بايقۇل قاجى مەشىتى
قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاقستاننان، ونىڭ ىشىندە شالعاي جاتقان ماڭعىستاۋ توپىراعىنان دا قاجىعا بارعاندار از بولماعان. سولاردىڭ ءبىرى — ماڭعىستاۋلىق قانىبەك ۇلى بايقۇل قاجى. اداي رۋىنىڭ قاراش تايپاسىنان شىققان بايقۇل 1853 جىلى ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانىندا، اقتوبە وبلىسىمەن شەكتەسكەن ىرعىزباي دەگەن وڭىردە دۇنيەگە كەلىپ، 1908 جىلى وسى ماڭدا، دالىرەك ايتساق، بەينەۋ اۋدانىنا قاراستى اقشاعىل - قارابۇلاق دەيتىن جەردە دۇنيە سالعان. بالالىق شاعى جەم اققان اڭعارلارىندا وتەدى. بايقۇل جاس كەزىنەن پىسىق، اۋىل بالالارىنىڭ الدى، وقۋعا قۇمار، ىنتالى بولادى. العاشقى ساۋاتىن 7-8 جاسىندا «قاينار» دەگەن جەردە ورنالاسقان قاشاق ۇلى دوسجان حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىنەن الادى. الديار يشاننىڭ الدىن كورگەن، ابدۋللا حازىرەتتەرمەن قاتار ءومىر سۇرگەن. مۇنىمەن قاناعاتتانباي، سول كەزدە ءبىلىم ورتاسى بولعان حيۋا قالاسىنداعى كوكىلتاش مەدرەسەسىنە وقىتىپ، 7-8 جىل وسى ورىندا ءبىلىم نارىمەن سۋسىندايدى. بايقۇل قاراش رۋىنان ەسبولاي اۋىلىنان تاراعان. سول ەسبولايدان 6 بالا بولعان. سونىڭ ءبىرى — قانىبەك.
قانىبەكتەن بايقۇل جانە داۋلەتالى دەگەن ەكى ۇل بولعان. داۋلەتالى ەرتە ءولىپ، ودان تۇقىم قالماعان. بايقۇل ەكى ايەل العان. سول ەكى ايەلدەن اندارباي، ءابۋتاي، قوشماعامبەت، ءابدۋالي اتتى ءتورت بالا وسىپ-وربىگەن. ايداربايدان ساپارباي، (1896-1942) جانە ءساميعۇللا (1906-1983) اتتى ەكى ەكى ۇل بولعان. ساپاربايدان ساعىنباي، تاجىك اتتى ەكى ۇل بولعان. ول بالالار ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ەرلىكپەن قازا بولدى. ءساميعۇللادان (ايەلى بوپەحان) بالجان جانە سانەن اتتى ەكى قىز، ءدارىباي، كەنجەباي، ولجاباي اتتى ءۇش ۇل بولدى. ءبارى دە جوعارى ءبىلىم الدى. ءساميعۇللا 1945-1983 جىلعا دەيىن جامبىل اتىنداعى فيلارمونيادا دومبىراشى قىزمەتىن اتقاردى. ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، وعان «قازاقستان مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى. ءابۋتاي كوپ وقىپ، مولدا بولعان. ودان سادىق، بۇقارباي دەگەن ەكى ۇل تۋعان. سادىقتان قۇرالحان، ەلتاي، نۇرلان اتتى ءۇش ۇل بار. ولار اقتاۋ جانە جاڭا وزەن قالالارىندا تۇرادى. قوشماعامبەتتەن انيات (1921-1994) تۇقىمدارى بار، ءابيمولدا، ءابدۋالى دەگەندەر اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانىنا قاراستى جارلى ستانسياسىندا تۇرادى. ءتورت بالاسىنان دا ۇرپاق قالعان. ولار قازاقستاننىڭ ءار جەرىندە ءومىر سۇرۋدە. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، ساۋىت ارابياسى، مەدينا قالاسىندا اشىلعانىنا 60 جىلدان اسقان، وسى كۇندەرى 20 مىڭداي ستۋدەنتتەر وقيتىن مەدينا يسلام ۋنيۆەرسيتەتى بار. وسى ۋنيۆەرسيتەتتى اداي رۋىنان العاشقى بولىپ ءتامامداعان – ەسكەلدى ءاپجات. ءبىراق، ءابجات اعامىز وقۋعا يران، يسلام رەسپۋبليكاسىنان بارعان. وسى ۋنيۆەرستەتتى قازاقستانداعى اداي رۋىنان العاشقى بولىپ ءتامامداعان – بايقۇل اتامىزدىڭ ۇرپاعى – اندارباي سەرجان. بايقۇل قاجىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتى ءالى تولىق زەرتتەلىپ بولعان ەمەس. مۇنداي مۇرالار كەزىندە ءالى دە زەردەلەنەر دەگەن ۇمىتتەمىن. (3-280-284-بەت)
وسى كۇنگە دەيىن قۇران كارىمدى بىنەشە ادامدار ءوزىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىندە قازاقشاعا اۋدارىپ، تۇسىنىك بەرگەن. سولاردىڭ ءبىرى 5 ادامنان تۇراتىن توپ: ا. احمەت، س. اندارباي، ق. ءقىدىرالى، ب. اماندىق، ق. ءابدىعاففار. 2013 جىلى «ءداۋىر» باسپاسىنان قۇران كارىم، ماعىنالارى مەن تۇسىندىرمەلەرىن اۋدارماسى اتتى كىتابى جارىق كورگەن. اداي رۋىنان شىققان تۇڭعىش قۇران اۋدارماشى، وسى توپتىڭ مۇشەسى بايقۇل اتامىزدىڭ ۇرپاعى – اندارباي سەرجان. (5-776-بەت).
