاعانىمىز — بەرگى سايداعى اعاش وسكەن ءدوڭ. ءدوڭنىڭ ءۇستى دە، ارعى بەتى دە جالاڭاش ەكەن.
— قاپ!..
— جاۋ ءدوڭنىڭ ارعى استىندا بەكىنىستە.
— و، قان جاۋعىر!..
— ءدوڭنىڭ، قىر ارقاسىنا باۋىرلاي سىرعاناپ شىقساق، قارايىپ، جاۋدىڭ بەكىنىس جەركەپەلەرى كورىنەدى، ماڭىندا ەربەڭدەپ قاراۋىل ءجۇر!..
— تىلەۋى قۇرعىر-اي!..
— ءبىزدى مەگزەپ، كەپەدەگىلەرگە حابار ايتا كەتتى مە، الدە توڭىپ جىلىنعىسى كەلدى مە، نەمەسە بۇعىپ بىزبەن اتىسپاق بولدى ما، قاراۋىل جوعالا قالدى.
— قاراڭ ءوشسىن!..
— ونىمىز ون جەردە بىتىراي جىلجىپ كەلە جاتىرمىز. «ال، قيمىلدايمىز، — دەگەندى ايتتىم جىگىتتەرىمە، — قامايمىز، شەتكى كەپەنى! نە ولەمىز، نە «ءتىل» الامىز!»
— ويتپەسكە امالدارىڭ نەشىك!.. ال؟..
— ىلگەرى سىرعاناي جونەلدىك. جاۋدىڭ بەتى قايتپاعان كوزى دە، جەڭىپ كەلە جاتقان جاۋ باسىنعىش بولادى ەكەن...
— ەندى قايتۋشى ەدى...
— ءبىز بەتتەپ كەلە جاتقان كەنەدەن سىرناي داۋسى شىعادى... شۋلاسىپ ولەڭ ايتقان ماستاردىڭ داۋسى ەستىلەدى... سول قىلىقتارىنا نامىستانىپ كەتتىم بە، نەمەنە، ەڭكەڭدەي جۇگىردىم كەپ!..
— ءا، قۇداي-اي، ءجون بەرە گور! — دەدى سىرباي.
— الدىمنان ور كەزدەستى...
— بارەكەلدى!..
— جاۋ قازعان ور ەكەن، مايدان تىلىندە ونى «ترانشەيا» دەيدى، كورشى كەپەلەر قاتىناسىپ تۇرۋ ءۇشىن... سوعان تۇسە قالدىم.
— يا، ءسات!..
— سەرىكتەرىم دە تۇسە قالدى. ور تەرەڭ ەكەن. كەۋدەدەن كەلەدى.
— كومىل، كورىنبەۋگە ادەيى قازعان عوي.
— ورعا تۇسكەن سوڭ، ەپتەپ نىسانالى كەپەنىڭ الدىنا كەلدىم.
— يا، ءسات!.. يا، ءسات!..
— مەنى كۇزەتشىسى كورە قالدى.
— ويپىراي!..
— اتۋعا كەلتىرمەي القىمىنان الا كەتتىم. الدىم دا سوقتىم. دىبىسىن شىعارۋعا كەلتىرمەي، كەڭىردەگىن مىتي بەردىم، مىتي بەردىم...
— ولتىرسەڭ ەدى، ءيتتى!
— «ءتىل» دەگەن كىمنىڭ ەسىنە كەپتى ول ارادا. قاسقىر سۇيرەگەن ولىمتىكتەي ورعا سۇيرەپ الىپ كەپ ەم، «ءتىل» قايدا، «ءتىل؟» — دەدى كەلىپ ۇلگىرگەن بىرەر سەرىگىم. «ءتىل» كەرەگى سوندا عانا ەسىمە ءتۇسىپ، اۋزىن ءبىر الاقانىممەن باسىپ، كەڭىردەگىنەن قول السام، ءيتىڭ قيمىلدامايدى! قوزعاپ كورسەك قۇدايىنا قوشتاسىپتى.
— ءولىپ قاپ پا؟!.
— ولمەپتى. تەك، جانى عانا كەۋدەسىنەن ۇشىپ كەتىپتى! — دەدى ماساقباي كۇلىپ.
— بارسىن!.. ال، سوسىن؟..
— اقىلداستىق تا، «تىلگە» كەپەدە سايران قۇرىپ جاتقانداردى الماق بولدىق.
— قيمىلداۋ كەرەك قوي، ەندى!
— ارينە. كەپەگە ەكى جىگىتپەن مەن كىرمەك بولدىم، وزگەلەرى كەپەنى قورشاپ تۇرماق بولدى.
— نەگە از كىردىڭدەر؟
— كوپ كىسى بىرىنە ءبىرى بوگەت بولۋى مۇمكىن. جانە، ولە قالساق، ازىمىز ەلۋ كەرەك قوي.
— و دا ءجون ەكەن.
— گراناتتى قولعا ۇستاي كىرىپ كەلسەك، كەپەنىڭ ءىشى ارپالىس!.. ەكى ايەلمەن ەكى ەركەك الىسىپ ءجۇر!.. ءبىز، ورىستىڭ ەكپىندى ءسوزى «ستوي!»-دى اقىرا ايتىپ قالعاندا، قالاي تەز كوندىككەنىن بىلمەيمىن، ايەلدەرمەن الىسىپ جۇرگەن ەكى نەمىس جالت قارادى دا، كەزدەرى شاراسىنان شىعىپ، قولدارىن كوتەرىسە قويدى.
— اپ-بالەم!..
— سول كەزدە، ايەلدىڭ بىرەۋى، نەمىستىڭ بىرەۋىنىڭ بەلبەۋىندە سالباڭداعان قانجاردى سۋىرىپ اپ، بۇيىردەن ەسىپ كەپ جىبەردى.
— ءول دە بار!..
— ەكىنشىسىن دە جارار ەدى، جاردىرمادى.
— نەگە؟
— «ءتىل» قايدا، اقساقال-اۋ!..
— يا، سول قۇرعىرى بار ەكەن عوي، ءجۇدا!..
— قىسقاسى، قارنى جارىلعان نەمىستى، مىلتىق داۋسىن شىعارماي باۋىزدادىق تا، ەكىنشىسىن ءتىرى الىپ شىعىپ، كومانديرلەرىمىزگە اكەپ تاپسىردىق.
— ءاي، جىگىت! — دەدى سىرباي، مانادان تيىشسىزدانىپ وتىرعان جانى جاي تاۋىپ، — ايەلدەر كىم ەكەن؟
— قولعا تۇسكەن پارتيزاندار ەكەن.
— الدا بيشارالار-اي.
— تاعى ءبىر كەڭەس، — دەدى ماساقباي.
— ايت، ايت!
— بىزگە ستانسيانىڭ بويىندا ازىق تيەلگەن ەشەلوندى كۇزەتۋگە تۋرا كەلدى. مەزگىل ءتۇن. جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇر. كۇندىزگى قاتتى اتىس ءقازىر تىم-تىرىس تىنعان. «بۇل نەسى؟!» — دەپ ويلاپ قويام، — جاۋ قايدا! بىزدىكى قايدا؟»
ەرسىلى-قارسىلى جۇرەم. سۋىقتان با، قورقىنىشتان با، دەنەم قالتىرايدى. اياق استىنان جاۋ كۇتەم...
— ەندى قالاي!..
— ءبىر كەزدە، ۇستىمنەن تاۋ قۇلاعان ەكەن دەسەم، الباستىداي بىردەمە ارقامنان ارتىلا كەتىپ، جەرگە الدى دا سوقتى!
— ياپىراي، نە پالە ەندى!..
— جان-دارمەندە كوتەرە تۇرەگەلدىم.
— يا، ارۋاق!..
— سىرەكە، مەن ەلدە كۇرەستىم دە عوي؟
— جاقسى كۇرەسەتىن ەدىڭ عوي.
— ارقالاپ سوعاتىنىم بولاتىن ەدى عوي؟
— بولاتىن...
— سول ىڭعايىما كەلىپ قاپ، جارماسا تۇرەگەلگەندى، يىعىمنان اسىرا كەپ سوقتىم.
— ادام با ەكەن؟
— اعاش دەيسىز بە ەندى؟ ادام! ءبىراق، كىشى-گىرىم اعاشتاي سورايعان بىردەمە! ۇزىندىعى مەندەي ەكى بار دەسەم بولار.
— نەمىس پە ەكەن؟
— ارينە. تاني كەتتىم. قارۋلى نەمە ەكەن. كوتەرىپ بارادى. نە ىستەۋ كەرەك؟
— باسە، دەسەيشى!
— «مولداۋ نەمە-ەكەن»، — دەگەن وي كەپ كەتتى ماعان، — «ەندى تۇرسا بوي بەرمەس بۇل!» تۇرعىزباۋعا امال نە؟
— سونى ايتام-اۋ!
— كەڭىردەگىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. جارتى كەز بار دەسەم وتىرىكشى بولماسپىن موينىن.
— العان شىعارسىن، القىمىنان.
— العىزبادى. قولى قاتتى ەكەن. ەكى قولىمدى بوساتپادى.
— ەندى قايتتىڭ؟
— جۇتقىنشاعى جۇمىرىقتاي ەكەن، سونىڭ تۇبىنەن قاپسىرا تىستەدىم كەپ.
— ياپىراي، مىناۋىڭ كەرەمەت ەكەن!
— ايرىلمادىم دا تۇنشىقتىردىم!
— وي اينالايىن، سەنەن! — دەپ سىرباي ماساقبايدى باس ساپ قۇشاقتادى دا ءسۇيدى.
سول كەزدە داۋلەت پەن ايبارشا كىرىپ كەلدى.
— بارەكەلدى! — دەدى داۋلەت.
سىرباي قۇشاعىن جازعاندا:
— شالدى نەمەن ريزا قىلىپ ەڭ؟ — دەپ سۇرادى داۋلەت ماساقبايدان.
— نەمىستى قالاي شايناپ ولتىرگەنىمدى...
— ول تاماشا ەرلىك، — دەدى داۋلەت اكەسىنە، — ول ءۇشىن ماساقبايدى مەن دە سۇيگەم.
— قاراعىم-اي، — دەدى سىرباي ماساقبايعا، — ءبىر سوزىڭنەن ءبىر ءسوزىن، قۇلاققا ارتىق جاعىپ بارادى عوي. تاعى دا؟ ەندىگى ەستىگىم كەلىپ وتىرعانى — داۋكە ەكەۋىڭنىڭ العاش قالاي جولىققانىڭ؟ سودان كەيىن، ءجۇدا، قالاي سەنىسكەنىڭ؟
ماساقباي داۋلەتكە قاراپ ەدى:
— ايت، — دەدى ول، — ءبىراق قىسقارتا ايت!
ماساقباي سويلەي باستادى.
— ءبىر ۋاقىتتا، — دەدى ول، — تاپسىرىلعان ءبىر قىزمەتتى اتقارام دەپ ءجۇرىپ، مەن ءوزىمىزدىڭ بولىمشەدەن اداسىپ قالدىم. ىمىرت جابىلىپ كەتتى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ، شەگىنىپ كەلە جاتقان كوزى ەدى، ول.
— ىلعي، ءجۇدا، ءبىر، سونداي جاعدايعا ءتۇس بولا بەرەدى ەكەنسىڭ! — دەدى سىرباي.
— سوعىس قوي، سىرەكە. ونىڭ قيىندىقسىز كۇنى بار ما؟
— راس بولار.
— سونىمەن، جالعىز كەلەمىن. قارلى جاڭبىر توپەپ تۇر. جەر باتپاق. كەلە جاتقانىم نەمىستىڭ ءىشى مە، ءوز تىلىمىز با، بىلمەيمىن. قىسقارتىپ ايتايىن، ءسويتىپ، ابدەن قالجىراپ كەلە جاتقانىمدا، كىشىرەك پوسەلكەگە كەزدەستىم. شەتكى ءۇيدىڭ بىرىنە كىرىپ ءجون سۇراسام، ءبىزدىڭ ارميا شەگىنىپ كەتىپتى. «ەندى قايتەم» دەپ ويلادىم. بۇل ۇيدە جاتا قالۋعا قورىقتىم. ءۇي يەسى جات دەپ جىك-جاپار بولىپ ەدى، راحمەت ايتىپ ءجۇرىپ كەتتىم... كوشەدەن كەلە جاتسام ءوزىمىزدىڭ ءبىر سولدات جولىقتى.
— بارەكەلدى!..
— تاعى بىرەۋى جولىقتى.
— ءجۇدا جاقسى بولدى عوي.
— ۇشەۋ بولدىق. ءبارىمىز دە قالجىراپپىز. اقىلداستىق تا، پوسەلكەنىڭ ءوزىمىز جاق شەتىندەگى ءبىر ۇيگە قونباق بولدىق.
— ءجۇدا، دۇرىس ىستەگەنسىڭدەر. قالجىراپ قايدا باراسىڭدار؟
— ءبىر ءۇي قوندىردى. ۋادە — ەكى كىسى كۇزەتتە تۇرىپ، ءبىرىمىز ۇيقتاۋ بولدى. مەن ەكىنشى بولىپ ۇيىقتادىم. مەن ۇيقىشىل ەدىم عوي، سىرەكە؟
— سولاي دا.
— سوعىس اشادى ەكەن، ۇيقىنى. ەلدە ءبىر كۇن ۇيقىم قانباسا، ەكىنشى كۇنى باسىم اۋىراتىن ەدى، قاشان قاندىرعانشا جازىلمايتىن ەدى. ۇيقىم قانۋعا، ەڭ از دەگەندە سەگىز ساعات كەرەك ەدى، مايداندا ونىڭ ءبارى ۇمىتىلدى. قالعىپ كەتتىڭ بولدى، تىڭايىپ سالا بەرەسىڭ.
— «ءتۇسى قاشىپ ءتۇن جورتقان» دەگەن وسى دا!
— كەزەگىمە وياتقاندا، ۇيقىم قانىپ، بويىم سەرگىپ قاپتى. كيىنىپ تىسقا شىقتىم دا، مەنەن بۇرىن ۇيىقتاعان سەرىگىمە قوسىلىپ كۇزەتكە تۇردىم. قونعانىمىز قاۋىپتى جەر. اينالا ورمان. جاۋ تاقالىپ كەلگەنشە سەزىلەر ەمەس. قار توپەپ تۇر.
— قانداي قيىن! — دەدى ايبارشا.
— قاقپا الدىندا تۇرمىز. كۇن جەلكەم. قاۋىپتى ادامعا جەلدى كۇن قانداي ۇرەي...
— راس، — دەدى سىرباي.
— ءبىر كەزدە سازدى شىلپىلداتا باسقان اتتىڭ اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى. بويىم شىمىر ەتە قالدى. سەرىگىمنىڭ دە سەسكەنگەنى سەزىلىپ تۇر. دەگەنمەن، بويىمدى جينادىم دا، قاسىمداعى جولداسىما: «شىدايمىز عوي؟» دەدىم. «ەندى قايتەمىز» دەدى ول. تىعىلىپ تۇرمىز. قۇلاعىمىز ات اياعىنىڭ شىلپىلىندا. دىبىس جاقىندادى. سالت ادام. ىڭىرسىپ ولەڭدەتىپ كەلەدى ەكەن، تىڭداساق قازاق داۋسى ەستىلەدى.
— نە دەيدى؟!.
— سول مەن ەدىم، — دەدى ءسوزدى قىسقارتقىسى كەلگەن داۋلەت.
— نە دەيسىڭ، بالام-اۋ؟
— راس. مەن دە اداسىپ كەلە جاتىر ەم، — دەدى داۋلەت.
— اياڭىڭ نە ەندەشە؟
— شاپقاندا نە بولادى. سوعىستا شاۋىپ قۇتىلا المايسىڭ. ايتا بەر، ماساقباي، ءبىراق قىسقا ايت.
— سونىمەن، قىسقاسى، سالتتىنىڭ ءوز كىسىمىز ەكەنىن بىلگەن سوڭ دىبىس بەرىپ توقتاتتىق، وسى داۋلەت ەكەن. تاني كەتتىم. بۇل دا شارشاپ كەلەدى ەكەن. قون دەدىم. قونايىن دەدى. ارعى جاعىن سويلەسكەن جوقپىز.
— نەگە؟
— مايداننىڭ شارشاعان ادامىنا ءسوزدىڭ كەرەگى جوق، سىرەكە. داۋلەتتى ۇيگە كىرگىزدىم دە جاتقىزدىم.
— مەن جاتا سالا قور ەتە ءتۇستىم، — دەدى داۋلەت، — ەندى قىسقارت، ماساقباي.
— قىسقارتسام... كۇزەتىپ تۇرمىن. باياعى بويىمنان ارىلعان كەگى قۇرعىر كەلە قاپ، اينالا تورىپ ءجۇر. «قيمىلدار جەرىن، وسى!» دەيدى كەك، «ال ءوشىڭدى، داۋلەتتەن» دەيدى. ءسويتىپ كەكتىڭ ءتىلىن الارىمدى دا، الماسىمدى دا بىلمەي تۇرعاندا، «جاۋ!» دەدى سەرىگىم. «كانە؟»، «انە!» دەگەن جاققا قاراسام، كوشەگە قاپتاپ كىرىپ كەلە جاتقان كوپ نەمىستىڭ داۋسى ەستىلەدى. كەك ماعان سوندا: «داۋلەتتى تاستا دا قاش!» دەپ سىبىرلاي قويدى.
— استاپىرالدا! — دەدى سىرباي ۇرەيلەنىپ.
— قاسىمداعىعا قاراسام قاشىپ بارادى. «توقتا!» دەپ سىبىرلاعانىم ول توقىما شارباقتان قارعىپ كەتتى.
— مەن دە سىرعي بەردىم. سوندا انتىم ەسىمە ءتۇستى، ارمياعا الىنعان ادام، «وتانعا ادال بولام» دەپ انت بەرەدى عوي، سول انت.
«وفيسەردى جاۋعا تاستاپ قالاي كەتەم؟» دەگەن وي ءتۇستى ماعان، انتىمدى ەسكە العاندا. «تاستاماعاندا امال نەشىك، نەمىستەر كوپ، مەن جالعىز!»
— ياپىراي!! — دەدى سىرباي، — قىسىلتاياڭىن-اي!
— تەز، تەز! — دەدى داۋلەت.
— كيلىگە قالدىڭ-اۋ، شىراعىم-اي! — دەدى سىرباي داۋلەتكە، — توقتاي تۇرشى. ءيا، سونىمەن؟
— ۇيگە كىرىپ وياتايىن دەسەم، نەمىستىڭ قورشاۋىندا قالاتىنبىز. ويىما كەلدى: «نەمىستەردى اتقىلايىن، مىلتىق داۋسىنان ۇيدەگىلەر ويانار، اياق استىنان اتىلعان مىلتىقتان جاۋ سەسكەنەر» دەپ.
— ونشا ءادىسقويلىق ەمەس، ونىسى، — دەدى داۋلەت.
— ءادىسقوي بولسا نە ىستەر ەدى؟ — دەدى سىرباي، داۋلەتتىڭ ءسوزدى بولگەنىن تاعى ۇناتپاي.
— ۇيگە كىرەر دە، ءبىزدى ويانىپ شىعار ەدى.
— نەمىستەر قاماپ السا قايتەيىن ەدىڭدەر؟
— اتىسار ەدىك، بەرىلمەس ەدىك. نە قۇتىلار، نە ەلەر ەدىك.
— ماساقبايىم، سەن سويلە! — دەدى سىرباي.
— اركىم اقىلى جەتكەنىن ىستەيدى عوي، — دەدى ماساقباي، — مەن ءوز ويىما كەلگەندى ىستەدىم. نەمىستەر راس ساسىپ قالدى بىلەم، اۆتومات داۋسىن ەستىگەن سوڭ بىتىراي قاشىپ، اتىس تاسالانىپ كىرىستى.
— سوندا ءبىز دە ويانىپ، — دەدى داۋلەت، — تىسقا جۇگىرىپ شىعا كەلدىك. «جاۋ قامادى» دەدى ماساقباي. «اتىم قايدا؟» دەپپىن.
— ساسقانىڭ با؟
— قيماعانىم. تالاي تار كۇندە سەرىك بولعان ات ەدى.
— بالالىعىڭ-اي! — دەدى سىرباي كەيىپ، — سونان؟..
— جاۋ قورشاپ الاتىن بولعان سوڭ، «مەن بوگەيىن، ءبىر جاعىن»، دەدىم ماساقبايعا، «سەن قاش، اناۋ ورمانعا» دەدىم.
— «سەن قاش!» دەيدى ماعان! — دەدى ماساقباي. — «جوق بولمايدى ول» دەدىم، «ءسىز وفيسەر، مەن سولدات، مەن ءسىزدى قورعاۋعا مىندەتتىمىن»، دەدىم.
— قاشۋعا تۋرا كەلدى، — دەدى داۋلەت. جاۋدىڭ توپەگەن وعى وڭ، قولىمدى عانا جارالاپ، ورمانعا امان كىردىم. سولداتتار جاۋدى جىلجىتپاي ۇستاپ تۇردى.
— ءۇش سولداتتىڭ بىرەۋى اتىستا ەلدى، — دەدى ماساقباي، — بىرەۋىنىڭ اياعى سىنىپ، ونى جاۋعا قالدىرماي، ارقالاپ الىپ قاشتىم.
— قۇتىلدىڭ عوي؟ — دەدى سىرباي.
— قۇتىلماسام وسىلاي جۇرەم بە؟ داۋلەتپەن دوستاسۋىمنىڭ باسى وسى.
— وسى وقيعانى تىستا داۋكەدەن ەستىگەندە، — دەدى ايبارشا، — ءسىزدى مەن، ماساقباي اعا، داۋلەتتىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ دە ومىرلىك دوسىما ەسەپتەپ، اتەكەمنەن ىڭعايسىز بولسا دا، تۋىسقاندىق شىن جۇرەكتەن سۇيگەلى ويلاپ ەم، كەڭەسىڭىز بىتپەگەن سوڭ بوگەت بولمايىن دەدىم. ەندى سول تىلەگىمدى ورىنداۋعا رۇقسات ەتىڭىز!
— مەن دايار! — دەدى ماساقباي.
* * *
ماساقبايدىڭ كەڭەسىن تىڭداي وتىرا، سوعىس جاعدايىنا داۋلەت ەكەۋىنىڭ نە دەگەن ەتى ولگەن ادام ەكەندىكتەرىنە سىرباي قايران قالدى. ويتكەنى، جولاۋشىلار وسى پوسەلكەگە كەپ داۋلەتتىڭ ۇيىنە تۇسكەلى، مانا، جولدا كەزدەستىرگەن تارسىل-كۇرسىل ۇدەمەسە باسەڭدەگەن جوق. قايدا، كىمدەر اتىسىپ جاتقانى سىربايعا ءمالىمسىز بولعانمەن، كەيدە ارىستانداي ارسىلداپ، كەيدە قاسقىرداي ۇلىپ، كەيدە يتتەي شاۋىلدەپ، كەيدە كۇندەي كۇركىرەپ، كەيدە بۇرشاقتاي تىرسىلداپ دامىلسىز ءجۇرىپ جاتقان اتىس!.
مايدان ماڭىندا بىرەر كۇن بولعاندا، سىرباي اسپاندا بيىكتەپ ۇشقان سامولەتتەردىڭ ىشىنەن نەمىس سامولەتتەرىنىڭ كوكساۋ قويدىڭ جوتەلىنە ۇقساس كەۋكىلدەگەن ءۇنىن ايىرىپ ۇيرەنگەن. سول ءۇن سىربايدىڭ قۇلاعىنا داۋلەتتىڭ پاتەرىندە دە شالىنا قالسا:
— ءجۇدا، مىنا كاپىر كەپ قالدى عوي! — دەپ ەلەگزي قويادى دا، داۋلەت:
— ول نە، اكە؟ — دەگەندە، سىرباي سەزگەنىن ايتسا:
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ سۇراپ، سىرباي بىلگەنىن ايتقاندا، ءسوزىن قىزىق كورگەن داۋلەت قارقىلداپ كۇلىپ الىپ:
— ونىڭ ءقاۋپى ءبىزدىڭ سىرداريا بويىنىڭ ماسا-سوناسىنان ارتىق ەمەس، اكە، — دەيدى...
— ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، بالام، — دەيدى سىرباي، — ءجۇدا كىشىرەيتە سويلەيسىڭ-اۋ، جاۋدىڭ كۇشىن. دۇرىس تا عوي ول. جاۋدى وزىنەن مىقتى ساناسا ادام جەڭە الا ما ونى؟ جانە بەت-الىستارىڭ جامان دا كورىنبەيدى عوي، ءجۇدا. موسكۆا تۇبىندە ءبىر جەڭگەنسىڭدەر ىڭقىلداتىپ. ەندى وسى ارادا ىڭقىلداتا تاعى ءبىر سوقساڭدار، ءجۇدا نەشە جەردەن يتجاندى بولسا دا دىڭكەسىنە تيەر.
— دىڭكەسىنە عانا تيمەس، — دەيدى داۋلەت، — سىلەسى قاتۋدىڭ الدى بولار ول.
— لايىم دا ءسويتسىن. ءبىراق، جاۋدىڭ كۇشىن دە ءجۇدا تۇقىرتا سويلەمە. تىم وسال بولسا، وسىنشا سۇعىنىپ كەلمەيدى عوي، ول!.. «قۇزعىن» دەپ مەنسىنبەگەنىڭمەن، ونىڭ سامولەت دە تالاي قىمبات دۇنيەمىزدى تالقانداپتى-اۋ، قان جاۋعىر!..
— ول راس، اكە، — دەيدى داۋلەت، — سوعىستا جەڭۋ، يا جەڭىلۋدىڭ، قۇرال كۇشىنىڭ قاندايى بايلانىستى ەكەنى راس، سويتە تۇرا، سوعىستا دا ەڭ زور قۇرال ادام ەكەنىن، ونىڭ جەڭۋ، يا جەڭىلۋى سانا-سەزىمىنىڭ دارەجەسىنە بايلانىستى ەكەنىن وسى سوعىستا دالەلدەدى. وعان مىسال، — دەپ داۋلەت اكەسىنە، مايدانداعى سوۆەت ادامدارىنىڭ قانداي زور قۇرال بولسا دا جەڭىلمەيتىن جوعارى ار-نامىسىنان تولىپ جاتقان دالەلدەردى ايتىپ بەردى.
ستالينگراد ماڭايىنداعى، اسىرەسە ستالينگراد قالاسىنىڭ ءوز ىشىندەگى سوۆەت ادامدارىنىڭ كوزىمەن كورمەگەن ادام نانباستاي نەلەر عاجاپ قايسارلىقتارىن داۋلەت سيپاتتاعاندا، سىربايدىڭ تۇلابويى شىمىرلاپ كەتتى.
سوعىس كەڭەستەرىن تىڭداي وتىرا، سىرباي سىرتتاعى تارسىل-كۇرسىل مەن تاۋلار تالقاندالىپ جاتقانداي قيمىلدارعا ەلەگزي دوعارعان جوق.
ماساقباي مايداندا داۋلەتپەن العاش كەزدەسكەن كەڭەسىن اياقتاعان كەزدە، سىرتتاعى دۇنيەنى سىلكىندىرگەن قيمىل، سىربايعا بۇرىنعىسىنان دا قالىڭداپ بارا جاتقان سياقتاندى.
— بالام-اۋ، — دەدى ول، سىرتتان ايبارشا ەكەۋى كىرگەن داۋلەتكە، ايبارشا ماساقبايمەن دوستاسۋ بەلگىسىنە قول الىسىپ جاتقاندا، — سوعىسىن، ءجۇدا باستالىپ قالعان جوق پا ءوزى؟!.
— جوق، اكە. سوعىستىڭ ءۇنى بۇدان گورى قاتتىراق شىعادى.
— اللا، وندا نە جانى شىدايدى كىسىنىڭ؟
— ۇيرەنبەگەنگە قورقىنىش، ول. ۇيرەنگەن كىسىگە، اسپاننان سامولەتتەر، جەردەن زەڭبىرەكتەر وقتى قارداي بوراتىپ جاتقاندا، سولاردىڭ جەر-كوكتى تالقانداعانداي داۋسى، ماسانىڭ ىزىڭىنان ارتىق اسەر بەرمەيدى.
— استاپىرالدا، ادام دەگەنىن، كەرەمەت ەكەن عوي، بۇل!..داۋلەتتى كورگەندە تالاي رەت وقتانىپ سۇراي الماعان ءبىر ءسوزىن سىرباي وسى ارادا ايتىپ قالدى.
— سوعىس دەگەننىڭ، قىزمەتى مىلتىق اتۋ ەكەنىن، جانە، ءجۇدا وزگەنى ەمەس، ادامدى اتۋ ەكەنىن ەستىپ تە، كورىپ تە وتىرمىز عوي، — دەدى ول بالاسىنا، — سەن دە اتىپ ءجۇرسىڭ عوي، سول مىلتىقتى. وعىن، قايدا بارىپ، نەگە، كىمگە تيگەنىن بىلمەيسىڭ عوي، بالام ءجۇدا. تالاي وقتانىپ سۇراي الماعان ءبىر ءسوزىمدى ىڭعايسىز بولسا دا سۇرايىنشى: بەتپە-بەت كىسى اتىپ كوردىڭ بە؟
داۋلەت قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
— ءجۇدا نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى سىرباي كوڭىلىنە العانداي.
—-كۇلمەگەندە شە؟.. — دەپ داۋلەت اكەسىنىڭ اڭقاۋلىق مىنەزىڭ سوعىس شىندىعىنان حابارسىزدىعىن ايتا كەپ، وعان جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى كەزدەسىپ قالعاندا، تانكپەن ولاردى قالاي تاپاپ، قالاي ەزگەنىن ايتىپ بەرىپ ەدى، «اللالاپ» زارەسى ۇشقان سىربايدىڭ ءوڭى قۋقىلدانىپ كەتتى. سونىسىن كورە تۇرا، شالدىڭ قۇلاعىن سوعىس ىستەرىنە شىنىقتىرۋ ماقساتىمەن، داۋلەت ءتىلى جەتكەنشە اسەرلەپ ايتۋعا تىرىستى. ءسوز اياعىندا ول:
— بۇتاعا تىعىلماق بولعان سول جاۋلاردى ءبىزدىڭ تانكتەر تۇگەل جانشىپ بوپ، سودان كەيىن ماشينانى تازالايىق دەسەك، دوڭعالاق اراسىنا.. — دەپ، جانشىلعان ادامداردىڭ قان-جىندارى قالاي ورالعانىن ايتپاق بوپ ەدى، تىڭداۋعا شىداي الماعان سىرباي:
— ايتپا، ايتپا! — دەدى، ەكى قۇلاعىن الاقانىمەن باسا قويىپ ايتتىرمادى.
— ويتپەۋگە بولا ما، — دەپ داۋلەت اكەسىنە جاۋدىڭ قولىنا تۇسكەن سوۆەت ادامدارىنا جانە، اسكەردى قويا تۇرىپ، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا سياقتى سوۆەتتىڭ بەيكۇنا ادامدارىنا ىستەگەن نەشە ءتۇرلى حايۋاندىقتارىن ايتىپ ەدى، ولاردى ۇرەيلەنسە دە سابىرمەن تىڭداعان سىرباي:
— وندا، ەل دە بار! — دەپ وشىكتى جاۋعا، — ءجۇدا نە ىستەسەڭدەر دە راۋا ەكەن وندا، ولارعا.
كەڭەستى سوزىپ العان سىرباي، بالاسىنىڭ ەسىنەپ، ماۋجىراي باستاعانىن كوردى دە:
— ال، ماساقباي، مەنى ەندى ورنالاستىر ءبىر جەرگە، ءبارىمىز دە دامىلدايىق ەندى، — دەدى.
— بولادى، — دەدى ماساقباي، — ءبىراق، اۋەلى تىسقا شىعىپ كەلەتىن بولارسىز؟
— و دا ءجون.
— دالا سالقىن، — دەدى ماساقباي، ورنىنان كوتەرىلە بەرگەن سىربايعا، — جىلى كيىمىڭىزدى كيە شىعىڭىز!
تىسقا تونىن، قۇلاقشىنىن، ساپتامالى ەتىگىن كيىپ شىققان سىربايدىڭ سوڭىنان كەتكەن ماساقباي كەشىكپەي ورالدى دا، الدەنەنى ەسىنەي كەڭەسىپ وتىرعان داۋلەت پەن ايبارشاعا:
— قارت ەكەۋمىز باسقا ۇيگە دامىلدايتىن بولدىق، — دەدى.
— ونىڭ نە؟ — دەپ داۋلەت ىڭعايسىزدانعان بەلگى كورسەتەيىن دەپ ەدى:
— اپتىقپا، جولداس تانك پولكىنىڭ كومانديرى! — دەدى ماساقباي چەست بەرىپ، قاقشيعان قالپىن وزگەرتپەي.
— بار ەندى — دەدى داۋلەت. ماساقباي شىعىپ كەتتى.
داۋلەتتى وسى جولى كورگەلى ايبارشاعا، داۋلەت سۇيەتىندىك سوزدەرىن العاش ايتقان كەزىندەگى تاكاپپارلىعى تاعى دا پايدا بولا قالدى. وعان سەبەپكەر — داۋلەت. ايبارشانىڭ بۇل جولى بايقاۋىنشا، سوعىستىڭ سۇراپىل تالقىسىنا كوپ ءتۇسىپ مىنەزى وزگەرگەن بە، كورمەگەلى ءبىراز بولۋدان جاتىرقاعان با، بولماسا كوڭىلىنە تۇسكەن جارىقشاق بار ما، ايتەۋىر، بۇرىنعىداي، قاتتى بۇدان ءبىر جىل بۇرىن موسكۆادا كورگەنىندەي سۇيگەن بولىپ ءولۋ-وشۋى جوق، «ايىم»، «جانىم» دەگەندى ءالى دە كوپ ايتقانمەن، ونىڭ ءبارى قىزۋى قايتقان شوق سياقتى السىزدەۋ جاتىر.
كەۋدەسىن كىسىدەن تەمەن ۇستاعىسى كەلمەيتىن ايبارشا وسىنىن، ءبارىن بولجالداپ الدى دا، «سەن ويتسەڭ، مەن بۇيتەيىن» دەگەندەي، العاش كورگەندەي وزەۋرەي قويماي، دەنەسىن جيناقتاۋ ۇستادى. سول قىلىعىن ماساقباي شىعىپ كەتكەن سوندا ىستەمەك بوپ:
— جولداس مايور، بىزگە قاي جەرگە تىنىس الۋعا بۇيىراسىز؟ — دەگەن ءسوزدى كۇلكىسىز، سالماقتى-اق كەسكىنمەن ايتىپ ەدى.
— تى ايىم، بروس تاكۋيۋ شتۋكۋ! — دەپ قالجىڭعا كەتكەن داۋلەت، قانشا سالماقتانام دەگەنمەن، ايبارشانى ەرىكسىز كۇلدىردى. ونىڭ اياعى... ساعىنىپ كورىسكەن جارىنىڭ ىستىق قۇشاعىندا جاتىپ تۇندە ۇزاق ۋاقىت دالەلدەۋگە تىرىسقان ءسوزىن، داۋلەتپەن قوشتاساردا ايبارشا تاعى دا قايتالادى.
داۋلەتپەن ول ەرتەڭىنە ءتۇن ورتاسىندا قوشتاستى.
ەكىنشى ەشەلوندا تۇرعان داۋلەتتىڭ تانكتىك پولكى، سول كۇنى تۇندە، الدىڭعى قاتارعا شىعۋعا ءتيىستى ەدى. سونى ايتىپ، ەتكەن كۇنى داۋلەت قوناقتارىنا قايتۋدى ەسكەرتكەندەي بولعاندا:
— اۋىر جولعا اتتاناتىنىڭدى بىلدىك، قولدان اتتاندىرىپ قايتايىق، باتا بەرىپ، — دەگەن ەدى سىرباي.
اكەسىنىڭ ول تىلەگىن ورىنداعان داۋلەت، كۇن ۇزىن ءوزىنىن، سوعىستىق ىستەرىنەن قولى بوسامادى دا، كەشكە تامان عانا قوناقتارىمەن كەڭەسۋگە ۋاقىت تاپتى.
كەشە ۇيقىسى قانعان قوناقتار، بۇگىنگى ءتۇنى داۋلەتپەن قوشتاسقانشا كىرپىك قاققان جوق.
ءتۇن ورتاسى اۋا جۇرۋگە ىڭعايلانىپ، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ تىسقا شىققان داۋلەت، ەڭ الدىمەن اناتوليي كوندراتيەۆيچپەن قولداسىپ گۇلنار مەن بايجانعا حات بەردى. سودان كەيىن سىربايعا قوشتاسقاندا، «جىلاۋدىڭ اتى — پالە شاقىرۋ» دەپ تۇسىنەتىن سىرباي:
— امان كوردىم، قۇلىنشاعىم، — دەدى سالماقتى، سابىرلى داۋىسپەن، داۋلەتتى قۇشاقتاپ تۇرىپ، — كوز جاسى ءجۇدا ۇناتپايتىن ءبىر پالەم ەكەنىن بىلەسىڭ؛ ءجۇدا، كوكىرەگىم دە، كوزىم دە جىلاپ تۇرعان جوق. قۇداي وسى قۋانىشىمنان لايىم دا ايىرماسىن. امان كورىسەيىك.
نىق داۋسىن بۇزباستان سىرباي داۋلەتتى ەكى جاق موينىنان يىسكەدى دە بوساتتى.
سول ارادا سازارعان قالپىمەن، ءدال اۆتوموبيل فارىنىڭ الدىندا ايبارشا دا تۇر ەدى. ونى كورگەن سىرباي، جاستار قىمسىنباي قوشتاسسىن دەگەندەي:
— كانە، ءاناتول، ماشيناعا مىنبەيمىز بە؟ — دەپ جونەلە بەردى.
— كانە، ايىم، — دەپ تايانا بەرگەن داۋلەتتى:
— توقتا! — دەپ توقتاتىپ قويدى دا، — ءسوزىم ءسوز، — دەدى ول. — اۋىلعا قايتا ۆوەنكوماتقا ارىز بەرەم دە، تىلەنىپ ارميا قاتارىنا كەتەم.
كەشە تۇندە وسى ماسەلە تۋرالى ۇزاق سويلەسىپ، ايبارشاعا «ورنىڭنان قوزعالما!» دەگەن ءتىلىن الدىرا الماعان داۋلەت، كەشەگى كەڭەستىڭ اقىرىنداعى تاعى دا اشۋلاندىرىپ الارمىن دەگەن ويمەن:
— ول ەرىك وزىڭدە عوي، جولداس سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتشاسى، — دەدى كۇلىپ، — ارميا قاتارىنا كەلۋىڭە قارسىلىعىم جوق، ءبىراق، ءبىز ەكەۋمىز وسىلاي كەزدەسەمىز بە، جوق پا، ول ءالى بەلگىسىز. سوندىقتان...
ارجاعىن ايتپاي-اق تۇسىنگەن ايبارشا: «ايتپا ولاي دەپ!» دەدى دە، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى... ويتكەنى ونىڭ كوزىنە قۋانىش تا، قورقىنىش تا بار بەينەسىمەن سول ارادا ەلەستەي قالعان ەدى...
ون ءتورتىنشى تاراۋ
باياندامانىڭ باسى
مايداننان اۋىلعا كەلە، ايبارشا اۋىردى.
توسەك تارتىپ جاتىپ العان ونىڭ سىرقات جايىن ءتاربيا عانا سەزگەنمەن، تۇمسا ايەلدىڭ جۇكتى بولۋىن وزگەگە ايتۋعا بولمايدى دەپ ۇعاتىن ەسكى ويداعى ول: «كەلىن-بالاڭنىڭ سىرقاتى نەمەنە ءوزى؟» دەپ سۇراعاندارعا، «سوعىس قۇرعىردىڭ نەسى جاقسى دەيسىڭ، تارس-تۇرس اتىستىڭ اراسىنا بارعان سوڭ جۇرەگى قوزعالسا كەرەك، قۇسا بەرەتىنى دە سودان عوي دەپ ويلايمىن» دەپ جاۋاپ بەردى.
اركىمدەر ايبارشانىڭ سىرقاتى تۋرالى ءارتۇرلى جورامالدار جاساپ، وزدەرىنشە ەم ايتتى.
— ەگەر قورىققانى راس بولسا، — دەستى باقسى-بالگەرگە سەنەتىن ەسكىلىكتى بىرەۋلەر، — مۇنىڭ توبەسىنە قورىقتىق قۇيۋدان باسقا ەم جوق.
ايبارشانىڭ اۋرۋىن العاشقى كۇندەرى شىنىندا سوعىستان قورقۋدىڭ سالدارى دەپ تۇسىنگەن ءتاربيا، قورىقتىقتى ايبارشاعا بىلدىرمەي قۇيدىرماق بوپ، بالگەرىن دايارلاپ قويىپ سىربايعا ايتقاندا، كەلىنىن «جۇكتى بولدىعا» ەسەپتەگەن سىرباي، شوشىنىپ ماسقارا بولار دەگەن قاۋىپپەن:
— ءجۇدا، جوقتى سويلەمە! — دەپ جەكىپ تاستادى.
ءتاربيا وعان دا قاراماي، ەمىن سىربايدان جاسىرىپ جاساتپاق بوپ، ايبارشانى كوندىرۋگە ويلاپ ەدى، ءدال سول كەزدە سىرقاتتانۋ سەبەبىن بىلە قويماعان ايبارشا:
— قورقۋىم راس، اپا، — دەدى جىلاپ وتىرىپ، — ءبىراق مىلتىق داۋسىنان ەمەس، داۋكەشتىڭ بولاشاعىن ويلاۋدان. «سوعىس» دەگەننىڭ نە ەكەنىن شىن مانىسىندە وسى جولى عانا كورىپ كەلدىم، اپا. ءوز كوزىڭىزبەن كورمەگەن سوڭ، مەن سىزگە اۋىزبەن سيپاتتاپ بەرە المايتىن اپات ول.
— كورمەگەن سوڭ ءبىلۋ قيىن ەكەنىن ۇعام، قۇلىنشاعىم، — دەدى ءتاربيا دا جىلاپ، — تەك، ايتەۋىر، وزدەرىڭ «ءۇستىن تەمىرمەن قورشاعان اربانىڭ ىشىندە جۇرەدى» دەگەن سوڭ، وقتان قورعانىشى بار عوي دەپ دامەلەنەم دە. ايتپەسە، ارانىن اشقان اجالدىڭ قورشاۋىندا جۇرگەنىن تۇسىنبەيدى دەيسىڭ.
— «تەمىر اربا» دەگەنىن، تانك قوي، اپا، — دەدى ايبارشا، — اجالىنا كەزدەسسە، ونىڭ دا توتەپ بولا المايتىنىن كوردىم. تانكتىڭ قابىرعاسى شىم بولاتتان قۇيىلادى ەكەن جانە قالىڭدىعى تابان قارىس بولادى ەكەن. سونشالىق قالىڭ بولاتتى ويىپ ەتىپ كەتەتىن دە وق شىققان. نەمىستىڭ «جولبارىس» دەپ اتايتىن تانكى بار ەكەن، ۇلكەندىگى، كىشىگىرىم اعاش ۇيدەي. قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى الگى مەن ايتقانداي. سول «جولبارىستىڭ» ءبىزدىڭ وقتار تاس-تالقانىن شىعارىپ، قابىرعاسىن الدەنەشە جەردەن ويىپ ءتۇسىپتى، تۇلا بويى تەسكەن وقتان شۇرق-شۇرق!..
— ونداي وقتار جاۋدا دا بولا ما؟ — دەپ سۇرادى ءتاربيا.
— ارينە، بولادى، — دەدى ايبارشا.
— ەندەشە، ءبىر قۇدايعا سىيىنعاننان باسقا امال جوق ەكەن عوي. «ساقتانساڭ ساقتارمىن» دەپتى عوي، قۇداي. «ساقتانا گور» دەپ ايتتىڭ با، وزىنە؟
— ايتقانعا سوعىس جاعدايى كوتەرە مە، اپا. جانە ايتقانىڭدى تىڭداي دا قوياتىن ەمەس،بالاڭ. سوعىسقا ارالاسقان كەزدەگى قيمىلدارىن تىڭداپ وتىرساڭ، قايداعى قيىن جەرلەرگە ءوزى كيمەلەپ بارىپ كىرىپ كەتەدى ەكەن...
وتكەن ءبىر ارپالىستا، نەمىستەر بەكىنىپ العان ءبىر بيىك تاس ءۇيدى تانكىمەن كيىپ كەتىپ، ەرسىلى-قارسىلى سۇزگىلەۋمەن تاس ءۇيدىڭ قابىرعالارىنىڭ تالقانىن شىعارىپ قۇلاتقانىن، جاۋلاردى ءسويتىپ اپاتقا ۇشىراتقانىن داۋلەت ايبارشاعا اڭگىمە قىپ ايتىپ بەرگەن ەدى. سول اڭگىمەنى ايبارشا ءتاربياعا ايتىپ بەرىپ:
— مىنە، بالاڭنىڭ ىستەيتىنى ۇنەمى وسىنداي. ولەم دەپ قورىقپاي، ۇنەمى وسىلاي باتىل قيمىلدايدى، — دەدى. ولاي قيمىلداماۋعا بولمايدى دا، — دەدى ايبارشا، — ەكى كىسى كۇرەسكەندە دە قاي بۇرىن قيمىلداعانى الىپ كەتەدى. ارينە، ءتاسىلىن ءبىلىپ قيمىلداعان ادام. سوعىس تا سونداي ەكەن. قاي جاق ءتاسىلىن تاۋىپ قيمىلداسا، سول جاق بۇرىن اكەتەدى ەكەن. ارينە، كۇشى جەتىپ تۇرسا. ەگەر كۇشى جەتپەسە، بۇرىن قيمىلداعانمەن، ءتاسىلىن تاپقانمەن نە ىستەي الادى؟
— راس.
ايبارشا ءتاربياعا تۇسىنىكتى تىلمەن ءبىزدىڭ ارميانىڭ سوعىستىڭ العاشقى كەزىندە شەگىنۋ ادىستەرىن، كەيىنگى كەزگە شابۋىلعا كىرۋ ادىستەرىن، ستالينگراد مايدانىنىڭ حال-جايىن ايتا كەپ:
— ءبىزدىڭ ارميانىڭ كوڭىلى ەتە كوتەرىڭكى، اپا، — دەدى، — ويتۋلەرى — جاۋدىڭ جەڭىلە باستاۋىنا دا بايلانىستى عوي دەيمىن. اجالدان قورقىپ جۇرگەن ادامدى كورگەن جوقپىن، وندا. تارتىنا سوعىسىپ جۇرگەن ادامدى دا تابا المايسىڭ. تانككە ءمىنسىن، سامولەتكە ءمىنسىن، بولماسا، قارۋدىڭ باسقا تۇرىمەن اتتانسىن، تەك، جاۋعا قارسى جۇمساسا-اق بولعانى، تۇتەپ تۇرعان وقتان تايسالماي، ىشىنە كىرەدى دە كەتەدى ەكەن.
— وندا، «ءبىر تاۋەكەلدىڭ» ءىسى ەكەن عوي، ايىم، — دەدى ءتاربيا، ىشتەي ۇرەيلەنە وتىرا، سىرتتاي ايبارشاعا قايرات بەرمەك بوپ، — «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا — اجالدى ولەدى» دەپتى عوي، اتالارىڭ. تاۋەكەلگە تاپسىرۋ كەرەك ەكەن عوي.
