بايشەشەكتى جىل
كوكتەسىننىڭ ەندى عانا قىلتيىپ كەلە جاتقان كەزى. جىلداعى كوكالا سىلپىلداق جوق. بۋسانعان جەر ەتەك-جەڭىن ەرتە جيىپ، كوكتەم كۇنىنە مەيلىنشە مويىن ۇسىنىپ الىپتى. تارىشا توگىلگەن كوك تۇيىنشەكتەر تەبىن جارىپ، ءسات ساناپ باۋىر كوتەرىپ بارادى.
ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلسا، بيىلعى كوكتەمنىڭ وسىنشاما اسىعىس، ۇدەرە كەلگەندىگىن ايتادى.
ەرتەڭگى كۇنى - بازار. قايىرجاننىڭ ۇيىندە كولحوزدان العان تيىندارىن نەندەي بۇيىمعا جۇمسايتىنى اڭگىمەلەنىپ جاتتى. بۇل ءۇيدىڭ ءتورت جانى بار: قايىرجاننىڭ اجەسى، ماماسى، پاپاسى جانە ءوزى. قايىرجان كىشكەنە كەزىنەن اجەسىنىڭ باۋىرىندا وسكەندىكتەن، ماماسى -جەڭگە، پاپاسى اعا ەسەپتى. ول ءۇي-ىشىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا ەركىن سويلەيدى.
الدىمەن اجە قالاۋى - جاسىل پۇلىشپەن تىستالعان جەڭىل كامزول مەن جۇمساق ءماسى الىنباقشى. اقشانىڭ كوپشىلىگى ءۇي جيھازدارىنا ارنالماق. ەڭ اۋەلى كوزگە كورنەكتى كىلەم قاجەت. سوڭعى كەزدەرى جۇرتتىڭ كوبى ساۋدىراعان اعاشقا اۋەستەنىپ الدى ەمەس پە، قالاي بولعان كۇندە دە، ءبىر گارنيتۋر الماۋدىڭ قيسىنى كەلمەس. قىستا سويعان سوعىم جىلقىنىڭ جارتى اقشاسى تاعى بار. تولىپ جاتقان ۇساق-تۇيەك، مايدا-شۇيدە، ىشكى-تىسقى كيىمدەرى مە، نە كەرەك، الىناتىن بارلىق زات تا جىلىكتەگەندەي ساراپقا سالىنىپ شىقتى.
قايىرجان دا قاراپ قالمادى. ول بازارعا ءوزى شىعىپ، ءوز كيىمىن ءوزى تاڭداپ كيەتىندىگىن ءبىلدىردى. سوندىقتان دا ونىڭ ۇلەسىنە بولىنگەن اقشا قازىردەن باستاپ قولىندا بولسىن. ونىڭ بۇل تىلەگىنە ماماسى قارسىلىق ايتتى. ءجون-جوسىقتى ءوزى بىلەر دارەجەگە ءالى دە جەتپەگەندىگىن، ونداي ۋاقىت كەلگەندە ەشكىم دە قولىنان قاقپايتىندىعىن ەسكەرتتى.
― اقشانى قۇر بەكەرگە قۇرتا بەرمەي، ەل قاتارلى الايىق. شۇلەن تاراتقالى وتىرمىز با، اركىمنىڭ ءوز ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن؟ كوستيۋم كەرەك بولسا، اعاڭ-اق اكەلىپ بەرەدى. بۇيرەكتەن سيراق شىعارماي، تىنىش وتىر، - دەدى.
قايىرجاننىڭ قاشقاقتاپ جۇرگەنى دە "اعاڭ-اق ساتىپ اكەلىپ بەرەدى" دەگەن ءسوز. ويتكەنى وعان ساتىلىپ الىنعان دۇنيەلىكتەردىڭ بارلىعى، "قۇداي-اي، كۇنى ەرتەڭ-اق ءوسىپ تۇرعان بالا ەمەس پە" دەۋمەن الىنعاندىقتان، قولاپايسىزداۋ، كەڭ كەلەتىن. ەتىك نە بوتينكا اكەلىپ بەرسە، قالايدا بىر-ەكى رازمەر ۇلكەن بولادى دا، تۇمسىعىنا شۇبەرەك تىعىپ الۋىنا تۋرا كەلەدى. كوستيۋم مەن شالبارى دا سول - تىم لوقىلداپ كەتىپ، ىلعي دا ەتەك-جەڭىن ءتۇرىپ جۇرگەنى. تالاي رەت: "وزىمە شاق كيىم كيۋدى مەنىڭ ماڭدايىما جازباعان با"، - دەپ داۋ ايتقاندا: "ءجا، سۇلۋىنان جىلۋى، اسەمدىك سەنىڭ نە تەڭىڭ..." - دەپ، ماماسى ءبارىبىر ءوز دەگەنىنە كوندىرەدى. "كيىم بولسا، بولعانى" دەپ ويلاي ما، پاپاسى دا بۇل سوزگە ءمان بەرمەۋشى ەدى. اجەسى بولسا دا، بولماسا دا مول پىشىلگەن كيىمدى ۇناتادى.
قالاي دەگەنمەن دە، قايىرجان بۇل جولى قارسىلاسىپ باقتى.
― ماعان بۇدان بىلاي كيىم ساتىپ اپەرمەي-اق قويىڭدارشى، ءوزىم الايىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرگەنىم جەتەر، - دەدى.
