بارىنە مۇرنىم كىنالى
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن جارقىراپ قاباعى كۇلىپ، اۋزى اشىلماعان بايعۇسپىن. جو-جوق، كۇلمەڭىز! كۇلكى ەمەس، ول ويىما تۇسكەندە ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم بولىپ، بىرنەشە كۇن تاماق ىشپەگەن ارتىندا، جورتقاندا جولى، ميزەر ويناعاندا قولى اشىلاتىن ادامدارعا مەنىڭ قىزىل ءيتى قىرىن كەتكەن ءومىرىم كۇلكى كورىنەتىن شىعار. مەنىڭ ءتىپتى دە كۇلكىم كەلمەيدى، باسىمداعى بۇل ءبىر جاعدايىم ەسىمە تۇسكەندە ءقوجاناسىردىڭ مولاسىن كورسەتسەڭىز دە، ەكى بۇيىرىمنەن ون ساۋساعىڭىزبەن قىتىقتاساڭىز دا كۇلمەيمىن. ءتىپتى كەيدە وسىمنىڭ ءوزى جاقسى ما دەپ تە قالامىن. ويتكەنى بۇگىن كوپ كۇلىپ قويىپ، ەرتەڭ جىلاپ وتىرماسىمدى كىم ءبىلىپتى؟!
ءتىپتى دە مەنىڭ باسىمداعى جاعداي كۇلكىلى ەمەس. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، جيىرما بەس جىل «وركەن» زاۆودىندا شەبەرلىك قىزمەت اتقارامىن. «و، جاقسى عوي» دەيسىز بە؟ جوق. «جامان ىستەيتىن شىعارسىڭ» دەيسىز بە؟ ولاي دەمەڭىز، جاعىڭىزعا جىلان جۇمىرتقالاسىن. مەن ءبىر ستانوكتا جيىرما بەس جىل تۇرىپ، تەحنيكالىق باقىلاۋ بولىمىنەن نەمەسە الگى ءقازىر ەڭ ءساندى، ەڭ ءماندى قىزمەت — مەملەكەتتىك قابىلداۋ وكىلدەرىنەن جونعان ءبىر بولتىم قايتىپ كورگەن ەمەس. وسى جاقسى جۇمىسىم ءۇشىن دە، شەكەسىن شەرۋەن اتتىراتىن شەبەرلىگىم ءۇشىن دە ءبىر جەردەن قوزعالمايمىن. ايتەۋىر، باستىقتارىم ماقتاعاندا، زەڭگىر كوك اسپاننىڭ جەتى قاتى بولماسا دا، ءبىر بەسەۋ-التاۋىنا بارعانمىن-اۋ دەپ قالامىن. اسىرەسە زاۆود ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى كوسەۋباي مەنى كەسىلە ءبىر ماقتاعاندا كورسەڭىز، تۋرا توستەن قاشقان تۇلكىگە قوسىلعان تازىداي زىمىرايدى، اۋزى-اۋزىنا تيمەي سويلەگەندە اۋزىڭىزدى اشىپ، كوزىڭىزدى جۇماسىز. مەن دە وندايدا لەپىرە ءتۇسىپ، «جاقسى ءسوز جارىم ىرىس» دەيمىن. كىم بىلەدى، قازىرگىدەي كاسىپورىن ديرەكتورلارى سايلانىپ قويىلىپ جاتقان زاماندا كوسەۋباي سياقتى دۋالى اۋىزدان شىعىپ، ەرتەڭ بارىپ ديرەكتور كرەسلوسىنا قونجيا تۇسپەسىمدى كىم بىلەدى. «ءۇمىتسىز سايتان-داعى».
ناق سونداي كۇندەردىڭ، ماقتاۋدى كوپ ەستىگەن ءساتتىڭ بىرىندە ۇيىمە كىرە سالىپ، شەشىنبەستەن، جۋىنباستان قوينىما سىيماعان قۋانىشىمدى ايەلىمە جەتكىزەتىنىمدى قايتەرسىز. سويتسەم، مەنىڭ الگى باز اۋىز بايبىشەم كەرگىپ:
— ەستىپ كەلە جاتىرمىز، ءوسىپ كەلە جاتىرمىز عوي،— دەيدى. مۇندايدا جىگەرىڭىز قۇم بولماي كورسىنشى، قانە! موينىما سۋ قۇيىلعانداي، سۇمىرەيىپ داستارقان باسىنا زورعا كەلەمىن.