— راس، اپا. ەت-جۇرەگى بار بولعانىن سەسكەنە بەرەدى، ايتپەسە، سوعىسقا بارعان سوڭ،، اجالدى قۋىپ قۇتىلماسا، قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن جاقسى بىلەم. سوعىس، ارينە — اپات. سول اپاتتىڭ قالىڭ ىشىنە، داۋكەشتى قولىمنان اتتاندىرعاندا قوبالجىعان جۇرەگىم، سوعىس جاعدايىن كوز الدىما كەلتىرگەن سايىن، داۋكەشتى ەسىمە تۇسىرگەن سايىن قوبالجي تۇسەدى. مەنىڭ وسى قوبالجۋدان باسقا تۇك تە اۋرۋىم جوق. بۇل اۋرۋىم، داۋكەشتەن «امانمىن» دەگەن حات، نە تەلەگرامما العانشا جازىلمايدى، باسقا ەم قونبايدى، سوندىقتان ەمدەتەم دەپ اۋرە بولماڭىز.
داۋلەتتەن حات-حابار كەلە قويمادى. ايبارشانىڭ اۋرۋى ۇدەي ءتۇستى. ونىڭ سوزدەرىنە العاش سەنگەنمەن، ءبىرتالاي جاساپ، كوزقاراقتى بوپ العان ءتاربيا، داۋلەتتى ويلاۋدان باسقا دا ىلعالى بارىن، ونىڭ سەبەبى نە ەكەنىن سەزدى دە، قورىقتىق قۇيۋدى ەندى قاۋىپتى دەپ ويلاپ اۋزىنا المايتىن بولدى.
ايبارشانىڭ سىرقاتىنا جانى اشىعان، ونىڭ سەبەبىن داۋلەتكە بايلانىستىرىپ، «قايتسىن بايعۇس» دەپ اياعان كوپشىلىك، سىربايدىڭ مايداننان قايتقاننان كەيىنگى ءوزىن ۇستاۋىنا قايران قالىستى. مايدانعا بارعانشا، سالبىراڭقى جۇرەتىن سىرباي، مايداننان كەلە كوڭىلدەنىپ كەتتى. داۋلەتتىڭ جايىن سۇراعاندارعا ول:
— سوعىستا ءجۇدا مەنىڭ عانا بالام جۇرگەن جوق، ءدۇيىم جۇرتتىڭ بالاسى تۇگەلىمەن دوندا. تالاي اياگوز ماڭعازداردى كەردىم، وققا قيار سابازدار ەمەس، ءبىراق، جەرىمىزگە جاۋ كەلگەن سوق، ءجۇدا، قيماعاندا، قايتپەك. «قىرىق جىلدار بولسا دا — اجالدى ەلەدى» دەگەندەي، سوعىستا جۇرگەن كىسى ولە بەرمەيدى ەكەن، ءجۇدا. بوران مەن جاڭبىرداي تۇتەگەن وقتىڭ اراسىنان امان شىققان تالايلاردى كوردىم. قۇداي قاقسا، وق دەگەنىن، دە تۇك ەمەس ەكەن؛ سوندىقتان، ءجۇدا اجالى جەتىپ تۇرسا امال قانشا، ايتپەسە كوڭىلىمە ەندى تۇك تە قاۋىپ المايمىن، — دەيتىن بولدى.
«جامان ايتپاي — جاقسى جوق»! — دەپ بەكىنە سويلەيتىن بولدى سىرباي، — قۇداي ماعان ءجۇدا جامانات حابار ەستىرتپەي-اق قويسىن. ەستىرتە قالعان كۇندە امالىم نەشىك. جالعىز مەنىڭ بالام با، دۇشپاننىڭ وعى جالاعان؟.. جاۋ وعىنان قازا تاپقان تالاي ساڭلاقتاردى كەردىم، ەندەشە جاقسىلىق بولسا قۋانىپ، جامانشىلىق بولا قالعان كۇندە، بەلدى بەكەم بۋىنامىز دا.
— بايگەگە باسىن تىككەن بالا، — دەپ بەكىنە ءتۇستى سىرباي. — ءوز قامى ءۇشىن ەمەس، ەل قامى ءۇشىن. ەر جىگىت ءجۇدا ءوزى ءۇشىن ەمەس، ەلى ءۇشىن تۋادى. «جاقسى جىگىت كىم؟» دەگەنگە، اتالارىمىز: «ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، مەن بارايىن دەيتىن جىگىت، ەل شەتىنە داۋ كەلسە، مەن سويلەيىن دەيتىن جىگىت» دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن. ءجۇدا دۇرىس ءسوز. مىناداي سوعىستا، جاۋعا قارسى بارماي ۇيىندە وتىرۋ، جىگىتپىن دەگەن جىگىتتىڭ باسىنا ءجۇدا ۇيات بولار ەدى.
وسى ويىنا تابانىن نىق باسقان سىرباي، مايداننان قايتا جۇمىسقا ءوزى قۇلشىنۋمەن قاناعاتتانباي، كوپشىلىكتى دە بەلسەندىرە تۇسۋگە تىرىستى. «وسىلاي دا وسىلاي ەكەن» دەپ مايداندا كورگەن-بىلگەنىن اقىلى مەن ءتىلى جەتكەنشە سيپاتتاپ بەرگەن ول، «ەگەر جاۋ تەز جەڭىلسىن دەسەڭ بىلاي ىستەۋ كەرەك» دەپ جولىققان كىسىسىن، مىندەتتى ءىسىن وندىرە اتقارۋعا ۇگىتتەدى.
ايبارشانىڭ سىرقاتتانۋ سەبەبىن ءتاربيادان كەيىنىرەك ەستىگەننەن كەيىن، سىرباي ءتىپتى جوندانىپ كەتتى. داۋلەتتىڭ مايداننان ءتىرى قايتۋ-قايتپاۋىن ىشتەي «ءبىر تاۋەكەلدىڭ ءىسى عوي، ول» دەپ جوريتىن ول، «ەگەر جامانات بولعان كۇنگە ءناسىلسىز قالام-اۋ» دەپ ويلايتىن ەدى؛ باسىنا سول وي كەلگەندە، جۇرەگى پارشا قالاتىن ەدى. ايبارشانىڭ جۇكتى بولعانىن ەستىگەننەن كەيىن، مەدەۋ تاپقانداي بوپ، بىردە جانىپ، بىردە ءسونىپ جۇرگەن ونىڭ ءۇمىتى ەندى ءبىرجولا تۇتانعان سياقتاندى.
ونىڭ اۋلىندا ءوزى سياقتى جالعىز بالاسى بار بىرەۋ بولاتىن. سو كىسىنىڭ بالاسى مايدانعا كەتكەندە، جاس كەلىنى جۇكتى بوپ قالعان. جىگىت كەشىكپەي مايداندا ءولىپ، سونىڭ حابارىن ەسىتىپ اكە-شەشەسى قان جىلاپ وتىرعاندا، كەلىندەرى بوسانىپ ۇل بالا تۋعان. سودان كەيىن، قايعىلى اتا-انانىڭ باتقان كۇنى قايتا شىققانداي بوپ، جىلاۋدان تىيىلعان دا، تىلەكتەرى جاس نارەستەگە اۋعان. سولاردى كەرگەن سىرباي، داۋلەتتىڭ امان كەلۋىن تىلەۋمەن قاتار، «جالعىز اياق اس توگىلسە، ارتى تاقىر قالادى-اۋ!» دەپ ىشتەي جىلايتىن، داۋلەتتەن دە پەرزەنت بولۋىن ارمان ەتەتىن. ايبارشانىڭ جۇكتى بولعانىن ەستىگەننەن كەيىن، ونىڭ الىستا بۇلدىرايتىن سول ارمانى جاقىنعا كەپ جارقىراعان سياقتاندى. «ءناسىل» دەگەن ءسوزدى «ۇل» دەپ ۇعاتىن ول، قۋانىشتى تىلەكپەن ۇل نەمەرە ءسۇيۋدى كۇتتى.
سىرباي سول تىلەكتە جۇرگەندە، داۋلەتتەن حات كەپ قالدى. حاتتا داۋلەت ستالينگراد مايدانىنىڭ جەڭىسپەن قالاي اياقتالعانىن تولىق جازعان ەكەن. ءبىراق حاتتى وقۋشىلارعا بۇل جاڭالىق ەمەس ەدى، ويتكەنى، ولار ستالينگرادقا جاسالعان شابۋىلدىڭ قاشان، قالاي باستالىپ، قانشاعا سوزىلىپ، قانداي جەڭىسپەن اياقتالعانىن گازەتتەردەن كۇن سايىن وقىپ وتىرعان جانە شابۋىل جەڭىسپەن اياقتالعاننان كەيىن وبلىستان جانە اۋداننان ۇگىتشىلەر كەپ باياندامالار جاساعان.
سول مالىمەتتەردەن داۋلەت جازعان حاتتىڭ ءبىر عانا ايىرماسى، ول — ءوزىنىڭ تانكتىك پولكىنىڭ جەڭىس ىسىنە نە جاردەمى تيگەنىن تولىق سۋرەتتەگەن ەكەن. سوندىقتان كوپشىلىك حاتتى قولدان قولعا تيگىزبەي تالاسىپ وقىدى. وبلىستىق گازەتتىڭ كولحوزداردى ارالاپ جۇرگەن ءتىلشىسى بۇل حاتتى «لەنين جولى» باسقارماسىنا جىبەرىپ ەدى، حات گازەتتىڭ ءبىر پودۆالىن تۇگەل الىپ، سول كۇيىندە باسىلىپ شىقتى. باسىلعان حاتتى وقىعان جۇرت، «حاتى كوركەم وچەرككە بەرگىسىز ەكەن» دەگەن باعالارىن ايتتى.
تىرشىلىكتە ءوزىن وتە سىپايى ۇستايتىن داۋلەت، حاتىنىڭ اياعىندا بەلگىسىمەن ايبارشاعا عانا «جۋىردا مەن تۋرالى تاعى دا ءبىر قۋانىش حابار ەستۋىڭ مۇمكىن» دەپ جازعان ەكەن. ول «قۋانىشتى» جۇرتتىڭ ءبارى «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاققا ۇسىنىلعان ەكەن دە، گازەتتەن وقىر دەپ، سىپايىلىق قىپ اشىپ جازباعان ەكەن» دەگەنگە جورىدى.
داۋلەتتەن حات كەلگەن سوڭ-اق ايبارشا ايىعا باستادى. ەندى ول كولحوزدىڭ باسقارماسىنا كەلەتىن ورتالىق، قازاقستاندىق جانە وبلىستىق گازەتتەردىڭ بىرەۋىن دە جىبەرمەي وقىپ، داۋلەتتىڭ باتىرلىق اتاعىن العان حابارىن كۇتتى. بۇل كولحوزعا راديو ورناعان ەدى. سىرقات كۇندەرىندە، سوعىس حابارىنان باسقالاردى تىڭداماي، ۇيىندەگى رەپرودۋكتوردى سۋىرىپ تاستايتىن ايبارشا، ەندى كۇنى-تۇنى قىستىرىپ قويىپ، ۇيقىدان باسقا ۋاقىتىندا، تىنىمسىز زارلاعان رەپرودۋكتوردان قۇلاعىن المادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، كۇتكەن قۋانىش حابار كەلىپ قالدى. حاباردى تەلەگرامما ارقىلى ايبارشانىڭ اتىنا، موسكۆاداعى قازاق وكىلدىگى جازعان ەكەن: «ءسىزدىڭ سۇيىكتى دوسىڭىز، جارىڭىز حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلىنىڭ ءبىرى — داۋلەت سىربايەۆتىڭ، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن ارداقتى داڭققا يە بولۋىن شىن جولداستىق جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن، — دەپ جازىلىپتى تەلەگراممادا، — داۋلەتتىڭ، ونىڭ سۇيىكتى جارى — ءسىزدىڭ باقىتتارىڭىز ارتا بەرۋىنە تىلەكتەسپىن. جوعارعى سوۆەتتىڭ بۇل جونىندەگى ۋكازىن «پراۆدانىڭ» ەرتەڭگى سانىنان وقيسىز».
تەلەگراممانى المالىقتان راحمەت پەن بايجان الىپ كەلدى. ماڭايداعى كولحوزدارعا ءشۇيىنشى ايتىپ شاپقىندار كەتتى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىن، پلانى بويىنشا، وسى جوندە بارلىق كولحوزدا ميتينگىلەر وتپەك ەدى. تەلەگراممانى اكەلگەن راحمەت، سول ميتينگىلەردى وتكىزۋگە جۇرمەك بولىپ ەدى:
— ءجۇدا بولمايدى ول، تويدىڭ ىشىندە بولىپ كەتەسىڭ، — دەپ سىرباي بوساتپادى.
وتكەن جىلى كانال قۇرىلىسى باستالاردا قۇرمالدىققا شالماق بولعان، ءبىراق، اناتوليي كوندراتيەۆيچ شالدىرماعان بۋىرشىنىن سىرباي سويدى دا، ات جەتەر جەردەگى كولحوزداردى تۇگەل شاقىرىپ، ۇلان-اسىر توي جاسادى. سول تويعا، المالىققا بارىپ ورالعان راحمەت سىربايعا جانە ءبىر قۋانىش حابار اكەلدى، ول — وتكەن جىلى كۇرىش ەسىرۋدە جەر جۇزىلىك رەكورد جاساعان سىربايعا ۇكىمەتتىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى» دەگەن اتاق بەرۋى، سىربايدى لەنين وردەنىمەن، ايبارشا مەن ناتاليانى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، ۇرپەك پەن داريعانى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، زۆەنونىڭ وزگە مۇشەلەرىن «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتاۋى ەدى.
تويدان ءبىر جۇما كەيىن المالىققا شاقىرىلعان سىربايعا راحمەت، الماتىعا بارىپ، ءوزىنىن، كۇرىشتەن مول ءونىم الۋ جونىندەگى تاجريبەسىنەن اۋىل شارۋاشىلىق كوميسسارياتىنىڭ، كوللەگياسىندا بايانداما جاسايتىنىن ايتتى.
— ءجۇدا، بولماس ول، — دەپ زىر ەتە قالدى سىرباي.
— نەگە؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— قاراعىم-اۋ، ونداي ءجۇدا ۇلكەن دۇكەن تۇگىل، ءوزىمىزدىڭ «كەڭ توعاي» كولحوزىنىڭ جينالىسىندا اۋزىما ءسوز تۇسپەيتىن كىسى، نە ءسوز ايتا الام، وندا بارىپ؟ — دەپ جاۋاپ بەردى سىرباي.
ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كونبەگەنمەن، الماتىعا بارۋدىڭ، بايانداما جاساۋدىڭ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن سىرباي:
— ناتاشا مەن ايىمنىڭ ءبىرى جاساسا قايتەدى، وسى باياندامانى؟ — دەپ سۇرادى راحمەتتەن.
— بۇل سۇراۋىڭىزعا مەن ەڭ الدىمەن جاۋاپ بەرە المايمىن، — دەدى راحمەت. — سەبەبى، مەن شەشەتىن ماسەلە ەمەس ول، رەسپۋبليكانىڭ باسقارۋشى ورىندارى شەشەتىن ماسەلە. وزىمشە، ول باسقارۋشى ورىندار، ەگەر بايانداما جاساتقىسى كەلسە، ناتاشا مەن ايبارشانى بىلمەي وتىرعان جوق. مەنىڭشە، باسقارۋشى ورىنداردىڭ سىزگە بايانداما جاساتۋدان ماقساتى — الدىڭعى قاتارداعى كولحوزشىلاردىڭ ونەگەلى ءىس تاجريبەسىمەن حالىقتى تانىستىرۋ. سوندىقتان بۇل باياندامانى جاساماۋعا بولمايدى.
— بۇل باياندامانى قالاي جاسايمىن مەن؟ — دەدى سىرباي. — وسى المالىقتا، اناۋ قىزىلوردادا، سوناۋ الماتىدا بولعان كەيبىر جينالىستارعا قاتىناسىپ جۇرەم، سوندا كورەتىنىم: بايانداما جاساۋشى كوبىنەسە ءسوزىن قاعازعا جازىپ الىپ، ءجۇدا، وقىپ شىعادى. نەگە سويتەدى ولار؟ مەنىڭ ويىمشا كوپشىلىك الدىندا ءسوز سويلەۋ، ءجۇدا، وڭاي جۇمىس ەمەس ول. مىڭداعان كوز ساعان باقىرايىپ قاراپ وتىرسىن دا، سەن اسپاي-ساسپاي سويلە!.. وعان، ءجۇدا، قانداي جۇرەك كەرەك دەپ وتىرسىڭ؟..
راحمەت كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى سىرباي.
— ءسوزىڭىز قىزىق...
— نەسى قىزىق؟ — دەدى سىرباي، — كوپتىڭ الدىندا ءسوز سويلەۋ وڭاي بولسا، ۇلكەن جينالىستاردا ءوزىڭ نەگە جازىپ ايتاسىڭ؟
— وڭاي ەمەسى راس، — دەدى راحمەت كۇلكىلى كەسكىنىن سالماقتانىپ، — كوپشىلىكتىڭ الدىندا بوس ءسوز ايتۋعا بولمايدى. ولارعا ونەگەلى سوزدەر ايتۋ كەرەك. ول ءۇشىن، ايتاتىن ءسوزىڭ ەكشەلگەن، سالماقتانعان، تىڭداۋشى كوپشىلىكتىڭ پايداسىنا اساتىن ءسوز بولۋ كەرەك...
— مىنە، مىنە، مىنە! — دەدى سىرباي راحمەتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — ءجۇدا راس ءسوز وسىنىڭ. كوپتىڭ ويى — مىڭ، سەنىڭ ويىڭ — ءبىر. مىڭ ويدىڭ ءبىر وي قىشىعان جەرىن تابۋ وڭاي ەمەس. ءجۇدا قيىن ول. مەنىڭ باياندامادان قاشقالاقتاپ وتىرعانىم دا سوندىقتان.
— ول راس قوي، اقساقال، — دەدى راحمەت، — ايتكەنمەن، كوپشىلىككە دە جەتەكشى كەرەك ەمەس پە. كىم سول، «جەتەكشى» دەگەنىمىز؟ ول، حالىقتىڭ العا باستايتىن ىسىنە سۇيەنە وتىرىپ، سول حالىقتىڭ پايداسىنا اساتىن جاڭالىق تابا بىلۋشىلەر، تاپقان جاڭالىعىن حالىققا ۇعىندىرا الۋشىلار، ۇعىندىرعان ىسىنە حالىقتى جەتەكتەي الۋشىلار ەمەس پە؟
— ءجۇدا راس.
— كوزىڭىزگە ماقتاعانىم ەمەس، ىسىڭىزبەن دالەلدەنگەن ماسەلە، اۋىل شارۋاشىلىعىن ىلگەرى دامىتۋدا ءسىز دە جەتەكشىنىڭ ءبىرى بوپ وتىرعان جوقسىز با؟ ءقازىر پارتيانىڭ دا، ۇكىمەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا سىزدەن بىلگىسى كەپ وتىرعانى — كۇرىشتەن مول ءونىمدى قالاي العانىڭىز. ول تۋرالى بايانداما ءسىزدىڭ نە ايتاتىنىڭىز ماعان ءقازىر-اق ءمالىم بوپ تۇر.
— قالاي؟ — دەدى سىرباي، بايانداما تۋرالى راحمەتكە كەلگەن ويدىڭ جوباسىن كەرىپ الماق بوپ.
— بىلاي، — دەدى راحمەت، شالدىڭ بايانداماسىن سۇراۋلار قويۋ ارقىلى جوبالاپ بەرۋ نيەتىمەن، — ءسىز عوي، كۇرىشتەن مول ءونىم الۋ ءۇشىن اۋەلى جەر تاڭدادىڭىز؟
— راس.
— قانداي جەردى تاڭدادىڭىز سوندا؟
— قانداي جەر؟ — دەپ سىرباي از ويلاندى دا، — تىلەكتى جەر بولادى دا، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— نە جەر، ول «تىلەكتى» دەگەن؟
«ءبىلىپ وتىرىپ سۇراعانى نەسى؟» دەگەندەي، سىرباي راحمەتتىڭ كەسكىنىنە قاراپ ەدى، ول ويىن تۇسىنگەن راحمەت:
— بىلاي بولسىن، سىرەكە، — دەدى، — مەن سىزگە ءبىرتالاي سۇراۋلار بەرەم. سوندا، ءوزىم ءبىلىپ تۇرعان ءبىراز ماسەلەلەردى بىلمەگەن كىسى بوپ سۇرايمىن.
— نەگە؟
— ءسىزدىڭ بايانداماڭىزدىڭ، نەگىزگى جەلىسى، مەنىڭ سول سۇراۋلارىمنان تۋۋعا ءتيىستى. ولاي دەيتىنىم: ءسىزدىڭ باياندامادا ايتىلاتىن ءسوز: كۇرىشتى قانداي جەرگە ەگىپ، قالاي سۋارىپ، قالاي ەسىرۋ تۋرالى عوي. ولاردىڭ ءبارى مەنىڭ كورىپ جۇرگەن ىستەرىم عوي.
— ە، باسە. ەندەشە نەگە سۇرايسىڭ ول تۋرالى؟
— سۇرايتىنىم: كۇرىشتەن ءسىزدىڭ بۇرىن بولماعان مول ءونىم الۋىڭىزدى ەستىگەن جۇرت «قالاي الدى ەكەن؟» دەپ ويلاي ما؟ ويلايدى. سوندا، سول مول ءونىم كوكتەن جاۋدى دەپ ەمەس، جەردەن شىقتى دەپ ويلايدى عوي؟
— ارينە.
— ەندەشە، «قانداي جەرگە شىقتى ەكەن؟... قالاي شىقتى ەكەن؟» دەپ ويلاي ما جۇرت؟
— ويلاۋعا ءتيىستى.
— ەندەشە، بايانداما دا وسى تۋرالى بولۋعا ءتيىستى.
— وندا وڭاي عوي، — دەدى سىرباي قۋانعانداي، — مەن ودان باسقا قيىن پالەسى بار بولار دەپ ويلاسام...
— ەش تە قيىن پالەسى جوق. قايتالاپ ايتقاندا، كۇرىشكە قانداي جەردىڭ قولايلىلىعىن، ونى قالاي وڭدەگەنىڭىزدى، وعان قانداي تۇقىم سەپكەنىڭىزدى، قالاي سۋارىپ، قالاي ەسىرىپ، قالاي وتاقتاپ، قالاي ءپىسىرىپ، قالاي ورعانىڭىزدى، قالاي سوعىپ، جيناپ العانىڭىزدى ايتساڭىز، كۇرىشتەن مول ءونىمدى قالاي الۋىڭىز تۋرالى جاسالعان جاقسى بايانداما بولادى دا شىعادى.
— ول عانا بولسا، ءجۇدا ايتىپ كورەرمىن، — دەگەن سىربايدان، جاڭاعى ماسەلەلەر تۋرالى سۇراۋلار بەرۋ ارقىلى باياندامانىڭ جوباسىن انىقتاپ العان راحمەت، وعان ەكى ءتۇرلى كەڭەس ايتتى.
— ءبىرى، — دەدى ول، — ەكەۋمىز كەڭەسكەن جوبامەن ءوز تاجىريبەڭىز تۋرالى ءسىز ايبارشاعا جازدىرىپ الىڭىز. ونىڭ زالالى بولمايدى. وقىپ شىعا الام دەسەڭىز وقىرسىز، ەگەر ويتە المايمىن دەسەڭىز، قالتاڭىزعا سالىپ ءجۇرىپ، بايانداما بولعانشا اندا-ساندا قاراپ قويارسىز، سوندا ايتاتىن سوزدەرىڭىزدىڭ جوباسى ويىڭىزعا ءسىڭىپ قالادى دا، اۋىزشا بايانداما جاساۋ جەڭىل بولادى.
— ول دا ءجون ەكەن، — دەدى سىرباي.
— ەكىنشى ايتارىم مىناۋ، — دەدى راحمەت، — ءسىزدىڭ الماتىعا جۇرۋىڭىزگە ون بەس شاقتى كۇن بار. وعان دەيىن، اۋدانداعى كۇرىشتەن مول ءونىم الۋشىلاردىڭ ءماسليحاتىن شاقىرىپ جىبەرەرمىز. الماتىدا جاسايتىن بايانداماڭىزدى سول ءماسليحاتتا جاساپ الارسىز. سويتسەڭىز، الماتىعا توسەلىپ باراسىز.