بايقۇل قاجى عۇمىرىن ءدىن-يسلامعا، ۇستازدىققا ارناۋ ماقساتىندا، «اقشاعىل-قارابۇلاق» ءوڭىرى دەپ اتالعان، وسى كۇنى «قۇلاندى ساي» اتالاتىن جەردەن اكە قارجىسى مەن داۋلەتىنە مەشىت-مەدرەسە سالدىرتادى. اقىسىز، پۇلسىز تەگىن وقىتىپ، اعارتۋشىلىق قىزمەتىن جالعاستىرادى. اكەسى – قانىبەك وتە كۇيلى، ساحي مىرزا اتانعان. ەلگە يگىلىگى تيگەن اسا ءقادىرلى ادام بولعان. حيۋا قالاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە، اكە قارجىسىن پايدالانىپ، پاراساتتىلىق پەن حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان بايقۇل اتامىز كوپتەگەن قۇندى كىتاپتار جيناقتاعان. كىتاپتاردىڭ كوپتىگى سونشالىق، بىرنەشە ارباعا جۇك بولاتىنداي بولعان. وسى مەشىتتى اشقان سوڭ، جەمەنەي رۋىنىڭ ىشىندەگى كوشكە ايتقۇل حازىرەت دەگەن كىسىنى جوعارعى جىلوي جاقتان الدىرتىپ، وسى مەشىتكە يمام قىلدى. بايقۇل سالدىرعان بالا وقىتقان مەشىت ورنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. دەسە دە، 1927-1928 جىلدارداعى جاعدايلارعا بايلانىستى، حالىق تۇگەل قونىس اۋدارۋىمەن، مەشىت قاراۋسىز، تابيعات دۇلەي كۇشتەرىنە توزبەي قۇلاپ، مەشىت كومىلىپ، ىرگەتاسى عانا ساقتالعان. شىندىعىندا، مەشىت ورنى وتكەن عاسىرداعى قازاقتىڭ مادەني ورىندارىنىڭ ءبىرى بولعانىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى. مىنە، وسىنداي تاريحي، مادەني ورىندار ماڭعىستاۋ وڭىرىندە دە از ەمەس. ءبىراق بۇلارعا جەتكىلىكتى كوڭىل ءبولىپ جاتقان ازاماتتار سانى از. مۇنداي تاريحي جانە مادەني ورىندارعا جەتكىلىكتى مادەنيەت بولىمدەرى كوڭىل بولسە دۇرىس بولار ەدى. وسى وقۋ ورنىنان ەكى جۇزدەي شاكىرت ءبىلىم نارىمەن سۋسىندالىپ ءوستى. مۇنداي مەشىت ورنى بۇرىن-سوڭدى ورىن الماعان. قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى مۇنداي كىرپىشتەن سالىنعان عيماراتتا ەمەس، كيىز ۇيدە تۇرعانى بارشامىزعا ءمالىم ەمەس پە؟
بايقۇل مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ شىققانداردىڭ قاتارىندا شەجىرەشى حالىق اقىنى، بۇكىل ورتا ازياعا تانىمال – ىبىرايىم قۇلباي ۇلى ءوز جازبالارىندا جەتى جاسىندا وسى مەدرەسەدە وقىپ، ساۋاتىن اشقانىن باياندايدى. 1968 جىلى ورتا ازيا ءدىني باسقارماسىنا اۋعانىستاننان كەلگەن دەليگاسيا قۇرامىندا بولعان - ماۋعاني سايف مۇحاممەد قاراش ىبىرايىمعا قازاقستانداعى ەڭ ءبىلىمدى احۋن(احۋند- وقىمىستى، ۇستاز) دەپ باعا بەرگەن كورىنەدى. وسى دەرەكتەر احۋننىڭ جوعارى دەڭگەيدە وقىعانىن راستايدى. ءار اۋىلدىڭ، ءار رۋدىڭ مەشىتى دە بولعان وسى – بايقۇل قاجى مەشىتى دەپ راستايدى. وسى وقيعانىڭ كۋاسى، بەينەۋ اۋىلىنىڭ تۇرعىنى – قالدىبەك كەنجەبەكوۆ. بۇل كىسىدەن تاراعان ۇرپاقتارى وسى كەشەندى كورۋگە اسىق ەكەندىگىن مالىمدەيدى. ءبىزدىڭ قازاقتا