سوزگە اجەسى ارالاستى:
― بالانىڭ مەسەلىن قايىرماڭدار، وعان قانشا شىعىندارىڭ شىعىپ كەتەدى دەپ وتىرسىڭدار، تۇگە. بارسىن دا، ءوز دەگەنىن الىپ كيسىن. - نەمەرەسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەلەپ: - ادام بولعانىڭنان اينالايىن، قارا بوربايىم مەنىڭ. وسى ءبىر جاپىراعىمنىڭ ەرجەتىپ كەلە جاتقانىن نەگە قۋانىش كورمەيسىڭدەر، مەنىڭ وسى قارعام كيىنسىن، - دەدى.
وسى كەزدە ماماسى اجەسىنە كوزىن قىسىپ:
― ە، بۇل بالاڭىز كيىنىپ الىپ، ساۋقىنبايدىڭ قىزىنا قىرىندايىن دەگەن عوي، دەدى.
قايىرجاننىڭ بەتى، قۇلاعى بىردەي قىزارىپ جۇرە بەردى. وسى ءبىر ءسوز ونىڭ تىعۋلى قۇپياسىنىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسكەندەي بولدى. قىزاراڭداپ، جەر شۇقىلادى. الگىندەي ءسوزدى اجەسى مەن پاپاسىنىڭ قاسىندا ەستىگەنگە ءتىپتى قاتتى قاپالاندى.
― وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن، - دەپ شەشەسىنە وقتى كوزىمەن ءبىر قارادى دا، ەسىكتى سارت دەگىزىپ شىعىپ كەتتى.
― وسى مەنىڭ تەنتەگىمدە جۇمىستارىڭ نە؟ - دەپ كۇلە سويلەپ قالعان اجە ءسوزى دە ءبىر جەرىن وسىپ جىبەرگەندەي ەستىلدى.
ونى دالاعا شىققاننان كەيىن دە جىن بۋعانداي قىرسىعى ۇستاپ، وزىنە ءوزى ءجوندى كەلە المادى. قوڭىرقاي كوزدەرى شاتىناپ، ءتامپىش مۇرنى پىش-پىش ەتىپ ەنتىگە بەردى. ءبىر زاتتى ءبۇلدىرىپ العانداي ءىشى اشىدى. كوپە-كورنەۋ شەشەسىنە جىنى كەلىپ ءجۇر.
ەكەۋى بىر-بىرىنە "جەڭگە قايىن بولعاندىقتان"، قالجىڭداسۋلارى كوپ بولاتىن. ءبىراق تا شەشە ءازىلىنىڭ وسىلايشا ناسىرعا شاۋىپ كەتەتىندىگىن قايىرجان ويلاعان جوق-تى. شەشەسى كەيىنگى كەزدەرى بالاسى بوي بەرمەي كەتكەندە ساۋقىنبايدىڭ اسىلتاس دەگەن قىزىن الدىنا ورالعى ەتىپ سالاتىندى شىعارىپ الدى. سەبەبى قايىرجاننىڭ وسى قىز تۋرالى ايتقاندا الدەنەدەن قىمسىنىپ، بۇعىنا تۇسەتىن قىلىقتارىنا قىزىعىپ، ادەيى ىستەيتىن.
بۇعان دا قايىرجاننىڭ ءوزى كىنالى. اسىلتاستىڭ قوڭىر كوفتا، اق بانتيكپەن تۇسكەن سۋرەتى "ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدىڭ شامشىراقتارى" دەگەن قۇرمەت تاقتاسىنىڭ قاق ورتاسىندا تۇراتىن. ونىڭ مەيىرلەنە مولدىرەگەن موماقان جانارى قايىرجاننىڭ كوڭىلىنەن ءبىر ەلى كەتىپ كورگەن ەمەس. قاي جەردە بولماسىن، ويىن نە ساباق ۇستىندە وتىرسا دا، وسى ءبىر مەيىرىمدى جانار وزىمەن بىرگە ىلەسىپ ءجۇردى. ءاربىر ءۇزىلىس كەزىندە اسىلتاس سۋرەتىنىڭ قاسىنان شىققىسى كەلمەي، ارلى-بەرلى كوز قيىعىن قاداپ وتەدى. ايتەۋىر، ءبىر رەتى كەلگەندە زىتتىرارمىن دەگەن ويدىڭ كوكەيىندە جۇرگەنىنە دە كوپ بولعان. سەبەبى، اسىلتاس سۋرەتىنىڭ وزىندە بولۋىن قالايدى. "باقىت" دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلمەسە دە: "وسى سۋرەت شىعار، ءاي، سەن-اق باقىت بولارسىڭ!" - دەپ جوريدى. بۇل ارەكەتتەرىن ءالى دە ءبىر جانعا سەزدىرگەن ەمەس - ءوز قۇپياسى.