— بۇل ءبىر ءجۇدا جاقسى كەڭەس ەكەن، — دەدى سىرباي قۋانعان بوپ، — الماتىدا تايسالعانمەن، مۇندا تايسالا قويمايمىن عوي، بىلگەنىمدى ءجۇدا ەركىن ايتىپ بەرەم عوي.
— ءسىز سىردىڭ سۋى سياقتى ەمەسسىز بە؟ — دەدى راحمەت تە قۋلانعان كەسكىنمەن. — ينەنىڭ كوزىندەي جول اشىپ بەرسەڭ، ارجاعىن ءوزى كەڭىتىپ الىپ كەتپەي مە، سىردىڭ سۋى؟.. سول سياقتى، ءىس تاجريبەڭىزدەن المالىقتا ءبىر بايانداما جاساپ جول سىزىپ الساڭىز، الماتىدا كەڭىتىپ الىپ كەتپەيسىز بە سول جولدى؟
— جاقسى، — دەدى سىرباي، «بۇل كەڭەستى ەندى سوزۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەندەي كەسكىنمەن، — «تاۋەكەل» دەپ ايىما جازدىرىپ كورەيىن دە، وزىنە وقىتايىن. سىنىڭ بولسا، سودان كەيىن ايتارسىڭ.
— ماقۇل.
ءبىر جۇمادان كەيىن المالىققا كەلگەن ايبارشا «اتەكەم بەرىپ جىبەرىپ ەدى» دەپ راحمەتكە سىربايدىڭ جازىلعان بايانداماسىن ۇسىندى.
— ءوزى نەگە كەلمەدى؟ — دەپ سۇرادى راحمەت.
— سوڭعى بىرەر كۇندە سول كىسى تىنىشتانىپ ءجۇر، — دەدى ايبارشا.
— نەگە؟
— بيىل سىرداريا قاتتى تاسىر دەگەن جوبانى ايتادى، اتەكەم. تاسقىن قاتايسا، جاردى بۇزا ما دەپ قورقادى.
— وعان نە بەلگىلەرى بار ەكەن؟
— ونشاسىن سۇراعام جوق. ءبىراق كەش دەمەي، ەرتە دەمەي، داريا باسىنا كوبىرەك بارادى. كەشە دە دارياعا ءتۇن ورتاسىندا كەتىپ، وسى باياندامانى سىزگە اپارىپ بەر دەپ ماعان تاپسىردى.
— وقىپ كورىڭىز، — دەدى ايبارشا، راحمەتكە باياندامانى بەرەر الدىندا، — جازۋشى مەن بولعانمەن، ايتىپ وتىرۋشى اتەكەمنىڭ ءوزى. تەك «ءجۇدا» دەيتىن داعدىلى ءسوزى بولماسا، وزگە ايتقاندارىنىڭ نەگىزدىسىنەن ەشنارسەسىن تاستاماي جازدىم. كەيبىر قاجەتتى دەپ تاپقان سوزدەرىمە ءوز جانىمنان ەسكەرتۋلەر قويىپ وتىردىم.
راحمەت باياندامانى وقىپ كورسە، بىلاي جازىلعان ەكەن:
«اتالارىمىز ايتقان: «الىپ انادان، ات بيەدەن تۋادى» دەپ. سول ايتقانداي، جاقسى ەگىن الام دەسەڭ، ەگىندى جاقسى جەرگە سەپ.
«سىرداريانىڭ بويىندا، كۇرىشتەن باسقا داقىلدى سەبۋ ءۇشىن سورتاڭ جەردەن قاش.
«بەتى اق ايران بوپ تۇزى شىعىپ جاتقان سورتاڭدى كىم بولسا سول تانيدى. تۇزى شىقپاعان جەردىڭ سورتاڭىن ايىراتىن جالعىز-اق بەلگى بار، ول — «بالىقكوز».
«بالىقكوز» دەگەنىمىز ءشوپ. جوباسى ەبەلەك سياقتانىپ، تارامدانعان بۇتاقتارى دومالانىپ وسەتىن. بويىنىڭ بيىكتىگى قارىس جارىمداي، بۇتاقتارىنىڭ باسىنا بالىقتىڭ كوزىنە ۇقساعان قىزعىلت گۇل شىعاتىن، سوندىقتان «بالىقكوز» اتالاتىن بۇل ءشوپتىڭ ءونبويى شىلقىلداعان سۋ، قاي جەرىنەن ۇستاپ سىعىپ قالساڭ دا بىرت ەتىپ جارىلىپ، سۋى اتىپ كەتەدى. سۋىنىن، دا، شەپتىڭ ءوزىنىڭ دە ءدامى ءتۇز تاتىعان كورمەك.
«سورتاڭسىز جەرگە «بالىقكوز» شىقپايدى. ول شىققان جەر كەبىر بولادى دا، بىرەر جىل ەگىن سەپكەن سوڭ، اق-ايران سورتاڭعا اينالىپ كەتەدى. ونداي جەرگە ودان كەيىن كۇرىشتەن باسقا داقىل ەگىپ شىعارا المايسىڭ. تەك جوڭىشقا ءشوبىن عانا شىعارا الاسىڭ.
«بالىقكوز» كۇرىشكە ەكى سەبەپپەن زالال ىستەي الماي ءبىرى — سۋدى قانشا كوپ ىشكەنمەن، ونىڭ بويى قارىس جارىمنان بيىك ەسپەيدى. ءوزى سۋعا تۇنشىعىپ ولگىش، ەگەر سۋدى بويىنان اسىرا جايساڭ، از كۇندە تۇنشىعىپ ءولىپ قالادى، كۇرىشكە سۋ ونىڭ بويىنان جوعارى جايىلادى؛ ەكىنشى — سورتاڭدى جەردىڭ كۇرىشكە زالالدى بولمايتىن سەبەبى، سورتان، كۇنگە قىزعاندا عانا ەگىنگە زالالدى، ساباعىنىڭ ءتۇبىن قۋىرىپ كۇيدىرىپ جىبەرەدى. كۇرىش سۋدا وسەتىندىكتەن، وعان ءارى كۇن ساۋلەسى تيمەيدى، ءارى اعىن سۋعا شايىلىپ ارالاسقاندىقتان زالال ورنىنا ەگىنگە پايدا كەلتىرەدى، ويتكەنى، سورتاڭنىڭ وزىندە كۇرىشكە پايدالى سۋپەرفوسفاتتىڭ تەگى بار.
«سونىمەن، قىسقاسى، كۇرىش ەگۋ ءۇشىن، وزگە داقىلعا بولماسا، كۇرىشكە سورتاڭدى جەردىڭ پايداسى بولماسا، زيانى جوق.
«كۇرىشكە وتە تىلەكتى جەر — قالىڭ شەڭگەل شىققان جەر. ونداي جەردىڭ توپىراعى اسىل دا بولادى، تەز توزا دا قويمايدى. سىردىڭ بويىنداعى ەڭ اسىل توپىراق — بوز توپىراق قوي، شىركىن!.. عىلىم تىلىندە ونى — ۇلەس دەيدى ەكەن. «ۇلەس» دەسە ۇلەس قوي، شىركىن!.. قاشان توزىعى جەتكەنشە، ءاربىر توزاڭىنان ءبىر ءدان ءوربىپ تۇرماي ما ونىڭ!.. سىر بويىنا ءتاڭىرىنىڭ مەيىرى ءتۇسىپ بەرگەن شىن ۇلەسى عوي، ول!..
«جەرى قانشا تىلەكتى بولعانمەن، ەگەر كۇرىش ەگەتىن تاناپتىڭ بەتىن ۇيگە توسەگەن ساكىدەي تەگىستەمەسەڭ، ودان مول ەنىم الا المايسىڭ. كۇرىش سۋدا وسەدى. يت-ويناقتى جەرگە سۋ تەگىس جايىلمايدى. سۋ تەگىس جايىلماسا، كۇرىش تە تەگىس شىقپايدى.
«كۇرىش ەگەتىن جەردىڭ دە قالىڭدىعىن جيىرما سانتيمەتردەن جۇقا جىرتپايدى جانە ەرسىلى-قارسىلى، ەكى رەت ايدايدى. ودان كەيىن تىرما جۇرگىزىپ، ودان كەيىن مالا باسىپ، قىرتىستى ەتە ۇساقتايدى. ايتپەسە كۇرىشتىڭ دانىنەن ساباق جارىپ شىعا المايدى، تامىرىن تەرەڭگە جايا المايدى.
«بيىلعى شىققان ەگىننىڭ تاجريبەسىنە قاراعاندا، سىردىڭ ولكەسىنە «كراسنودار» اتالاتىن سالىدان جاقسى ەنەتىن تۇقىم جوق ەكەن. بۇدان بىلاي نە وسى تۇقىمدى عانا سەبۋ كەرەك تە، نە وزگەدەن مۇنى مولىراق سەبۋ كەرەك. ارعىماقتان جابى، جابىدان ارعىماق تۋمايتىنى سياقتى، جاقسى ءونىم جاقسى تۇقىمنان الىنادى ەكەن.
«سەبىلەتىن تۇقىمدى، ورىلۋ مەن سەبىلۋ اراسىندا قالاي كۇتۋدىڭ ءوزى تولىپ جاتقان ءبىر عىلىم ەكەن. ونى ناتاليا مەن سامارقان سياقتى وقىمىستى بىرەۋ ايتپاسا، مەن ايتا المايمىن.
«تۇقىمدى سەبەردەن بىرەر كۇن بۇرىن سۋعا سالىپ ءىسىندىرۋ كەرەك. سەبەبى، كۇرىشتىڭ تۇقىمى سۋعا سەبىلەدى، ىسىنبەگەن تۇقىم سۋعا تەز باتپايدى، بەتىندە قالقىپ جۇرەدى.
«جەر قىزباي كۇرىش تۇقىمىن سەبۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ ارادا، ادەتتە، جەر مايدىڭ ون — ون بەسىنەن باستاپ قىزادى.
«كۇرىش تۇقىمى سۋعا سەبىلەتىندىكتەن، ارينە، قولمەن سەبىلەدى، ويتكەنى سەيالكا سۋعا جۇرە المايدى عوي.
«تۇقىمدى لاي سۋعا سەبۋ كەرەك. سەبەبى، كۇرىش تۇقىمىن سۋعا سەبۋدەن ماقسات — جەردىڭ بەتىنە جاتقىزۋ. ويتپەي، بيدايدىڭ نە س ۇلىنىڭ تۇقىلى سياقتى سەيالكامەن تەرەڭگە وتىرعىزساڭ، كۇرىشتىڭ العاش ءالسىز شىعاتىن ساباعى، جەردى جارىپ وسە المايدى. لاي سۋعا سەپ دەيتىنىمىز: سۋ تۇنعاندا، جەرگە تۇسكەن ءداندى جۇمساق لاي جابادى دا، تەز ەنۋىنە جاعداي جاسايدى.
«تۇقىم سەبىلگەننەن كەيىن سۋدى اعىزىپ جىبەرەمىز، ايتپەسە ءدان ونبەيدى. ءدان كوكتەگەننەن كەيىن سۋدى قايتا جايامىز. قاشان كوكتەگەن كۇرىشتىڭ ساباعى بالدىر سياقتى نازىك، ەزىلگىش جۇمساق جانە ۇزىلگىش وسال بولادى. تامىرى بەكىگەنشە، قاتتىراق تولقىعان سۋ دا ول ساباقتى ءۇزىپ اكەتەدى. سونداي كەزىندە، كۇرىشتىڭ ساباعىن سۋجىلان سورادى دەگەن ءسوز بار، ءبىراق ونى كوزىممەن كورگەن ەمەن.
«كۇرىشتىڭ كوكتەگەن ساباعى ون — ون بەس كۇندە بوي سالىپ، تىكەيىپ پاشەكتەيدى، قۇلاعى دا سول كەزدە اشىلادى. ءبىرىنشى وتاقتى وسى كەزدە جاساۋ كەرەك، ويتكەنى كۇرىش تۇقىمىنا ارالاسقان وزگە وسىمدىكتىڭ ءدانى دە وسى كەزدە ەنىپ بولادى. ولاردى سول كەزدە وتاقتاۋ ەگىنگە ەتە پايدالى. ارينە، وتاقتاردا سۋدى اعىزىپ جىبەرەمىز.
«كۇرىشپەن ارالاس شىعاتىن ارام شوپتەردەن ەڭ، زالالدىسى كەكىرە مەن شيەن. «كوكىرەمىز» — جاپىراعى جالپايا شىعاتىن ءشوپ، ول كۇرىشتىڭ ازىعىنا سەپكەن دارى-دارمەكتى كوپ جۇتىپ زالال ىستەيدى. ءبىراق ونى تانۋ وڭاي، سوندىقتان وتاعى دا وڭاي. ال، «شيەن» دەگەن پالەنى باسىنا قاشان ءدان تارتقانشا كۇرىشتەن ايىرىپ الۋ قيىن، ساباعى دا، ءتۇسى دە بىردەي. ايىرماسى — شيەن ساباعىنىڭ سيراعى بالكىم قىزعىلتتاۋ كەلەدى. ءبىراق ونى، كوپ كورىپ كانىگىلەنگەن كەز بولماسا ايىرا المايدى. «ەسەك ميا» دەگەن ءبىر پالە بار، ونىڭ زالالى — ەگەر ەسىرمەي وتاپ تاستاماساڭ، بويى كۇرىشتەن تەز اسىپ كەتەدى دە، كۇن كوزىن بەرمەي قويادى. كۇرىشكە شەڭگەل مەن جانتاق تا ارالاس ەسەدى. ولاردى تانۋ وڭاي دا، وتاقتاۋ قيىن، ءۇستى-باستارى تىكەن، بايقاپ وتاقتاماعان كىسى، قولعاپ كيسە دە قولىن جارالاپ الادى.
«ءبىرىنشى وتاق ءبىتىپ، سۋدى قايتا جايعاندا، كۇرىشتىڭ قۇلاعىنان اسىرمايمىز. قۇلاعىنا سۋ قۇيىلسا، كۇرىش ساباعىنىڭ بويى قانشا بيىكتەگەنمەن، سۋدىڭ تەرەڭدىگىن ون بەس-جيىرما سانتيمەتردەن بيىك جايمايمىز. سۋدى، ارينە، ءۇش-تورت كۇندە ءبىر جاڭارتىپ تۇرامىز، ايتپەسە سۋ ساسيدى دا، ەگىندى بورسىتادى. سۋدى، ارينە، نە كەشكى، نە ەرتەڭگى سالقىنمەن جايامىز، سەبەبى، كۇن قىزا جايساق ەگىننىڭ ساباعى قىزادى دا، قىزعان ساباققا سالقىن سۋدان تىماۋ تيەدى. تىماۋ ادام تۇگىل وسىمدىككە دە زالال. تىماۋ ءتۇبى — قۇرت، تۇمان ءتۇبى — جۇت» دەگەن راس ءسوز. ادامعا تيگەن تىماۋ سياقتى، وسىمدىككە تيگەن تىماۋدى دا ەلەمەۋگە بولمايدى. ەلەمەسەڭ ىلىگە اينالادى. بەدەرى ءتۇسىپ سارعايا باستايدى.
«ەكىنشى وتاقتى كۇرىش وياعا كەلگەن كەزدە جاسايمىز. سول كەزدە پايانىڭ باسى ءيىلىپ شىرە بايلانا باستايدى. بۇل كەزدىڭ وتاعى قيىن. ويتكەنى كۇرىشكە ارالاس وسكەن ارام شوپتەردىڭ تامىرى تەرەڭدەپ، ساباعى جۋانداپ الادى. ماشىعى ۇشقان ادام بولماسا، جاي كىسى وتاقتاي المايدى.
«ءۇشىنشى وتاق — سوبىقتىڭ ءسۇتى قاتا باستاعان كەز. ەكىنشى وتاقتى جاقسىلاپ جۇرگىزسە، ءۇشىنشىنىڭ كەرەگى دە جوق.
«جەردى جاقسىلاپ وڭدەسە، تۇقىمدى تەڭدەپ اپ، جاقسىلاپ سەپسە، مەزگىلىمەن سۋارسا، مەزگىلىمەن وتاقتاسا، كۇرىشتەن مول ءونىم الۋ دەگەن وسى «مەنىڭ زۆەنوم بيىل بەس گەكتار جەردىڭ، ۇشەۋىنەن الپىس سەنتنەردەن، ەكەۋىنەن ءجۇز جيىرما سەنتنەردەن الىپ وتىر. جاسىراتىنى جوق، ءجۇز جيىرمادان بەرىپ وتىرعان گەكتارلار دارى-دارمەك سەبىلگەن جەر، الپىستان بەرگەن — سەبىلمەگەن جەر. بۇدان كورىنەتىن نارسە — ءقارادۇرسىن ويدان عىلىمنىڭ ويى الدەقايدا وزىق ەكەندىگى. ءبىراق، سول عىلىمنىڭ ءوزى سوڭعى ءسوزىن ايتىپ بولماعان سياقتى. ولاي دەيتىنىم: ءبىزدىڭ اگرونوم ناتاشا پولەششۋك «ەليتا» دەگەن بىردەمەنى تاۋىپ الىپ، كۇرىشتىڭ ءاربىر ءدانىن جەرگە قولىمەن وتىرعىزاتىن بولدى جانە ءبىر ءدان مەن ەكىنشى ءداننىڭ اراسى، ۇزىندىق جاعىنان ون بەس سانتيمەتر، كولدەنەڭ جاعىنان وتىز بەس سانتيمەتر.
«وسىنداي ادىسپەن ول وتكەن جىلدىڭ كوكتەمىندە بەس كيلو ءدان سەۋىپ ەدى، وتىز بەس سەنتنەر استىق الدى. ءبىز ءبىر گەكتار جەرگە ورتا ەسەپپەن ءجۇز كيلوگرامم تۇقىم سەبەمىز. سونىڭ ءاربىر بەس كيلوسىنان 35 سەنتنەردەن الا بەرسەك، ءجۇز كيلودان جەتى ءجۇز سەنتنەر الامىز عوي. بۇل، ءبىزدىڭ وتكەن جىلى دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسادىق دەگەن مولشەرىمىزدەن سەگىز ەسەدەن كوپ.
«ولاي بولسا، الداعى ماقسات — ناتاليا وسىرگەن ەليتانىڭ مولشەرىنە جەتپەي تىنباۋ. وعان قالاي جەتۋدى مەن ءالى ويلانعان دا جوقپىن جانە وعان مەنىڭ اقىلىم دا جەتە قويماس. بۇل جوندە مەن سياقتى قاراڭعى ادامدارعا عىلىم جەتەكشى ەكەنىنە كوزىم ايقىن جەتتى».
— جازىلعان باياندامانىڭ ازىرگە توقتاپ تۇرعان جەرى وسى، — دەدى ايبارشا، باياندامانى وقىپ بولعان راحمەتكە. — بۇدان كەيىن نە جازدىرارىن اتەكەم دە بىلگەن جوق، مەن دە بىلگەن جوقپىن. ەندىگىسىن سىزگە اقىلداسا كەلدىم.
— نە دەدى قارت؟ وسى جازعاندى جاتتايمىن دەي مە؟ اۋىزشا سويلەيمىن دەي مە؟
— اۋىزشا سويلەيمىن دەيدى جانە بۇدان الدەقايدا كەڭەيتە سويلەيمىن دەيدى.
— كەڭەيتە سويلەمەي، وسى قالپىندا ايتىپ شىققاندا دا جەتىپ جاتىر، — دەدى راحمەت، — جانە قوسىمشا بايانداما بار عوي وعان. ونى ناتاليا پولەششۋك جاسايدى، عىلىمدىق جاعىن سول قامتيدى. ءبىراق قىمسىنباي ەركىن دايارلانسىن دەگەن ويمەن، ناتاليانىڭ بايانداما جاساۋىن ءالى شالعا ەستىرتكەن جوقپىن.
— ول دا دۇرىس، — دەدى ايبارشا.
— بۇل باياندامادا وتكەن جىلدىڭ رەكوردى عانا ءسوز بولعالى وتىر عوي، — دەدى راحمەت. — الداعى جىلداردا قارتتىڭ بۇدان دا ىلگەرىلەۋىنە كۇدىگىمىز بولماۋعا ءتيىستى. سوندىقتان، بۇل باياندامانى وسى ماسەلە جونىندەگى قارتتىڭ بولاشاق باياندامالارىنىڭ باسى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.
ون بەسىنشى تاراۋ
ەرەۋىل
موسكۆا — الماتى پوەزىنا مىنگەن سىرباي، ۆوكزالعا تۇندە كەلىپ ءتۇستى، قاسىندا ناتاليا مەن سامارقان.
ۆوكزالدىڭ، قالا جاعىنا وتكەن سىرباي، الدىنا كولدەنەڭدەتە اكەپ توسا بەرگەن «زيس-101»ء-نىڭ اشىلعان ەسىگىنە كىرمەي، سول ءبىر ءتۇننىڭ تاماشا كوركىنە اسەرلەنگەن كەسكىنمەن توڭىرەگىنە قاراي قالدى.
ماڭدايىندا كوزى، كوكىرەگىندە سەزىمى بار ادامعا، ءدال سول ساتتە ولاي قاراماۋعا بولمايتىن دا ەدى: سول كۇنى كەشكە قاراي جاۋىپ، ءتۇندى ورتالاپ بارىپ باسىلعان قاردان اينالانىڭ ءبارى اپپاق سۇتتەي؛ تىمىق اۋادا بۇتاعىنا اسىلىپ، سالماعىمەن باستارىن تەمەن يگەن قاردان، قالانىن، كوشەلەرى مەن قورالارىنا قالىن، شىققان اعاشتار، قاۋىزى اشىلىپ پىسكەن شىعىمدى ماقتا ولكەسىنە ۇقسايدى؛ بوراننان كەيىن بۇلتتان تۇگەل ايىققان اشىق اسپانداعى ميلليونداعان جۇلدىزدارمەن تولىققان ايدىن، جۇزدەرى، قارمەن جۋىلعانداي اسا جارقىن جۇزدەردىڭ ساۋلەلەرى جەردەگى قارعا شاعىلىسىپ، كىرشىكسىز قاردىڭ دا ءاربىر ۇشقىنى ءبىر-بىر جۇلدىزداي بوپ جالتىرايدى؛ ۆوكزالدان تاۋعا قاراي تىپ-تىك بوپ ەرلەي تارتقان لەنين اتىنداعى كەڭ پروسپەكتىنىڭ ءون بويىنا ەكى جاعىنان باعانالاردىڭ باسىندا ۇش-ۇشتەن جۇپتانىپ جانعان الەكتر شامدارىنىڭ دومالاق اباجۋرلارىنىڭ ءارقايسىسى كوشەگە ءىلىپ قويعان ءبىر اي سياقتى؛ ايلى تۇندەگى اسپاندى بەلۋاردان قورشاپ تۇرعان اپپاق تاۋدىڭ بەلدەۋىن ورلەي وسكەن قالىن، شىرشادان، قالانىن، كۇنگەي جاعىن سوزىلا قاۋسىرعان جوتاسى، الىستان قارا-قىلشىق اق قاسقىر سياقتانىپ ەلەستەيدى...
وسى كوركەم بەينەگە سامارقان دا سىربايدان كەم اسەرلەنگەن جوق. ال، الماتىعا بۇرىن كەلمەگەن ناتاليا، ايلى تۇندە، الىستاعى تاۋدىڭ جوتاسىنا، جەردەگى اپپاق قارعا قىزىعا قاراعانمەن، قالانى بۇركەپ تۇرعان ادەمىلىكتى، ول قالانى بۇرىن كورگەن ادامدارداي كوكىرەگىمەن سەزىنە قويمادى. سوندىقتان:
— كانە، ماشيناعا مىنبەيمىز بە؟ — دەگەن ءسوزدى ول وزگەلەرىنەن بۇرىنىراق ايتتى.
ولار مىنگەن ماشينا، لەنين اتىنداعى پروسپەكتىمەن ايداي جونەلدى.
الماتىنىڭ كوشەسىمەن جۇرگەن ادام ەكى مەزگىلدە ونىڭ ۇيلەرىن ناق قاسىنا كەلمەي كورە المايدى: ءبىرى — جاز، اعاشتاردىڭ جاپىراقتانعان كەزىندە، ءبىرى — قىس، قار جاۋىپ، اعاشتاردىڭ بۇتاقتارىن بولەگەن كەزدە.
