قاشقىن
ماتەماتيكا ساباعى ەدى، قاتيرا حاميتوۆا مىڭدىق بولشەكتەر جايلى ءتۇسىندىرىپ جاتتى. كۇندەگى ادەتى بويىنشا قايتا-قايتا قايىرا سويلەپ، نىعىزداپ، تاپتىشتەپ ايتپاسا، تاقتاداعى جازۋلار ءبىر جاققا قاشىپ كەتەردەي قادالا شۇقشيىپ، ىشىپ-جەپ قايتالايدى. سوپيعان نولدەردىڭ كىناسى بارداي، دوڭگەلەك شەڭبەردىڭ ىشىنە قامالاپ اپ، شاشاۋ شىعارماي شانشىلادى. كۇللى كلاسس الدىندا ايىبىن مويىنداتقانداي، جازىقسىز سانداردى نۇقىپ-نۇقىپ جىبەرىپ، تۇرتكىلەي تۇسەدى. كەيدە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن مىنگەستىرىپ قويىپ، الما-كەزەك اۋىستىرىپ، كىجىنەتىنى بار.
وسى ساندار ءبىرى مەن ءبىرى قول ۇستاسىپ، ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى شىققالى قالماش تۇسىنۋدەن قالدى. كادىمگى كىتاپ وقىپ، حات جازاتىن كونبىس ارىپتەر ءقايسىبىر سيفرلارعا ىلەسىپ الىپ، ءال بەرمەي، الشاڭدايتىن بولدى. ءا دەگەندە ۇيرەنگەن "ا" ءارپىنىڭ ءوزى بۇلدىرىقتىڭ بالاسىنداي ءبىر جاقشانىڭ ىشىنە جاسىرىنىپ اپ، "مەن نەگە تەڭمىن؟" دەيتىندى شىعاردى. "يكستى" قويشى، وعان ايتەۋىر كوز قانىعا باستادى عوي. ال كۇندەلىكتى جازۋ داپتەرىنەن شىقپايتىن "ا" مەن "ۆ"- عا جول بولسىن. قۇجىناعان سيفر جەتپەگەندەي، وڭشەڭ سانداردىڭ ىشىنە كىرىستى دە كەتتى.
"سونداعى شەكەسىنىڭ قىزعانى قايسى؟ سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي قاعاجۋ جەپ، قاقپايلانۋى كوبەيدى. و زامان دا بۇ زامان ارىپتەن سيفردى العاندى كورگەنىم وسى!.."
قالماشتىڭ ءىشى پىستى. ءشىلدىڭ قيىنداي بىتىراڭقى بولشەكتەردىڭ ءىش تارتىپ، جىلى ۇشىراۋى از. باسىنان بوي سالماعاندىقتان با، بادىراڭ كوز جازبالاردىڭ پەيىلى اۋلاق. ءۇزىلىس كەزىندە يىق قاقتىعىسىپ، قاباق شىتىسقان دوسىڭداي كىركىلجىڭ، كەت ءارى. سىرت اينالىپ، قىرىن قاراۋى باسىم. ەكەۋىنىڭ ىمىراعا كەپ، اۋىز جالاسۋى قيىن سەكىلدى. كەيدە، كوپە كەرنەۋ كەردەڭدەپ، قايداعى ءبىر قيسىق سىزىقتىڭ قۇلاعىنان قىرىنداپ، جىنىن قوزدىرادى.
"مەيلى، شولجاڭداساڭ، شولجاڭدا. قاشانعى قۇلىڭ بولا بەرەيىن. مەن دە باسى جۇمىر پەندەنىڭ ءبىرىمىن: وزىمدىك نامىسىم بار. تۋرا وسى پيعىلىڭا بولا الدىڭا باس قويىپ، تورگە وتىرعىزسا، ءسوز سەنىكى. ءبىراق قاشان ايتپادى دەمە، ءدال مىنا مىنەزىڭدى تاستاماساڭ، بۇكىل كلاستىڭ تەڭ جارتىسىن ەسالاڭ قىپ، كوك مي ەتەرىڭ داۋسىز. قۇلاقتارىن قالقيتىپ، ءتورت كوزى تۇگەل وتىر دەمەسەڭ، كوبىسىنىڭ تۇسىنىگى شيكى. دۇرەگەي شالىس. كاپىرلىك قىلىعىڭا قاشانعى شىداسىن..."
قالماشتىڭ ماتەماتيكا پانىنە دەگەن وكپە-نازى اجەپتەۋىر. ءبىر كىسىنىڭ باسىنا جەتەرلىك. كۇندەس دەۋگە كەلە قويماس، دەگەنمەن، سالعىلاسا تۇسۋگە ءبىر يىعى امسە بەيىم. "بۇعان قاراعاندا اريفمەتيكاسى يمان ءجۇزدى ەكەن عوي". "پالەنباي قامباشىنىڭ پالەنباي توننا استىعى بار ەدى. ونىڭ پالەنباي كيلوگرامىن كولحوزشىلارعا ۇلەستىردى. پالەنباي تونناسىن جاۋىن-شاشىن قىزدىرىپ كەتتى. سوندا قامباشىنىڭ قويماسىندا قالعان تازا بيدايى قانشا؟" وپ-وڭاي! ورنىڭدا تۇرىپ-اق تاقپاقتاي بەر... ال مويىنعا ماسىل عىپ بەرگەن مىنا ماتەماتيكاعا ءتۇسىنىپ كورشى! سيفر مەن ارىپتەردىڭ ورتاسىنا ادەيى وت تاستاپ، شابىنان ءتۇرتىپ، شابىندىرىپ قويعانداي شارپىسۋى بىتپەيدى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ جاۋابى بىر-ەكى پاراقتى القىمداپ بارىپ تابىلاتىنىن قايتەرسىڭ؟..
