شىندىقتاعى ەرتەگى
1
سيرەك، تۇلكى قارا مۇرتى بار، ادىراق كوز، ەڭگەزەردەي جىگىتتىڭ كومباين كەبەجەسىنەن اعىتىلعان بيدايدى قاپشىقتارعا قۇيىپ اپ، ارقالاۋى سول اراداعى كولحوزشىلاردىڭ كوزىن ءسۇرىندىردى.
— نەشەۋى كەرەك، — دەيدى ولشەۋشى.
— مەيلىڭ، ءوزىڭ ءبىل! — دەيدى ادىراق كوز، بەلدەمە تۇسىنان ايقىرا ايقاستىرعان جۇدىرىقتارىنىڭ جۇبىن جازباي، ارقاسىن ەڭكەيە، توسا بەرىپ.
— ون پۇتتى اكەتتىڭ. ون بەس پۇت سالسام قايتەسىڭ؟
— قورعان كۋپەستەرىنىڭ جيىرما پۇتىن ارقالاپ تا كورگەم، بۇل ءوزىمىزدىڭ بيداي عوي، سالساڭ، سال!
— كوتەرسە كوتەرەر، — دەيدى كولدەنەڭ بىرەۋلەر، — بۇرىن دا جانىن سالا قيمىلدايتىن ەدى، ەندى، ماسكەۋگە باراتىن بولعاسىن نە كۇشىن اياسىن.
توقتاعان كومبايننىڭ كەبەجەسىندەگى بيداي بوساتىلىپ بوپ، قاپشىقتار اۆتوموبيلگە تيەلگەسىن، بريگادير دەمالىس جاريالادى.
ول كەزدە كۇلىمدەگەن كۇن، بۇلتسىز اسپاننىڭ كەۋدەسىنە مىنگەن شاڭقاي ءتۇس ەدى. شىجىتقان كۇننىڭ قىزۋىنان شىپشىعان تەر تومەن قاراي شۇبىرعاندا، بەتتى بۇركەگەن كىلەگەي شاڭدى شايىپ، كولحوزشىلاردىڭ كەسكىنى جولبارىستىڭ جوتاسىنداي جولاقتانا قالدى. ايعىز بەتتى، اسىرەسە، ماناعى ادىراق كوز.
— «دەگەسىن قۇدۋعارا، قۇدۋعارا...» دەپ قابامبايدىڭ قۋلىقشى قاسەنى ادىراق كوز الايا قاراعان سوڭ، ولەڭنىڭ كەيىنگى جاعىن «شورناگلازاي، شورنەڭكەي، راسكۋدرياۆاي ميلەڭكەيگە» بۇرىپ، ازىلگە اينالدىردى.
سول كەزدە «بۇركەۋ» جاقتان «كوك مىلتىقتىڭ» كۇمىستەي كەكىلىن كۇنگە شاعىلىستىرا كەربەز اياڭمەن بىرەۋ كەلە جاتتى.
— بۇل كىم؟
— پارتورگ، — مىرزاتايدىڭ ءاناپياسى.
— ەندەشە كۇتە تۇرايىق.
«كوك مىلتىقتى» كەلگەنشە كولحوزشىلار كور-جەردى ءسوز عىپ، كۇلكىمەن كوڭىل كوتەردى. ولاردان ويى وعاش ادىراق كوز.
كومبايننىڭ توقتاعان جەرى «ەگىن شوق» ءدوڭىنىڭ قىرقا جونى. جوننىڭ جوتاسى دا، جايىلىمى دا جالى جالبىراعان جاپپاي جالپاق ەگىن. جىلماڭداعان جەل جالبىر جالدى ەگىندى جۇمساق قانا جەلپىسە، التىن تەڭگەلەر تاققان جەلەكتەي سوقتىعىسقان ساباقتار سىبدىر-سىبدىر ەتەدى.
«ەگىن شوق» ەڭسەسى بيىك ءدوڭ. ونىڭ قىرقا جوتاسىنان قىرىم مەن جۇڭگو كورىنگەندەي. جوتادا تۇرعان ادىراق كوز، جان-جاققا قيمىلداعان قاراشىعىن قاداپ ەدى، تەلەگەي تەڭىز ەگىن،... كەمەرىنە كوز جەتەر ەمەس!
