بايانداما الىپپەنى وقىتۋ
شقو، كوكپەكتى اۋدانى
كوكجىرا اۋىلى، «امانگەلدى ورتا مەكتەبى»كمم
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى كاجيگالييەۆا روزا گازيزوۆنا
بايانداما.
الىپپەنى وقىتۋ.
ساباق وقۋ جۇمىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى ءتۇرى بولعاندىقتان، ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتى مەن وقىتۋ جۇيەسىندە الاتىن ورنى ەرەكشە. ساباقتا وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، ولاردىڭ رۋحاني قاسيەتتەرى مەن اقىل-وي قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماقساتتارى كوزدەلەدى. ساباقتا وقۋشىلارمەن پەداگوگيكالىق قارىم-قاتىناس جاساۋ جانە تاربيەلەۋ مىندەتتەرى ىسكە اسىرىلادى. بالاعا ىستىق مەيىرىم مەن ىقىلاس قاجەت.
قازىرگى ۋاقىت تالابىنا ساي ءاربىر ءمۇعالىم ءوز ساباعىن جاڭاشا ۇيىمداستىرىپ، وزىندىك ىزدەنىستەرگە تالپىنادى. ءمۇعالىمنىڭ سان الۋان ىزدەنىسى، ءبىلىمى، ادىستەمەلىك-تەوريالىق، ۇستازدىق بىلىكتىلىگى، ساباقتاردا كورىنىس تابادى. سوندىقتان ساباق وتكىزگەندە وقۋشىلاردىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ءادىستىڭ ءتيىمدى تۇرلەرىن پايدالانۋ قاجەت.
سونىمەن بىرگە ەل پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق جولداۋىن ءار ساباقتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانىپ، وقۋشىلاردى بىلىكتى دە ءبىلىمدى، سانالى دا تاربيەلى ازامات بولىپ وسۋگە تاربيەلەۋ كوزدەلەدى.
1-سىنىپتا «الىپپە كەزەڭى ساۋات اشۋدىڭ نەگىزگى دە جاۋاپتى كەزەڭى. بۇل مەرزىمدە ساۋات اشۋدىڭ باستى ماقساتى وقۋ مەن جازۋدى ۇيرەتۋ. بۇل كەزەڭدە مەن ساباقتىڭ تۇرلەرى: ساياحات ساباعى، سەرۋەن ساباق، مەرەكە ساباعى، جارىس ساباعى، اۋكسيون ساباعى، ءومىر ساباعى، ءبىلىم ساباعى، ت. ب. وتكىزەمىن».
مىسالى: 1. دىبىس تانىتۋدا مىنانداي ءادىس قولدانامىن.
- بالالار تاقتادا جازىلعان مىنا سوزدەرگە قاراڭدارشى. مەن بۇگىن سەندەرگە تانىستىرايىن دەگەن ءارىپ تىعىلىپ تۇر. بۇل دىبىس قاي سوزدە؟
بالالار وقي وتىرىپ تابادى، سودان سوڭ جاڭا ءارىپتى دوڭگەلەكتەپ ورتاسىنا جازامىن. ءسويتىپ تانىسامىز.
ءا ------ ءانشى، ءسان، اسەم، ءان، ءدان، اكە، ءدامدى؛ تاراق، باستا، ءتىس، باقا
وقۋشىلار دىبىستارمەن تانىسقاننان كەيىن، ول سوزدەرى، سويلەمدەردى وقۋ كەرەك. الىپپەدەن ۇنەمى وقي بەرگەنگە جالىعادى، جاتتاپ تا الادى. سوندىقتان مەن «سوزدەر سۋرەتكە دۇرىس قوسىلعان با؟» دەگەن ويىن ويناتامىن. وقۋشىلار دۇرىسىن تابۋ ءۇشىن قىزىعىپ سوزدەردى وقيدى. وسىنداي تاپسىرمالاردان كەيىن الىپپە وقىلادى. بارلىعى ءبىر رەت كۇبىرلەپ وقىپ شىعادى. سودان كەيىن مىنانداي تاپسىرما بەرۋگە بولادى. ا) ءبىرىنشى سويلەمدەگى ەكىنشى ءسوزدى تاپ. ءا) جول دەگەن ءسوز قاي سوزدەردىڭ اراسىندا تۇر؟ ب) 3 نەمەسە 4 سوزدەن تۇراتىن سويلەمدى وقى، ت.ب.