ول اقىرىن سۋمكاسىنا قول سالدى. ىشىنەن ەپتەپ ءبىر بۋما قاعاز سۋىردى. ابدەن ۇستالىپ، توزىعى جەتكەن دۇنيە بولسا كەرەك، شەت-شەتى ىدىراپ، سەتىنەي ءتۇسىپتى. كورسەتپەي كولەگەيلەپ پارتانىڭ ۇستىنە قويدى. كوز قيىعىن مۇعالىمنەن اۋدارماعان كۇيى سىبدىرىن بىلدىرمەي اشا باستادى.
مۇندايدا الدىمەن قاسىنداعى جولداسىنىڭ اۋزىن الىپ قويعان ءجون. ايتپەسە، قايتسەم دە قاعابەرىس تاۋىپ، قاشاننان قابىرعاسىنا باتاتىن قيىن ساباقتى قاس قاعىم بولسا دا كىدىرتە تۇسۋگە جەلەۋ ىزدەگىش سىبايلاسىنىڭ سىپسىڭ شىعارۋى مۇمكىن. وسىنداي وڭاي "ولجامەن" وقىتۋشىسىنىڭ وڭ كوزىنە ىلىنگەنگە نە جەتسىن؟ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جار سالۋى ىقتيمال...
تاڭدايى تالاي كۇيگەن جازعان ەمەس پە، جانامالاپ كەپ، سەرىگىنىڭ سانىن سيپادى. "ۇندەمە، ىشىڭدە بولسىن" دەگەنى. اناۋسى ماناۋراعان مىسىقتاي كوزىن جۇمدى. "مەيلىڭ، كەسىرىڭ ماعان تيمەسە، كەرەگىڭدى ىستە" دەگەن بەلگىسى. ءسويتتى دە، جايىمەن ىسىرىلىپ، قالماشتان قاشىعىراق وتىردى. "قاراپتان قاراپ قاپتالىڭدا كەتپەيىننىڭ" كەرى.
قالماشتىڭ الدىنا قويعانى جەر شارىنىڭ كىشىگىرىم كارتاسى بولاتىن. بەتىنىڭ ساۋ تامتىعى جوق، نەشە ءتۇرلى سانمەن سىزىلعان بەلگى بەدەرلەر مەن نوقات، نۇكتەلەر. توپىرلاعان توركوز شيمايدان ينە شانشار جەر قالماعان سياقتى. كەيبىرەۋلەرىن قارا تۋشپەن قورشالاپ، ءار ءتۇرلى اڭداردىڭ سۋرەتىن ساپ تاستاپتى. قۇرلىعى قايسى، كول سۋى قايسى - اجىراتۋدىڭ ءوزى الەك. ارعى، الىس جيەكتەن اعاراڭداعان اق كەمە ءمۇسىنى بايقالادى. جەلكەنى جەلمەن ويناقشىپ، اپپاق قۋ اق ارمان قۇسىنداي مامىرلاپ، بەلگىسىز باعىتقا ماڭىپ بارا جاتقانداي....
بالانىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ، وي شۋاعى جەتەلەدى. "ءقازىر عوي، مىنا مەكتەپتىڭ اينالاسى تولقىنى بىلەۋلەنگەن شالقىما تەڭىز بولسا. پەرەمەنگە شىعا سالىپ گۇمپ بەرىپ سۇڭگىسەڭ كەلىپ! انا شەتىنەن مىنا شەتىنە ورالعانشا ەكىنشى ساباق تا باستالار ەدى. جان-جاعىن قورشاعان يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ ورمان ىشىندە جابايى اڭدارى ءورىپ جۇرسە. اندا-ساندا داۋسى جەر جارا اقىرعان ارىستاندار شىعىپ، مەكتەپتىڭ شارباعىنا دەيىن جاقىنداپ كەلسە. سوندا قورقاق قىزداردىڭ قىرىلارداي بوپ: "اعاي، اپاي، ويباي، ءولتىردى!" - دەپ، تىم-تىراقاي قيقۋلاپ قاشۋىن قىزىقتاۋدىڭ ءوزى قانداي راقات!.. ءاي، ونداي اتتى كۇن قايدا؟ جايقالعان اعاشتارىن: "پالەنشە ەكە-اۋ، الگى سارت بايىسا - ءۇي سالادى دەمەكشى... بىلتىردان بەرى ءبىر قورا-جاي تۇرعىزىپ جاتىر ەدىم، سونىڭ كەرەك جاراعى-اق تابىلماي، دىڭكەمە جەتتى. ولاي-بىلاي ءجۇرىسىڭ كوپ، اياق-قولى ۇزىننىڭ ءبىرىسىڭ عوي، اعاش، قاراعاي ساتاتىنداردى ەستىگەن جەرىڭ بار ما؟" - دەپ ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن پىسىقايلار-اق تىپ تيپىلىن شىعارار... ونىڭ ۇستىنە، جەكە مەنشىكتىڭ قاراساندارىنان اياق العىسىز. اعاش تالداردى ارالاپ وتپەسە، ىشتەرى كەبەتىندەي، ادەيى مۇيىزدەپ جۇرەدى. اۋىلدىق