بريگادانىڭ ەگىن شابۋعا شىعۋى بۇگىن عانا ەدى. قيىر شىعىستى تۇتاس شولعان قۇلپىرمالى قاناتىن توتى تاڭ قاققان كەزدە، باسىنداعى جال ءدانىن بيلەي الماي، بەلى بۇكىرەيىپ، بۇيىققان بۇيرا ەگىندى بۇلكىلدەتە كومباين كۇزەي باستاعان. مىنە، ەندى، كۇن تۇسكە تارماسا قىرقا جول قاسقالانىپ، ەتەگى ءتۇرىلىپ قالدى.
«ەگىن شوقتىڭ» شوقتىعىنا شۇبالا ۇيەزدەي وسكەن جاسىل جەلەكتەي قايىڭ بار. جيەگى جينالعان «قايىڭ شوق» ءدوڭىنىڭ جوتاسىنداعى ەگىن، كامشات-قۇندىز بورىكتەي دوڭگەلەندى، ەگىن ورتاسىنداعى شۇبالعان شوق قايىڭ، قۇندىز بورىككە قاداعان ۇكىدەي، جەلپىگەن جەلدەن ىرعاڭ-ىرعاڭ ەتتى. تولقىعان تەلەگەي تەڭىز ەگىنگە ادىراق كوز قارايدى دا تويادى، تويادى دا تولعانادى.
— كۇنى كەشە عانا سياقتى ەدى، — دەيدى ول ىشىنەن، — بۇدان جيىرما جىلدار بۇرىن بۇل ماڭدا ەگىن ەكتىرەتىن جالعىز تورسان ءۇيى بولدى. ودان باسقا ەگىن ەكتى دەگەن قازاقتى ەستىگەم جوق. تورساننىڭ سوقا سالدىرعان جەرى وسى «ەگىن شوق». ءبىراق ول وسىنشا...، بىزشە ەگەتىن بە ەدى؟.. جوق... قاراشۇناق، قوشپان، جانازار سياقتى تورساننىڭ قۇلدارى ءبىر ءتىلدى سوقامەن جىلىندا بەس-التى دەساتينا جەردى تىرمالاپ، كۇز كور-جەر، كاكىر-شۇكىر بىردەڭە جيناعان بولاتىن. ال، ءبىز؟..
ادىراق كوز از كىدىرىپ، كولحوزى «جاڭا جولدىڭ» جاي-كۇيىن ەلەستەتتى.
بايلاردىڭ جەرىن الاتىن جيىرما جەتىنشى جىلى: «جەڭ ۇشىنان جالعاسايىق، جارلىلار بوپ جابدىعىمىزدى بىرىكتىرەيىك» دەگەن سوزگە قوسىلىپ، «جاڭا جول» اتتى ارتەل اشقانداردىڭ ىشىندە وسى ادىراق كوز دە بار ەدى. سودان بەرى كولحوزدىڭ ءۇي سانى كوبەيدى دە، بايىدى دا. ءقازىر ول پرەسنوگوركوۆ اۋدانىنداعى باستى كولحوزدىڭ بىرەۋى. ادىراق كوز كولحوزدىڭ «بيلىك، ەرلىك» دەگەن سياقتى اتقامىنەرلىگىنە ارالاسقان جوق. ونىڭ ءجان-تانى جۇمىستا. جۇمىستا ونىڭ الدىنا تۇسكەن جىگىت «جاڭا جولدا» جوق. سوندىقتان دا ول تۋرالى جۇرت «دايىر، دايىرعا بەر ايىر!» دەپ ماقال شىعارىپ العان.
ادىراق كوز تاعى دا ءبىر ويلاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، دۇركىرەتىپ قۋىپ بارا جاتىر ەدى، ونى قايىرعان:
— دايىر! — دەگەن داۋىس.
ادىراق كوز جالت قاراسا، «كوك مىلتىقتىڭ» ۇستىندە تۇرعان پارتورگ — مىرزاتايدىڭ ءاناپياسى.
— دايىر، جولداس، تاسىبەكوۆ! — دەدى ءاناپيا ادىراق كوزگە — دايىنبىسىڭ ماسكەۋگە؟
— دايىر دايىن!
2
قۇيىنداي قۇلدىراعان شاڭ جۇلىنداي جىپ-جىڭىشكە بوپ شانشىلىپ اسپانعا كوتەرىلدى. «قىزىل اعاشتىڭ» ەتەگىندەگى ەگىندى جيناۋشىلار شانشىلعان شاڭعا قارادى.
— قۇيىن، — دەدى بىرەۋلەر.