قاجىلىققا بارعان ادامداردىڭ ىشىندە ەڭ العاشقى قۇلدى ازات ەتكەن ادام. ءبىر قۇلدى ازات ەتىپ، ازاتتىق الىپ بەرگەن. سونداي ءدىني، ساۋاتتى عۇلامالاردان قاجىلىققا بارعان ەكى ادام بولعان. ولار: قانىبەك ۇلى بايقۇل قاجى جانە دانەكەر قاجى. بۇل كىسى دە قاراش رۋىنان شىققان، كوكجاردىڭ تۇرمەسىندە اتىلىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. بايقۇل قاجىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. ىبىراي احۋن ءوز ەڭبەگىندە جەتى جاسىندا جەتىم قالىپ، قاراش بايقۇل مەدرەسەسىندە وقىپ، ساۋاتىن اشقانىن، تالىم-تاربيە العانىن ءسوز ەتەدى. احۋن اتامىزدىڭ ارتىندا قالعان مول مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى – كوركەم جىرمەن ورنەكتەلگەن شەجىرە، بايانى سەبەپ. ءاربىر رۋعا جەكە توقتالىپ، زامانىندا كوپتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن كورنەكتى تۇلعالاردى كەلەر ۇرپاق جادىنا قالدىرۋعا ارەكەت ەتكەن ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى دا وسىندا. تاسقا باسىلىپ شىقپاسا دا كاكەلەرىمىز «ىبەكەم بىلاي دەگەن»-، دەپ وتىرىپ، ۇزىك-ۇزىك جىرلاردى تاقپاقتاپ جاتقا ايتاتىنى بالا سانامىزدا قالىپ قويىپتى. «4-4،5-بەتتەر).
ەل اراسىنداعى بەلگىلى قاراش تۇرعانباي، شوڭاي شايقى احۋن، شەگەم قايىرمۇحانبەت (قايىرشا) ت. ب. حيۋادا وقىپ، ءدىني جوعارى ءبىلىم العاندار سول بايقۇل قاجىنىڭ شاكىرتتەرى، سونىڭ مەدرەسەسىندە ساۋاتىن اشىپ، ءبىلىم العاندار ەكەندىگىندە ىبىراي اقۇن اتاپ كورسەتەدى. شەگەم قايىرشا احۋن ءبىلىمى جەتىلگەسىن كولەڭكەلى جەلتاۋدىڭ «اقكەتىك» دەگەن جەرىندە مەدرەسە اشىپ، بالا وقىتقان. قايىرشا احۋن 5 جىل وقىساڭ باسقا جەردە 15 جىل وقىعانعا تاتيدى دەگەن ءسوز قالعان. (1-5-بەت)
مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى — قاسيەتتى مەككە شاھارىنا بارىپ، قاجىلىق جاساۋ XIX عاسىردان باستاپ قولدانىلدى. وسىلاي بالالاردى وقىتىپ جۇرگەندە،انە-مىنە دەگەنشە جاس شاماسى 40-45كە دە جەتىپ قالادى. سودان سوڭ قاجىلىققا ساپار شەگەدى. قاجىلىققا بارىپ، قاجى اتاعىن ەمدەنىپ كەلەدى. تاريح قويناۋىنان بەلگىلى بولعاندارىنداي، 1876 جىلى قۇنانباي قاجى باستاعان 120 ادام سولاردىڭ العاشقىلارى ەدى. بۇل تاريحي دەرەكتەردە انىق كورسەتىلگەن، ول جونىندە ماعلۇماتتار بارشىلىق. سولاردىڭ ورتا، ۇلى جۇزدەن وتىزى بارعان. باسقارىپ بارعان ابايدىڭ اكەسى - قۇنانباي. ال كىشى ءجۇزدىڭ التى ءالىمى، جەتىرۋ، ون ەكى اتا بايۇلىنان 90 ادام بارعان. كىشى ءجۇزدى باسقارىپ بارعان توبىن دوشەكە حازىرەت، ءالىم نۇرپەكە حازىرەت ەكەن دەگەن جورامال بار. بۇنىڭ دۇرىس تا بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى بۇل ەكى كىسىنىڭ ەكەۋى دە حالىققا بەلگىلى ادامدار. ەندى تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنەيىك. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ «قازاق شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىنەن ءبىرسىپىرا دالەلدەر كەلتىرەيىك. قازاق مۇنان بۇرىن ءبۇيتىپ باس قوسىپ قاجىعا بارماعان ەكەن. ول كەزدە مەككە باستىعىن ءشارىپ، ءمادينا باستىعىن شايقى دەيدى ەكەن. ولار باس قوسىپ، سوندا «سىزدەر قاي ەل بولماسىز؟»،- دەپ سۇرادى. سوندا باس قاجى قۇنانباي ەكەن. ول: - «ءبىز قازاق دەگەن جۇرت بولامىز» –دەپ جاۋاپ بەرگەن. ولار قازاق دەگەن جۇرت بولادى ەكەن – اۋ،- دەپ اڭ-تاڭ قالىپتى. تاريحتى اقتارىپ، شەجىرە قاراتىپتى، تابا الماپتى. ءبىر بۇرىل باستى سويلەپتى (بىزدەرشە بۇل اكىم نۇرپەكە حاسىرەت بولۋى ىقتيمال)
- «بۇل تاريح تابىلسا باعدات شارىپتە يمام اعزام كىتاپحاناسى دەگەن ءۇي بار. جاۋ تالاماعان، ەشقايدا شاشىلىپ بىتىراماعان، تابىلسا سونان تابىلادى» - دەگەن. باعدات شارىپكە جولىنا مىنگىزىپ كىسى جىبەرىپتى. بۇلار ءوز ورتاسىنان كىشى ءجۇز دوسجان ءحاليفتى جىبەرىپتى. بارعان كىسىلەر:
- «تابىلدى، قازاق دەگەن جۇرت انەس ساحابادان ءوسىپ-ونىپ، وربىگەن ەكەن» - دەپ نۇسقا كوشىرىپ الىپ كەلىپتى. بۇدان سوڭ بۇل 120 كىسى ورتاسىنان قارجى شىعارىپ «قازاق تاقياسى» دەگەن ءۇي سالدىرىپ، العاش قۇنانباي اتىنا جازدىرعان. . . بۇل كۇندە ول ءۇي دوسجان حاليف اتىنا جازىلىپتى. قازىرگى تاڭدا كەيبىر ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا قاراعاندا بايقۇل قاجى سول داۋىردە كوپپەن بىرگە قاجىعا بارىپتى. (2-11-12-بەتتەر)
دوسجان قوشاق ۇلى تاريحتا بولعان. جەتى رۋدىڭ تابىن تايپاسىنان شىققان. ۇلت تۇتاستىعى مەن ءدىن تازالىعى جولىنا بۇكىلعۇمىرىن ارناعان ۇستاز، حازىرەت، شەجىرە جيناۋشى، قۇرىلىسشى، ەگىنشى قوشاق ۇلى دوسجان قاجى – ءدىن تاريحىندا جارقىن ەسىمى قالعان ارداقتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سۇيەگى اقتوبە وبلىسىنىڭ تەمىر اۋدانى، شۇبارقۇدىق اۋىلىنان 5 شاقىرىم وڭتۇستىكتە. مەشىتتىڭ ۇزىندىعى شامامەن 28 مەتر، ەنى 11 مەتر، بيىكتىگى 5 مەتر شاماسىندا. مەشىتتىڭ 6 بولمەسى بار، تەرەزەلەرى ادام بويىنان ۇزىن. بولمە ىشىندە ەشقانداي تىرەۋ جوق. تەرەزەسىندە دە ءبىر قيىق بەلدىك جوق، كۇمبەز بۇراندا تۇرىندە جاسالعان. كۇمبەز ۇستىندە ايشىق تۇرعان، مەشىت ءىشى ويۋ-ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن، كۇمبەزدەن تۇسكەن جارىق بارلىق ناقىشتارىن نۇرلاندىرىپ تۇرادى. مەشىت جانىنا كوشپەلى قازاقتار قونىستانىپ، قازىرگى شۇبارقۇدىق ولكەسىندە العاشقى وتىرىقشى قونىس پايدا بولعان. 2015 جىلى حازىرەتتىڭ 200 جىلدىعى اقتوبە وبلىسىندا كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتتى. ءقازىر اقتوبە قالاسىندا دوسجان حازىرەت اتىندا كوشە بار.