ول ءبىر كۇنى كەشكى اپاق-ساپاقتا مەكتەپكە كەلدى... تەرەزەنىڭ ءبىر كوزىن الىپ، ىشكە ءتۇستى. كلاسس بولمەلەرى تىپ-تىنىش. تەك قانا تاۋ وزەنىنىڭ استان-كەستەن اعىسىنداي ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلەدى... ۇرلانا باسىپ قۇرمەت تاقتاسىنىڭ قاسىنا كەلدى. اسىلتاستىڭ جۇمساق جانارى ءالى دە سول مەيىرىمدى شۋاعىمەن مولدىرەپ تۇر ەكەن. الدەكىمنەن كەشىرىم وتىنگەندەي ءبىرشاما ايالدادى. سوسىن سۋرەتتى الىپ، كەلگەن ىزىمەن قايتا شىعىپ كەتتى. الدى-ارتىنان كورىنگەن ەشكىم جوق سياقتى ەدى، بۇرىش اينالا بەرگەندە:
― ءاي، جايراعىر قايىرجان، نەنى جايراتىپ شىقتىڭ؟ - دەگەن داۋىس ەستىلىپ قالدى. جالت قاراسا، ەدەن جۋۋشى قاليپا ەكەن... قۇپيا سىرىنىڭ اشىلعانى وسى كۇن بولدى. ەرتەڭىندە كلاسس جەتەكشىلەرى ءمان-جايدىڭ ءبارىن ءبىلىپتى. بۇزاقىلىعى كلاسس جينالىسىندا تالقىلانىپ، اتا-اناسىنىڭ ءبىرىن ەرتىپ كەلمەسە، ساباققا كىرمەيتىندىگى ەسكەرتىلدى. ول امالى تاۋسىلعاندىقتان ماماسىن ەرتىپ باردى.
مىنە، وسى كۇننەن باستاپ-اق قايىرجاننىڭ ماماسى: "ويىڭنىڭ توركىنى تۇسىنىكتى بولدى، بىزدەن نەمەنەسىن جاسىرىپ ءجۇرسىڭ، سۋرەتىن ۇرلاعانشا، ءوزىن ۇرلاپ كەلسەيشى، - دەپ ىزا قىلۋدى شىعاردى.
نەمەسە: "باعانا كەلىندى كوردىم، اپ-ادەمى بوي جەتىپتى. قالاي، توي قامىنا كىرىسەمىز بە؟.. بىر-ەكى جاس ۇلكەندىك نە ەتۋشى ەدى. قايدان شىقسا، ونان شىقسىن، قولىمدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرايىن"، - دەپ شۇيلىگەدى. قانشا دەگەنىمەن، ول مۇنداي سوزدەرىن قايىرجانمەن وڭاشا، ەكەۋدەن-ەكەۋ قالعاندا ايتۋشى ەدى. ال جاڭاعى جەردە اجەسى مەن پاپاسىنىڭ كوزىنشە ايتىپ، قايىرجاندى كىسى بەتىنە قاراماستاي ەتتى. "ەڭ بولماسا، اجەمنەن يمەنسەيشى" - دەپ ويلادى ول.
― اقشاسى دا، كيىمى دە قۇرىپ كەتسىنشى، - دەپ وزەن جاققا تارتتى.
***
وزەننىڭ تۇپ-تۇنىق اعىسىنا قاراپ، باسقا دۇنيەنىڭ ىردۋ-دىردۋىنان سىرت، ءوز قيالىمەن ءوزى بوپ وتىرۋ - قايىرجاننىڭ سۇيىكتى داعدىسى. ءقازىر دە سول ادەتى بويىنشا وزەن جاعالاۋىنا كەلدى. ءبىراق تا بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىرتۇرلى ۇگىلمەلى سەزىممەن تۇيىق كەلدى. كوڭىلىنىڭ الدەبىر تۇكپىرىندە قىجىلداپ قايناعانداي مازاسىزدىق بار. كىشكەنە جۇرەگىنىڭ تۇسىن اقىرىنداپ سيپالاعان، ۇرىككەندەي قالتىراعان دەممەن كۇرسىنىپ قالدى...
اقىرىن اققان وزەن كەيپىنەن مىنەزىنە ۇقساس قاسيەت تاپقانداي. ونىڭ بەتى كۇلىمدەپ، قاجىرقاي بۇرالعان تاڭەرتەڭگى رەڭى دە، شارشاعانداي بوپ ەرىنشەك جىلجىعان تۇسكى شاعى دا، قاباق شىتقانداي ۇياڭ تارتقان كەشكىلىك كورىنىسى دە اسىلتاستى ەسكە سالاتىن. بەلگىسىز اڭساۋدىڭ باسى وسى بولماسا يگى ەدى. انە، ويىلا ءتۇسىپ، دوڭگەلەنە قالعان ويناقى ءيىرىمى دە اسىلتاس ميىعىنداعى كىشكەنە ويىقشاعا ۇقساپ كەتتى. ول ءيىرىم ورنەگىنە ءبىر ءتۇپ بايشەشەكتى ءۇزىپ الىپ تاستاپ ەدى، ءبىراز جەرگە دەيىن دوڭگەلەنىپ بارىپ، جىعىلىپ قالدى. سوسىن قيسايعان كۇيى اعىس بويىمەن تومەن سىرعىدى. جاعالاۋداعى دوستارىنا "قوش-قوش" ايتقانداي كوپكە دەيىن قارايلاپ بارا جاتتى. قايىرجان جۇرەگى الدەبىر ءسابي سەزىممەن ەلپ ەتە ءتۇستى.