بالالاردى وقىتۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى، ولاردى جان-جاقتى تاربيەلەيتىن قۇرالداردىڭ ءبىرى ديداكتيكالىق ويىنداردى ايتۋعا بولادى. پروفەسسور ت.سابىروۆ بىلاي دەپ جازىپتى: ساباقتى ويىنعا اينالدىرۋعا بولمايدى، ءبىراق ويىن تۇرلەرى: ديداكتيكالىق، ۇلتتىق، ت.ب. قولدانۋعا بولادى. ساباقتى كونسەرتكە اينالدىرىپ، ونى ساباقتىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ قاراۋ مۇلدەم تەرىس پىكىر. شىن مانىندە ساباقتا ءداستۇرلى ەمەس ءتاسىل-امالداردى: سايىس، بايگە، كتك سياقتى ت.ب. ويىندارىن قولدانۋعا بولادى.
مىسالى مەن ساباقتا مىنانداي ويىنداردى قولدانامىن: «عاجايىپ الاڭ»، «ورىنىن تاپ»، «ۇندەمەس»، «كۇن مەن ءتۇن»، ت.ب. بۇنداي ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردى جان-جاقتى تاربيەلەيتىندەي بولۋ كەرەك. ويىن وقۋ پاندەرىنىڭ مازمۇنىمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگىزىلگەندە عانا دۇرىس ناتيجەلەر بەرەدى. تاربيەلىك ءمانى بار ويىن ەلەمەنتتەرى وقۋشىنىڭ ويلاۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى.
وقۋدان تەكسەرۋ جۇمىسىن ءوزىن-وزى تەكسەرۋ، ءوزارا تەكسەرۋ، جەكە تەكسەرۋ تۇرلەرىن جۇرگىزەمىن. 1. ءوزىن-وزى تەكسەرگەندە وقۋلىقتىڭ ءتيىستى بەتىن اشقىزىپ، ءاتى-جونىن، ءماتىننىڭ اتىن جازىپ الامىن. «باستادىق» دەگەندە ءبارى ىشتەي وقي باستايدى. «اياقتادىق» دەگەندە وقۋ توقتاتىلادى. سوڭعى اياقتالعان ءسوز قارىنداشپەن بەلگىلەنەدى. 2. ءوزارا تەكسەرۋدە الدىمەن پارتانىڭ وڭ قاتارىنداعىلار وقيدى، سول قاتارداعىلار تەكسەرەدى.
اشىق بۋىندى سوزدەردى بۋىن جىگىمەن دۇرىس بۋىنداپ وقي ءبىلۋ ساۋات اشۋ ءىسىنىڭ كىلتى بولىپ سانالادى. ەگەر وقۋشىلار ءسوزدى بۋىن جىگىمەن وقي بىلۋگە توسەلسە، الىپپەدەن باسقا كىتاپتارداعى جاڭا سوزدەردى دۇرىس وقي الادى. اشىق بۋىن تۇيىق بۋىنداي ەمەس، ماعىناسىز بولىپ كەلەدى. بۋىنعا جاڭا دىبىس قوسىپ ونى وقۋعا ۇيرەتۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. مىسالى: ال ءسوزىنىڭ سوڭىنا ا قوسۋعا ۇيرەتۋ ارقىلى الا دەگەن جاڭا ءسوز جاساۋعا بولادى. ءبىر سوزدەن ەكىنشى ءسوز جاساۋ وقۋشىلاردى قىزىقتىرادى.
بۋىنداپ وقىتۋعا توسەلدىرۋ ءۇشىن الىپپەدە ءبىرىڭعاي ۇقساس بۋىندار بەرىلەدى. سول ۇقساس بۋىنداردى تاقپاق ءتارىزدى وقۋ ارقىلى بۋىن جىگىن سەزۋگە داعدىلانادى.
الىپپە كەزەڭىنىڭ ءبىر قيىندىعى جىڭىشكە داۋىستى دىبىستاردى تانىستىرۋمەن بايلانىستى تۋىندايدى. ءسوز ىشىندە ءبىر دىبىستىڭ ىقپالى ەكىنشى دىبىسقا تيەدى. سونىڭ ىشىندە جىڭىشكە داۋىستىلار قاسىندا تۇرعان داۋىسسىزداردى جىڭىشكەرتىپ جىبەرەدى. ەگەر وقۋشىلار سوزدەگى ءار دىبىستى جەكە دىبىستاسا، ءسوز دۇرىس شىقپايدى. سول سەبەپتەن جىڭىشكە داۋىستىلارى بار سوزدەردى تۇتاس وقۋعا ەرەكشە داعدىلاندىرۋ قاجەت. مىسالى: ۇن دەگەن سوزدەگى ن مەن ءۇن دەگەن سوزدەگى ن بىردەي ەمەس، ەكەۋى دە ەكى ءتۇرلى بولىپ ەستىلەتىنىن باقىلاتۋ قاجەت.