بايقۇل قاجىعا ەكىنشى رەت 22 جىلدان سوڭ، 1896 جىل بارىپتى. اناسىن ماڭعىستاۋدان اق ءسۇتىن اقتايمىن دەپ ارقالاپ، مەككەگە بارعان ەكەن دەگەن ءسوز بار. سوندا پىرىنەن: مەن انامدى سوناۋ ماڭعىستاۋدان ارقالاپ اكەلدىم. ول كىسىنىڭ اق ءسۇتىن اقتادىم با دەپ سۇراعاندا:
- «اقتاعان جوقسىڭ، تەك العاشقى تۋعان كۇنگى ءسۇتىن عانا اقتادىڭ، انا ءسۇتىن اقتاۋ دەگەن وڭاي ەمەس. تەك قانا «كەشتىم» دەسە عانا اقتالادى»،-دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
جالپى بەينەۋ اۋدانى قاسيەتتى، كيەلى ورىنداردان كەمدە ەمەس. كيەلى ءپىر بەكەت اتانىڭ جەر استى مەشىتىنەن باستاپ، سام قۇمىنىڭ قويناۋىندا، جەتىقاقتىڭ جەرىندە، قايناردىڭ اڭعارىندا 40-تان استام مەشىتتەر بولعان دەسەدى. سولاردىڭ ءبىرى-بايقۇل قاجى مەشىتى. اعىمداعى جىلدىڭ جاز ايلارىندا بەينەۋدەن 20 مەتر قاشىقتىقتاعى، حالىق قوسىپ اقشاعىل-قارابۇلاق دەسە جەرگىلىكتى حالىق مەشىت-ساي دەپ ايتاتىن جەردى زەرتتەۋگە كوشتىك. قارابۇلاق- اقشاعىل جەرىندە قالىڭ ەل تۇرماعان جەرگە بارىپ زياراتتاپ، زەرتتەدىك. شامامەن ون ءبىر ءۇي بولعان دەسەدى. بۇل جەر تەك ءدىني كەشەن رەتىندە عانا تانىلعان. ونىڭ قۇرامىندا: ەسكى مەشىت ورنى، بايقۇل مەدرەسەسى ورنى، ۇستازداردىڭ ءۇي-جايى، زىكىحانالار بولعان دەس-تى. ساز بالشىقتان سوعىلعان قۇرىلىستاردىڭ كوپشىلىگى تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشتەرىنە توزبەي قۇلاپ، ىرگەتاسى عانا ساقتالعان. مەدرەسەنىڭ قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىنا تىكەلەي قاتىسى بار ادامداردىڭ ءبىرى ولكەگە تانىمال رەستاۆراتور قىردىڭ ۇستىندەگى ادەمى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى – ومار تۇر كۇمبەزىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن شەبەر - تۇرلان ەسقۋات ۇلى، ىسكە تىكەلەي مۇرىندىق بولعان - ىبىرايىم قۇلباي ۇلى، كيەلى ءپىر بەكەت اتا مەشىتىن زەرتتەۋدە وراسان زور ۇلەس قوسقان- بازارباي ەسەنباي ۇلى 3 ايدا جۇمىستى ءتامامدايدى. 80-جىلدارى وسى جەردەن قۇلپىتاسى تابىلىپ زەرتتەلگەن. ءوزىنىڭ قارا تاسىنا قايتا تىكتەلگەن ەسكەرتكىش، جادىگەر قايتا قالپىنا كەلدى. [4]
بۇل ۇلكەن ەڭبەك پەن تاباندىلىقتى، قىرۋار قارجىنى تالاپ ەتەتىن دۇنيە دەپ بىلەمىن. وسى ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋگە ات سالىسقان تۇرلان ەسقۋات ۇلى ءبىر سوزىندە: «سۇيدەتباي ۇلى ىبىرايىم اعامىز، سارسەن قاجى ۇلى يساتاي ءىنىمىز جانە دە مەن ەسقۋات ۇلى تۇرلان وسى جۇمىستى بىرگە باستادىق. شاماسى، ءبىز ەكىنشى مامىردا وسىندا كەلىپ، باياعى اتالاردىڭ جورىعىمەن، مالىمىزدى شالدىق. اللانىڭ ريزاشىلىعى بولسىن دەپ وسى اتامىزدىڭ قۇرمەتىنە وسى جۇمىستى