...ول ورنىنان تۇرىپ، بايشەشەكتى القاپقا كوز تىكتى. شىنىندا دا، بيىلعى جىل ەرەكشە بايشەشەكتى جىل بولعان ەدى. اينالا جەر باۋىرلاپ ۇشقان اپپاق كوبەلەكتەرگە تولىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءتىپتى ۇلكەندەردىڭ وزدەرى: "مىنا اۋىلدىڭ سىرتىنا شىعىپ قاراشى، بايشەشەكتىڭ قالىڭدىعى سونشاما، سۇتتەي ىركىلدەپ، تۇتاسىپ تۇر"، - دەسىپ، ءدال بيىلعىداي بايشەشەكتى جىلدى كورمەگەندىكتەرىن اڭگىمەلەسىپ ءجۇر. ەرتە پىسكەن اقشىل گۇلدەر جەرگە شاشىلىپ تۇسكەن اسپان جۇلدىزدارىنداي بولىپ، ەسكەن سامالمەن وت ۇرگەندەي ساۋلەلەنىپ، پىرداي شاشىراپ تۇرىپ الدى. كەيبىرەۋلەرى قوس-قوستان قول ۇستاسىپ، تۇپ-تۋرا ءۇي ىرگەسىنە دەيىن جايىلىپ كەلەدى. مىنا ءبىر ءۇيىر بايشەشەك وزەن جيەگىنەن سۋ ىشۋگە كەلگەندەي جىپىرلاي ءتۇسىپ، قۇلاي بەرىسكە ءتونىپ الىپتى. باز بىرەۋلەرى وزەننىڭ ىشىنە دەيىن كەشىپ كەلىپ، سۋ دىرىلىمەن بيلەپ ويناعانداي جايناڭ قاعادى...
تابيعاتتىڭ وسى ءبىر قۋانىشتى شاعى قايىرجان ىشىنە تۇسكەن ينە جاسۋىنداي جۇقالاڭ ساۋلەنى ۇرلەپ ورشىتكەندەي بولادى. ونىڭ بويىنا دا اپپاق بايشەشەكتەر ءوسىپ، قاز-قاتار شىراقتار جانعان ءتارىزدى. ەركەلەي جاپىرلاپ تىسقا ۇمتىلىپ، وزىنشە ءبىر جاراستىق ىزدەگەندەي. قاناتسىز اسپانعا كوتەرەردەي جەڭىل سەزىم بەلگىسىز اڭساۋعا ۇلاسادى. ۇلپا بۇلت سياقتانعان مامىق ساعىنىش ارى-بەرى قوزعالا باستاعانداي... بۇنىڭ بارلىعى الگىندەگى اشۋ-ىزا ارتىنان كەلگەن وكىنىش پە، جوق، الدە مىنا تابيعات ادەمىلىگىنىڭ وت سالىپ تۇرعانى ما، ايتەۋىر، جاڭا تۋعان بەيمازالىق بار. قايىرجان مۇنى اشىق سەزىندى. ءبىراق تا ونىڭ داۋاسى نە ەكەنىن بىلگەن جوق. ماماسىن كىنالادى، ەندى بىردە اسىلتاستى جازعىردى. ول نە دە بولسا ەش نارسەنى ويلاماۋعا تىرىستى. اسىرەسە جازىقسىزدان جازىقسىز-اق قىلمىستى ەتىپ جۇرگەن اسىلتاستى ويلاماق ەمەس... قىسىلعاننان بەتىن باستى...
***
بالاۋىزعا ۇيمەلەگەن ەسەپسىز ارالار بولادى. قايىرجان ۇيىنە ورالعاندا ءدال وسى ارالار سياقتى تىنىمسىز قۇجىناعان قالىڭ سەزىم ارقالاپ كەلدى. باعانا كەتكەندە تەرىسىنە سىيماي اشۋلى شىققان ەدى. قازىرگى كۇيى، ماماسىن جازعىرۋدان گورى، ەندى عانا سەرىك بولا باستاعان داۋاسىز سەزىمدەردەن ءوز باسىن قورعالاۋى باسىم. باسىنا كادىمگىدەي ءىس تۇسكەن كىسىشە بوساعانى سىلبىر اتتادى. ءۇي ءىشى تىرلىگى دە كۇزگى شىركەي ارەكەتىندەي سەلسوق، سالقىن كورىندى. ءۇنسىز كەلىپ، توسەگىنە قيسايدى.
― كوزىڭنەن اينالايىن، قاراشىعىم. ءبىر جەرىڭ اۋىردى ما، نەمەنە، كىرتيىپ قالعانىڭ؟ دەدى اجەسى.
― جاي، اجە، باسىم اۋىردى.
راسىندا دا، دەنەسى قىزىڭقىراپ، باسى مەڭ-زەڭ سياقتى.
― ءما، اقشا، ەرتەڭ قالاعا بارىپ، قالاعانىڭدى الىپ كي، - دەدى اجەسى.
ول اقشانى العان جوق.
― ەرتەڭ كورەرمىز، - دەپ جاتۋعا ىڭعايلاندى.
ماماسى دا كىناسىن مويىنداعانداي ءتىس جارىپ ۇندەمەي قالىپتى. ونىڭ وسى قىلىعىنىڭ ءوزى قايىرجان جۇرەگىنە ينەشە قادالىپ بارادى. "ءبارى دە قۇرىسىن، ەرتەرەك جاتىپ، ەشقايسىسىنىڭ كوزىنە تۇسپەي-اق قويۋ كەرەك..."