كەڭەس قانشاما قوقيلانسىن، "كوز قىستى، بارماق باستىدان" اتتاي المايدى. كەم دەگەن ءتۇتىننىڭ بەس-التى باس قاراسى ارتىق. سونىڭ ءبارى ءوز بەتىمەن ورىسكە شۇبىرادى. باسىرە باقشالارىن قورىعاندارى بولماسا، كولحوزدىڭ باۋ-باقشاسىنا كوز قيىعىن سالىپ جاتقان قۇدايدىڭ ءبىر قۇلىن كورمەيسىڭ. بۇرىن بۇقارباي بايعۇس باعاتىن ەدى. ەرتەڭدى-كەش تەپەڭدەپ ارام تەرگە تۇسكەننەن باسقا جازىعى جوق. وسى كۇنى ەلدە نىساپ قالعان با، ءتيىستى اقىسى، "بۇگىن الاسىڭ"، "ەرتەڭ الاسىڭمەن" قولىنا تيمەگەن سوڭ، ات-تونىن الا قاشتى. ءقايتسىن، سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، بەيبىتكە ىستەپ نە كورىنىپتى. تابان اقى، ماڭداي تەرى "اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا" كەتكەننەن كەيىن، قاشانعى قولجاۋلىق بولسىن... ەندى، مىنە، شاشاۋ شىعارماي، مايدان قىل سۋىرعانداي قول-قولدارىنا تابىس ەتەتىن بۇقارباي جوق. اركىم دەگەنىن ىستەيدى. ۇيىندە بالالارى بارلارى اتىز بويىن قاقپايلاسا، مويىن بۇرۋعا مۇرشاسى جوقتارى ەسىك-ەسىكتى تىمىسكىلەپ جۇرگەنى. سول توپالاڭدار-اق كۇندىز-تۇنى سۇيكەنىپ، الگى "ورماننىڭ" الەم تاپىرىعىن اسپانعا شىعارماسىنا كىم كەپىل؟..
"بولسا دا عوي، كولحوزدا سۋ قاشاننان تاپشى. سول ءۇشىن كۇن سايىن قىزىل كەڭىردەك، ايقاي توپالاڭ. اسىرەسە "كولحوزدىڭ قىزىلشاسى قاڭسىپ كەتتى!" دەپ قىرقىسىپ جاتقانى. جايشىلىقتا قىرىق پىشاق جۇرتتىڭ تەگىن سۋعا ءبيتىن سالماۋى اقىلعا سىيىمسىز. سوندىقتان دا مەكتەپ جانىنا جايعاستىرعان جاڭاعى "تەڭىزدىڭ" بەرەكەسى كەتتى دەي بەر. ءقازىر كورشى، اتام زاماننان بەرى ارناسىنا سىيماي، اسىپ-توگىلىپ جاتاتىن كانال سۋىنىڭ ءوزى جىلقىنىڭ بۇيرەگىندەي بولەك-سالاق. ارىق ارىققا جىرىمداپ، ءمانىسىن قاشىرىپ تىندى. قاي وڭەشىن تولتىرا الماي جاتقانىن قايدام. مەيلىڭ، سوناۋ ءسىبىردىڭ تايگاسى مەن سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ سۋىن كوشىرىپ اكەل، بۇل اۋىلدىڭ قۇلقى باسقا. تۋ-تالاقايىن شىعارۋعا اۋەس..."
قالماش قايداعى ءبىر ونبەيتىن ويلارمەن ەرەگەسىپ، ءشىلي اسپانداپ كەتىپتى. اپايىنىڭ سۇراۋى جۇرەگىن زىرق دەگىزدى:
― سوندا مىنا تۇبىردەگى سان نەگە تەڭ بولادى؟
كلاسس شۋ ەتىپ جاۋاپ بەردى. ونىڭ كوڭىلى سوندا بارىپ ورنىنا ءتۇستى. وزىنە تىكتەپ قويىلماعان ساۋال ەكەن.
"ايتەۋىر، بۇگىن سۇرالماي كەتسەم، ايدارىمنان جەل ەسكەنى. "تاڭعى ءناسىپ تاڭىردەن"، كەلەسىسىن كورە جاتارمىن..." ول ۇرلىعىن سەزدىرمەي، كارتاسىنا قايتا كىرىستى.
سارى مايداي تىققىشتاپ، كۇنىنە ءبىر رەت كورمەسە، كوڭىلى كونشىمەيتىن بۇل بۇيىمى قوراسىنىڭ ىشىندە تىعۋلى تۇرۋشى ەدى. بالانىڭ بوي سالا بەرىلگەن بالاۋسا ماشاقاتى وسى. قيت ەتىپ قولى بوساسا، باسى قاسىنان شىقپايتىن شىنايى ىقىلاس شىرىنى ەسەپتى. كوڭىلىنە ۇيالاپ، كوزىنە ەلەستەگەن قيماس كورىنىستەر كۇن سايىن جىپىرلاي سىعىسىپ، بىر-بىرلەرىنە ءبۇيىرىن توسەپ، ورىن تەبە بەرەتىن. وسىلايشا ويدان شىعارعان، قيالدان قوسقان "قازىنا ارالدارىنان" ءبىز باتىرار بوس جەر قالماۋى دا سوندىقتان.