لەزدە باستاپ كەتتىك. باسىندا ايتقان كەزدە بۇل مەشىت كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 150 جىل، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 200 جىل شاماسىندا بايقۇل قاجىعا سالدىرتىپ، وقىتىپ ءارى قاراي جىبەرگەن دەيدى. سودان وسى ۇشەۋىمىز اقىلداسا كەلە، ءبىزدىڭ باستاۋىمىزبەن جۇمىس قارقىندى دامىدى. ەكى قوسشى، بەس قالادان ءبىر توپ بالا شاقىرىپ، قولىنىڭ ەبى بار جىگىتتەرمەن جۇمىستى باستادىق. وسىنى باستار الدىندا الدىمەن تازالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. وسى كەزدە كۇمبەزى بار دەگەن اڭگىمە شىقتى. ىبىرايىم اعا نەشە كۇمبەز بولۋى كەرەك دەگەندە اللا تاعالا اۋزىما بەس كۇمبەز دەگەن ءسوز سالدى. كۇمبەز تاستان ەمەس، ساز بالشىقتان جاسالعان بوپ شىقتى. اعام باستاۋشى، ءىنىم قاراجاتتى تولەۋشى، مەن باسقارۋشى. اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن قۇرىلىس اياقتالدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلىپ بەرۋدە قايرات باۋىرىم كومەكتەستى»،-دەيدى. بۇل كىسىلەر الدىعا قويعان ماقساتىن وسى دەپ ساناپ، مىندەتتەرى بويىنشا قيىن بولسا دا، ءوز تاسىن اشىپ الىپ، عيماراتتىڭ بۇرىنعى كۇيىن قايتا جاڭعىرتۋ. بۇل قالپىنا كەلتىرۋدە جۇمىستى ءدال بۇرىنعىشا ءتامامدادى. توپىراققا كومىلگەن مەشىتتى تولىقتاي ارشىعاندا بەلگىلى بولعانى: مەشىت 3 بولمەدەن تۇرادى، الدىنا جاپسىرىلىپ اۋىز ءۇي سالىنعان. وڭ جاق بولمە جانە سول جاق بولمە ەنى 7 كەز، كولدەنەڭى 7 كەز ياعني، 7ح7،432ح432سم. ورتادا ۇلكەن ناماز وقيتىن بولمە ەنى 7 كەز، ۇزىندىعى 2ح7 كەز، ياعني 432ح864 سم. بولمەلەردىڭ بيىكتىگى 4 كەز، ياعني 248 سم. سول جاقتاعى بولمە ايەلدەر ناماز وقۋ ءۇشىن ارنالعان. ورتاداعى بولمەدە 3 كۇمبەز، 2 جاقتاعى بولمەلەردە بىر-بىردەن كۇمبەز بولعان. ءار كۇمبەزدىڭ تومەنگى شەتتەرىنەن 4 جەرىنەن اعاش دىڭگەكپەن تىرەۋىش بەرىلگەن. تىرەۋىشتەردىڭ ءار ءبىرىنىڭ استىنا، ەدەنگە جالپاق تاس توسەلگەن. مەشىتتىڭ توبەسى، كۇمبەزدەرى تولىقتاي ساز بالشىقتان قۇيىلعان،كىرپىشتەرمەن جابىلعان. اۋىز ءۇيدىڭ ەنى 3 كەز، يا،ني 186 سم، ۇزىندىعى 30 كەز، ياعني 1860 سم. مەشىتتىڭ سىرتقى ولشەمى ۇزىندىعى 33 كەز، ياعني 2046 سم، ەنى 864 سم. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي وسى ولشەمدەر 4ء-تورت تاراپ، 7-قاسيەتتى سان، 30-ورازا، 33-تاسبيح بولىپ كەلگەن. مەشىتتىڭ اينالاسىنا ۇستازدار مەن شاكىرتتەرگە ارنالىپ، تاستان ون ءۇي سالىنعان. مەشىتتىڭ كىرەر اۋزىنا ەسىگىن قاراتىپ سالىنعان ءۇي بايقۇل اتامىزدىڭ ءۇيى بولسا كەرەك. ءار ۇيدە 5-6 ادامنان دەسەك، 50-60 ادام ءومىر سۇرگەن، ياعني 50 بالاعا دەيىن شاكىرت وقىعان، بۇل قىس