الىپپە كەزەڭىندە ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە ءتان ەرەكشەلىگىن بالانىڭ قۇلاعىنا تابيعي سىڭىرۋدە قىزىقتى ەرتەگى، تاقپاق، جاڭىلتپاش، جۇمباق، ساناماقتاردى وقىپ بەرۋ مەن ايتقىزۋدىڭ ماڭىزى زور. مىسالى: ءمۇعالىم ەرتەگىنى مازمۇنىنا قاراي داۋىس ىرعاعىمەن قۇبىلتىپ، مانەرلەپ وقىپ بەرۋ ارقىلى بالالاردى سويلەۋ ماشىقتارىنا بىرتىندەپ ۇيرەتەدى.
بالا ءتىلىن دامىتۋ ادىستەمەسى باعىتىندا م.جۇماباي ۇلى جان-جاقتى قۇندى ويلار ايتقان: ول ءتۇسىنىپ وقىماي جاتتاپ الۋشىلىققا، بالانى «توتى قۇسقا» اينالدىرىپ جىبەرۋگە قارسى. بالانى ادام مەكتەپكە توتى بول دەپ جىبەرمەيدى. بالانى وقىتۋدا ونىڭ جۇرەگىنە ەڭ الدىمەن ناقتى بەينە سۋرەت ورناتۋ كەرەك دەيدى. بالا بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزىن سوزبە-سوز قايتالاپ كۇيىس قايىرىپ تۇرمايتىنىن، ءتيىستى ءسوزىن ءوز جۇرەگىنەن سۋىرىپ سويلەيتىنىن ايتادى. مەكتەپتە وقىعان بالا ءبىلىمدى قۇشاقتاپ الىپ، تۇرمىستا جارامسىز بولىپ شىقپاۋى، بالا نەنى بىلسە دە كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاپ، مۇمكىن بولعانىنشا ءوزى ىستەپ ءبىلۋىن قولدايدى.
كوكجىرا اۋىلى، «امانگەلدى ورتا مەكتەبى»كمم
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى كاجيگالييەۆا روزا گازيزوۆنا
بايانداما.
الىپپەنى وقىتۋ.
ساباق وقۋ جۇمىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى ءتۇرى بولعاندىقتان، ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتى مەن وقىتۋ جۇيەسىندە الاتىن ورنى ەرەكشە. ساباقتا وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، ولاردىڭ رۋحاني قاسيەتتەرى مەن اقىل-وي قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماقساتتارى كوزدەلەدى. ساباقتا وقۋشىلارمەن پەداگوگيكالىق قارىم-قاتىناس جاساۋ جانە تاربيەلەۋ مىندەتتەرى ىسكە اسىرىلادى. بالاعا ىستىق مەيىرىم مەن ىقىلاس قاجەت.
قازىرگى ۋاقىت تالابىنا ساي ءاربىر ءمۇعالىم ءوز ساباعىن جاڭاشا ۇيىمداستىرىپ، وزىندىك ىزدەنىستەرگە تالپىنادى. ءمۇعالىمنىڭ سان الۋان ىزدەنىسى، ءبىلىمى، ادىستەمەلىك-تەوريالىق، ۇستازدىق بىلىكتىلىگى، ساباقتاردا كورىنىس تابادى. سوندىقتان ساباق وتكىزگەندە وقۋشىلاردىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ءادىستىڭ ءتيىمدى تۇرلەرىن پايدالانۋ قاجەت.
سونىمەن بىرگە ەل پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق جولداۋىن ءار ساباقتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانىپ، وقۋشىلاردى بىلىكتى دە ءبىلىمدى، سانالى دا تاربيەلى ازامات بولىپ وسۋگە تاربيەلەۋ كوزدەلەدى.
1-سىنىپتا «الىپپە كەزەڭى ساۋات اشۋدىڭ نەگىزگى دە جاۋاپتى كەزەڭى. بۇل مەرزىمدە ساۋات اشۋدىڭ باستى ماقساتى وقۋ مەن جازۋدى ۇيرەتۋ. بۇل كەزەڭدە مەن ساباقتىڭ تۇرلەرى: ساياحات ساباعى، سەرۋەن ساباق، مەرەكە ساباعى، جارىس ساباعى، اۋكسيون ساباعى، ءومىر ساباعى، ءبىلىم ساباعى، ت. ب. وتكىزەمىن».