ءبىر كۇنى ەسەك دامەلى بولعانىمدى قايتەرسىز. الگى مەن ىستەيتىن سەح باستىعىنىڭ ورىنباسارى ءتوزىمتاي اياق استىنان ۇلكەيىپ، كورشى سەحقا باستىق بولىپ تاعايىندالدى. سونان سوڭ وعان كىرىپ جاڭا ورنىمەن قۇتتىقتايىن دەپ بارعانمىن. سەحتىڭ كىشكەنتاي كەڭسەسىنىڭ تورىندەگى مايلى كۇيە باتتاسقان، ءبىر كەزدە قىزىل بولعان، بۇل شاقتا ءتۇرى قانداي ەكەنى بەلگىسىز، ءۇستى تەمىر بولشەككە تولى بۇجىر ۇستەلدىڭ ارعى جاعىنان ءبىر باس كەرىندى. شىنىن ايتسام، انىق كورگەنىم — ەكى قالقان قۇلاق. قالقانداي، جۇپ-جۇقا قۇلاقتاردىڭ ورتاسىندا بالالار دوپ ويناپ، ورتاسىن تاقىرلاپ تاستاعان الاداي، قاسقالانعان باستى ارتىنان زورعا بايقادىم. سويتسەم، الگى بەيتانىس قاسقامىز ءوزىمىزدىڭ ءتوزىمتاي بولىپ شىقتى. ونىڭ باسىنىڭ قانداي ەكەنىن كىم بايقاپتى. سەح ىشىندە ۇنەمى تاقيا كيىپ، تايتاڭداپ جۇرەتىن تەكەڭنىڭ باسىندا قانشا قىل بار ەكەنىن جۇمىسباستى مەن بايعۇس ساناپ كورىپپىن بە، كەزدى جۇمىپ وتە بەرىپپىن عوي. سونىمەن توكەڭدى قۇتتىقتاپ، قولىن الى، قايتىپ كەتتىم. نەسىن ايتاسىز، شىنى، سول كۇنى تاماققا قولىمدى جۋماي وتىردىم، ەشكىمگە قول بەرىپ امانداسپادىم دا. ويتكەنى جولى بولعىش توكەڭنەن قولىما جۇققان بىردەمە بولسا، ەڭ بولماسا اتقا مىنگەن كىسىنىڭ ەسەگى تيە مە دەگەنىم عوي.
ناق سول كۇنى سەحقا كەلگەن كەسەباي مەنىڭ ىستەگەن ءىسىمنىڭ مىنسىزدىگىن ماقتاماسى بار ما.
— جۇمىستى بالباقتاي ىستەۋ كەرەك. ەشتەڭەگە قارايلامايدى دا، الاڭدامايدى دا، ءمانساپ تا وعان ءمانسىز.
شىنىن ايتۋ كەرەك، «ءاي، وسى جولى ءىلىندىم-اۋ دەيمىن» دەدىم ايەلىمە. باز اۋىز بايبىشە:
— سارى مايدان دامەتكەن...— دەپ اندەتىپ كەلە جاتىر. ول اياعىن ايتپاعانىمەن، «كەۋدەڭ قۇرسىن» دەگەندى ءوزىم ىشتەي ءبىلىپ تۇردىم. امال نەشىك، ەسەك دامەلەنىپ اتقا مىنگەن تەكەڭنىڭ ەسەگى تيە مە دەپ جۇرسەم، ەسەك تۇرماق كۇرا دە، كۇرا تۇرماق كودەك تە جوق بولىپ شىقتى. ەر بولساڭىز، بۋدان كەيىن كۇلىپ كورىڭىز. كۇلۋ تۇگىل ىرجيا الار ما ەكەنسىز. قاباعىمنىڭ قارس جابىلىپ كەتكەنىن كورگەن ەجەلگى دوسىم ورەكەڭە ءبارىن اقتارىپ سالايىن. انشەيىندە جۇرتقا سىپايى كورىنەتىن ول، مەنىمەن سويلەسكەندە ەركىندەۋ، سايقىمازاقتاۋ بولىپ كەتەتىن:
— سەن بوركىڭدى الشى،— دەدى ول. ويىمدا ەشتەمە جوق، مەن بايقۇس بوركىمدى جۇلىپ الدىم.