ءبىزدىڭ جولاۋشىلار الماتىنىڭ كوشەسىنە ءجيى وسكەن اعاشتارىنىڭ بۇتاقتارىن قار بۇركەگەن كەزدە كىرگەندىكتەن جانە قار كۇرەۋشىلەر عانا بولماسا، ءجۇرىسى ازايعان كوشەدە «زيس» زىمىراپ كەتكەندىكتەن، اعاشتاردىڭ تاساسىنداعى ۇيلەردىڭ بىرەن-سارانىن عانا بولماسا، كوپشىلىگىن كورە المادى.
ناتاليانىڭ ەستۋىنشە، كوشەلەرى مەن قورالارىنا اعاش ەگىلۋ جاعىنان الماتى دۇنيەجۇزىلىك قالالاردىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الادى. ايبارشانىڭ ايتۋىنشا، بۇل سياقتى اعاشتى قالا ەشقايدا جوق. ەستۋى سولاي بولعانمەن، كوشەسىندە ماشينامەن زىرلاتىپ كەلە جاتقان ناتاليا، بۇل ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولىن قالانىڭ كەشەسى ەكەن دەپ ەمەس، قالىڭ ورماننىڭ ىشىندەگى اللەيا ەكەن دەپ جورىدى. سول ويىن سەرىكتەرىنە سۇراۋ رەتىندە ايتىپ ەدى:
— الماتىدا، تاۋعا قاراي تارتاتىن كوشەلەردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى دە، ەن، كوركەمى دە ءۇش كوشە، — دەدى سامارقان، — ءبىرى — وسى ءبىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان لەنين اتىنداعى پروسپەكت، ءبىرى — فۋرمانوۆ كوشەسى، ءبىرى — اباي اتىنداعى پروسپەكت.
— ءبىزدى قاي گوستينيساعا اپاراتىن ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى سامارقان شوفەردان.
— دەلەگاتتار ۇيىنە.
— ەندەشە، ءسىز گوگول كوشەسىنەن سەگىزىنشى مارتقا قاراي بۇرىلىڭىز دا، ودان جوعارى ورلەپ، لەنين اتىنداعى پروسپەكتىمەن ورالىپ، ودان كالينينگە ءتۇسىپ، فۋرمانوۆتان تومەندەپ، گوستينيساعا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىمەن كيروۆتى بويلاپ بارىڭىز.
«نەگە؟» دەگەندەي، شوفەر قاسىندا وتىرعان سامارقاننىڭ كەسكىنىنە بۇرىلا قاراپ ەدى:
— قالانى بۇرىن كەرمەگەن قوناقتار كەلە جاتىر، — دەدى سامارقان، ءدال كىم ەكەندىگىن اتاپ ايتپاي، — بۇگىن قالا وتە-موتە كوركەمدەنىپ كەتكەن ەكەن، جاقسى كوشەلەرىن وراپ ءتۇسىپ كورسەتەيىك.
— جاقسى، — دەدى شوفەر.
اتالعان مارشرۋتپەن ماشينا زىمىراپ كەلەدى. ءارقايسىسى وزىنشە ويعا كەتكەندەي، تىم-تىرىس، ءۇن جوق، قالانىڭ بۇگىن تۇندەگى ەرەكشە كوركەمدىگىنە دە كوزى ازدان كەيىن تۇنا قالعانداي بولعان سىربايدىڭ باسىندا وتىرعان وي — مايدان ماڭىنداعى قالالارمەن تىلداعى مىنا قالانى سالىستىرۋ: ولار بۇركەۋلى دە، مىناۋ اشىق؛ سوندىقتان، ولاردا الىناتىن دەم اۋىر، مۇندا الىناتىن دەم جەڭىل... سول ويداعى سىرباي، «ەركىن دەمدى ولار قاشان الار ەكەن!» دەگەندەي، ارا-تۇرا كۇرسىنىپ الدى.
كوشەلەرى ءارى كەڭ، ءارى اتقان وقتاي ءتۇزۋ، ءارى، وسى كوشەلەردىڭ، ەكى جاق قابىرعاسىنا، بويىنىڭ بيىكتىگى ەكى-ۇش ەتاجدى ۇيلەردەن اسىپ، قولدىڭ سالاسىندا بوپ ءجيى اعاشتار ەگىلگەن الماتىنى ارالاپ كەلە جاتقان ناتاليا، قالانىڭ كوركەم بەينەلەرىنە قىزىعا قاراۋمەن قاتار، سول كەزدە ەسىنە تۇسە قالعان كييەۆپەن سالىستىرىپ، كييەۆتەگى ءزاۋلىم بيىك ۇيلەردى بۇدان سيرەك كەزدەستىرگەندىكتەن مەنسىنبەي دە كەلە جاتىر. تەك، ماشينا كالينيندى ورلەپ بارىپ، فۋرمانوۆتان تومەندەپ، كيروۆتى بويلاي گوستينيساعا تارتقاندا عانا، وسى كوشەلەردەگى ءۇش ەتاجدى تۇرعىن كومبيناتتار مەن تۇركسىب باسقارماسىن، ودان ۇكىمەت ءۇيىن، ودان پوچتا-تەلەگراف ءۇيىن كورگەندە عانا، «بۇلار جاقسى ەكەن!» دەپ قويدى ناتاليا ىشىنەن. سامارقاننان سۇراستىرسا، بۇل ۇيلەردىڭ ءبارى دە الماتىعا قازاقستان ورتالىعى كەلگەننەن بەرى عانا، ياعني 1929 جىلدىڭ بەر جاعىندا عانا ورناعان ەكەن. ودان بۇرىنعى الماتىنىڭ ۇيلەرى ناتالياعا ۋكراينانىڭ تاۋىرلەۋ سالىنعان پوسەلكەسىنىڭ ۇيلەرى عانا سياقتاندى.
گوستينيسادا ەكى نومەر دايارلانىپتى، ءبىرى — سىرباي مەن سامارقانعا، ءبىرى ناتالياعا. سىرباي ىشتەي: «سامارقان ناتاليامەن بىرگە بولام دەپ ايتار ما ەكەن» دەپ جورىپ ەدى، ونى ايتپادى؛ ول جوندە قۋلانۋدى، ناتاليانى قىزىڭداي سىيلايتىن سىرباي ەرسى كوردى. تەك قانا باسىنا كەلگەن جورۋ — «تۇرلەرىڭە قاراعاندا، وسى جولى رەتتەسىپ قايتارسىڭدار، تەگى».
گوستينيسانىڭ نومەرىنە ورنالاسۋ ءۇشىن سانوبرابوتكا دەگەننىڭ كەرەكتىگىن سىرباي جاڭا عانا ءبىلدى، ودان نومەرگە كىرىپ اپ ەتۋگە رۇقسات العان سامارقان، نومەرگە بارعان سوڭ سىربايعا ول جوندە ايتىپ ەدى:
— جۋىنعان دۇرىس قوي، — دەدى سىرباي، — ءبىراق، ول ءجۇدا قايدا قاشار دەيسىڭ. ودان دا اۋىر ءىس بار عوي.
— و نە؟ — دەپ سۇرادى سامارقان.
— پوچتا جاقىن با، بۇل ارادان؟
— جاقىن، ونى قايتەسىز؟
— جاقىن بولسا، سەن سوعان بار دا، اۋىلعا بار!
— نە جونىندە؟
— دايرا قاتتى تاسي ما دەگەن قورقىنىشتا كەلدىك قوي، سونى سۇراۋ كەرەك.
سامارقاننىڭ اسىققىسى كەلمەگەنمەن، تەلەگراممانى بەرمەي سىربايدىڭ كوڭىلى كونشىمەيتىنىن كەرگەن ول، «ەندەشە ءسىز جۋىنا بەرىڭىز، مەن قايتىپ كەپ جۋىنايىن» دەدى دە كەتىپ قالدى. ول ورالىپ كەلگەنشە، سىرباي جۋىنىپ بوپ شاي دايارلاپ جاتىر ەكەن. شايدان كەيىن ولار جاتتى. جۇمساق ۆاگوندا ورىن بولماعاندىقتان، ولار المالىقتان پلاسكارت ۆاگونعا مىنگەن ەدى، وندا ورىن تار بولعاندىقتان، جولشىباي سامارقان وزىنە ەكىنشى پولكادان تيگەن ورىنعا سىرباي مەن ناتاليانى كەزەك-كەزەك تىنىقتىرىپ، ءوزى تىك وتىرىپ قالعىپ كەلگەن ەدى، سوندىقتان گوستينيسا نومەرىندەگى كروۆاتقا جاتا سالىسىمەن ول قور ەتە ءتۇستى.
سىرباي ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ۇيىقتامادى. سوندا ونىڭ باسىنا شىرمالعان وي بىرەۋ عانا، ول — سىرداريانىڭ تاسۋى، سىربايدىڭ شامالاۋىنشا، داريانىڭ بيىل قاتتى تاسۋىنا تولىپ جاتقان بەلگىلەر بار سياقتى، سولاردىڭ ىشىندە: داريانىڭ جارىنداعى تىشقانداردىڭ ءىنىن شولگە تاسۋى، ونداترلاردىڭ داريادان كولدەرگە كوشۋى، مۇزدىڭ بەتىنە مەزگىلىنەن بۇرىن قىزىلسۋ جۇگىرۋى، بالىقتاردىڭ ارال تەڭىزىنەن دارياعا شىعۋى مەزگىلىنەن بۇرىن باستالۋى، تاعى باسقالار... باقىلاۋ ستانسيالارىنىڭ حابارلاۋىنشا دا، سىرداريانى قۇراستىراتىن نارىن مەن قارا داريانىڭ باستالاتىن تاۋلارىندا بيىلعى جىلدىڭ مارتى اياقتالا جاڭبىر كوبەيىپ، سۋ جىلداعىدان وزەندەرگە الدەقايدا مول قۇيىلىپ جاتقان كورىنەدى. سوندىقتان، سىرداريانىڭ مۇزى جىلداعىدان ەرتە جانە كەنەت سوگىلۋ ءقاۋپى بار... وسىلاردى ايتا كەپ، سىربايدىڭ الماتىعا جۇرگىسى كەلمەپ-اق ەدى.
— ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ قاۋلىسىن وزگەرتۋگە بولمايدى، سىرەكە، بايانداماڭىزدىڭ كۇنى تاعايىندالىپ، ءسىزدى وندا كۇتىپ وتىر، بىرەر كۇن بولاسىز دا قايتاسىز. ءتىپتى داريا تاسي قاپ، قاۋىپ تونە قالعان كۇندە دە ءسىز جالعىز ادام ەمەسسىز بە؟ ءبىر كىسىنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ مۇندا كوپشىلىك بار، ءبىز بارمىز، باقىلاپ وتىرامىز دا، داريا تاسۋعا اينالسا، ءتيىستى شارا قولدانارمىز، — دەپ راحمەت بولمادى.
سول كەزدە اناتوليي كوندراتيەۆيچ تە سول ماڭدا بولىپ راحمەتتىڭ ءسوزىن قوستاعان سوڭ، سىرباي قارت دوسىنا:
— وندا، مەن كەلگەنشە، ءاناتول، ءوزىڭ وسىندا بولساڭ عانا بارام، — دەگەن سوڭ، دوسى «بولايىن» دەدى.
داريا تاسىپ، كەمەرىنەن توگىلۋ ءقاۋپى تۋعاندا دا ءوزىنىڭ ىشىندە بولۋىنان كەلەر-كەتەرىنىڭ ازىن سىرباي شامالايدى، دەگەنمەن، سونداي قاۋىپ تۋا قاپ، تۇرعىن ەل دۇربەلەڭگە تۇسسە، ونىڭ ىشىندە بوپ، اۋىر-جەڭىلىنە ورتاقتاسپاۋدى قىلمىس سانايدى. الماتىعا ول وسى ويمەن اتتاندى دا، جولشىباي «دايرا نە حالدە ەكەن؟!» دەگەن قاۋىپپەن كەلدى. ونىڭ سامارقاندى جۋىنۋدان بۇرىن تەلەگرافقا قۋعان سەبەبى دە وسى ەدى.
— شىراعىم! — دەگەن ەدى ول سامارقان تەلەگرافقا كەتەردە، — تەلەفونمەن بۇدان دا سويلەسۋگە بولا ما، المالىقپەن؟
— المالىق تۇگىل كەڭ توعايمەن دە سويلەسۋگە بولادى، — دەگەن ەدى سامارقان.
— ەندەشە، مەنى تاڭەرتەڭ ەرتە راحمەتپەن سويلەستىرەتىن قىپ كەلشى.
— جارايدى، سىرەكە!
تەلەگرافتان قايتقان سامارقان، ەرتەڭ ەرتە راحمەتپەن سويلەسۋگە تەلەفونعا زاكاز بەرگەنىن ايتا كەلدى. ولار ورنالاسقان نومەردە تەلەفون بار. «وسىدان سويلەسەسىز» دەدى سامارقان سىربايعا. سىرباي تەلەفوندى ەزىنە جاقىن قويىپ جاتتى. سونداعى ويى: «قىزىلوردادان المالىقپەن دە، كولحوزبەن دە سويلەسكەندە جاپ جاقسى-اق ەستىلۋشى ەدى، مىناۋ الىس جەردەن قالاي ەستىلەر ەكەن؟!»
داريانىڭ تاسۋى تۋرالى ويلانىپ جاتىپ ۇيىقتاعان سىربايدىڭ تۇسىنە، وياۋداعى ويىمەن شاتاسقان الدەنە قورقىنىشتى تۇستەر كىرىپ، ول ءالسىن-السىن شوشىپ ويانا بەردى دە، تاڭعا جاقىن عانا دۇرىس ءبىر ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى... ونى سول قۇمارىنان شىعارماي، كروۆاتىنىڭ باسىنا تاياۋ تۇرعان تەلەفون شىلدىر ەتە قالدى، شوشىپ ويانعان سىرباي، اۋەلى قايدا جاتقانىن شامالاي الماي قاپ، كروۆاتىنان قارعىپ تۇسكەن قالپىمەن «اھا»-لاپ ەسەڭگىرەگەن قالپىمەن ەسىككە قاراي جونەلە بەرىپ ەدى:
— سىرەكە، قايدا باراسىز؟ — دەدى، تەلەفوننىڭ شىلدىرىنان ەمەس، سىربايدىڭ كروۆاتىنان تۇسكەن دۇسىرىنەن ويانعان سامارقان باسىن كوتەرىپ.
قايدا ەكەنىن سوندا عانا شامالاپ توقتاي قاپ، قىزارعان بىلشىقتى كوزىن كەڭ اشىپ كەسكىنىنە قاراي قالعاندا، سامارقان ءالى دە شىلدىراپ تۇرعان تەلەفونعا بارىپ قۇلاعىن توستى دا:
— سىرەكە، بەرى كەلىڭىز، المالىقپەن سويلەسەسىز، — دەپ، بەرى جىلجىعان سىربايعا تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن ۇستاتتى.
«الماتى، الماتى!» دەگەن ءسوز شالىندى سىربايدىڭ قۇلاعىنا.
— يە، ءجۇدا، الماتىدان، مەن سىرباي، — دەدى شال.
ارجاعىندا سامبىرلاپ اشىق ەستىلگەن داۋىستى سىرباي تاني كەتتى. راحمەتتىڭ داۋسى!
داريا جايىنان باسقا ءسوزدى سىرباي سۇراعان جوق. راسى ما، جۇباتۋى ما، راحمەتتىڭ ايتۋىنشا ازىرگە پالەندەي قاۋىپ جوق سياقتى. سىرباي:
— شىراعىم، سەن ەگەر قاۋىپ بولسا، ءجۇدا جاسىرما مەنەن. بۇگىن جاسىرىپ، ەرتەڭ جامانات حابار شىقسا، ونىڭ ارتى ءجۇدا ۇياتقا، ۇلكەن وكپەگە سوعادى، — دەپ قيىلا ايتىپ ەدى، داريا تاسۋ ءقاۋپىنىڭ ۇلعايعانىن كورە-بىلە تۇرا، بايانداما جاساۋىنا اسەرى تيەر دەگەن ويمەن راحمەت:
— قورىقپاڭىز، سىرەكە، قورقاتىن دانەڭە جوق، — دەگەن ءسوزىن الدەنەشە رەت قايتالاپ ايتتى.
راحمەتتىڭ سوزىنە سەنگەنمەن، سىربايدىڭ كەۋدەسىنە ۇيالاعان قاۋىپ كەتە قويمادى؛ سوندىقتان ول، تەلەفونمەن سويلەسىپ بولعاننان كەيىن كروۆاتىنا جاتقانمەن، مەزگىلى ءالى ەرتە بولعانمەن، سامارقان تاعى دا قور ەتە تۇسكەنمەن، كۇن كوتەرىلىپ، گوستينيسا ادامدارى تۇرعانشا كىرپىگىن جۇمعان جوق...
جەر-سۋ كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسىندا سىربايدىڭ بايانداماسى كۇندىزگى ساعات ۇشتە باستالدى. وعان دەيىن سەرىكتەرى مەن سىرباي حالىق كوميسسارلار سوۆەتى مەن قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىن، اۋىلشارۋاشىلىق بولىمدەرىندە بولىپ، وزدەرىنىڭ ىستەرىنەن ءبىراز مالىمەت بەردى دە، ءبىراز قاجەتتى ماسەلەلەرىن ەتكىزىپ الدى، سولاردىڭ ءبىرى «كەڭ توعاي» كولحوزىن وسى جىلدىڭ كوكتەمىنەن قالدىرماي ەلەكترلەندىرۋ.
كوللەگيا ءماجىلىس باستالاردان بۇرىن سەرىكتەرى مەن سىرباي ناركومنىڭ كابينەتىنە كىرسە، وندا ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى سەكرەتارى، كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى، لەنين اتىنداعى بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ پرەزيديۋم پرەدسەداتەلى، اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمىنىڭ ءبىراز دوكتورلارى مەن كانديداتتارى، بىرنەشە جازۋشى، تاعى ءبىراز ادامدار وتىر ەكەن. سولاردىڭ ىشىنەن، ورتالىق كوميتەتتىڭ سەكرەتارى سىربايمەن قالجىڭداسا كوبىرەك سويلەستى. سوندا سامارقان شالدىڭ اۋ-جايىن بايقاسا، جولشىبايعى ايتقانىنداي قىمسىنار ءتۇرى جوق، جايشىلىقتا وزىنە ءتان مىنەزبەن، ءاربىر سۇراۋعا بىلگەنىنشە تايسالماي، قىسقاشا، تۋرا جاۋاپ بەرەدى.
باياندامادا سىرباي ودان دا وتكىرلەنىپ كەتتى. كوللەگيا ءماجىلىسىنىڭ كەڭ زالىنا لىق تولعان ادامداردىڭ قارسى الدىنداعى ساحناعا كوللەگيا مۇشەلەرى جانە باسقارۋشى جولداستارمەن ول بىرگە شىققاندا، زالدان شاپالاق دۋ ەتە ءتۇستى دە، ساحنا الدىنا اكەپ قۇرىپ قويعان كينواپپاراتتاردىڭ شامدارى جارقىراي قالدى. بۇرىن ءدال مۇنداي جاعدايدا بولىپ كورمەگەن سىرباي، ءوزىن كينوعا ءتۇسىرىپ جاتقانىن. فوتوگرافتار دا مول جارىقپەن پايدالانىپ پورترەتىن باسىپ جاتقانىن بىلگەن جوق.
سىربايعا ءسوز بەرىلگەندە كينواپپاراتتاردىڭ شامدارى ءسوندى. سىرباي تريبۋناعا كوتەرىلە بەرگەندە، زالداعى ادامداردىڭ ىشىندە وتىرعان سامارقان مەن ناتاليانىڭ جۇرەكتەرى ءدىر ەتە قالدى. ويتكەنى، وسىندا كەلەردە اۋدان ورتالىعىندا مول ءونىم الۋشىلاردىڭ اۋداندىق ءماسليحاتى بولىپ، سىرباي سوندا ءوز تاجريبەسىنەن بايانداما جاساعاندا، ءارى ايبارشاعا جازدىرىپ العان بايانداماسىنىن، جەلىسىنەن شىعىپ اۋزىنا تۇسكەن ءسوزىن ايتىپ كەتكەن دە، ءارى اۋىزشا سوزىندە جەلى بولماي، تاجريبە ىستەرىن بىتىستىرىپ ارەڭ ايتىپ شىققان. بۇل قىلىعى ءۇشىن قارت ادامدى تۋرالاپ ۇرسۋدى ەرسى كورگەن راحمەت: «الماتىعا بارعاندا دا وسىلاي سويلەسەڭىز ۇيات بولار، سىرەكە» دەپ باستاپ، ءبىراز جۇمساق سوزدەرمەن جيناقى سويلەۋىن قاتتى ەسكەرتكەن. سول سوزدەرىن ول سامارقانعا دا وڭاشالاپ ايتىپ، «شالدىڭ قىتىعىنا تيمەيتىندەي تۇردە جولشىباي دايارلاپ بار» دەپ تاپسىرعان. سول تاپسىرمانى ورىنداۋ ماقساتىمەن سامارقان ۆاگوندا سىربايعا ءسوز قاتىپ كورىپ ەدى:
— ءجۇدا، قايتەسىڭ، شىراعىم، مەنى قايراپ، — دەدى سىرباي ۇناتپاعان داۋىسپەن، — ءبىز قايراۋى جەتىپ مۇقالعان كىسى. ۇيرەتكەنمەن مولدا ءبولۋ، بىزدەي كارىگە ءجۇدا قيىن ەندى. اۋىزعا نە تۇسسە سونى ايتارمىن.
ودان ءارى قۋزاسا شالدى اشۋلاندىرىپ الارمىن دەپ قورىكدان سامارقان، ەندى ول جوندە ءسوز قوزعاماي، تەك وڭاشادا عانا ناتالياعا «وسىلاي دا وسىلاي» دەپ كەلىپ، «بۇلدىرمەسە جارار ەدى» دەگەن ءقاۋپىن ايتقان. وسى ءقاۋپىن ول جەر-سۋ كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسى باستالاردا دا ايتىپ، سىرباي تريبۋناعا شىققاندا، ەكەۋىنىڭ جۇرەكتەرى سۋىلداي قالعان سەبەپتەرى سول بولعان.
سامارقان مەن ناتاليانىڭ قۋانىشىنا، سىربايدىڭ بۇل جولى ىركىلمەي سويلەۋى، تريبۋناعا كوتەرىلگەننەن-اق كەرىندى. مۇنداي توپتا قۇلاشىن ساسپاي سەرمەيتىن كەيبىر توپ كورگەن شەشەندەر، ول تريبۋناعا كوتەرىلگەن سوڭ، سالماقتى كەسكىنمەن زالدى ەركىن ءبىر شولىپ الدى دا، بايانداماسىنا كىرىستى.
ءوزى تانيتىن پوچەركپەن جازىپ بەرىلگەن بايانداما قولىندا بولعانىمەن المالىقتاعى ءماسليحاتتا بايانداماسىن شاتاستىرىپ جاساۋىنان ىشتەي قاتتى ۇيالعاننان كەيىن، قولىنداعى جازىلعان باياندامانى الدەنەشە رەت قايتالاپ وقىپ، سوزدەرىن جاتتاپ الارلىق حالگە جاقىنداعانمەن، سىرباي بۇل جولى دا جازىلعان بايانداماعا قاراماي، ءسوزىن اۋىزشا باستادى.
— يە، جولداستار، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — وقىماعان ءبىر كىسى ەدىم مەن، ءبارىڭنىڭ دە كەزدەرىڭ تۇيە كورمەگەن جىلقىلارداي ماعان ءجۇدا تونە قالعان ەكەن؛ شەشەندىك دەگەن، مەنىڭ ءوزىم تۇگىل اتا-باباما ءبىتىپ كورگەن ەمەس، اۋىزعا تۇسكەن ءسوزدى دۇرىستاپ ايتىپ شىعا السام، ودان ارتىقتى مەنەن ءجۇدا تىلەمەسەڭدەر.