مىسالى: 1. دىبىس تانىتۋدا مىنانداي ءادىس قولدانامىن.
- بالالار تاقتادا جازىلعان مىنا سوزدەرگە قاراڭدارشى. مەن بۇگىن سەندەرگە تانىستىرايىن دەگەن ءارىپ تىعىلىپ تۇر. بۇل دىبىس قاي سوزدە؟
بالالار وقي وتىرىپ تابادى، سودان سوڭ جاڭا ءارىپتى دوڭگەلەكتەپ ورتاسىنا جازامىن. ءسويتىپ تانىسامىز.
ءا ------ ءانشى، ءسان، اسەم، ءان، ءدان، اكە، ءدامدى؛ تاراق، باستا، ءتىس، باقا
وقۋشىلار دىبىستارمەن تانىسقاننان كەيىن، ول سوزدەرى، سويلەمدەردى وقۋ كەرەك. الىپپەدەن ۇنەمى وقي بەرگەنگە جالىعادى، جاتتاپ تا الادى. سوندىقتان مەن «سوزدەر سۋرەتكە دۇرىس قوسىلعان با؟» دەگەن ويىن ويناتامىن. وقۋشىلار دۇرىسىن تابۋ ءۇشىن قىزىعىپ سوزدەردى وقيدى. وسىنداي تاپسىرمالاردان كەيىن الىپپە وقىلادى. بارلىعى ءبىر رەت كۇبىرلەپ وقىپ شىعادى. سودان كەيىن مىنانداي تاپسىرما بەرۋگە بولادى. ا) ءبىرىنشى سويلەمدەگى ەكىنشى ءسوزدى تاپ. ءا) جول دەگەن ءسوز قاي سوزدەردىڭ اراسىندا تۇر؟ ب) 3 نەمەسە 4 سوزدەن تۇراتىن سويلەمدى وقى، ت.ب.
بالالاردى وقىتۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى، ولاردى جان-جاقتى تاربيەلەيتىن قۇرالداردىڭ ءبىرى ديداكتيكالىق ويىنداردى ايتۋعا بولادى. پروفەسسور ت.سابىروۆ بىلاي دەپ جازىپتى: ساباقتى ويىنعا اينالدىرۋعا بولمايدى، ءبىراق ويىن تۇرلەرى: ديداكتيكالىق، ۇلتتىق، ت.ب. قولدانۋعا بولادى. ساباقتى كونسەرتكە اينالدىرىپ، ونى ساباقتىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ قاراۋ مۇلدەم تەرىس پىكىر. شىن مانىندە ساباقتا ءداستۇرلى ەمەس ءتاسىل-امالداردى: سايىس، بايگە، كتك سياقتى ت.ب. ويىندارىن قولدانۋعا بولادى.
مىسالى مەن ساباقتا مىنانداي ويىنداردى قولدانامىن: «عاجايىپ الاڭ»، «ورىنىن تاپ»، «ۇندەمەس»، «كۇن مەن ءتۇن»، ت.ب. بۇنداي ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردى جان-جاقتى تاربيەلەيتىندەي بولۋ كەرەك. ويىن وقۋ پاندەرىنىڭ مازمۇنىمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگىزىلگەندە عانا دۇرىس ناتيجەلەر بەرەدى. تاربيەلىك ءمانى بار ويىن ەلەمەنتتەرى وقۋشىنىڭ ويلاۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى.
وقۋدان تەكسەرۋ جۇمىسىن ءوزىن-وزى تەكسەرۋ، ءوزارا تەكسەرۋ، جەكە تەكسەرۋ تۇرلەرىن جۇرگىزەمىن. 1. ءوزىن-وزى تەكسەرگەندە وقۋلىقتىڭ ءتيىستى بەتىن اشقىزىپ، ءاتى-جونىن، ءماتىننىڭ اتىن جازىپ الامىن. «باستادىق» دەگەندە ءبارى ىشتەي وقي باستايدى. «اياقتادىق» دەگەندە وقۋ توقتاتىلادى. سوڭعى اياقتالعان ءسوز قارىنداشپەن بەلگىلەنەدى. 2. ءوزارا تەكسەرۋدە الدىمەن پارتانىڭ وڭ قاتارىنداعىلار وقيدى، سول قاتارداعىلار تەكسەرەدى.