— تىمىقتا ءتۇتىن وسىلاي كوتەرىلۋشى ەدى، تۇتانعان ءورت بوپ جۇرمەسىن، — دەدى بىرەۋلەر.
— مەن بىلسەم، بۇل قۇيىن دا ەمەس، ءورت تە ەمەس، تاسىبەكتىڭ دايىرى، كەشە سوعان ماشينا كەتتى دەگەن.
— ول بولسا قۇيىن مەن ورتتەن ەكپىنى كەم سوعا دا قويار ما ەكەن؟ ماسكەۋگە مەن بارسام، جەرمەن ەمەس، كوكپەن كەلەر ەم. انەۋگۇنى «ايىمجان» كولحوزىنداعى عابدوللانىڭ قىزى قوستانايدان اۋلىنا اەروپلانمەن ۇشىپ كەلىپ، تۇستەنىپ قايتتى عوي.
— ماشينا تاقياڭا تار كەپ وتىر ما؟ بۇرىن ارا قونىپ جەتەتىن قورعان قالاسىنا كۇنىنە ەكى بارىپ قايتامىز، وعان كوزىڭ تويماسا، سۋ قاراڭعى بولارسىڭ.
بايساقال اۋلىن باسىپ، بۇركەۋمەن «قىزىل-اعاشتىڭ» اراسىنان تۇسەتىن «كىر-كويلەكتىڭ» (پرەسنورەدۋت) جىڭىشكە جولى ەگىندى جاناپ وتەدى.
— بىزگە بوگەلمەسە، «كوك مىلتىق» پەن كولدەنەڭ قوسىلىپ كورىڭدەر، وسىدان جۇيرىك جىلقى بۇل زاماندا جوق، نەعىپ ءبىر شالماس ەكەن.
توسەگەن تاقتايداي جولمەن جۇيتكىگەن ماشينا «كوك مىلتىققا» قايدان شالدىرسىن، زىمىراپ اعىپ وتە شىقتى.
— باسە ايتام عوي، — دەدى ءبىر جىگىت، — كوجە دە اشىعاندا كوپىرەدى، دايىردا كوجەدەي قىزۋ جوق دەيمىسىڭ، كوردىڭ، بە، ەلەڭ قىلماي وتە شىققانىن؟!
— قولىن بۇلعاپ ءوتتى عوي، تەگى شوفەر توقتاماعان بولۋ كەرەك.
وسى ءسوز راس ەدى. ءبىراق توقتاماعان شوفەر ەمەس، كابينادا شوفەرمەن قاتار وتىرعان ساڭىراۋ رايس. ول جاسامىس بولسا دا جەل كوڭىلدى ەدى. اكەسى الدابەرگەن وگىزگە ءمىنىپ كورمەگەن ونىڭ تاقىمىنا تۇلپار ماشينا تيگەسىن، ءقايتىپ شىداسىن.
— تولايىم ايدا، — دەدى ول ورىس شوفەرعا، — «كوك مىلتىق» ماشينا بايگە پايدوت... ناشە پەروت پايدوت!..
3
«جاڭا جول» — «اققۋساق» اعاشىنىڭ قۇشاعىندا، «اقباستى» كەلىنىڭ ىعىندا. دايىردىڭ ءۇيى جارقاباقتىڭ جاعاسىندا.
ونىڭ ەكى بولمەلى جەر ۇيىنە جينالعان جۇرت سيمادى.
— جارعاباق جىبەكتەي ەسىلگەن بەتەگە. كەڭەستىڭ ءدامى تاتتىلەنە باستادى، سوعان شىعىپ ەركىن تىڭدايىق — دەستى اركىمدەر.
— ماقۇل.
ون ءتورت جاڭاسىن جاساعان اي سول كەشتە كوكتى سىعالاپ، بيىككە بارىپ قالعان ەدى. اسپان اشىق. قارا ماقپال ءتۇننىڭ تونى جارقىراعان ءجيى جۇلدىزداردى زورعا كوتەرىپ تۇرعان سياقتى.
دايىر سونشالىق ءسوزۋار جىگىت ەمەس ەدى. سودان با؟ الدە كورگەنى كوپ بولعاسىن نەدەن باستارىن بىلمەدى مە؟ از كۇمىلجىپ وتىردى.