ونىڭ ۇستىنە، شوت قالاعى قولىنان تۇسپەي، ەرتەڭدى-كەش قايىق كەمە كەسكىنىن مۇسىندەۋدەن جالىققان ەمەس. باسقا بالالاردىڭ ويىن-ساۋىقتان الاتىن ەرمەگىن بۇل وزىنە تاڭسىق دۇنيەلىكتەرىن سىلاپ-سيپاۋدان تاباتىن-دى. اسىرەسە جۇرەگىن ل ۇپىلدەتىپ، ءۇمىت شىراعىن بىلتەلەنتە تۇسەتىن ىستىق مۇلكىنىڭ ءبىرى - جاقىندا عانا جاساپ بىتىرگەن جەلكەندى قايىق.
قوس قاناتتى پىراق بەينەسىندە سالىنعان سايگۇلىك ءمۇسىن مۇنىڭ كوپتەن قيالداعان ارمانى جالىنان ۇستاتقانداي اسەر ەتتى. قاسىنا كەلگەن سايىن كوڭىلى الابۇرتىپ، قايداعى ءبىر قيىن ساپارعا جول جۇرەردەي تىنىسى جيىلەپ، بەلگىسىز جەلىك جەتەگىنە بەرىلەتىن. ول وسى قايىعىنا ءمىنىپ اپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كىرپىگى ىلىنبەي، كوكىرەگىن قانداي دا ءبىر كۇش-قۋات كەرنەپ، دۇنيەنىڭ قاي تۇكپىرىن كەزبەدى! ءۇندى جارتى تۇبەگىنەن شىعىپ، مىڭارال جەرىن باسىپ وتىرىپ، اۆستراليانى ارالادى. ودان ۇلى مۇحيت ارقىلى ماداگاسكاردى جانامالاپ، افريكا ماتەريگىنە تۇمسىق تىرەدى. يامايكاعا جەتە بەرىستەگى تەڭىز قاراقشىلارىمەن كەزدەسىپ قاپ، ساداق تارتىسقان تاۋقىمەتىنىڭ ءوزى تاۋسىلماس حيكايا بولاتىن. اتتەڭ، قازاقستاننىڭ قالىڭ تەڭىزبەن توماعا-تۇيىقتىعى عوي، ايتپەسە، ماقسات ءۇشىن جان پيدا، بولاشاق ساپارىن باستاپ تا جىبەرەر ەدى!..
ساپار دەمەكشى، بۇل بۇگىن اپاق-ساپاق، ەلەڭ-الاڭدا تۇرەگەلدى. ءتۇس كورىپ ويانعان ەدى. وزدەرىنىڭ كۇندە ءوتىپ جۇرەتىن شۋ وزەنى اعىسىن وزگەرتىپ، قىرعىزدىڭ الاتاۋىنان اسىپ، كۇمىستەي جارقىراعان بەتىمەن ءقايسىبىر مۇحيتقا قۇيىلىپ جاتىر. جانىم-اۋ، بۇرىن قالاي بايقاماعان؟ اعىسى جەلدەي جۇيتكىگەن مىنا وزەن ءقازىر-اق دۇنيەنىڭ قاي تۇكپىرىنە بولسىن جەتكىزگەلى تۇر عوي! و ل اسىعىپ-ۇسىگىپ قايىعىن اكەلدى دە، جەلكەنىن كوتەردى. ءسويتتى دە، الدى-ارتىنا قاراماي ءجۇرىپ تە كەتتى: "ۇلىم-اۋ، ساباعىڭنان كەشىگەسىڭ عوي، قايدا كەتىپ باراسىڭ؟" دەيتىن سياقتى شەشەسى ارتىنان. "ءقازىر، اپا، انە-مىنە دەگەنشە كەلىپ تە قالامىن..."
قاي جەر ەكەنى بەلگىسىز ءبىر ارالعا جاقىندادى. وي، مىناۋ افريكا عوي. كارتادان قاراعاندا قىزىلشانىڭ تۇبىرىندەي سوپيعان سونىڭ ءوزى عوي. انە، اڭدارى دا كوزگە شالىندى. جالى جەرگە تىرەلگەن ءبىر ارىستان جاسىل اعاشتىڭ اراسىنان شىعىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ ءبىر كەرىلىپ الدى دا، بالپاڭ-بالپاڭ باسىپ ارى قاراي كەتتى. ارتىنداعى ەكەۋ بالالارى عوي. قانداي سۇيكىمدى ەدى! قايىعىنان تۇسكەن قالماشتى كورىپ، جايمەن ەركەلەنە قاسىنا جاقىندادى. ازدان كەيىن تۇمسىعىن توسەپ، مىنانىڭ الدى-ارتىنان ورالىپ، ويناي باستادى. تاباندارى مۇنداي جۇمساق بولار ما، قالماشتىڭ اياق-قولىن جىبىرلاتىپ، قىتىعىن كەلتىردى. ارى-بەرى اۋناپ، بەلىنەن، موينىنان قۇشاقتاپ، اسىلا ايمالايدى. "بۇلاردى جىرتقىش كەلەدى دەگەنى قايسى؟ مىنالار ءوزىنىڭ اسىراندى كۇشىگىنەن دە كىشىپەيىل، مەيىرباندى عوي. ءاي، جۇرتتار دا ايتا بەرەدى-اۋ، كوزدەرى كورمەگەن سوڭ، كوپىرتە تۇسۋگە اۋەس قوي، ايتپەسە، مىنا سياقتى پەرىشتە بۇلدىرشىندەردى بۇزىق دەۋگە قالايشا اۋىزدارى بارادى؟"
الىستان اقىرعان ارىستاننىڭ داۋىسى ەستىلدى. اينالانى سولقىلداتىپ، سىلكىنتكەندەي بولدى. "الگىلەردىڭ ماماسى عوي، قاي جاعىمنان شىعا كەلەر ەكەن؟" دەپ قاۋىپتەنىپ جاتىپ، باستىرىلىعىپ وياندى...