جۇرت ول سوزگە دۋ كۇلدى. سودان ءارى، سەرىكتەرىنىڭ دە، ءماسليحاتقا قاتىناسقان وزگە ادامداردىڭ قايران قالۋىنا دا قاراماي سىرباي اۋىزشا بايانداماسىن ماپ-مايدا قىپ ورىستەتىپ اكەتتى. ىسكە عانا بايلانىستى قىسقا سوزدەن قۇراستىرعان بايانداماسىنىن، اراسىندا ول، سامارقان مەن ناتاليا تالاي ۋاقىت ىستەس بولعاندا ەستىپ كورمەگەن قۋلىق سوزدەردى تاۋىپ، ءماسليحاتتاعىلاردى ءالسىن-السىن سۇيسىندىرە كۇلدىرىپ وتىردى جانە ولار ريزالىقپەن كۇلگەندەرى بىلدىرگىسى كەلگەندەي، ءالسىن-السىن قولدارىن شاپالاقتاستى.
باياندامادان كەيىن سويلەگەندەر، ەڭ الدىمەن باياندامانىڭ بيىك دارەجەدە جانە قىزعىلىقتى تۇردە ەتكەنىن اتاي كەتىپ، ارجاعىندا، كۇرىشتىڭ ءونىمىن بۇدان زور ارتتىرۋعا قاجەتتى شارالاردان سىرباي مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ەسىندە قالارلىقتاي ءبىراز پايدالى اقىلدار ايتتى.
كەشكە سىرباي مەن ونىڭ سەرىكتەرىن ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى تاۋداعى داچاسىنا قوناققا الىپ كەتتى. قوناققا كەتەر الدىندا ولاردىڭ نومەرىنە كەلىپ شىققان ناركومنىڭ ايتۋىنشا، ەندىگى پروگرامما بىلاي بولماق ەكەن: قوناقتار ەرتەڭ كۇندىز قالانىڭ تاماشا ورىندارىن ارالايدى، كەشكە «گۆارديا العا» وپەراسىن تىڭدايدى، كەلەسى كۇنى ساعات كۇندىزگى ەكىدە، سىرباي الماتىداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ ەگىن شارۋاشىلىق فاكۋلتەتىندە قازاق تىلىندە لەكسيا وقيدى دا، ناتاليا ورىسشاعا اۋدارادى، سول كۇنى كەشكى پوەزبەن قوناقتار مەكەنىنە قايتادى.
سىربايدىڭ ءبىر مىنەزى — تەاتردا سپەكتاكل كورۋگە توزبەيتىن ەدى دە، نە شىعىپ كەتىپ، نە ونى ۇيات كورسە، ءىشى پىسىپ قالعيتىن ەدى. سوندىقتان ەرتەڭىنە ول، سامارقان مەن ناتاليا قانشاما قىزىقتىرا سيپاتتاعانمەن وپەراعا بارماي قالدى.
سەرىكتەرى تەاترعا كەتكەننەن كەيىن، كەشكى اسىن ىشكەن سىرباي كروۆاتىنا شەشىنىپ جاتىپ قالعي بەرىپ ەدى، تەلەفون شىلدىر ەتە قالدى.
— ءاۋ! — دەدى ويانىپ كەتكەن سىرباي، تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن قۇلاعىنا توسىپ.
— سىرەكەڭسىز بە؟ — دەدى بىرەۋ قازاقشا سويلەپ.
— ءيا، مەن، سىرباي... سەن كىمسىڭ؟
— مەن سوۆناركومنىڭ ءبىر قىزمەتكەرىمىن.
— ءيا، شىراعىم، نە ايتايىن دەپ ەڭ؟
— ءسىزدىڭ، ۇلكەن ۇيگە كەلىپ شىعۋىڭىز قاجەت بولىپ ەدى دە.
— ە، بارايىن، ءبىراق، ءجۇدا تابا السام.
— ءوزىم ماشينامەن بارىپ الىپ قايتام.
— ءجۇدا جاقسى.
— سەرىكتەرىڭىز قاسىڭىزدا ما؟
— ولار سپەكتاكل كورەمىز دەپ كەتتى.
— ءا، جاقسى، — دەپ سويلەسۋشى ترۋبكانى ءىلىپ قوندى.
«جەتى قاراڭعى تۇندە نەگە كەرەك بولدىم ەكەن؟» دەگەن ويمەن سىرباي كروۆاتىنان تۇردى دا كيىنە باستادى.
ول كيىنىپ بوپ كۇتىپ وتىرعاندا نومەرگە سامارقان، ناتاليا جانە تانىمايتىن ءبىر قازاق جىگىتى كىرىپ كەلدى.
— ە، نەگە ەرتە قايتتىڭدار؟ — دەدى سىرباي سامارقان مەن ناتالياعا، تانىمايتىن جىگىتكە امانداسقاننان كەيىن.
— سوۆناركومعا ءبىزدى دە شاقىرىپتى، — دەدى سامارقان.
— ءجۇدا، سونشا اسىعىس نە بوپ قالعان ەكەن؟
— ونى مىنا جولداس بىلمەسە ءبىز قايدان بىلەيىك، — دەپ سامارقان سوۆناركومنىڭ قىزمەتكەرىن يەگىمەن نۇسقادى.
— مەن دە بىلمەدىم، — دەدى ول، — پرەدسەداتەلدىڭ ءوزى قاجەت قىپ جاتقان كورىنەدى. ماعان سىزدەردى تەز جەتكىزىپ بەرۋدى تاپسىردى.
— قاۋىرت ءبىر جۇمىس بولعانى دا، — دەدى سىرباي تۇرەگەپ، سىرت كيىمىن كيىنىپ جاتىپ، ءوز ىشىندە «دايرا تاسىماعان!» دەپ قاۋىپتەنىپ.
سىربايدىڭ ءقاۋپى راسقا شىقتى. قىزىلوردانىڭ وبلىستىق سوۆناركومعا داريانىڭ مۇزى كەشكە قاراي كەنەت كوتەرىلگەنىن، جوعارعى جاقتان تاسقىن قاتتى كەلگەندىكتەن، داريانىڭ المالىق تۇسىنداعى يمەك جەرىنە سەن، شوعارى ىركىلە باستاعانىن، سەن، ول ارادان جىلجىماي وشارىلىپ تۇرىپ قالسا، تاسقىن سۋدى بوگەپ سۋدىڭ كەمەردەن المالىق جاقتاعى كوتەرمەگە قاراي اقتارىلا قۇلاۋ، ءقاۋپى بارىن تەلەگراممامەن حابارلاپتى.
پرەدسەداتەل بۇل تەلەگراممانى سىربايعا سالماقتى داۋىسپەن قازاقشىلاپ وقىپ بەردى. سودان كەيىن ول كوزىلدىرىگىن الىپ سىربايعا قاراسا، كەسكىنى الەم-تاپىرىق بولىپ كەتىپتى. داريانىڭ المالىق تۇسىنداعى حال-جايىن جاقسى بىلەتىن پرەدسەداتەل، ىشتەي ءوزى دە قاۋىپتەنە وتىرا، سىربايدى ۇرەيلەندىرگىسى كەلمەي باسالقى سوزدەر ايتا باستاپ ەدى:
— شىراعىم، — دەدى سىرباي بوگەپ، — باسقا تونگەن زور قاۋىپتى سەن كىشىرەيتەم دەگەنمەن كىشىرەيە قويا ما ول. تەك ارتى قايىرلى بولسىن، ءجۇدا، ءبىر كەرەمەت بولعالى تۇر ەكەن. مۇنى قايتەسىڭدەر ەندى؟
— قايتەمىز؟ حابار كۇتەمىز. مۇمكىن مۇز ەتىپ كەتەر.
— ەگەر وتپەسە؟
— وعان دا شارا قولدانارمىز.
— مىسالى؟
— سوعىس ۇيىمدارىمەن سويلەسىپ، مۇزدى بۇزدىرۋ شاراسىن ىستەتەمىز دە. سىزدەردى شاقىرتقانىم: حاباردار بولىپ تۇرسىن دەدىم دە. ءسىز قورقا قالدىڭىز، اقساقال. تيىشسىزدانباي-اق قويىڭىز. ءار كەزدە وسىنداي جاعداي كەزدەسەدى ەكەن عوي. داريانى يگەرەرلىك كۇش بار، ساسپاڭىز، نومەرىڭىزگە بارىپ تىنىعىڭىز، تۇندە نە حال بولعانىن تاڭەرتەڭ تاعى حابارلارمىن.
— مەن وعان ءجۇدا شىداي الماسپىن، — دەدى سىرباي، — ءقازىر مەنى قايتار.
— ول بولماس، اقساقال.
— بولدىر، شىراعىم. ءسوزدى ءجۇدا قىسقاسىنان قايىرعانعا رەنجي كورمە. سىيلاپ شاقىرىپ، رەنجىتىپ قايتارماڭدار، بۇگىن كەتپەسەم ءجۇدا قاتتى رەنجيمىن.
سىربايدى سوزىنە كوندىرە الماسىن كەرگەن پرەدسەداتەل:
— بۇگىنگى پوەزد كەتىپ قالدى عوي، اقساقال، — دەپ ەدى:
— سول جاققا جۇرەتىن باسقا پويىز جوق پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى سىرباي.
پرەدسەداتەل جاردەمىن بىلدىرسە، تاڭعا جاقىن نوۆوسيبير — تاشكەنت پوەزى ەتەدى ەكەن. «سوعان مىنگىز» دەپ وتىنگەن سىربايعا:
— ارىستا ءتۇسىپ قالاسىز عوي، ودان. ىلە پوەزد كەلە قويسا جاقسى، ايتپەسە الماتىنىڭ ەرتەڭگى پوەزىن ءبارىبىر كۇتەسىز عوي، — دەپ ەدى:
— تاۋەكەل، جۇرەم، — دەپ سىرباي بولمادى. ەرتەڭگى لەكسياسىنىڭ جايىن ايتىپ ەدى:
— اۋەلى كەۋىلدى تىنىشتاندىرىپ الايىق تا، — دەدى سىرباي، — باسىڭدا قورقىنىش دۋىلداپ تۇرعاندا قاي ءسوز شىعادى دەيسىڭ ودان.
نوۆوسيبير — تاشكەنت پوەزىمەن تاڭعا جاقىن جۇرۋگە ۋادەلەسكەن سىرباي، سەرىكتەرىمەن گوستينيساعا قايتتى.
بارا توسەگىنە شەشىنىپ جاتقانمەن، ونىڭ كوزى ىلىنبەدى، ىلىنەيىن دەسە-اق، الدەنە قورقىنىشتى كارتينالار ەلەستەپ، شوشىنا بەردى.
پرەدسەداتەل دە ۇيىنە قاۋىپتى ويمەن قايتىپ، ەگەر قاتەردىڭ كۇشەيۋى تۋرالى تەلەگرامما كەلسە، كەلگەن ساتىندە جەتكىزىپ بەرۋدى سوۆناركومنىڭ سول تۇنگى كەزەكشىگە تاپسىرىپ كەتكەن ەدى. سول تەلەگرامما ونىڭ ۇيىنە، كوزى ۇيقىعا جاڭا عانا كەتىپ بارا جاتقان كەزدە كەلىپ قالدى.
«حال اسا قيىندادى، — دەپ جازىپتى تەلەگراممادا، — داريانىڭ يمەك تۇسىنا جينالعان سەڭدەر تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ، ءبىرجولا بەكىدى، سۋدىڭ جولىن جاپتى. تاسقىن كۇشەيە ءتۇستى. ىركىلگەن سۋ، جارقاباققا جارتى-اق مەتردەي قالدى. مامانداردىڭ مولشەرلەۋىنشە، ىركىلگەن سۋ جاردان اسىپ، كوتەرمە مەن جاردىڭ اراسىنداعى سايعا سىيمايدى. ەگەر كوتەرمەدەن اسىپ توگىلسە، المالىق قالاسىن اپ-ساتتە جويىپ جىبەرەدى دە، تەمىر جولدىن، جوتاسىن بۇزىپ ءوتىپ، ءارى قۇم-دالاعا قاراي كەتە بارادى؛ مۇنىڭ اتى — داريادان ايرىلۋ دەگەن ءسوز. تىعىز شارا قولدانۋلارىڭىزدى وتىنەمىز».
بۇل تەلەگراممانى وقىعان پرەدسەداتەل ۇيىندە شىداپ جاتا المادى دا، تەز ۇكىمەت ۇيىنە بارىپ، سوۆناركوم مەن ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنە حابارلادى. ولار تەز جينالعاننان كەيىن، ماسەلەنى تالقىلاپ، ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى دا، وقيعا بولىپ جاتقان جەرگە تۇندە سامولەتپەن ۇشپاق بولدى.
— سىربايعا حابارلاۋ كەرەك، — دەدى پرەدسەداتەل.
— ءبىراق، سامولەتكە ءمىندى مە، جوق پا، سونىسىن ءبىلۋ كەرەك، — دەستى بىرەۋلەر، — ەگەر بۇرىن مىنبەسە، قورىقسا، پوەزبەن-اق جىبەرۋ كەرەك.
سول ساتتە سىربايدى شاقىرتىپ اپ سۇراپ ەدى:
— ءمىنىپ كورگەن جوقپىن، — دەدى تونگەن قاتەردىڭ مولشەرىن جوبالاعان سىرباي، — ءبىراق، مىنەم.
ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن سەرىكتەرىمەن سىربايدى مىنگىزگەن سوعىستىق سامولەت، تان، قاراڭعىسى كەزىندە اسپانعا كوتەرىلە بەردى.
ون التىنشى تاراۋ
داۋىل كۇنى
بيىل سىرداريانىڭ قاتتى تاسۋعا مۇمكىنشىلىگى بارىن، سىر بويىنداعى سۋ ستانسيالارى كۇن بۇرىن جورامالداپ حابارلاي باستادى. بۇل كەزدە پلوتينانى جوسپارلاۋ جۇمىسىنىڭ اسا ءبىر قاۋىرت كوزى بولعانمەن باقاباس تۇسىنداعى وزەن ارناسىنىن، تۇزاعىنان اسا قاۋىپتەنەتىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ شىداپ جاتا الماي، قىزمەتتەس ادامدارىنا ءتيىستى تاپسىرمالارىن بەرىپ، ءوزى كانال باسىنا كەتتى. ول المالىققا كەلسە، رايكومدا كۇتىلگەن قاۋىپكە ساقتىق جۇمىسىن باسقاراتىن كوميسسيا قۇرىلىپ جاتىر ەكەن. راحمەت اناتوليي كوندراتيەۆيچتەن وسى كوميسسيانى باسقارۋدى ءوتىنىپ ەدى، قارت باس تارتقان جوق. كوميسسيا مۇشەلەرى سول كۇنى باقاباس تۇزاعىنىڭ بويىنا ءجۇرىپ كەتتى...
ول كۇنى كەشكە قاراي جەل تىنىپ، كۇننىڭ كوزى كوكجيەكتىڭ اشىعىنا بايىعانمەن، سول مەزگىلدى سىرداريانىڭ بيىك ءبىر جارقاباعىندا ەتكىزگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ، بۇگىنگى تۇندە داۋىل كوتەرىلەرىن جوبالاپ تۇردى.
ءومىرىنىڭ سانالى جاعىن تۇگەلىمەن سىرداريا بويىندا وتكىزگەن ونىڭ قىس بولسا بوراندى داۋىلعا، جاز بولسا نوسەرلى داۋىلعا حابارشى كورەتىن ءبىر بەلگىسى — قارا تاعانداردىڭ توبى اسپانعا بيىكتەي كوتەرىلىپ اپ اسىر سالۋى بولاتىن. ءبىر عاجابى — وسى تاعاندار جايشىلىقتا سىر بويىندا كوزگە كورىنە قويمايدى دا، قايدان قالاي كەلەرى بەلگىسىز، داۋىل الدىندا قارا شوعىرلانعان توبىمەن اسپانعا كوتەرىلە قالادى.
بۇگىن دە ولار كۇن .باتا ءسويتتى. ونىڭ الدىندا، داريانىڭ سەڭى بوگەلەر دەپ قاتەر كۇتكەن جەرىنە باقىلاۋعا قويعان ادامدار:
— جەل تىندى، كۇن اشىققا بايىدى، بۇگىن ءتۇن تىنىش بولار، — دەگەندە، سولاردىڭ ىشىندە تۇرعان اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— ءاي، بىلمەيمىن، — دەگەن كۇدىك ايتقان ەدى. — كوكجيەكتىڭ سوناۋ بۇحارا جاعىندا تاۋدىڭ جوتاسىنا ۇقساپ قاراۋىتقاندى كورمەيسىڭدەر، سول باتىپ بارا جاتقان بۇلت ەمەس، كوتەرىلىپ كەلە جاتقان بۇلت، مۇمكىن داۋىلدىڭ بۇلتى بولۋى.
اناتوليي كوندراتيەۆيچتى بىرەۋلەر قوستاپ، بىرەۋلەر قوستاماي ءوزارا دابىرلاسىپ تۇرعاندا، داريانىڭ بۇحارا جاقتاعى الىسىراق بەتىنە قالىڭداي وسكەن سەكسەۋىلدەي اسپانعا قارا تاعانداردىڭ قالىڭ توبى ازان-قازان شۋلاسىپ كوتەرىلە بەردى.
— ەندى تالاسپاڭدار، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، — داۋىلدى بولدى دەڭدەر دە قويىڭدار. ايدىڭ جارىق كوزى، سول داۋىلدىڭ بەرى قاراي جىلجىعانىن كورىپ تە تۇرارمىز؛ بايقارسىڭدار، سوناۋ كوكجيەكتە قاراۋىتقان بۇلتتىڭ جوتاسى ەندى جوعارىلاي بەرەدى؛ بۇل تۇسقا ول، ءتۇن ورتاسى اۋا جەتۋى مۇمكىن، ءدال تاڭعا بارا قويماس... ەگەر داۋىل كوتەرگەن بۇلت بولسا، سىرداريانىڭ مۇزىن تۇبىنەن بەرى قاراي سوگە ايدايدى، مۇزدىڭ استى مەن ۇستىندەگى سۋدى داۋىل تەبىرەنتسە، داريانىڭ ءون-بويىنداعى سەن، جەدەل، تۇتاس كوتەرىلۋى مۇمكىن؛ ولاي بولعاندا، داريانىڭ سەندەر كۇزەتكەن تۇسىندا شۇعىلىنان يىلگەن جەرلەرىنە سەڭدەر وشارىلىپ توقتايدى دا، قاتەر زورايادى.
اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ جورامالىنان بالدى دا، بالسىز دا بولماعان كۇزەت ادامدارى، اياق-قولدارىن جيناقى ۇستاۋعا ۋادەلەستى. اۋدان ورتالىعىنان سول اراعا دەيىن سيرەك قاعىلعان قازىقتاردىڭ باسىنا سىم تارتىلىپ، كۇزەت ورنىنا ۋاقىتشا تەلەفون قۇرىلعان ەدى. سول تەلەفون ارقىلى، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە اناتوليي كوندراتيەۆيچ كۇتكەن قاۋىپتى حابارلاپ قويدى. راحمەت تۇندە كەلۋگە ۋادە بەردى.
سول كەزدە تولىققان اي شىعىس جاق كوكجيەكتەن كۇن باتقان سوڭ-اق كوتەرىلدى دە، ىمىرتقا قاراي اسپانعا جوعارىلاپ الدى. سىر بويىنا بيىل جۇقا تۇسكەن قار، جاڭا جىل باستالا كۇنگەي جاق بەتتەن ۇزدىكسىز ەسكەن قوڭىرجاي جەلدىڭ لەبىنەن الداقاشان ەرىپ بوپ، سىردىڭ ولكەسىنە وسكەن ءىرىلى-ۋاقتى بۇتالار كۇندىز قۇبالانىپ، ايلى تۇندە قوڭىرلانىپ، ايسىز تۇندە قاراۋىتىپ تۇراتىن.
ايدىڭ بۇگىنگى جارىقتىعى كۇندەگىسىنەن كۇشتىرەك بولدى ما، نەمەنە، داريا جاعاسىندا كۇزەتتە وتىرعاندارعا توڭىرەك بۇگىن وزگە ايلى تۇندەي قوڭىرلانىپ ەمەس، اق تاڭ كورىندى.
اي جوعارىلاعان سايىن، بۇحارا جاق بەتتەگى كوكجيەكتە قاراۋىتقان بۇلت تا جوعارىلاي بەردى...
كوزدەرىن اسپانعا جوعارىلاعان اي مەن بۇلتقا كەزەك تىككەن كۇزەتشىلەر، داريانىڭ سول ءبىر تۇستاعى تىك جارقاباعىنا اياقتارىن سالبىراتا اسىپ، شىڭدى جيەكتەي قونعان قۋلارداي قاز-قاتار وتىر. بارلىق سانى ون شاقتى كىسى.
دارياعا قاتقان مۇزدىڭ بەتىنە جۇگىرگەن قىزىلسۋدىڭ سىرباي الماتىعا اتتاناردا قالىڭداعان ءبىزدىڭ وقۋشىلار وتكەن تاراۋدان جاقسى بىلەدى. كۇزەتشىلەردىڭ باقىلاۋىنشا، سول قىزىلسۋ قالىڭداي تۇسپەسە تومەندەمەگەن سياقتى.
تابيعاتتىڭ، مىلقاۋ كۇشى ادامعا قورقىنىش كورىنگەنمەن، وزىنە كوركەم. تىمىق اۋالى تۇندە، مۇزدىڭ بەتىمەن تولقىنسىز، سىبدىرسىز جورعالاعان قىزىلسۋدىڭ قىبىرلاعان بەتىنە اسپاندا بيىكتەگەن ايدىن، ساۋلەسى سەبىلسە، سۋدىڭ بەتى كۇلگەن ءسابيدىڭ كەسكىنىنە ۇقسايدى.
سوعان اسەرلەندى مە، الدە، بيىكتەۋى اسپاندا ورتا تاپ، جارقىن ءجۇزدى ايدىڭ بەتىن جابۋعا تايانىپ كەلە جاتقان قالىڭ قارا بۇلتتان سەسكەنۋلەرى كۇشەيدى مە، كۇزەتتەگىلەردە ءۇن-تۇن جوق.
ءارقايسىسى ءارتۇرلى ويداعى كۇزەتشىلەردەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ويىنا ەرەكشە ءۇڭىلىپ كورەيىك؛ ويتكەنى، بۇل جاردىڭ جاعاسىندا وتىرعانداردان، بۇگىنگى قايتەدى ودان ارتىق بولجاپ تا، ۋايىمداپ تا وتىرعانى جوق. ونىڭ بۇل ويىن ايقىن ۇعۋ ءۇشىن، وتكەن تاراۋلاردان وزىمىزگە ءمالىم كەيبىر ماسەلەلەردى ەسكە تۇسىرە كەتۋىمىز قاجەت.
بۇرىن «باقاباس» اتالاتىن بۇل يىنگە جولاماي، كانالدىڭ ساعاسىن «قۇس تۇمسىق» اتالاتىن يىننەن الماق بون جوسپار جاساعان كەزدە-اق، وسىنداي قاتەردىڭ تۋارىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ بىلگەن ەدى عوي. كانالدىڭ ساعاسى «قۇس تۇمسىقتان» باستالعاندا، مۇنداي قاتەر ادامدى وڭىندە قورقىتۋ تۇگىل، تۇسىندە دە قورقىتا الماس ەدى. سونى ويلاپ لەپىرگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ويىن، كانال جۇرەتىن جولدان-وقپان شىعۋى، سۋ قۇيىلعان وتتاي ءسوندىرىپ تاستاعان سياقتاندى.
كانالدىڭ قۇس تۇمسىقتان باستالۋى ىسكە اسپاي قالعان سوڭ، بايجاننىڭ جوسپارلاۋىمەن، ساعانى باقاباستان الۋ ماسەلەسى كەپ تۋدى. داريانىڭ بۇل ارادان جاردى جىرىپ دالاعا اقتارىلۋ ءقاۋپى بارىن كورە تۇرا، اناتوليي كوندراتيەۆيچ، ءبىراز پىكىرلەسكەننەن كەيىن، بۇل جوسپارمەن ريزالاستى، وعان سەبەپ: ەگەر ريزالاسپاسا، بۇل ماڭايدا، باقا-باستان باسقا كانالدىڭ ساعاسىن الاتىن ءيىن جوق؛ ەگەر ودان الماسا، بۇل اۋداندا كانال جۇرگىزۋگە بولمايدى، ول مۇمكىن ەمەس ءىس.