***
كەشكىسىن ەرتە جاتقاندىقتان با،ول ەرتەڭىندە ەلەڭ-الاڭدا تۇرەگەلدى. كوڭىلىندە كەشەگى كىربىڭدەردىڭ ءبىرى دە قالماپتى، جاڭا اتىپ كەلە جاتقان قازىرگى تاڭ جۇزىندەي تاپ-تازا وياندى. ءۇي الدىنداعى الىس تاۋلاردىڭ جىرا-سايلارى ءالى دە اشىلا قويعان جوق. قارا قوڭىرلانىپ بۇلدىر كورىنەدى. سول جاقتان جەلپىپ ەسكەن مەيىرلى سامال ارىق جيەكتەرىندە جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ بايشەشەكتەردىڭ باستارىنا وت تۇتاتقانداي جىلت-جىلت ەتكىزدى. قايىرجان ونىڭ تاڭ شىراقتارى ەكەنىن بايقادى. ەسىنە بىردەمە ساپ ەتە ءتۇستى. كەشەگى الاي-تۇلەي سەزىمدەر ەكەنىن تۇسىنگەندە كوزدەرى اشىلا ءتۇسىپ، الدەنەنىڭ سىرىن ۇققىسى كەلگەندەي بايشەشەكتى دالاعا قۇلاعىن ءتۇردى. اق شەشەكتى اق جيەك ءجانىپ-وشىپ جايقالىپ تۇر. ءبىراق كەشەگى سەزىمدەرى ءقازىر ونىڭ بويىندا ەمەس، اناۋ گۇلدەر تۇبىندە جاسىرىنىپ الىپ: "قايىرجان ەندى نە ىستەر ەكەن؟" - دەپ، ىشتەرىنەن جىميىسىپ، اڭدىسىپ وتىرعانداي. ول ءدال كەشەگى قۇپيا سەزىمنىڭ قوزعالاقتاپ، كوتەرىلە باستاعانىن تاعى سەزىندى. الايدا ونى تىڭداعىسى كەلمەي، ۇمىتۋعا اسىقتى، ەسىنە قايتا تۇسىرۋگە سەسكەنەتىن ءتارىزدى... ءبىر نارسەنى باسىپ كەتەتىندەي سەزىممەن ۇيىنە كىرىپ، توسەك-ورىن جيناستىردى. سونان كەيىن اجەسىنىڭ باس جاعىنداعى تۇيىنشەكتى الىپ، بازارعا بارار جولعا شىقتى.
مىنا سۇرلەۋ اسىلتاس قوراسىنىڭ القىمىن قيىپ ءوتىپ، ارعى جاقتاعى ۇلكەن جولعا قوسىلدى. سول جەردەن اۆتوبۋسقا وتىرىپ، قالاعا بارۋ كەرەك. ونىڭ بۇل جولمەن جۇرگىسى كەلمەدى، اناۋ وزەن جاقپەن سىرت اينالىپ وتپەك بولدى. "سونىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنان جۇرمەي-اق قويدىم، باسقا جولدار دا جەتىپ جاتىر"، - دەپ ويلادى.
وزەنگە قاراي بەتتەي بەرىپ ەدى: "ءجا، جولدا تۇرعان نە بار، ءتىپتى كوز قيىعىڭدى سالماي-اق وتە شىقساڭ بولعانى ەمەس پە، - دەگەن تاعى ءبىر وي كيمەلەي جونەلدى. - قۇدايدىڭ ءتۇپ-تۇزۋ جولى تۇرعاندا، سوناۋ وزەن اينالعان دەگەنىڭ قاي شاتاعىڭ؟ ءاي، قايىرجان-اي، سەنىڭ دە بالالىعىڭ قالمايدى ەكەن-اۋ".
ول الدىڭعى ويىن سوڭعىسىنا وپ-وڭاي جەڭدىرىپ، اسىلتاس ءۇيىنىڭ قاسىنان جۇرۋگە بەت بۇردى. "جول تاڭدايمىن دەپ ءجۇرىپ ۋاقىتتى وتكىزىپ الماقپىن با، وسىمەن-اق قىلت ەتە تۇسەمىن..."
قانشا دەگەنمەن، جاسىرىن ءبىر قۇپيالىق ساۋقىمبايدىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنان جۇرۋگە ءماجبۇر ەتتى. "نەمەنە، وزىڭمەن ءوزىڭ اقىماق بولعانىڭ با؟ اسىلتاس ۇيىنەن نەسىن بەزبەكسىڭ... ساناسىز نەمە... مۇمكىن، ول تەرەزەسىنىڭ الدىندا وتىرىپ، ساباعىنا دايارلانىپ جاتسا شە... ارينە، ءجۇز كورىسىپ قالۋعا ابدەن بولادى".
قايىرجان تەرەزە تۇبىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ كوز قيىعىن ءبىر تاستاپ قالدى. قىبىرلاعان جان كورىنبەيدى، ءبارى دە تاڭعى ۇيقىدا جاتسا كەرەك. تەك، اياق تىقىرىن قۇلاعى شالعان قىزىل باستى قوراز عانا: "بۇل كىم ءوزى قۇلقىن سارىدەن قازداڭداپ بارا جاتقان، يەمىزدىڭ تىنىشىن كەتىرمەي، اۋلاق ءجۇر، اۋلاق ءارى..." دەگەندەي ەكى-ۇش رەت داۋسىن شىعارىپ قويدى.
"مەيلى... ەڭ الدىمەن، قاتىرىپ ءبىر كوستيۋم ساتىپ الىپ كيەيىنشى، ونان كەيىنگىسىن كورە جاتارمىن..."