— سەن ءازىر باستىق بولمايسىڭ،— دەدى ورەكەڭ.
— نەگە؟— دەيمىن مەن ساسىپ قالىپ.
—«باقىت تازدىڭ باسىنا، پۇشىقتىڭ مۇرنىنا قونادى» دەگەن. سەنىڭ قارا شاشىڭنان شانشىعان ينە وتەتىن ەمەس، سەن ءالى امان بولساڭ، مەنىڭ جانىمدا ۇزاق ىستەيتىن بولاسىڭ،— دەدى. سەنىڭىز، سەنبەڭىز، ناق وسى جەردە كوزىمە كەشە عانا سەح باستىعى بولعان ءتوزىمتايدىڭ، كەسىلە سويلەپ، كەپتىرە ماقتاپ، بوس سوزبەن بۇيرەك-بەتەكەمدى بۇتىندەپ بەرىپ جۇرگەن كوسەۋبايدىڭ باستارى ەلەستەپ-اق كەتكەنى. سونىمەن قاباق قۇرعىر قالاي اشىلسىن، كۇلكى كۇمىرەم قاپقىر قالاي كەلسىن، بارلىق كىنالى ءوزىم، ءوزىم ەمەس-اۋ تىكەندەي قاپتى، جاڭبىرلى جىلعى بايەكتەي كەبە، قالىڭ قارا شاشىم كىنالى ەكەن. نە قىلسام ەكەن، ونى؟ جۇلار ما ەدى، ءبىر-بىر تالداپ. سويدەمەگەندە نە دەيىن؟! ءبىر كەزدە ماقتانىش تۇتاتىن قاپ-قارا قالىڭ شاشتىڭ ەندى مانساپ دەگەن نايساپقا قاراما-قارسى جاراتىلعان پالە ەكەنىن بىلگەندە، نە ىستەرىمدى بىلمەي ساندالدىم. «باسقا پالە تىلدەن» دەۋشى ەدى، شاشتان ونداي سۇمدىق كەلەدى دەپ كىم ويلاعان؟! نە ىستەسەم ەكەن؟
بالا كەزىندە مەنىڭ قۇدام قالەكەڭ اياق استىنان باسىنا بورتكەن ءتۇسىپ، ءبىر كۇنى اۋىلعا دارىگەرلەر كەلىپ بالالاردى قاراعاندا، ونى قاراقىستاققا الدى دا كەتتى. سودان ون-ون بەس كۇننەن كەيىن قالەكەڭ كەلدى. شاشى اتتىڭ ەكى بۇيىرىندەگى قورجىننىڭ ەكى باسىنداي ەكى سامايىندا قالىپتى. باسقا جەرىنىڭ ءبارىن ءجيدىتىپ ءتۇسىرىپتى. وعان كادىمگى توكتىڭ پايداسى تيسە كەرەك. مەن دە سولاي باسىمدى ەلەكتر قۋاتىمەن ءجيدىتىن، شاشىمدى تۇسىرسەم بە ەكەم دەپ ءبىر ويعا ەتتىم. ءبىراق ناق وسى جەردە اراعا ءۇش اي سالعاندا قالەكەڭنىڭ شاشى كيىزدەي قالىڭداپ ءوسىپ، قىزدار قىزىعاتانداي بۇپ-بۇيرا بولعانى دا ەسىمە تۇسە كەتتى. دەمەك، ەلەكتر توعىنان قايران بولمادى. ماعان كەلگەندە ءبارىنىڭ دە قيسىنى كەتىپ تۇراتىن ادەتى. ادەتتە قازەكەم «ەي وسى نەمەنىڭ ماڭدايى تىم تايقى، باسىنا ب ا ق ورناماس نەمە بولار ما» دەۋشى ەدى، ەشكىم جوقتا باس كيىمىمدى جۇلىپ تاستاپ، اينا الدىندا ۇزاق تۇرىپ ماڭدايىمدى دا زەرتتەگەنىم بار. ماڭدايىم تايقى دا ەمەس، قايقى دا ەمەس، كادىمگى ىرىسقا لايىق-اق اقپا ماڭداي سياقتى. دەگەنمەن سول حالىق ايتسا بەكەر بولمايدى، پالە شاشتان كەلىپ تۇر دەگەن قورىتىندىعا اقىرى بەكىنە ءتۇستىم.