ساعانى باقاباستان الۋعا اناتوليي كوندراتيەۆيچتى كوندىرگەن ءبىر سەبەپ وسى بولسا، ەكىنشى سەبەپ، بايجاننىڭ بىزگە ءمالىم جوسپارلاۋى بويىنشا، باقاباستىڭ قاتەرلى جەرلەرىن بەكىتۋگە مۇمكىنشىلىك تولىق، وعان كەرەكتى جاعدايدى جاساۋعا ۇكىمەت قاۋلى شىعارىپ وتىر، ەندەشە، ىركىلەتىن نە بار؟..
باسىندا ىركىلگەنمەن، كانالدى باقاباستان الۋ تۋرالى قاۋلى شىققاننان كەيىن، اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ مويىنداعانى دا، بايجان باسقارعان كانال قۇرىلىسىنا جاردەمشى بولعانى دا بىزگە ءمالىم. سونداعى ونىڭ مىقتى تايانىشى — ءستاليننىڭ «بولشيەۆيكتەر المايتىن قامال جوق» دەگەن ءسوزى.
باقاباستىڭ دا «قامالدارىن» بولشيەۆيكتەر الۋىنا اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ سەنىمى تاستاي بەكىگەن كەزدە، سۇراپىل سوعىس باستالدى دا جۇرە بەردى. مۇنداعى «قامالداردى» الۋعا كەرەكتى زاتتار مايداننىڭ قاجەتىنە جۇمسالعانىن اناتوليي كوندراتيەۆيچ جاقسى ۇقتى دا، جوسپارلى ىستەرىنىڭ ءبىرازى سوعىس بىتكەنشە ورىندالمايتىنىن كورە تۇرا، مۇنداي قاتەرلى تۇستا"ن كانال قۇرىلىسىن جۇرگىزگەندىگى ءۇشىن كۇيەۋى — بايجانعا ۇرىسپادى.
سىرتىنا سولايشا سىر بەرمەگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ىشكى ەرەۋىلى كۇن ساناپ كۇشەيە ءتۇستى، سونداعى ءقاۋپى — جىلىندا ەكى-ۇش رەت تاسيتىن، كەي جىلدارى قورقىنىشسىز تاسىعانمەن، اندا-ساندا زارەڭدى كەتىرە تاسيتىن سىرداريانىڭ ويدا جوقتا كيىپ كەتۋى.
سول قاۋىپ بۇرىن ويدا عانا جۇرسە، بۇگىن، سوناۋ بەرى قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان قارا بۇلتتاي بوپ باسقا تۋرا ءتوندى. قاۋىپ جاي عانا سىركىرەپ وتەتىن بۇلتتاي زيانسىز اۋا قويسا جاقسى، ەگەر ويتپەي، بۇرقان-تارقان بوپ داۋىلداتىپ كەتسە قايتپەك؟!.
داۋىل كوتەرىلمەسىن!.. سۋ تاسىماسىن!.. سوگىلگەن سەن، قامالماسىن!.. ەگەر ويتە قالسا، وعان توتەپ بولار بەكىنىس بۇل ارادا جوق... ويتە قالعان كۇندە حال نە بولماق؟.. وتاننىڭ بار كۇشى جاۋدى جەڭۋگە جۇمسالۋدا... سول قالىڭ كۇشپەن، ەگەر داريا جاردى بۇزا قالعان كۇندە، ونى بوگەۋگە قاجەتتى كۇش بولىنە مە، جوق پا؟.. بەلىنە قالسا، داريانىڭ مىلقاۋ كۇشى بولشيەۆيكتەرگە باس يەتىنىنە اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ سەنىمى بەرىك. ونىڭ ءقاۋپى: «وسى كۇش قاجەتتى شاعىندا بەلىنە الماي ما» دەپ ويلاۋدا... ەگەر قاجەتتى كۇش كەزىندە جەتە الماسا، داريا جاردى بۇزىپ اقتارىلىپ، ودان كوتەرمەنى اتتاپ المالىق قالاسىنا لاپ قويسا، ونى عارىق قىپ، ارجاعىنداعى تەمىر جولدى بۇزىپ، ارعى ساياڭ كەتسە... ونىڭ اتى — باياعىدان بەرى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قىمبات كورىپ كەلگەن سىرداريانىڭ سۋىنان ايرىلۋ، قۇمعا ءسىڭىپ جوعالىپ جاتقان تالاس، شۋ وزەندەرى سياقتى، قىمبات قازىنانى بوسقا توگۋ!.. ولاي بولعاندا، جالعىز اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ عانا ەمەس، وسى داريانىڭ سۋىن پايدالانۋدا نەلەر مىڭداعان ادامدار ەڭبەگى ەش بولادى!..
اناتوليي كوندراتيەۆيچ وسىنداي قالىڭ ويدىڭ شىرماۋىندا تۇنجىراپ وتىرعان كەزدە، اسپانعا ورلەگەن قارا بۇلت، ايدىڭ، بەتىن جاپتى دا، ءوزى اسپاننىڭ بەلۋارىنان بەرمەن قاراي جاڭا اسا بەرگەنمەن، قارا قوڭىر كولەڭكەسىن سىلكە سىلتەپ، جەردىڭ بەتىن بۇركەي جاۋىپ جىبەردى. سول كەزدە، جەرگە قاراڭعىلىق ءتۇسۋىن كۇتىپ تۇرعانداي-اق جەل دە كوتەرىلىپ، اينالاداعى اعاش، شوپتەردىڭ تەربەلگەن دەنەسىنەن، جىلاننىڭ، ىسىلىڭداي ۇندەر شىعا باستادى. سۋدىڭ بەگى دە سول ساتتە تولقىندانا باستاعانى قۇلاققا شالىندى.
— ال، جولداستار، — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ سول كەزدە جارقاباقتان كوتەرىلە بەرىپ، — داۋىل باستالدى ەندى. تەك، اقىرى جاقسىلىق بولسىن.
وزگەلەرى دە تۇرەگەلىستى. ولاردىڭ اراسىنداعى تەلەفونيستكا تانيا دەيتىن قىز ەدى.
— تانەچكا، — دەپ داۋىستادى اناتوليي كوندراتيەۆيچ، قاراڭعىدا ونى وزگەلەردەن اجىراتا الماي.
— مەن مۇندا، — دەپ دىبىس بەردى تانيا.
— بار، كەپەگە بار دا، رايكومعا داۋىلدىڭ باستالعانىن حابارلا!
تانيا كەتكەندە، وزگەلەرى بيىك جاردىڭ باسىندا قالىپ قويدى.
ەلدىڭ ۇعىمىندا باقالار كوكتەمدە سۋعا سۇڭگىپ اپ بەكەرگە باقىلداپ جاتپايدى، كوكتەمدە كوبەيگەن سۋدى جۇتىپ تاۋىسام دەپ باقىلدايدى. كرىلوۆتىڭ، «باقا مەن وگىز» دەيتىن مىسالىندا، باقانىن، سۋدى وگىزبەن ەرەگىسىپ ءىشىپ، شاماسىن بىلمەي جارىلىپ ءولۋى، ەلدىڭ وسىنداي ۇعىمىنا بايلانىستى جازىلۋى كەرەك.
ۇرلەگەن جەلدىڭ، تولقىعان سۋدىڭ مينۋت سايىن كۇشەيە ءتۇسۋىن سەزىپ، دىبىستارىنا قۇلاق تۇرگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچتىڭ ويىنا، قارت دوسى سىربايدىڭ ءبىر ءسوزى ءتۇسىپ كەتتى.
كانالدىڭ ساعاسى باقاباستان الىنۋى بەكىلگەننەن كەيىن ءبىر جولىققاندا، سىرباي وعان:
— دۋاداق شولسىزدە، قاز-ۇيرەك كولسىز، باقا قۇردىمسىز تۇرا المايدى، دەسەتىن ەدى، بۇرىنعى دانالار؛ «سۋدى قۇرتام دەيتىن پالە» دەسەتىن ەدى باقالاردى، مىنا ءبىر يىننەن كانالدىڭ ساعاسىن العالى وتىرمىز؛ ءوزى جاقسى بولعانمەن، باقاباس دەگەن اتى جامان، ءبىر شاقتا داريا قۇردىمعا اينالدىراتىن ساعا بولماسا جارار ەدى بۇل، — دەگەن ەدى.
دوسىنىڭ سول ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، داۋىلدىڭ شۋىنا قۇلاق تۇرگەن اناتوليي كوندراتيەۆيچ؛ «قارت بولسا، سول ءسوزىن ءقازىر قايتالار ەدى-اۋ، ءبىراق ول بۇل ارادا جوق، الماتىدا... مەنىڭ باسىمداعى حالدە ءدال وسى ساتتە سەزە مە ەكەن، جوق پا ەكەن؟!» دەپ ويلاپ، اۋىر كۇرسىنىپ الدى...
جەل قاتايا، تولقىن سارىلداي، ەسىمدىكتەر شۋلاي ءتۇستى. سول دىبىستارعا تىڭداۋشىلاردىڭ ويى اۋىرلاي بەردى... ءبىر كەزدە مىڭداعان تانك كەلە جاتقانداي، ساتىر-كۇتىر دىبىستار شىقتى.
— سەن، سوگىلدى! — دەدى اناتوليي كوندراتيەۆيچ.
مۇزدىڭ ساتىر-كۇتىرى قۇلاقتارىن تۇندىرعان ولار قاستارىنا كەپ توقتاعان ءاۆتوموبيلدى فارىنىڭ جارىعىنان بولماسا، دىبىسىنان ايىرا دا الماس ەدى. كەلگەن راحمەت ەكەن. نە ىستەۋ تۋرالى اقىلداسقاندا:
— مۇمكىن، مۇز توقىراماي ءوتىپ كەتەر، — دەدى ول، — سوندا دا ساقتانۋ كەرەك بولار دەپ، جاقىن جەردەگى كولحوزداردان ادامدار جيناۋعا بايجان كەتتى. حال-جايدى انىقتاپ الماي الماتىنى ابىگەرلەندىرمەيىك دەپ حابار بەرگەن جوقپىز، جيناڭقى تۇرسىن دەپ قىزىلوردانى عانا حابارلادىق. جوعارعى جاقتاردان العان تەلەگراممالارعا قاراعاندا، تاسقىن قاتتى بولعانمەن، سەڭ ءبىر قالىپتا جىلجىپ كەلە جاتقان كورىنەدى.
نە ىستەۋ تۋرالى اقىلداسقاندا، راحمەتتىڭ ۇسىنىسى تاڭعا دەيىن داريا جاعاسىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىنا سالت اتتى باقىلاۋشىلار جىبەرىپ، سەن، مەن سۋدىڭ ءجۇرىسىن بايقاتۋ ەدى. ءبىراق، ازدان كەيىن قارلى-جاڭبىردى ارالاستىرا نوسەرلەي توككەن قارا بۇلت پەن ىشقىنا ەسۋى ۇدەپ كەتكەن داۋىل ولاي ەتۋگە مۇرشا بەرمەدى. قارلى جاڭبىر مەن داۋىل كۇشەيىپ العان كەزدە قاراڭعىلىق ءتىپتى قويۋلانىپ، ادام جول تاۋىپ ءبىر جاققا بارۋ تۇگىل، ءوز دەنەسىن ءوزى كورە المايتىن حالگە جەتتى.
جاڭبىرمەن ارالاسا، ۇيتقي، وراي بوراعان جىلبىسقى قار، ادام قالاي قاراپ ىقتاسا دا بەتىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا جابىسا ۇيمەلەپ، الاقانمەن سىپىرىپ تاستاماسا تۇسپەدى، كىرپىككە تىعىلىپ كوزدى اشتىرمادى. وسىنداي حالدە، داريا جاعاسىنداعى اۆتوماشينانىڭ قاراڭعىلىقتى ۇڭگىرلەي جول اشقان فارىنىڭ جارىعىمەن، سول ماڭايدا شتابتىق مىندەت اتقارعان جەركەپەنى زورعا تاۋىپ پانالادى.
مۇنشاما سۇراپىل ىشىندە وتىرىپ، ولار ءتۇن بويى كىرپىك قاققان جوق. قالاي كىرپىك قاقسىن، تاسىعان داريا كەمەرىندە بار ما، جوق پا، الدە اسىپ توگىلىپ توڭىرەكتى تاسقىن باسىپ جاتىر ما، ودان حابارلارى جوق، تەك كوڭىلگە ءبىر عانا مەدەۋ — المالىقپەن تەلەفون ارقىلى بايلانىسسا، ونداي ساقتانۋ شتابىنان الىناتىن حابار — تاسقىن سەلىنىڭ قالاعا ازىرگە بارماۋى.
كەپەدەگىلەردىڭ، اسىرەسە راحمەتتىڭ تاعى ءبىر ۋايىمى — كولحوزداردان وسى اراعا كەلەم دەپ شىعۋشىلار اداسىپ اپاتقا ۇشىراۋى.
ولار سونداي تىرسىلداعان حالدە وتىرعاندا، دالا بوزامىقتانا باستادى. بۇل ارينە، تان، اتۋى. داۋىل مەن قارلى جاۋىننىڭ كۇشى قانشالىق ەكەندىگى سوندا عانا ايقىن كورىندى: نە ادامدى، نە كولىكتى بەت قاراتار تۇرلەرى جوق، تاڭ اتا باسەڭدەۋدىڭ ورنىنا، تۇندەگىسى دە كۇشەيىپ العان سياقتى.
دەگەنمەن، تاڭ اتقان سوڭ جان-جاققا سالت بارلاۋشىلار جىبەرىلدى. ولارعا بەرىلگەن تاپسىرما: «داريانىڭ جارىنان جازباساڭدار اداسپايسىڭدار».
قانشا ايتقانمەن، كۇندىزدىڭ اتى — كۇندىز، بارلاۋشىلار وراسان قيىندىقتارعا ۇشىراعانمەن، ءار جەردە توقىراپ ءيىن تىرەسكەن مۇزداردىڭ سۋ استى-ۇستىنەن جول تاۋىپ ىلگەرى اعىپ جاتقاندىعىن حابارلادى.
قولىن الىپ، كروۆاتىنىڭ قاسىنداعى ورىندىققا وتىرعان سىربايعا ول الدەنەنى ايتايىن دەپ ەدى، جوتەل بۋىپ شاماسىن كەلتىرمەدى. ونىڭ قولى سۇپ-سۋىق ەكەن. بەتىنە قاراسا دولىرىپ كۇيىپ جاتىر، كوزدەرى وتكىرلەنىپ كەتكەن.
تالاي ادام جان ءتاسىلىم قىلعاندا قاسىندا بولعان سىرباي، دوسىنىڭ دا مينۋتپەن سانايتىن ءومىرى قالعانىن كەردى دە، جۇيەسى بوساعانمەن، وزىنە ءوزى يە بوپ، جانى باردا كوڭىلىن جادىراتايىن دەگەن ويمەن:
— قاۋىپ ءبىتتى، ءاناتول، — دەدى.
سىرباي تاعى بىردەمەلەردى ايتپاق ەدى، كوزى اناتوليي كوندراتيەۆيچكە تۇسسە، كەسكىن-كەلبەتى وزگەرىپ بارادى ەكەن. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ قالعان سىرباي:
— ءوي، ءاناتول، دوسىم — دەپ باسىن قۇشاقتاي بەرگەندە، اناتوليي كوندراتيەۆيچ:
— ...نەت كرەپوستەي... — دەگەن سوزدەردى بولشەكتەپ ايتىپ كەلە جاتىپ، ىشقىنا دەم تارتتى دا، يەگىن جالعىز-اق قاقتى...
ون جەتىنشى تاراۋ
ەڭ قىمبات ەسكەرتكىش
(ەپيلوگ ورنىنا)
وسى ءبىر كۇندەرى سىربايدىڭ باسىندا قۋانىش پەن قورقىنىش ساپىرىلىپ كەتتى. قۋانىشى — داۋلەتتىڭ «از كۇنگە سامولەتپەن كەلىپ كەتەمىن» دەگەن موسكۆادان بەرگەن تەلەگرامماسى، قورقىنىشى — ايبارشا اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ، «بۇگىن بە، ەرتەڭ بە» دەپ وتىر.
نەمەرە ءسۇيۋ ادامعا، اسىرەسە، سىربايعا قانداي زور قۋانىش! سول ءۇمىت جۇرەگىن ۋىلجىتا وتىرا، سىربايدىڭ قورقاتىنى — «امان-ساۋ اياق-قولىن باۋىرىنا السا قۇبا-قۇپ، ال، ەگەر...»
ارجاعىن ايتۋعا سىربايدىڭ ويى بارعانمەن، اۋزى بارمايدى. ونىڭ بۇرىنعى ۇعىمىندا، دۇنيەدە داۋلەتكە تەڭدەسەر قىمباتى جوق بولسا، ەندىگى ۇعىمىندا — ەكى كوزىنىڭ بىرەۋى ايبارشا، ءبىر كوزى داۋلەت. داۋلەت ءقازىر سوعىستا ءجۇر، امان، يا جامان بولارى نە كۇمان. سوندىقتان، سىرباي ءۇشىن ول ازىرگە جابىق كوز. اشىق كوزى — ايبارشا عانا.
«ەندەشە، — دەپ تىلەيدى سىرباي ىشىنەن، — ايىمنىڭ جانى جاماندىق كورە كورمەسىن، ەگەر ونداي كۇن تۋا قالسا، اشىق كوزىمنىڭ ءجۇدا قاراڭ سۋالعانى دا؟..»
سىربايدىڭ بايقاۋىنشا، جالعىز ول عانا ەمەس، ايبارشانىڭ اماندىعىن بۇكىل «كەڭ توعاي» كولحوزى بوپ تىلەيتىن سياقتى. ونىسى سىربايعا تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى — كىمدى بولسا دا حالىق ىسىمەن، قىلىعىمەن سۇيەتىنى ءمالىم. بۇل جاعىنان قاراعاندا، بۇل كولحوزدا، ەگىندى جىرتۋ، جيۋ، سوعۋدا بولسىن، كانال، نە ارىق قازۋدا بولسىن، قوعامدىق ىستەردە بولسىن، مىنەز-قۇلقىمەن كوپشىلىككە جاعۋدا بولسىن، ايبارشادان العا ۇستارلارى جوق. رەتىنە قاراي ول تراكتورشى دا، كەتپەنشى دە، وراقشى دا، سۋشى دا، جۇكشى دە بولا كەتەدى. كوپشىلىكتى جەكە تۇرمىسىندا دا، قوعامدىق ىسىندە دە رۋحتاندىرۋشىنىڭ ول الدىڭعى قاتارىندا. سونداي ادام جاماندىققا ۇشىراي قالسا، كىمگە جەڭىل دەيسىز...
ايبارشانىڭ حال-جايىن ويلانۋدا، سىربايدان ءتاربيا قايراتتى بوپ شىقتى. كوپتى كورگەن ايەلدىك قالپىنا باعا ما، الدە شالىنا جىگەر بەرگىسى كەلە مە، ەگەر سىرباي ۋايىمدى ءسوزدىڭ ءيىسىن شىعارا باستاسا:
— ۋا، بار بول-اۋ، سەن، بار بول!.. تىنىش وتىر، ءارى، الدەنەنى بىقسىتپاي!.. جالعىز سەنىڭ كەلىنىڭ بە ەدى، وسىلاي بولعان؟.. اركىمنىڭ دە اتا-ەنەسىنىڭ جورالعىسى ەمەس پە، بۇل؟.. — دەپ جەكىپ تاستايدى.
ال، دامەتكەن شە؟
ونىڭ بۇل جوندەگى كوزقاراسىن ايتۋدان بۇرىن، قازىرگى جالپى حال-جايىن شولىپ وتەيىك.
دامەتكەننىڭ ەسكەندىردى الىپ، بەتپاقتىڭ ءشولىن زەرتتەپ جۇرگەن جيەنى ادامبەك جاقسىلىقوۆقا كەتىپ وتىرعانى، وقۋشىلارعا وتكەن تاراۋلاردان ءمالىم. سول ساپارىنان ول قايتپاي، وتكەن كۇزدە ەكسپەديسيانىڭ حان تاۋىنداعى بازاسىندا قىستاپ قالعانىن، سىرباي مايداننان قايتا ىزدەپ بارعاندا كەلمەگەنىن جاقسى بىلەمىز.
ودان كەيىن سىربايدىڭ دا، ايبارشانىڭ دا قاۋىرت جۇمىستارى باستالىپ دامەتكەنگە قاتىناسا المادى دا، حاتپەن شاقىرعانعا دامەتكەن كەلمەدى.
ەگىن سالىنىپ بوپ، قاۋىرت جۇمىس باسەڭدەگەن كەزدە، دامەتكەندى جاقىندارى تاعى دا اۋىزعا الدى. ونى ەندى كەلتىرۋدىڭ سەبەبى تابىلعانىن جاقىندارى دا، جۇرت تا كورىپ وتىر: ەكىقابات ايەلدى قازاقتار «ءبىر اياعى كوردە، ءبىر اياعى جەردە» دەسەدى. جالعىز قىزى ايبارشانىڭ سونداي ءحالىن ەستىسە، دامەتكەن، ارينە، شىداماي جەتىپ كەلەدى.
بۇل جاعدايدى وعان حاتپەن حابارلاۋ كەرەك پە؟ كىسى بارۋ كەرەك پە؟
حاتپەن حابارلاۋعا جاقىندارى ىڭعايسىزداندى. كىسى جىبەرۋدى ۇيعارعاندا، كىم بارۋى ءسوز بولدى. ءالى. جۇرىسكە مۇمكىندىگى بولعانمەن، اۋىل ادەتىنشە، ايبارشانىڭ ءوزى بارۋعا بولمايدى، جاس ايەل، ءبىرىنشى رەت جۇكتى بولۋىن اكەسىنە، شەشەسىنە ءوزى بارىپ ايگىلەۋگە ءتيىستى ەمەس. بىرەۋلەر:
— بۇعان ءتاربيا بارۋ كەرەك، — دەپ ەدى، ارعى شەتى المالىقتان اسىپ ساپار شەگىپ كورمەگەن ءتاربيا:
— ويباي، اداسىپ ولەم، — دەپ باسىن الا قاشتى. «بىرەۋ ەرتىپ اپارسىن» دەگەنگە دە ول: «باحىتجاندى تاستاپ كەتەر كىسىم جوق» دەپ كونبەدى.
اقىرى جۇرت سىربايعا جابىسىپ، «ءبىر رەت كوڭىلىمدى قايتارعان، نە دەپ بارام» دەگەنىمەن، كوپ بوپ كوندىردى.
ادامبەكتىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، بۇكىل ەكسپەديسيا، سونىڭ ىشىندە دامەتكەن بۇل كەزدە بەتپاقدالا ءشولىنىڭ قالىڭ ىشىندە ءجۇر. بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، وعان جامبىل قالاسىنان ماشينامەن جەتۋگە ون شاقتى كۇن، تۇيەمەن جەتۋگە جارىم اي ۋاقىت كەرەك، وندا دا تۋرا تابا السا.
سىربايدىڭ ءبىر ۇناتپايتىنى اۆتوماشينامەن ءجۇرۋ. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، مۇنداي ماشيناعا مىنسە-اق، ونىڭ مۇرنىنا بەنزين ءيسى كەلەدى دە، جۇرەگى اينىپ قۇسادى. سوندىقتان، جامبىلدان ءارى اۆتوماشيناعا ءمىنۋ دەگەننەن، سىرباي-ۇيىندە وتىرىپ-اق بەزدى. تۇيەگە جول ۇزاق، ارى-بەرىسى بار، ايدان كەم جۇرمەيدى. كۇن سايىن كۇتىپ، كوزدەن تاسا قىلماي وتىرعان ەگىنىن ونشا ۋاقىتقا تاستاپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس.