سودان كوزى ىلىنبەي ءبىراز جاتتى. "افريكا بالالارىنىڭ ارماندارى جوق شىعار، ءسىرا. اۋلاسىنان اتتاپ شىقسا بولعانى - قالىڭ جىنىستى نۋ اعاشتىڭ ىشىنە كىرەدى دە كەتەدى. قاي اڭدى كورەم دەسە دە، ءوز ەرىكتەرى وزىندە، راقات-اۋ، شىركىن!.."
بىلايعى ۇيقىنىڭ ءمانىسى كەتتى. تىقىرىن بىلدىرمەي كيىنىپ الىپ، تىسقا شىقتى. تاڭ ەتەگى ەندى-ەندى تۇرىلەيىن دەپتى. شۋ وزەنى دە اعىسىن وزگەرتپەپتى. ازانعى الاگەۋىممەن اقشىلدانىپ، سول بۇرىنعى ارناسىندا جاتىر. قالماشتىڭ ءىشىن ەلجىرەمەلى اڭساۋى بار جىڭىشكە ءدىرىل سىزىپ ءوتتى. الدەقانداي الىس قيالدىڭ ارقاسى عانا كورىنىپ، كوزدەن بال-بۇل ۇشقانداي... اقىرىن سيپالاپ قورانىڭ ىشىنە كىردى. ءالى دە الاگەۋىم ەكەن. سوندا دا جارىقتى جاققان جوق. اكەسىنەن ءقاۋىپ قىلدى. مۇنداي "شالا-شاتپىراعى" ءۇشىن ول كىسىنىڭ ەمەۋرىنى از. اسىرەسە قايداعى ءبىر كارتانىڭ بەتىن سىزعىلاپ، اكە-بابا كاسىپ قىلماعان "سيىقسىز قىلىعىنا" كەشىرىمى كەم. "بالام، ونبەيتىن ىسكە ءۇيىر بولا بەرمەسەڭشى، قايدا ءبىر كور-جەرمەن كۇن وتكىزگەنشە، ساباعىڭدى وقىساڭ نەتتى! قۋ اعاش كەمىرىپ، ەل الدىنا تۇسەم دەگەن سەنى كوردىم. بۇل بايلىعىڭمەن مەنىڭ باسىما كوك تاس ورناتپاي-اق قوي. ەلگە كۇلكى، دۇشپانعا تابا قىلماي، وقۋىڭدى وقى، وڭار تىرلىكپەن اينالىس. سەنىڭ تەڭ قۇربىڭنىڭ الدى بولعانىڭ مەنىڭ ماڭدايىمدى جارىپ پا؟ وسى قيقىم-سيقىممەن مەنى ۇشپاققا شىعارماي-اق قوي"، - دەپ ەكىنىڭ بىرىندە كوزگە تۇرتكى قىلا بەرەدى. ءان ساباعىنان ۇلگەرمەگەنى ءۇشىن دە مىنا مۇلىكتەردىڭ ءبارىن قيراتا جازداپ جەردەن الىپ، جەرگە سالا ارەڭ-ارەڭ باسىلعان-دى. سوندىقتان دا كۇرمەۋى كەلمەگەن كوپ ءىستىڭ "كۇناكارى" ەسەپتەگى بۇل شارۋامەن اكە نازارىنان تىس اينالىسقانى جاقسى. ەكەۋىنىڭ ىمىراعا كەلمەيتىن، كوبىنە نارازىلىق قوزدىرار قىسىلشاڭ وتكەلدىڭ ءبىرى وسى.
قورانىڭ ءىشى جارىق تارتىپ، قاسىنداعى زاتتارى انىق اشىلعان زاماتتا قالماشتىڭ كوڭىلى سەكەم الا باستادى. جابايى تايپالار جايىندا وقىپ جۇرگەن كىتابى مەن كەشە عانا جاساعان ساداق وعىنىڭ ۇڭگىسى ورنىندا جوق. سومكەدەگى داپتەرلەر ستولدىڭ ۇستىندە جاتىر. كۇندەلىگى اشىق ەكەن. Aha، تۇسىنىكتى. ماتەماتيكادان العان ەكىسى ءۇشىن اكەسى كوزىن قۇرتقان عوي. ايتپەسە، الىستان جاۋ كەلدى دەيمىسىڭ؟.. ءبىر ابىرويى، قابىرعاداعى كارتا مەن بۇرىشتاعى قايىققا تيمەپتى.