قايىرجان كوك اراسىنا جالت بۇرىلىپ قاپ، يرەلەڭدەي تۇسكەن كوكتەم سوقپاعىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ول ەمەس، جولدىڭ ءوزى الىپ كەلە جاتقانداي. گۇلدى القاپ قاق ايرىلىپ، قايىرجانعا قۇمدى سۇرلەۋىن ۇسىنعانداي زاۋلاي تۇسەدى. توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشى الدەقالاي قۇرمەت-قوشامەتكە تولى. ۇيقىسى قانىپ ويانعان دالا بايشەشەكتەرى قايىرجاننىڭ بۇگىنگى، العاشقى ارەكەتىنە وڭ ساپار، يگى تىلەك بىلدىرگەندەي، تاڭعى شىققا مالىنا ءتۇسىپ، كۇلىم قاعادى. "ەسىڭدە شىعارمىز، ىشىڭە تۇسكەن الاۋ سەزىمنىڭ العاشقى كۋاسى بىزدەر ەدىك قوي"، -دەپ كوپكە دەيىن جارىسىپ كەلىپ، قالىپ بارادى. باس ۇرىپ بايەك بولعانداي...
"ءساتى ءتۇسىپ، وزىمە قۇيىپ قويعانداي كوستيۋم تابىلسا، مەكتەپتەگى ماقتانشاق قىزداردىڭ: "وي، پاپاسىنىڭ كيىمىن كيىپ الىپتى، قاراڭدارشى، قىزدار-اۋ، قانشاما ۇلكەندىگىن" دەيتىن جەلىكپە سوزدەر ايتقانىن كورەر ەم سوندا، - دەپ ويلادى ول. - "اسىلتاس تا ولارعا قوسىلمايتىن بولادى. قايتا سولاردىڭ بارلىعىن دا: "وي، پالە، مىناۋىڭ ناعىز ستۋدەنت قوي، اپىر-اۋ، قالايشا قاتىپ كەتكەنسىڭ" دەگىزبەسەم، اكەل قولىڭدى..."
ول قان بازاردى ارالاي ءجۇرىپ ساۋدالاستى. ءبىر كەزدە سۇرعىلت كوستيۋمگە كوزى ءتۇستى. ءوڭى سولعىنداۋ ما، قالاي ءوزىنىڭ؟
― مىنا زاتىڭىزدىڭ قۇنى قانشا؟
― قايسىسى، باستوندى ايتامىسىڭ؟
― ءيا، ءداپ سول.
― بالاقانىم، تۇيەنىڭ ءتىسىن اشىپ تۇرعانىڭدى تۇسىنەمىسىڭ؟ - دەدى قيسىق كوز ساتۋشى قۋاقىلانىپ.
― ءسىز مەنىڭ اقشام جوق دەپ وتىرمىسىز، قاۋىپتەنبەي-اق، ساۋداڭىزدى جۇرگىزە بەرىڭىز، -دەدى ول، كادىمگىدەي ەسەيگەن ادامنىڭ ءپىشىنىن كورسەتىپ.
― ۇناسا، الىڭىز. باعاسى ەكى-اق ءجۇز سوم، - دەدى ساتۋشى دا بالانىڭ ۇلكەن كىسىگە ۇقساۋعا تىرىسقان رەڭىن تانىپ.
― الدىمەن ولشەپ كورەلىك، - دەدى قايىرجان. "ەكى ءجۇز سوم" دەگەندە جانىنا جاي تۇسكەندەي بولا جازداعانىن جاسىرىپ: - قونىمدى بولسا، ساۋدالاسارمىز دا.
كيىنىپ كورىپ ەدى، ەكى جەڭى شۇباتىلىپ شىعا كەلدى. مۇنىسىنا ول ىشتەي قۋانىپ تا تۇر.
― مىناۋىڭىز شامالى كەڭدەۋ ەكەن، - دەپ كەرى قايىردى.
― شامالى ەمەس، تۋرا سەندەي ون قارا دومالاق بالا كيسە دە ۇلكەن كەلەدى، - دەدى الگى ساتۋشى كەكەسىن كۇلكىمەن.
قايىرجان بۇل سوزدەردى ەستىمەگەنسىپ، ىلگەرى تارتتى. ول ءوزىنىڭ ساۋدالاسۋ جايىن ءجوندى بىلمەيتىندىگىن بىردەن سەزدىرىپ العانىنا وكىنىپ قالدى. "ءالى دە سىر بىلدىرمەي ساۋدالاسا بەرۋ كەرەك، - دەپ ويلادى ول. - اسىرەسە اشىق اۋىز ەكەنىمدى ەشبىر جانعا سەزدىرمەۋىم ءجون. كىم بىلەدى، كەيبىر قۋلاردىڭ مۇنىمدى پايدالانىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي..."
ول تاعى ءبىر ماگازينگە كەلىپ، ساۋدالاسا باستادى.
― انا ءبىر كوستيۋمىڭىزدى كورسەتىڭىزشى، - دەدى، قاراكوك ماتادان تىگىلگەن كيىمدى نۇسقاپ.
― دامسكيي، 48ء-شى رازمەر، - دەدى ساتۋشى ايەل.
― ۇلكەندەۋ ەكەن-اۋ، - دەدى ول ماماسىنا كيىم ىزدەپ جۇرگەن قالىپقا ءتۇسىپ. ايەل مەن ەرلەر كيىمىن اجىراتا الماۋ بارىپ تۇرعان كەششەلىك ەمەس پە. ونىسىن قالايشا سەزدىرسىن.