سونىمەن شەبەر دەگەن اتىم كۇننەن كۇنگە دۇرىلدەپ شىققانىمەن، ەڭ بولماسا ەكى كىسىگە باستىق بولماي كەتىپ بارامىن. جاتسام دا، تۇرسام دا سايلايتىنىم وسى بولدى. باستىق ادامداردىڭ باسىنا دا، اياعىنا دا قاراپ قويامىن، ءتىپتى كوبىنىڭ-اق ونشا ەرەكشە تۋعان ەشتەمەسىن كورە المادىم. مۇمكىن، و باستا جاراتىلىسى ارتىق پا دەپ تە قويامىن. ءبىراق اينالىپ سوعىپ، باسىما ورناپ العان «تازدىڭ باسىنا» دەگەن ماقالعا كەلىپ اينالىپ سوعا بەرەتىن بولدىم. تىم كوپ ويلاعاندىقتان باسىم اۋىرىپ، ميىم اۋزىما تۇسە جازداعانداي دا بولدى، كەيدە ءتىپتى ايران قۇيىپ اشىتقان نانداي باسىم قازانداي بولىپ بارا جاتقانىن دا بايقادىم. وسىدان با، كىم ءبىلسىن، الدە باسىما باقىت ۇيالاپ قولى اشىق باعىنىشتىلارىم بولىپ، ولار ەپتەپ ەسەبىن كەلتىرىپ، بايلىقتى باسىمنان اسىرىپ جىبەرەرىنە كورىندى مە، قايدام، ايتەۋىر، قالىڭ قارا شاش باسىمنان قۇيىلىپ تۇسە باستادى. باسىما قولىم تيسە ءبىتتى، ءبىر ۋىس بولىپ قولىما كەلەدى دە تۇرادى. قايىزعاعى توگىلىپ، قۇيقام سوگىلىپ، باسىمدى جارا باسىپ كادىمگى تاز بولماعانمەن، ءبىر كۇندەرى شاشتىڭ ازايىپ، قولىم قۇيقاما تارس-تارس تيە باستاعانىن انىق سەزدىم. قۇدايەكەڭ بىزدە و باستان جوق، سوندىقتان وعان قوي ايتپاعانمەن، الگى باسى تاقىرايىپ، الپىسقا كەلگەندە الپىس كىسىگە باستىق بولعان قۇرەكەڭدى قۋىپ جەتەتىن بولدىم-اۋ دەپ قاراپ ءجۇرىپ، ىسىنىپ-كەبىنىپ ماقتانا باستادىم.
قۋانىشتا شەك جوق. پروفەسسور بولدىم، دوسەنت بولدىم دەپ ماقتانعاندى ءار جەردەن-اق كورگەن شىعارسىز. ال تاز بولدىم دەپ ماقتانعاندى قايدان كوردىڭىز؟ كورمەسەڭىز كوردىڭىز! ول قاسقاڭىز، جو-جوق، عاپۋ ەتىڭىز، قاسقاڭىز ەمەس، توبەلىڭىز (تاز دەگەندى قوسۋعا اۋزىم بارماي تۇر) ءبىز بولامىز. قانە، ەندى الگى قولعا قونباي، اقىلعا ايالداماي، شەبەرلىككە شەرتتىرمەي كەتكەن ب ا ق دەگەن باقىر باسىڭىز باسقا كەلىپ ءوزى قوناتىن بولدى ەمەس پە! جالىنسام دا جانىنا تورسىق بايلاتپاي قويعان باقىتىڭىزدى ەندى جۇگەندەمەي، نوقتالاپ، ەسەك قىلىپ ءمىنىپ المايمىن با! مىنە، ءسويتىپ ونى بورىكپەن ۇرىپ الاتىن بولدىم.