اشىق بۋىندى سوزدەردى بۋىن جىگىمەن دۇرىس بۋىنداپ وقي ءبىلۋ ساۋات اشۋ ءىسىنىڭ كىلتى بولىپ سانالادى. ەگەر وقۋشىلار ءسوزدى بۋىن جىگىمەن وقي بىلۋگە توسەلسە، الىپپەدەن باسقا كىتاپتارداعى جاڭا سوزدەردى دۇرىس وقي الادى. اشىق بۋىن تۇيىق بۋىنداي ەمەس، ماعىناسىز بولىپ كەلەدى. بۋىنعا جاڭا دىبىس قوسىپ ونى وقۋعا ۇيرەتۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. مىسالى: ال ءسوزىنىڭ سوڭىنا ا قوسۋعا ۇيرەتۋ ارقىلى الا دەگەن جاڭا ءسوز جاساۋعا بولادى. ءبىر سوزدەن ەكىنشى ءسوز جاساۋ وقۋشىلاردى قىزىقتىرادى.
بۋىنداپ وقىتۋعا توسەلدىرۋ ءۇشىن الىپپەدە ءبىرىڭعاي ۇقساس بۋىندار بەرىلەدى. سول ۇقساس بۋىنداردى تاقپاق ءتارىزدى وقۋ ارقىلى بۋىن جىگىن سەزۋگە داعدىلانادى.
الىپپە كەزەڭىنىڭ ءبىر قيىندىعى جىڭىشكە داۋىستى دىبىستاردى تانىستىرۋمەن بايلانىستى تۋىندايدى. ءسوز ىشىندە ءبىر دىبىستىڭ ىقپالى ەكىنشى دىبىسقا تيەدى. سونىڭ ىشىندە جىڭىشكە داۋىستىلار قاسىندا تۇرعان داۋىسسىزداردى جىڭىشكەرتىپ جىبەرەدى. ەگەر وقۋشىلار سوزدەگى ءار دىبىستى جەكە دىبىستاسا، ءسوز دۇرىس شىقپايدى. سول سەبەپتەن جىڭىشكە داۋىستىلارى بار سوزدەردى تۇتاس وقۋعا ەرەكشە داعدىلاندىرۋ قاجەت. مىسالى: ۇن دەگەن سوزدەگى ن مەن ءۇن دەگەن سوزدەگى ن بىردەي ەمەس، ەكەۋى دە ەكى ءتۇرلى بولىپ ەستىلەتىنىن باقىلاتۋ قاجەت.
الىپپە كەزەڭىندە ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە ءتان ەرەكشەلىگىن بالانىڭ قۇلاعىنا تابيعي سىڭىرۋدە قىزىقتى ەرتەگى، تاقپاق، جاڭىلتپاش، جۇمباق، ساناماقتاردى وقىپ بەرۋ مەن ايتقىزۋدىڭ ماڭىزى زور. مىسالى: ءمۇعالىم ەرتەگىنى مازمۇنىنا قاراي داۋىس ىرعاعىمەن قۇبىلتىپ، مانەرلەپ وقىپ بەرۋ ارقىلى بالالاردى سويلەۋ ماشىقتارىنا بىرتىندەپ ۇيرەتەدى.
بالا ءتىلىن دامىتۋ ادىستەمەسى باعىتىندا م.جۇماباي ۇلى جان-جاقتى قۇندى ويلار ايتقان: ول ءتۇسىنىپ وقىماي جاتتاپ الۋشىلىققا، بالانى «توتى قۇسقا» اينالدىرىپ جىبەرۋگە قارسى. بالانى ادام مەكتەپكە توتى بول دەپ جىبەرمەيدى. بالانى وقىتۋدا ونىڭ جۇرەگىنە ەڭ الدىمەن ناقتى بەينە سۋرەت ورناتۋ كەرەك دەيدى. بالا بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزىن سوزبە-سوز قايتالاپ كۇيىس قايىرىپ تۇرمايتىنىن، ءتيىستى ءسوزىن ءوز جۇرەگىنەن سۋىرىپ سويلەيتىنىن ايتادى. مەكتەپتە وقىعان بالا ءبىلىمدى قۇشاقتاپ الىپ، تۇرمىستا جارامسىز بولىپ شىقپاۋى، بالا نەنى بىلسە دە كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاپ، مۇمكىن بولعانىنشا ءوزى ىستەپ ءبىلۋىن قولدايدى.
You Might Also Like