— سويلە! ءسوز تىڭداعالى كەلدىك. «ماسكەۋ داڭقى جەر جارادى. نە كوردىڭ؟»
دايىر اينالا قاراپ ەدى، ەر-ازامات، ۇلى-كىشى، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا — قورشاعان ادامداردىڭ كوزدەرى جۇلدىزداي جايناپ، بۇعان قادالىپ بارادى.
— ماسكەۋ بار عوي، — دەپ باستادى ول، — تۇندە وسى ايلى تۇننەن جارىق. اناۋ تاباقتاي ايدان كولەمى ۇلكەن، وندا كەم بولسا مىڭ شام بار شىعار. ۇساق شامدارىمەن سالىستىرعاندا كوكتىڭ جۇلدىزىنىڭ جيىلىگى ءسوز ەمەس.
— ياپىراي، نە دەيدى؟
— ال، ەندى ۇيلەرىنىڭ، بيىكتىگى بار عوي، بۇركەۋدىڭ بيىك بەس قاراعايىن بىرىنە ءبىرىن جالعاسا، سودان اسىپ تۇسەر.
— مىنە، ساعان، كەرەمەت!
— ماشينا دەگەنىڭ بار عوي، ءدال، تاڭەرتەڭ اۋىلدان قاپتاپ ورىسكە جونەلگەن مالداي.
— سويلەس سەن!..
— ءتىپتى، ونىڭ قاي قىزىعىن ايتىپ تاۋىسايىن. جەر استىنان جۇرگىزىپ قويعان پويىزىن كورگەندە، ەرتەگىدە ايتىلاتىن جەر استىنىڭ التىن سارايلارى ەسىمە تۇسپەسى بار ما؟
— ە، ەندى ءقايتۋشى ەدى، سويتپەي!..
— مەن سەندەرگە كورمەدەگى تاماشالاردى ايتايىن: 1463 كيلو سالماعى بار بۇقا كوردىم. 1225 كيلو شىعاتىن جىلقى كوردىم. بيىكتىگى ەكى جارىم مەتر كەندىردىڭ ساباعىن كوردىم، 49 كيلو شىعاتىن اسقاباق كوردىم، ءبىر سەپكەنى ون بەس جىل ۇدايىمەن وسەتىن بيداي كوردىم، تەبىنگىدەن جالپاق تەمەكى كوردىم، كۇرەكتەن جالپاق كۇنباعىس كوردىم، سالاسى سالا قارىس ءجۇن كوردىم، تاعى نە كوردىم...
دايىردىڭ باسىندا كورمەدە كورگەندەرى ساپىرىلىسىپ كەتتى. ويى سولاردىڭ اراسىنان مالتىعىپ شىعا الماعاسىن، ول كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ، باسىن كوتەرىپ جوعارى قارادى.
— ال تاعى، باسە، بول ايت! — دەستى كەڭەسكە قۇمارى قانباعاندار.
— ءوزىم شارشاڭقىراپ تا تۇرمىن، — دەدى دايىر، — جانە سونشالىق سوزگە شەشەن دە كىسى ەمەسپىن قيىستىرىپ ايتا بەرەتىن، قالعانىن ەرتەڭ ايتسام قايتەدى؟ بۇگىن ايتارىم: جيىرما ەكى جىلدا ءبىزدىڭ وكىمەتتىڭ، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ىستەگەن ءىسى ادامنىڭ اۋزى ايتىپ جەتەرلىكتەي ەمەس. جاي، تاڭ-تاماشا قالاسىن دا تۇراسىن. قۋانىشىڭ قوينىڭا سيمايدى.
جينالعان جۇرت دايىردى جىبەرە قويمادى. «سوزدەن ءسوز تۋىپ» دەگەندەي، ءتۇن ورتاسى جاقىنداپ، ۇركەر توبەگە كەلگەندە ءبىر-اق بوساتتى. وندا دا، — «بۇل كەڭەستىڭ اياعىن ەرتەڭ ايتام» دەگەن سوڭ.
تاڭعا جاقىن تاراعان حالىققا دايىردىڭ ءسوزى شىندىقتاعى ەرتەگى كورىندى.
نويابر، 1939 ج.
You Might Also Like
-
ەرتە ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە، ءمولدىر كولشىك بويىندا ءبىر ەرلىزايىپتى ءومىر سۇرگەن ەكەن. ەرىنىڭ ەسىمى — داجيەنگى، ال ايەلىنىڭ ەسىمى — شۋەيشىجيە بولىپتى. ەكەۋى دە ەڭبەكقور بولىپ، ءار ...