ەندى ول بۇرىنعىسىنشا قىزۋ ساۋدالاسۋدان تىيىلايىن دەدى. جانىنداعى اقشاسىنىڭ ونشاما بازار كوشىرەرلىكتەي ەمەس ەكەندىگىنە دە كوزى جەتتى. ءاربىر كيىمگە باعدارلاي قاراپ، جارناماسىن وقىپ، ۇلكەن-كىشىلىگىن انىقتاپ بارىپ ساۋدالاسۋعا كىرىستى. وسىلايشا ءبىرشاما "ساۋدا تامىرىن" باسىڭقىراپ ءجۇرىپ ارزان قولدى قوڭىر پيدجاك الدى. ۇستاپ كورىپ ەدى، ماتاسى تىم جۇقا ەكەن، ءبىراق تا يىعى يىعىنا، بەلى بەلىنە شاق كەلە كەتتى. ءىسى وڭعارىلعاندا، پيدجاگى وڭدەس شالبار دا ۇشىراسىپ قالدى. ەكەۋىنەن ارتىلعان اقشانىڭ ەكى سومىنا اجەسىنە ناۋات الماقشى، و كىسى سونى جاقسى كورەدى. قالعانىنا نەندەي نارسە السا ورىندى بولار ەدى؟ "جارايدى، ارتىلعاندارىن كۇنبە-كۇن كينو كورۋگە جاراتارمىن"، - دەپ ويلادى. ءبىراق ءدال وسى كەزدە كوڭىلىنە وقىس وي كەلگەن، جايناڭداپ ءسۇيسىنىپ كەتتى.
― قالعانىنا اسىلتاسقا سىيلىق الىپ بارايىن، قۋانعانىنان مەرەيى ءوسىپ قالسىن! -دەپ راقاتتاندى. - نە السام ەكەن... مەن وعان اق بانتيك سىيلايىن، شاشىنا جەلبىرەتىپ تاعىپ جۇرسە، قانداي تاماشا بولار ەدى، شىركىن!
ول اق بانتيكتى اسىلتاستى كوزىنە ەلەستەتتى. "الار ما ەكەن، ماقۇل كورىپ قابىلداي قويار ما ەكەن؟ ءاي، الا قويماس، قايتەر دەيسىڭ ونى، - دەگەن سۋىق كۇمان تۇلا بويىن ارالادى. -الماۋعا ەشقانداي قاقىسى جوق، - دەپ ويلادى ءوزىن ءوزى جۇباتىپ. - دوس، تاتۋ بولايىق، تازالىقتىڭ بەلگىسى بولسىن، - دەپ ۇسىنامىن. وزىمەن دوس بولۋدى كوپتەن بەرى ارمانداپ جۇرگەنىمدى ايتىپ، ويىمدى تۇسىندىرەمىن. سوسىن، ءبىزدىڭ دوستىعىمىز ماڭگى جاسايتىن بولادى..."
اۋىلعا كىرە بەرىستەگى كىشكەنە جىراعا تاسالانىپ، كيىمىن اۋىستىردى. ەسكى كيىمدەرىن تورعا وراپ الىپ، اسىلتاسقا دەگەن بانتيگىنە ءبىر بۋدا بايشەشەك بۋدى. ينە-جىپتەن جاڭا شىققان كوستيۋم-شالبارى ۇيلەسىپ، جاراسىپ تۇر. ونىسىن ءوزى دە سەزگەن ءتارىزدى. "ءدال وسى كۇيىممەن اسىلتاسقا جولىقپاي كەتۋىم تۇپ-تۋرا كۇنامەن تەڭ، - دەپ ويىن ءتۇيدى. - ءبارىبىر، ەگەر ونى بۇگىن كورمەسەم، ءتىپتى دە تىنشي الماسپىن، جول-جونەكەي جولىققانىم وڭدى".
اقىرىنداپ كەپ ەسىگىن قاعىپ ەدى، اسىلتاستىڭ ءوزى شىقتى.
― قايىرجانبىسىڭ، سەن قاي جاقتان اداسىپ ءجۇرسىڭ؟
― مەن بازاردان كەلە جاتىرمىن. كومسومول جينالىسى قاشان بولار ەكەن دەپ...
― ءجۇر، ۇيگە كىر.
― مەن ساعان سىيلىق اكەلدىم، اسىلتاس.
― سىيلىق؟ قانداي سىيلىق؟
― بانتيك...
ول ارتىنا جاسىرىپ تۇرعان سىيلىعىن ۇسىندى. اسىلتاس شىنىمەن قۋانىپ قالدى. اپپاق تىستەرىن كورسەتىپ:
― وي، قانداي ادەمى، راقمەت، قايىرجان! - دەدى.
سوسىن ەكەۋى اۋىزعى بولمەگە كىردى. اسىلتاس:
― مەن ءقازىر كەلەمىن، - دەدى دە ارعى بولمەگە كىرىپ كەتتى.
قايىرجان ءۇي ءىشىنىڭ سونشاما تاپ-تۇيناقتاي جيناقىلىعىنا تاڭ قالدى. "وسى ۇيگە سۇراۋسىز كىرىپ، سۇراۋسىز شىعىپ جۇرگەن ادامنىڭ ارمانى بولماس، ءسىرا"، - دەپ ويلادى. كوز قيىعى ءتور الدىنا ءتۇسىپ ەدى، اسىلتاستىڭ مەكتەپتەگى سۋرەتىنىڭ ۇلكەيتىلگەن داناسى ءىلۋلى تۇر ەكەن. ول بەتىن وت شارپىپ وتكەندەي تومەن قارادى...