قالماش كارتانى بۇكتەپ وراي بەرگەندە ەسىك اشىلىپ، اكەسى كىردى. "تىنعان جەرىم وسى شىعار!.." ول جوتاسىمەن سىرت اينالا، الدەبىر قاتىگەزدىكتى كۇتىپ، مويىن ۇسىنا بەرىپ ەدى. ونىسى بولعان جوق. ونىڭ ورنىنا وكتەم داۋىسى شىقتى:
― قۇلقىن سارىدەن قايتا كىرىسكەسىڭ بە؟ مەيلى ەندى، بىلگەنىڭدى ىستە! ءبىراق بار عوي، ەندىگارى ءبىر ساباقتان "ەكى" العانىڭدى ەستىسەم، مىنالاردىڭ بىرەۋىن قالدىرماي وتقا جاعىپ، كۇل ەتەمىن. قاشان ايتتى دەمە! مەيلى وڭ قۇلاعىڭمەن ەستى، مەيلى سول قۇلاعىڭمەن ەستى. اۋىرماعان جاعىڭا قيساي...
ءسويتتى دە، كىرە بەرىستەگى كەتپەنىن الىپ، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ شىعىپ كەتتى. ويتسەڭشى، بۇيتسەڭشى دەپ ەمەۋرىن سالمادى. قوسىلماس تىزە، بىتىسپەس ماملەنىڭ بايلاۋىن كورسەتتى. ول بۇدان بىلايعى ماسەلەنىڭ نەمەن تىناتىنىن ايقىن سەزىندى. كىتاپتارىن جيناستىرىپ اپ، اكەسىنىڭ ارتىنان ىلە-شالا بۇ دا ەسىكتەن اتتادى. ءبىراز ۇزاڭقىراپ بارىپ قايتا كەلىپ، كارتاسىن الدى. تاستاپ كەتۋگە ءبىرتۇرلى كوڭىلى قيمادى. جاۋ قولىندا قالاتىنداي سەزىم باۋراپ ەدى...
مەكتەپكە جاقىنداعاندا شەشەسىن ويلادى. "بالام، اكەڭ سەنى جامان بولسىن دەي مە! ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بوپ جۇرگەنى ءبىر سەنىڭ قامىڭ عوي. اكەڭنىڭ ايتقانىن ىستە، قۇلىنىم!.."
― قۇرالبايەۆ، نە قاراپ وتىرسىڭ؟
قالماش قاپەلىمدە سەلك ەتە قالدى.
― مەن سەنەن سۇراپ تۇرمىن. الدىڭداعى نە نارسە؟
ول پارتانىڭ استىنا تىعۋعا ىڭعايلاندى. بۇل كەزدە ءمۇعالىم دە تايانىپ قاپ ەدى:
― ءىھىم... ءبىز ماتەماتيكامەن باس قاتىرىپ وتىرمىز، سەن بولساڭ گەوگرافيا قىزىعىنا كەنەلىپسىڭ. شاماسى، كوپ بىلەسىڭ عوي. سولاي ما، قۇرالبايەۆ؟
قالماش ءتىس جارىپ ءلام دەمەدى.
― وھو، مىنالارىڭ جاتقان ءبىر شەكسىز دۇنيە عوي، كانە، ءبىز دە بىرگە قىزىقتالىق. مىنا كرەست نەنىڭ بەلگىسى؟
قالماش ءۇن قاتقان جوق. كلاسس ىشىندە سۋ سەپكەندەي تىلسىم تىنىشتىق ورنادى.
― بول. جىم-جىرت، ۇندەمەس ويناۋعا جينالىپ پا ەك، ايت، قانە!
― تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ تىعىلاتىن ارالى...
ءمۇعالىم قياقتاي قاسىن قايقاڭ ەتكىزدى:
― تاماشا! تەڭىز قاراقشىلارى دەيمىسىڭ؟ تابىلعان اتاۋ. سەنىڭ وسى ىستەپ وتىرعان ارەكەتىڭ سول تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ قىلىعىمەن بىردەي ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە؟..
كلاسس شۋ ەتە ءتۇستى. الدەبىرەۋ:
― قالماش - قاراقشى، - دەپ ۇيقاستىرىپ تا ۇلگەرىپتى.
ءمۇعالىم ەندىگى جەردە كەكەسىننەن گورى اشۋعا قۇرىق بەردى.
― ۇياتسىز نەمە! ءبىز بولشەك سانداردى تۇسىنە الماي اۋرە، بۇل قايداعى جوق قاراقشىلارمەن اۋرە. تۇيىردەي تۇيسىك بولساشى.
ول كارتانى جيناي باستادى:
― اكەڭدى ەرتىپ كەلمەيىنشە، مەن سەنى ەشبىر ساباققا جىبەرتپەيمىن. بار، شىق كلاستان!..
قالماش كوشەگە شىققاننان كەيىن نە ىستەرىن بىلمەي، ارى-بەرى ءبىراز ءجۇردى. ۇيىنە ولسە دە بارمايدى. اكەسىنىڭ جەلكەندى قايىقتى جوق قىلۋى اقيقات. "مەيلى، بىت-شىتىن شىعارسىن، كەرەك دەسە، ءوزى ايتقان وتىنا ورتەپ جىبەرسىن..." دەل-سال ويمەن وزەننىڭ جاعاسىنا كەلدى. الىستان تەپلوۆوزدىڭ داۋىسى ەستىلدى...