كۇندەرى. ءۇستىرتتىڭ ۇستىندە بالاكەتكەننىڭ تۇلەيىن، قاراتۇلەيدى، ءشولقۇمدى، سامنىڭ قۇمىن، ماتايدىڭ قۇمىن قىستاعان كوشپەندى قالىڭ اداي جازعىتۇرى سۋ جاعالاپ، نۋ جاعالاپ بيىرسىجەم، ساعىز وزەندەرىن، ارىسى قوبدا، ويىل وزەندەرىن جاعالاپ، جايلاۋعا شىعاتىن بولعان. جايلاۋعا كوشىپ بارا جاتىپ، جول بويىنداعى بايقۇلقاجى اتامىزدىڭ مەدرەسەسىنە ءارىپ تانىسىن، ءتىلىن سىندىرسىن دەپ بالالارىن قالدىراتىن بولعان. بايقۇلقاجى اتامىزدىڭ مەدرەسەسى ءوز زامانىنا ساي، ۇلكەن وقۋ ورنى بولعان. مەدرەسە ورنالاسقان جەردىڭ جالپى كولەمى 3 گەكتارداي. ويتكەنى بۇرىن دەگەن ءسوز ونىڭ ىشىندە سىڭگەن رۋحتارى بار. ءمانىسى كەتپەس ءۇشىن وزەن-كولدىڭ تاسىنان ەمەس، ءوز تاسىنان كوتەردىك دەستى. بۇل قالپىنا كەلتىرۋدە كومەكتەسكەن، بەكەت اتا مەشىتىن زەرتتەۋدە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن – بازارباي اعاي دا قاتىستى. زىكىر ايتىپ، العاشقى ءقادىر ءتۇنىن وسىندا وتكىزەدى. مەشىت ورنى 2017 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 15-16 جۇلدىزىندا قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، قاراشتار جيىلىپ اس بەرىپ، دۇعا باعىشتالىپ، جەر-تەرمە ايتىلدى. جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا 4 بولمەلى، توبەسىندە 5 كۇمبەزى بار قۇندى جادىگەر قالپىنا كەلدى.
اس بەرگەن ءتۇنى اس ازىرلەيتىن ايەل ۇيىقتاپ قالعان ەدى. تۇسىنەن شوشىپ ويانادى. نە بولىپ قالدى؟-دەگەنىمىزدە مىنا سالىنىپ جاتقان مەشىتتىڭ كۇمبەزىنەن ەكى ايداھار، قاناتى بار جىلان تۇر ەكەن. ۇلكەنى ۇستىندە، كىشىسى استىندا دەيدى. ۇلكەنى توبەگە قاراپ ىزىلدايدى. ىزعارلى سەستەن شوشىپ وياندىم دەيدى. ول ءتۇستى جاقسىلىققا جورىعان. سوپىلىقتا بۇل ايداھار - رۋحاني بەلگى. بۇنى بىلاي جورىعان – ەڭ ۇلكەن جول – قانىبەكتىڭ جولى. ويتكەنى ونى مىنا جىرالاردان-اق بايقاۋعا بولادى. قانىبەك تە مەشىت سالدىرعان. ول وسى مەشىتتىڭ توڭىرەگىندە.
بايقۇلقاجى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ بىرىنشىدەن، بالا وقىتقانى بولسا، ەكىنشىدەن، مەككەگە بارىپ، قازاقتىڭ كىم ەكەنىن تانىتقان. وسىلاي مەشىت سالۋعا جەر بولىنەدى. مەككەدەن دە، مەدينادان دا جەر ءبولىنىپ، تاقيا دەيتىن مەشىتتەر دە سالىنعان.
ساي بويى بۇلاق سۋىنا مول قويناۋ ەكەنى كورىنىپ تۇر. كەزىنە مالىنا قولايلى ءدوڭنىڭ ۇسىتنەن ماڭعىستاۋ مەن قىر ۇستىنە اتى شىققان قۇدىقشى بەينەۋباي بايقۇلدىڭ سۇرانىسى بويىنشا شىڭىراۋ قۇدىعى قازىلىپ بەرگەن. مەشىت سايعا بارعان ساپارىمىزدا اتىراۋ، قۇلسارى بەتتەن كوپتەگەن زيراتشىلار كەلىپ، بايقۇل قاجى مەدرەسەسىنىڭ قۇرىلۋىنا قول كومەكتەرىن كورسەتىپ جانە قاجىنىڭ رۋحىنا وسى جەردەن اس بەردى.