توبەم تاقىرايىپ، از كۇندە وتاۋدىڭ ورتاسىنا وت جاققان جەردەي تاپ-تاقىر بولدى دا شىقتى. ءتىپتى وسى زاماننىڭ ۇشقىر سامولەتىن. قوندىراتىن اەرودروم دەيسىز بە، الدە ات بايلاعان اقىر دەيسىز بە، بيە بايلاپ، جەلى تارتقان تاقىر دەيسىز بە، ەندى ماعان ءبارىبىر، ايتەۋىر، ب ا ق دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ باسقا كەلىپ ورنادى بىلەم...
سونىمەن ب ا ق دەگەنىڭىز انە كەلەدى، مىنە كەلەدى، كەلىپ قالدى، ورناپ قالدى دەپ جۇرگەندە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. مەن باياعى شەبەرمىن. مانساپ تا جوق، باستا شاش تا جوق. ءبىر جامان جەرى — اركىمنىڭ «تاز باس» دەگەنىن ەستىپ رەنجىپ، تاقىر باس دەگەنىن ەستىپ قۋاناتىن جاعدايعا جەتتىك.
ءوستىپ اركىمگە ءۇڭىلىپ، ۇمىتتەن ءتۇڭىلىپ جۇرگەندە ورەكەڭە كەزدەسە قالماسىم بار ما؟! ەكى شەكەسى شودىرايىپ، توبەسى ءجۇنىن العان مەس جاسايتىن سەركە تەرىسىندەي تاقىرايىپ قالىپتى.
— وي، ورەكە-اۋ!— دەي بەرىپ ەدىم، ول قولىن سىلتەدى:
— مۇرىندى قايتەسىڭ، مۇرىندى!
— ويبۇي، ءالى سول پالەسى بار ما ەدى. «پۇشىقتىڭ مۇرنىنا...» ەندى نە ىستەيمىن؟ ءوز مۇرىنىڭدى ءوزىڭ قالاي كەسەرسىڭ؟! ءبىراق مۇرىنى جوققا ءمانساپ كەلەر بولسا، ءبىزدى اۋىلداعى سەنسەنبايعا كەلمەس پە ەدى. ول بايعۇس مۇرىن ورنىنا ءومىر باقي ەكى ەلى قارا شۇبەرەك تارتىپ وتپەپ پە ەدى. ياپىر-اي، ءا! بۇل ءمانسابى قۇرعىردىڭ مەن بىلمەيتىن ءالى دە سىرى كوپ بولار. نە دەپ بولمايدى. الگى زاۆود ديرەكتورى قامقورباي ورنىنان بوساعاننان كەيىن كوسەۋباي مەن ءتوزىمتاي دا باستارىنداعى شاشىن ساۋساقپەن ساناپ الارلىق بولسا دا، كەتىپ تىندى عوي. سوندا بۇل مانسابى قۇرعىردىڭ ىرىم-جىرىمى دا، ىلىك-شاتىسى دا جەتەرلىك پە، قالاي؟ بارىنەن دە الگى مۇرىندى ايتساڭىزشى. ول بار بولعىر مەندە قوڭقيىپ، بەتىمنىڭ ءبارىن الىپ تۇر ەمەس پە؟! ەگەر حالىق ماقالىنا قاراسام، بارىنە مۇرنىم كىنالى بولسا كەرەك-تى. قالاي ەتسەم ەكەن؟ كەسىپ تاستاپ، پۇشىق باستىق اتانسام قالاي بولادى، ءا؟ قامقورىمەن بىرگە كەتەر ءمانسابىن سول، «تازدىڭ باسىپ، پۇشىقتىق مۇرنىنا-اق» بەرسىن داعى دەپ قويامىن با؟ وسى جاعىنا ءالى اقىلىم جەتىڭكىرەمەي تۇر.
قاپ، ءپالى! قوڭقاق مۇرىن!
1987
You Might Also Like
-
جاستار اراسىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ — قازىرگى ۋاقىتتاعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا كوزقاراسىن وزگەرتۋى، ەڭ الدىمەن، تاربيەلىك ماسەلە. دۇرىس...
-
اتاقتى ساياتشى اۋكەڭنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ەگەر ونى ەستىمەسەڭىز، بۇل كەڭ دۇنيەدەن تاس قۇلاق كەتتىم دەڭىز. سوناۋ ءبىر ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا بۇكىل الماتى ارتيستەرى بولىپ، ەكى وگىز اربام...