ارعى بولمەدەن اسىلتاس شىقتى. شاشىنا سىيلىق بانتيگىن تاعىپ الىپتى. قۋانا ويناقشىعان قوس جانارى جىلت-جىلت ەتەدى. "قانداي ادەمى قىز، - دەپ ويلادى قايىرجان. -مەن وعان تاعى سىيلىق اپەرەمىن، ەندىگى جولى قىزىل ورامال اكەلەمىن".
― قالاي، ۇناي ما، قايىرجان؟
― سونداي ادەمى، سەن ەندىگارى شەشپەيتىن بول!
― ارينە، شەشپەيمىن.
― تۇندە دە تاعىپ جاتامىسىڭ؟ - دەدى ول، قۋانعانىنان نە ايتارىن بىلمەي.
― جوق، مەن تۇندە شەشىپ قويامىن، ايتپەسە، قىرتىستانىپ قالادى.
― ارينە، سۇيتەدى.
― تورگە شىق، مەن ءقازىر شاي ازىرلەپ جىبەرەيىن. سوسىن ۇشەۋلەپ وتىرىپ شاي ىشەمىز.
قايىرجان مانادان بەرى دابىرلاپ سويلەگەنىنە ۇيالىپ قالدى.
― ماماڭ ۇيدە مە ەدى؟ - دەدى بولار-بولماس داۋىس شىعارىپ.
― تسس... ۇيدە قوناق وتىر.
― قاي ۇيدە؟
― ارعى بولمەدە.
― تۋىستارىڭ با؟
― جوق، بىلتىر ءبىزدىڭ مەكتەپتى ءبىتىرىپ، قاراتاۋعا جۇمىسقا كەتكەن ەرجان بار ەمەس پە ەدى، سول كەلىپ وتىر.
― ءا-ا.
― جارايدى... مەن ءقازىر ءبىر سەكۋند ىشىندە شاي ازىرلەي قويايىن.
― مەن وسى ارادا-اق وتىرا بەرەمىن.
― ءما، وندا مىنا البومدى كورە وتىر. - اسىلتاس البوم ۇسىندى.
قايىرجاننىڭ وتتاي جانعان جۇرەگى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. بۇعان ەشكىم ەش نارسە دەپ رەنجىتپەسە دە، الدەنەدەن كوڭىلى قالعانداي تاس ءتۇيىن رەڭگە اۋىستى. سەلسوق، بەيجاي وتىردى.
اسىلتاس بولسا بىرەسە ىشكە كىرىپ، بىرەسە سىرتقا شىعىپ، شاي قامىمەن ءجۇر. ءبىر كەزدە ىرگە جاقتاعى، قوناق وتىر دەگەن بولمەگە كىرىپ كەتىپ ەدى، جىم-جىلاس شىقپاي قالدى. قايىرجان دەمىن ىشىنە تارتىپ الىپ، لەبىن شىعارماي تىڭ تىڭدادى. جاڭادان ىزىلداي باستاعان تەمىر شاۋگىمنىڭ داۋسى ەستىلەدى. ارعى بولمەدەن بىرتىندەپ پاراقتالعان قاعاز سىبدىرى بىلىنەدى، "شيك-شيك-شيك-شيك-شيك-شيك" دەپ ساعات ءتىلى تىرسىلدايدى...
― وسى جولى ماماڭا ءوزىم ايتىپ، وقۋىڭدى بىتىرىسىمەن قاراتاۋعا كەلۋىڭە رۇقسات سۇرايمىن...
― جوق، ەرجان، اۋرە بولما، مامام مەنىڭ ينجەنەر بولعانىمدى ۇناتادى. الماتىعا جىبەرگەلى ءجۇر.
― قاراتاۋعا شە؟
― ساعان ءبارىبىر ەمەس پە...
قاعاز سىبدىرلادى ما، جوق، بولماسا ۇيدەگى ەكەۋ ءسۇيىستى مە، ول ەكى اراسىن قايىرجان اڭعارعان جوق، كوزدەرى قاراۋىتىپ، تىنىسى تارىلدى.
بار ويلاعانى:
― جاۋىزدار ەكەن عوي، ەكەۋى دە جاۋىز ەكەن عوي، - دەگەن ءسوز عانا بولدى. جانارىن جاپقان جاستان با ەكەن، ول تىسقا شىعىپ دالاعا قاراعاندا، بايشەشەكتەردىڭ شىمقاي اقتارى توگىلىپ ءتۇسىپ، بالقىپ ەرىپ، قوزعالعانداي كورىندى...
You Might Also Like
-
ماتەماتيكا ساباعى ەدى، قاتيرا حاميتوۆا مىڭدىق بولشەكتەر جايلى ءتۇسىندىرىپ جاتتى. كۇندەگى ادەتى بويىنشا قايتا-قايتا قايىرا سويلەپ، نىعىزداپ، تاپتىشتەپ ايتپاسا، تاقتاداعى جازۋلار ءبىر جاققا قاشىپ كەتەر...
-
ەگەر ەمتيحان الدىنداعى تۇندە بارلىق بيلەتتەردى وقىپ شىعۋ سىزگە قول ەمەس بولسا، وندا بۇل ماقالا سىزگە ارنالعان دەپ ءبىلىڭىز. مۇندا ءبىز سىزگە الىپتىڭ كۇشىن، ارىقتىڭ ءتىسىن جۇمساماي-اق، ماتەريالداردى ەس...