ەندىگى كولىك — سامولەت. وعان سىرباي ۇيرەنىپ العان. «ءجۇدا، كولىك اتاۋلىنىڭ اكەسى وسى ەكەن، — دەيتىن بولعان ول، جۇرتقا، — اجالىڭ جەتىپ تۇرسا، اتتان دا قۇلاپ ولەسىڭ، ال، مىنا ايىرلا دەگەنىڭ ءارى جۇمساق، ءارى ۇشقىر ەكەن. بۇعان دەيىن ەڭ ۇشقىر كولىك ءجۇدا پويىز دەيتىن ەك، ول مىنانىڭ قاسىندا، اتتىڭ قاسىنداعى وگىزدەي بوپ قالدى. ەندى ءجۇدا، ۇزاق جولعا شىعا قويمان، ەگەر شىعا قويسام، بۇدان باسقا كولىككە ءجۇدا مىنبە!».
وسىنداي ويداعى ول بەتپاقدالاداعى ەكسپەديسياعا سامولەت قاتىناسى بار-جوعىن ءتيىستى ورىنداردان سۇراتسا، سامولەت جامبىلدان جۇماسىنا ءبىر رەت ۇشاتىن بوپ شىقتى، سوعان مىنبەك بوپ، سىرباي جامبىلعا پوەزبەن ءجۇرىپ كەتتى.
دامەتكەندى كەشىكپەي ىزدەپ تاپقان سىرباي، اۋىل ادەتىن ساقتاپ، «قىزىن، سونداي ەدى» دەي قويماي، تاعى دا سىپانى سەزبەن ەلىنە قايتارماق بولىپ ەدى، دامەتكەننىڭ توڭى بىلتىرعى قاتتى قالپىنان ءجىبىر ءتۇرى جوق. اقىرى ول، دامەتكەنگە شىن سىرىن اشتى. بۇل سوزدەر دامەتكەندى قاتتى ويلاندىرىپ تاستادى.
جاس ءيىس دەدى مە، الدە ادامگەرشىلىك مەيىرى ءتۇستى مە، ەسكەندىردى تۋعانىندا كورىپ العان دامەتكەننىڭ، جالعىز پەرزەنتى ايبارشاعا دەگەن ماحابباتى دا كىرشىكسىز تازا كۇيىنەن اينىعان جوق-تى. ايبارشانى ءومىرىنىڭ جالعاسى جانە بۇتاعىنا شىققان گ ۇلى كورەتىن ول، وركەندەۋ، ەسۋىنە، گ ۇلىنىڭ جايناي تۇسۋىنە، ءوز ءومىرىن قيا قويۋعا ءاردايىم دايىن دا.
بوي جەتكەن قىز بەن جىگىتتىڭ «ءوسۋى، وركەندەۋى، گ ۇلى جايناۋى» دەگەن ءسوز — ءارقايسىسىنىڭ سۇيگەن جار تاۋىپ، ءۇيلى-باراندى بوپ باقىت ءسۇرۋى ەكەنىن كىم بىلمەيدى. سونى بىلەتىن دامەتكەن دە، قىزىنىڭ داۋلەتپەن كوڭىلى قوسىلعانىن سەزگەن سوڭ، ولاردىڭ باقىتقا جەتۋىن اسىعىپ كۇتەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە سوعىس باستالىپ، داۋلەت مايدانعا كەتىپ قالدى، «مايدان» دەگەننىڭ نە ەكەنىن دامەتكەن كورمەگەنمەن ەستىپ ءجۇر. اركىمنىڭ ءوز ايبارشاسى بار، ءار ايبارشانىڭ ءوز داۋلەتى بار، سول ايبارشالاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ مايداندا قازاعا ۇشىراعانىن ەستىگەندە، ءوز داۋلەتىن ويلاعان دامەتكەننىڭ زارەسى كەتەتىن دە، ونداي حاباردى ەستىرتپەۋىن «تاڭىرىسىنەن» زار يلەپ تىلەيتىن؛ داۋلەتتىڭ مايداننان ابىرويمەن امان قايتىپ، سۇيگەن جارىنا قوسىلۋىن، ودان ءارى ەرلى-زايىپتى ادامدارعا تاۋەلدى باقىتقا بولەنۋىن كۇتەتىن.
ءبىراق، داۋلەت مايداننان كەلمەي، ۇيلەنبەك، ايبارشانىڭ باسىنا سىرباي ايتقانداي حال تۇسەدى دەگەن وي، دامەتكەننىڭ باسىنا ءوڭى تۇگىل تۇسىندە دە كىرمەگەن ەدى. مىنە، سونداي حاباردىڭ ويدا جوقتا كەلۋىنەن، دامەتكەن العاش ەستىگەندە ابىرجىپ ساسىپ تا قالدى.
«بىلەمىن» دەيتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، قايىن ەنەسى كۇيەۋىن جاقسى كورە تۇرا، قىزىن ودان قىزعاناتىن دا سياقتى قىزعانا تۇرا، بۇلاي بولۋدى «اتا-ەنەنىڭ جورالعىسى» كەرىپ، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، قاجەتتىك كورىپ، ەزىن ەرىكسىز كوندىرەتىن سياقتى. وزگە شەشەنى كىم ءبىلسىن، ءبىزدىڭ دامەتكەن وسىنداي ويداعى شەشە بولاتىن. سوندىقتان، قىزىنىن، جۇكتى بولعانىن ەستىگەندە، جۇرەگىندە قىزعانىش وتى لاپ ەتە قالعان ول، سىرتىنا سىر بەرىپ، بىلاي دا قىزعىلتتاۋ اجارى كۇرەڭدەنە قالدى.
ءدال مۇنداي ءتۇيىندى شەشە قويۋعا توپاس سىرباي، ىڭعايسىز سويلەپ قالدىم با دەپ، تاعى نە ايتارىن بىلمەي جەر شۇقىلاپ تومەن قاراپ وتىرعاندا، ونىڭ قۇلاعىنا ناق سول ساتتە كۇتە قويماعان ءۇنى شالىنا كەتتى. ول، دامەتكەننىڭ:
— جاقسى، بارام ەلگە! — دەگەن ءسوزدى كەسىپ قىسقاشا ايتا سالۋى ەدى.
ەسكەندىردى الىپ، «كەڭ توعايعا» قايتقان ولاردىڭ جولشىبايعى كەڭەسى ەسكەندىردى تۋعان شەشەسىمەن تابىستىرۋ بولدى. بۇل جوندە دامەتكەننىڭ ايتقانى:
— جۇرت يلانبايتىن دا جۇمىس سياقتى بۇل. ءبىر ورىستىڭ بالاسىن ءبىر قازاقتىڭ، كەمپىرى وسىنشا جاقسى كورەدى دەگەنگە، باسىنا تۇسپەگەن كىسى، ءيتتىڭ ءوتىن بەرسە دە نانار ما!.. ءبىراق، قۇدا، سەن وسىعان يلان!.. ۇزاق جولدىڭ بويىندا، تىلەۋ ۇستىندە كەلە جاتىرمىز، ءسوزىمنىڭ راستىعىنا نە دەپ قارعان دەيسىڭ؟..
— ءجۇدا، اتاي كورمە، قارعانۋ دەگەندى، — دەدى سىرباي، — نەگە قارعاناسىڭ؟ كوزگە بادىرايىپ كورىنىپ تۇرعان ىسكە كىسى ءجۇدا قارعانا ما ەكەن؟.. جىندى ەمەسسىڭ، ەسالاڭ ەمەسسىڭ، ەسى دۇرىس ادامسىڭ، شىن جاقسى كورمەسەڭ، بۇل بالانى الىپ قاشىپ، ەلىڭنەن ءجۇدا بەزەسىڭ بە؟ تەك، ايتارىم: اۋزىم پەرىشتەنىكى بولسىن، شايتاننىڭ، قۇلاعىنا شالىنباسىن، ەگەر ەرتەڭ امان-ەسەن نەمەرە سۇيەتىن بولساق، سونى ءجۇدا كىمگە بەرۋگە قيار ەك. «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەيدى، كىرپى بالاسىن جۇمساعىم دەيدى» دەگەندى بۇرىنعىلار ءجۇدا بەكەرگە ايتپاعان. اركىمنىڭ ءوز بالاسى وزىنە ءتاتتى. بالاڭ ءتاتتى بولعان سوڭ كونىپ كەلەسىڭ عوي، ايتپەسە كونەر كىسى مە ەڭ سەن...
— راس، — دەدى دامەتكەن دەمىن سوزا اپ.
— ەندەشە، اركىمدى دە وزىڭدەي كور. سەنىن، ءىشىڭ بالاڭا ۋىلجىعاندا، ەسكەندىردىڭ شەشەسىنىڭ ءىشى ۋىلجىمايدى دەيسىڭ بە. ءجۇدا وبالىنا قارا ونىڭ، جىلاتپا، قارعاتپا!..
ولاردىڭ ۇزاق ءسوزىنىڭ قۇيىلعان جەرى: ەگەر شەشەسى كونسە، ناتاليا الىپ كەلەدى دە، دامەتكەننىڭ ۇيىنە ورنالاستىرادى، بالانى دامەتكەن شەشەسىنەن قىزعانبايدى، ار جاعىنداعىسىن جاتا-جاستانا كورەدى...
بۇل حابارعا ناتاليا قۋانىپ كەتتى دە، قاپالداعى شەشەسىن تەز ارادا الىپ قايتىپ، دامەتكەننىڭ ۇيىنە ورنالاستىردى. اگرافەنا وسيپوۆنا كولحوزدىڭ باقشالىق شارۋاسىن كۇتۋ جۇمىسىنا كىرىستى. دامەتكەنمەن ەكەۋى ءتاتۋ-تاتتى تۇرىپ جاتتى. بۇل جاعىنان كوڭىلى كونشىگەندەي بولعان دامەتكەننىڭ تىلەگى — قىزىنىن، جانى قالىپ، نەمەرە ءسۇيۋ.
ءتاربيا اۋىزعا قانشا قاققانمەن، سىرباي باسىنا ۇيالاعان قورقىنىشتان ارىلا الماي-اق قويدى. سوندىقتان، «ەركەككە نە كەرەك سونى سۇراپ» دەپ ءتاربيا مەن دامەتكەن ايبارشانىڭ بوسانار مەزگىلىن جاسىرسا دا، ايبارشاعا كەلىپ جۇرەتىن ۆراچتان سىرباي ءبىلىپ الدى دا، ءپىسۋى تايالعان كۇرىش ەگىسىنىڭ كۇتىمىن ناتاليا مەن داريعاعا تاپسىرىپ، ءوزى ۇيىندە بولدى.
— بۇل نەسى؟! — دەپ قايران قالدى بىرەۋلەر وعان، — جالعىز بالاسى سوعىسقا اتتانعاندا جونەلتىپ سالماي ەگىنىنە كەتكەن قاتال سىربايدىڭ بوساناتىن كەلىنىنە وسىنشا وزەۋرەۋى قالاي؟!.
— وندا تاڭداناتىن دانەڭە جوق، — دەستى بىرەۋلەر، — ايبارشا ونىڭ كەلىنى عانا ەمەس، ءارى جاردەمشىسى، ءارى جەتەكشىسى ەمەس پە؟ جايشىلىقتا جاردەمشى جانە جەتەكشى بولۋ مەن تارشىلىقتا بولۋ ەكى باسقا ەمەس پە؟ ايبارشا سىربايعا تار كۇندە جاردەمشى جانە جەتەكشى بولدى... جانە وزىنە عانا ەمەس، بۇكىل كولحوزىنا!.. ەندەشە، سىرباي قىنجىلماعاندا كىم قىنجىلسىن!..
سىرباي ءسۇيتىپ جۇرگەندە، داۋلەتتەن تەلەگرامما كەلىپ قالدى. ونىڭ حابارلاۋىنشا، موسكۆادان ماساقباي ەكەۋى تاڭعا جاقىن ۇشپاق تا، جوسالى اەروپورتىنا تۇسكە جاقىن قونباق.
ولاردى قارسى الۋعا «كەڭ توعايدان» كىم باراتىنىن راحمەت تەلەفونمەن سۇراعاندا:
— مەن، ءتاربيا، داريعا بالالارىمەن جانە ناتاليا — وسى ادامدار بارامىز، — دەدى ەستاي.
راحمەتتىڭ:
— سىرەكەڭ شە؟ — دەپ تاڭدانا بەرگەن سۇراۋىنا:
— ول كىسى بارمايدى، — دەپ جاۋاپ بەردى ەستاي. «تاعى دا ەگىنىن سىلتاۋ قىلدى ما» دەگەن ويمەن راحمەت ەستايدان سۇراستىرا باستاپ ەدى:
— ول ەمەس، — دەدى ەستاي.
— ەندى نە؟ — دەگەن راحمەتكە، ەستاي سىربايدىڭ سەبەبىن ايتىپ بەرىپ ەدى، راحمەت سىربايدى تەلەفونعا شاقىرتىپ الىپ كوندىرمەك بولدى.
ءبىراق ول كوندىرە المادى.
— ونىڭىز ۇيات قوي، سىرەكە-اۋ!.. بالاڭىز سونشا زور ابىرويمەن كەلە جاتقاندا، بۇكىل حالىق بوپ قارسى الۋعا جينالىپ جاتقانىمىزدا، ءسىزدىڭ ۇيدە وتىرىپ قالۋىڭىزدى جۇرت نە دەيدى، بالاڭىز نە دەيدى؟!. — دەگەن ءسوزىن الدەنەشە قايتالاپ ايتقانمەن، سىرباي دا ءوز سەزىن قايتالاي بەرگەن سوڭ، راحمەت رەنجىدى دە ترۋبكانى ءىلىپ قويدى.
جوسالى اەروپورتىندا داۋلەت پەن ماساقبايدى سول ارانىن، تۇرعىن حالقىنان جانە ءوزىنىڭ تۋعان اۋدانىنان بارعان ادامداردان باسقا، وبلىستان كەلگەن وكىلدەر دە قارسى الدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قىزىلوردانىڭ حالقى پوەزدان داۋلەتتى قۇرمەتپەن قارسى الۋعا كۇتىنىپ وتىر ەكەن.
بۇل ۇيعارۋدان باس تارتۋعا قينالاتىن داۋلەتتىڭ ءحالىن راحمەت پەن گۇلنار جەڭىلدەتتى. وبلىس وكىلدەرىنە ولار داۋلەتتىڭ ءۇي ىشىندەگى جاعدايىن ايتقاننان كەيىن، وبلىستىق باسقارۋشى مەكەمەلەرىمەن تەلەفون ارقىلى بايلانىستى دا، ۆوكزال بويىن جەلبىرەتكەن تۋلارى مەن جارقىراعان گۇلدەرىنە بولەپ كۇتىپ تۇر ەكەن. سولاردى كورگەندە جاساۋراپ بۋالدىرلانا قالعان داۋلەتتىڭ كوزىنە، تۇسە بەرگەندە اكەسى ىلىگە كەتتى. ايبارشانىڭ حالى نە بولعانىن بىلە الماي قوبالجىپ كەلە جاتقان داۋلەتتىڭ جۇرەگى، كوزى اكەسىنىڭ جادىراڭقى كەسكىنىنە شالىنىسا بەرگەندە-اق، قۋانىش بارىن جورامالداعانداي، تۋلاپ ءتۇستى. قۇشاعىن جايا ۇمتىلعان وعان:
— كىشكەنە سابىر! — دەدى سىرباي قولىن كوتەرىپ. «و نەسى؟!» دەگەندەي داۋلەت كىدىرىپ تۇرا قالدى.
— ال، بالام، ءجۇدا، ءشۇيىنشى! — دەدى سىرباي، كۇلىمسىرەگەن كەسكىنىنىڭ اجىمدەرى قاتپارلانا ءتۇسىپ.
داۋلەت نە دەرىن بىلمەي قالدى.
— ءجۇدا، اركىمنىڭ ءوز بالاسى قۋانىش تا! — دەدى سىرباي، — مەن سەنى كورىپ قۋانىپ تۇرمىن، ءجۇدا، سەن دە قۋان، ات ۇستارىن، بولدى، باۋى بەرىك بولسىن!..
بالاسىن ول سودان كەيىن قۇشاقتادى دا، ءوز داعدىسىمەن ەكى بەتىنەن كەزەك يىسكەدى.
ايبارشا المالىقتىڭ بولنيساسىندا بوسانعان ەدى. بالاسىنىن، دا، ءوزىنىڭ دە دەنساۋلىعى جاقسى بولعاندىقتان، ديرەكسيا داۋلەتتى وعان جولىقتىردى...
سىرباي اۋلىنا بۇل جولىعۋدان بۇرىن كەتىپ قالعان ەدى. كەتەر الدىندا داۋلەتتى راحمەت ۇيىندە قوناق بوپ وتىرعان كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن وڭاشا الىپ شىعىپ:
— ال، بالام، — دەگەن ەدى ول، — سەنىن، بۇگىن مۇندا بولاتىن ءتۇرىڭ بار عوي. ءجۇدا، اۋىلدا دا ءبىراز جابدىق بار، رۇقسات ەتسەڭ ماساقبايدى بالا-شاعاسىمەن ەرتىپ قايتايىق.
— ءوزىڭ ءبىل، اكە، — «دەگەن ەدى داۋلەت، — ماساقبايدىڭ دا ءوزى ءبىلسىن.
بالاسىنىڭ ريزاشىلىعىن العان سىرباي ماساقبايمەن سويلەسىپ ەدى:
— مەن قىزمەتتەگى كىسىمىن، — دەدى ول، — كومانديرىمنەن كوز جازۋعا حاقىم جوق. — كەلىنىڭىز قايتام دەسە ەركى. مەن داۋلەتپەن بىرگە عانا بارام.
ماساقبايدىڭ بۇدان بۇلجىمايتىنىنا كوزى جەتكەن سىرباي، ءدال اتتانارىندا داۋلەتكە:
— ەرتەڭ دە جىبەرمەيمىز دەر، ءجۇدا، وعان كونە كورمە، ءارى اۋىل كۇتىپ وتىر، ءارى ۋاقىتىڭ تىعىز، — دەدى.
— ءوزىم دە سويتەم، اكە. بۇگىن كەشكە دە بارىپ قالۋىم مۇمكىن، — دەدى داۋلەت.
— ونىڭ رەتى ءجۇدا كەلمەس، بالام. بۇلار دا بۇگىن جىبەرمەس جانە ايىما جولىعاتىنىڭ دا بار عوي...
— ونى كورەرمىز، اكە.
— وندا، شەشەن، ەكەۋمىز جۇرەيىك، — دەپ اپ، از كىدىرگەن سىرباي داۋلەتكە بىلاي دەدى:
— زاگس دەگەندەرىڭ بار عوي، سەندەردىڭ. قىمس ەتسە سوعان جۇگىرەسىڭدەر عوي. «ات قويعىزامىز» دەپ شارانا قالپىمەن بالانى دا الا جۇگىرەتىندەرىڭ بولاتىن. ونىڭا ءجۇدا ريزا ەمەسپىن...
اۋىل سالتىندا العاشقى بالانىڭ بيلىگى ەمەس، اكەنىڭ اكەسىندە بولاتىندىعىنان حابارى بار داۋلەت كۇلىمسىرەدى دە:
— بالادا مەنىڭ نە جۇمىسىم بار، اكە-اۋ؟.. زاگس-كە اپاراسىڭ با، جوق پا، اتىن كىم قوياسىڭ، ول ەرىك سەندە ەمەس پە؟.. — دەپ قاشقالاقتاي قالدى.
— وندا، ءجۇدا، جارايدى، — دەدى دە سىرباي ءتاربيا مەن باحىتجاندى الىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— وعان دا ەگىلەدى! — دەستى بىرنەشە ادام.
— توقتاي تۇرىڭدار! — دەپ سىرباي دۋىلداعان داۋىستى قولىن كوتەرىپ باسىپ الدى دا، — سونىمەن، — دەدى داۋسىن سالماقتان ءتۇسىپ، — ءبىزدىڭ دايرا بويىن العاش دۇرىستاپ سۋارعان ءاناتول. ونىڭ ءىسىن بايجان جالعاستىرىپ اكەتتى. ەرتەڭ، بايجان دا قارتايادى. سوندا ونىڭ جولىن ءوزىنىڭ باحىتجانى، اگرافەنا قۇداعيدى ساشكاسى جانە ءبىزدىڭ ۇيدەگى كىشكەنتاي سياقتى جاستار جالعاستىرىپ اكەتەدى. سولاي ما، بايجان؟ — دەدى ول بايجانعا قاراپ قويىپ.
— سولاي! — دەدى بايجان دا، وعان قوسىلا كوپشىلىك تە.
— ەندى ءسوزدى قىسقارتايىن، — دەدى سىرباي، — قادىرلەيتىن ادامىمىز ولسە، قابىرى ءجۇدا كوركەيىپ تۇرسىن دەپ، ۇستىنە گۇل، توڭىرەگىنە اعاش ەگەمىز، قۇلپى تاستار قويامىز، ولار دا جاقسى. ءبىراق، سولاردىڭ بارىنەن جاقسى ەسكەرتكىش، ءجۇدا، ارتىندا جولىن قۋۋعا جارايتىن ۇرپاق قوي. ءاناتول ەكەۋىمىز ماڭگىلىك دوس ەدىك. مەنەن وربىگەن ۇرپاقتى ول وزىنىكى ساناۋشى ەدى، ودان وربىگەندى مەن وزىمدىكى ساناۋشى ەدىم. سوندىقتان، — دەدى سىرباي، شىتىناپ اپ، — ءبىزدىڭ ۇيدەگى كىشكەنتاي اناتولدەي جۇرتقا پايدالى كىسى بولسىن دەپ، اتىن ءاناتول قويساق پا دەپ ەم!..
جۇيەسى بوساعان سىرباي، ءسوزىنىڭ ارتىن بولبىراپ ءبىتىرىپ كوزىنە ىركىلگەن جاستى سۇق ساۋساعىمەن سيپاي بەرگەندە، بالداعىنا سۇيەنگەن گۇلنار تۇرەگەلدى دە، ساكىگە قاتار توسەلگەن ەكى داستارقاننىڭ جىگىن بالداعىمەن سىرىپ، سىربايعا بەتتەدى.
— دۇرىس، سىرەكە، دۇرىس! — دەپ دۋ ەتە قالعان كوپشىلىك شاپالاق سوققاندا:
— اتاجان! — دەدى سىربايدىڭ قاسىنا كەپ قۇشاقتاي العان گۇلنار، — مىڭ-مىڭ راحمەت، اتاجان!.. دوس بولسا سىزدەي بولسىن!.. مەن جىلامايمىن، قۋانام!.. ولگەن اكەم ءتىرىلدى دەپ قۋانام.. ءاناتولىڭىز ءومىرلى، باقىتتى بولسىن!..
— ايتسىن! — دەدى سىرباي.
گۇلنار سىربايدى قۇشاقتاعان قالپىمەن سۇيەگەندە:
— ءاناتول!.. جاساسىن ءاناتول!.. ءومىرلى، باقىتتى بولسىن ءاناتول! — دەگەن داۋىستار مەن ۇرىلعان شاپالاقتار سىربايدىڭ ءۇيىن كۇڭىرەنتىپ جىبەردى...
ماجىلىستەن تاراعان جۇرتتىڭ اۋزىندا ءبىر عانا ءسوز بولدى، ول — «ءاناتول».
— جارادى سىرەكەڭ! — دەپ ءسۇيسىندى جۇرت، — گۇلنار ايتقانداي، دوس بولسا وسىنداي بولسىن. دوستىعىن اقتادى. اناتوليي كوندراتيەۆيچكە ەڭ زور ەسكەرتكىش وسى نارەستە بولدى!.. تەك جاس نارەستە ءومىرلى، باقىتتى بولسىن!..
روماننىڭ سوڭى.
You Might Also Like
-
ەلوردا مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ اتا-انالار چاتىندا ۆاكسينا الماعان اتا-انالاردىڭ بالالارى مەكتەپكە كىرگىزىلمەيتىنى تۋرالى اقپارات تارادى. بۇعان قاتىستى قالالىق ءبىلىم باسقارماسى تۇسىنىك بەردى.