قالماش سول كۇنى تۇستە دە، ءتىپتى كەشكە دە ۇيىنە ورالمادى. قۇرالبايلار وتباسى ءۇشىن ۇرەي مەن ءقاۋىپ تۇندىگى سياقتانىپ قويۋ ىمىرت ەڭكەيە باستادى. مال قورالانىپ، قوڭىرقاي اۋىل ءتۇن كورپەسىنە جانتايا ءتۇستى. قالماش ءالى حابار-وشارسىز...
شەشە جۇرەگى شىداعان جوق:
― ءاي، الگى جالعىزىڭا باعانا نە دەپ ەدىڭ؟ ءقايتىپ قانا ءداتىڭ شىداپ وتىر. ەركەكسىڭ عوي، بىلاي-بىلاي شىعىپ، ىزدەۋ سالساڭشى.
قۇرالباي ءمىز باقپادى:
― ولمەيدى. وزەگى تالعان سوڭ ءوزى-اق كەلەدى. استى-ۇستىنە تۇسكەنگە ابدەن اسقىنعان نەمە عوي. اسىقپا. مەن وعان قىڭىرلىقتىڭ نە ەكەنىن ۇيرەتەمىن ءالى.
― بايعۇس-اۋ، وزىڭە ءوزىڭ وسىنشاما وزەۋرەپ، نە كۇن تۋدى باسىڭا. بۇعاناسى قاتپاعان بالاعا سونشاما قاسارىستىڭ كەپ. جۇرەگىڭ نەتكەن تاس ەدى؟
كۇيەۋى قىبىر ەتپەي، تەلەديدارعا تەسىلگەن كۇيى وتىرا بەردى. ىشكى ويى: "قايدا بارار دەيسىڭ؟ ءبىر جولداسىنىڭ ۇيىنە كەتكەن شىعار. سوعان باستاعان ەكەن، بەتىنەن قاقپاۋدىڭ كەرەگى جوق. ابدەن جەتەگەسىنە جەتىپ، ميىنا سىڭبەيىنشە، جىلى قاباق، جارقىن شىراي قاجەتسىز. ورايىنا جىعىلا بەرۋ - ويىن بالاسىنىڭ جولدان شىعۋىنا باستايدى. سوندىقتان دا سولاقاي قىلىقتارىن سىلىپ وتىراتىن سۋىق مىنەز ءتيىمدى".
― ماقۇل، ەكەۋىمىز دە ومالىپ وتىرالىق، ەندەشە. سۇيەگىن اكەلگەندە ءبىر-اق بىلەرمىز...
قۇرالبايدىڭ قۇيقا تامىرى ءبىز سۇققانداي شىمىر ەتە قالدى. "سۇيەگى" دەگەنى سۇيەگىنەن ءوتتى. "جاعىڭا نالەت، ءيتتىڭ بالاسى!" دەپ ۇمتىلا جازداپ بارىپ قايتتى. ونسىز دا كۇيىپ وتىرعان پەندەنىڭ بەت-پىشىنى تەجەۋ سالدى. كوزىن ءبىر اقشاڭ ەتكىزدى دە قويدى. ۇندەگەن جوق.
ءۇي ءىشىن اۋىرلاعان سالماقتاي جىم-جىرتتىق باستى. تەلەديدار عانا سامپىلداپ سويلەپ، تىنباي كۇمبىرلەيدى. انا قۇلاعىنا نە ايتىپ، نە قويىپ جاتقانى تۇسىنىكسىز. ىنتا-جىگەرى مۇندا ەمەس، الدەبىر تانىس تىقىردىڭ تايانىپ كەپ، جاقىنداۋىن جالتاڭداي كۇتەدى. ءسات سايىن سابىرى سۇيىلىپ، سۋىق لەپتى دەگبىرسىزدىك بويلاپ بارادى. ەلەڭدەپ، ەسىكتەن ەندى كىرىپ كەلەردەي ەلەگىزۋى جيىلەدى. جانىن الاقانىنا سالعانداي اسىعىس الاڭداۋى اسقىنا ءتۇستى. "مىنا سورلىنىڭ بەيقام ءبىر جاقسىلىقتان حابارى بار ما، جوق، بولماسا راقىم قايىردان شىنىمەن جۇرداي ما، بۇلك ەتەتىن سىڭايى جوق، بارى-جوعى بىردەي، سىزدانعان قالپى سول قالىپ. شىركىندە ينە جاسۋىنداي يمان مەيىرىم بولساشى. ىشىنەن شىققان جالعىزىنا قالاي ءىش جىلىتپايدى ەكەن، ءا؟.."
ونىڭ ۇركەك جانارى جىپىلىقتاپ، دوڭگەلەك ءيىرىم جاس ويناقتاپ شىقتى:
― اپىر-اي، شىدامىڭ نەتكەن شىنجىر ەدى. تىم قۇرىسا، بىرگە وقىعان بالالارىنان ءبىر حابار الساڭشى. جاماناتىن ەستىسەك تە، جانىمىز جاي تاپسىن!..
كۇيەۋىنە بۇل دا ەم بولعان جوق. شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەدى. ورنىنان قوزعالاقتاپ، ارى-بەرى جوندەلدى دە، تۋ سىرتىن بەرىپ جاتتى.
"مىنانىڭ سۇرقى جامان عوي، سۇمدىق ىسكە باستاماسا يگى ەدى..."