زەرتتەۋ كەزىندە عيماراتتىڭ ىشىنەن بالالاردىڭ اسىقتارى، قۇرىلىس قۇرالدارى شىقتى. اتىراۋ وڭىرىنەن كەلگەن مۇراجاي ءىسىنىڭ قىزمەتكەرى تابىلعان دۇنيەلەردى مۇراجايعا قويامىن دەپ ايتقان. وكىنىشكە وراي، ۋاقىتىندا حابار الىسپاعاندىقتان تابىلعان جادىگەرلەردى جوعالىپ كەتپەس ءۇشىن مەشىتتىڭ ارتقى جاعىنا كومەدى. اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنەن كومگەن ورنىن تابا الماي وتىر. بولاشاقتا ەل ازاماتتارى تابىلعان قۇرالداردى جادىگەر رەتىندە مۇراجايعا ساقتايمىز دەپ وتىر.
بايقۇل قانىبەك ۇلى بارلىق ءومىر جولىن يماندىققا، ار تازالىققا ساقتاۋعا ۇندەگەندەي. ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتتەرىن بۇگىنگە ۇرپاققا ۇلكەن ونەگە ەتكەن مۇنداي اتالارىمىز جوقتىڭ قاسى دەسەك ارتىق ايتپاعانىمىز. ولاردىڭ ارتىندا قالعان وسى مەشىت ءۇيى سياقتى مۇرالاردى جوندەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، ساقتاۋ- جاۋاپتى قىزمەتتەردىڭ ءبىرى جانە كەز كەلگەن ادام جاساپ كەتەتىن ءبىرىڭعاي ءىس ەمەس. بايقۇلقاجى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ بىرىنشىدەن، بالا وقىتقانى بولسا، ەكىنشىدەن، مەككەگە بارىپ، قازاقتىڭ كىم ەكەنىن تانىتقان. وسىلاي مەشىت سالۋعا جەر بولىنەدى. مەككەدەن دە، مەدينادان دا جەر ءبولىنىپ، تاقيا دەيتىن مەشىتتەر دە سالىنعان.
بايقۇل قاجى اتاعا بەرەكەلى بەينەۋدەن كوشە اتاعى دا بەرىلدى. زەرتتەۋ بارىسىندا نىساننان تىنەۋحانا، شىڭىراۋ، بۇلاق، توعىز قۇمالاق، قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن قورىمى، مەشىتى، بويالعان اسىقتار مەن قۇرىلىس قۇرالداردى تابىلدى. مەدرەسەنىڭ قاسىنداعى جاردىڭ باۋىرىندا ءتورت بۇلاق بار، ءبىر بۇلاقتان سۋ اعىپ تۇر، ءۇش بۇلاق كومىلىپ قالعان. ارشىسا بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋعا بولادى. بۇلاقتاردىڭ سۋى ىشۋگە جارامدى. ونىمەن قويماي، شيپالىق قاسيەتكە يە. زيراتتاۋ كەزىندە اتىراۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ارنايى بۇلاق سۋى ءۇشىن كەلگەنىنە كۋا بولدىق. ەڭ العاشقى تاسقا قاشالىپ جاسالىنعان توعىزقۇمالاقتىڭ العاشقى نۇسقاسىن كەزىكتىردىك.
«قىزىل ءتىلىم سويلەپ ب ا ق،
اللا بەرگەن سانادان
ارعى شەگى ساعادان
اتا مەن بابادان
تىڭداۋشىلار تابىلسا،
ءىنى مەنەن اعادان
كونەرىپ قالعان شەجىرە
ءبىز وڭدەدىك جاڭادان»،-
دەپ وتكەن تاريحي دەرەكتەردى، مادەني مۇرالاردى زەرتتەپ ءبىلۋدىڭ وتە قاجەت ەكەندىگىن ەسكە سالامىز.
سايىنوۆا ز.
You Might Also Like
-
بۇل كۇنى تويىڭ بوپ جاتىر، ەي، اسىل دوسىم ەلدەگى. مەنى دە ورتاق دەپ بىلگىن، شاتتىققا وسى سەندەگى. «تىلەگىم ايتار – بولعاي دا كەلىننىڭ قۇتتى اياعى»، - دەپ جاتقان ۇلى ت...