ول ەبەلەكتەپ، ەسىل-دەرتى قالماي، كورشىنىڭ ۇيىنە باس سۇقتى. ودان ەكەۋلەپ، قاراڭ-قۇراڭ كوبەيىپ، تاعى ءبىر تەرەزەنى قاقتى. كوشە بويلاي زىر جۇگىرىپ، "بارادى-اۋ" دەگەن ءدۇدامال ەسىكتىڭ، وشاقتىڭ ءبىر دە بىرەۋىن قالدىرماي، شارلاپ شىقتى. تۇنگى اۋىلدىڭ تىنىشتىعىن تەسكىلەپ، تۇسىنىكسىز سويلەنگەن، كەلتە قايىرىلعان ابىر-دابىر مولايا بەردى. "قالماش، قالماش!" دەگەن اششى ءۇن قويۋ قاراڭعىلىقتى قايشىلاپ، قايتا-قايتا سۇڭقىلداي كوتەرىلىپ، كوپكە دەيىن باسىلماي جاتتى. شالقاسىنان ءتۇسىپ، ۇيەلەپ تۋعان جاڭا اي جۇزىندە دە جاساۋراي اقشىلدانعان، جۇقالاڭ مۇڭ تابىنداي بوزامىق قورالانۋ بار ەدى...
***
قالماشتى كلاسس بوپ، مەكتەپ بوپ، بۇكىل اۋىل بوپ ىزدەدى. بارلىق ءمۇعالىم اياعىنان تىك تۇرەگەلدى. اۋدانداعى ميليسيا ارالاسىپ، جان-جاقتى ىزدەۋ جاريالاندى. تابانى كۇرەكتەي ءبىر اپتا وتسە دە، ەشقانداي ءىز ءتۇزسىز، ءلام-ميم سىبىس بىلىنبەدى. "كورىپ ەم"، "ءويتىپ ەم"، "ءبۇيتىپ ەم" دەگەن جان شىققان جوق.
بۇل اسىرەسە كلاسس جەتەكشىسى قاتيرا حاميتوۆاعا قاتتى باتتى. قاراپتان-قاراپ بەت قاقتى بوپ، سەرگەلدەڭ كۇيگە ءتۇستى. وقۋشىلارعا ءتيىستى باعاسىن دا قويا الماي، قيسىنسىز قىپىلىقتاپ، شاراسىز جاعدايعا تاپ بولدى. از مەرزىم ىشىندە رەڭى سىنىپ، كادىمگىدەي شوگىپ تە كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، ديرەكتوردىڭ: "ءسىز ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ەل بەتىنە قاراي المايتىنداي قارا بەت قىلدىڭىز عوي. مەكتەپتەن قۋىپ شىعۋعا كىم پراۆو بەردى سىزگە؟ ەسىگىڭىزدىڭ كوزىندە جۇرگەن قولجاۋلىعىڭىز با ەدى؟ قالاي-قالاي الشاڭدايسىز؟.. وسىدان تابىلسا، تابىلدى، تابىلماسا، ءىسىم تۋرا سىزبەن بولسىن!" - دەپ زىلدەي زەكۋى جۇرەگىنە ءمىر وعىنداي قادالدى.
مەكتەپكە تەرگەۋ الا كەلگەن قايىربەك قۇسايىنوۆ ورتا جاستاعى، تاجىريبەلى زاڭ قىزمەتكەرى ەدى. ىشەك-قارنى شۇبىرعان تالاي ءىستىڭ ءتۇيىنىن شەشكەن اككى بولعانىمەن، مىنانداي وقيعاعا كەزدەسىپ وتىرعانى ءبىرىنشى. كەشە قالماشتىڭ اتا-اناسىمەن سويلەستى. شەشە بايعۇس نە دەسىن، بالاسىنىڭ قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىنىن، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىنىن، قىلتىڭ-سىلتىڭنان تازالىعىن ايتتى. "ءبىراق قايداعى ءبىر جوق نارسەنى جاساۋعا ولەردەي ءوش. ساباعىن اپىل-عۇپىل ورىنداي سالا، كوبىنە سونىسىمەن اۋرە. ەرتەڭدى-كەش كانالدىڭ قاسىنان شىقپاي، قايىق كەمەسىن جالداتىپ جۇرگەنى. كەيدە ارى-بەرى وتكەن پوەزدارعا قادالا قاراپ، تاپجىلماي تەلمىرەتىنى بار. جادى بولعانداي جابىسىپ قالاتىن. مەن مۇنداي ارەكەتىنەن ءبىرتۇرلى سەكەم الۋشى ەم: "الدەبىرەۋ دۋالاپ قويعان با دەپ... قاراعىمنىڭ وسىنىسىنا كورىندى مە، اقىرى تۇبىنە جەتتى عوي" - دەپ، كوزىنىڭ جاسىن تىيا المادى.
اكەسى ءبىر بەتكەيلەۋ ەكەن: "بۇل يتكە نە جەتپەيتىنىن قايدام. نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. تاپقان-تايانعانىمىز اۋىزدان جىرساق تا وسىنىڭ الدىندا. بەتىن قاعىپ كورگەن پەندە ەمەسپىن. راس، قارعىس اتقىر مىنا ءبىر ۇيىندىلەردىڭ ارتىنا تۇسكەننەن كەيىن كەيىگەن، رەنجىگەن كەزدەرىم بولدى. قاي اكە بالاسىن جاماندىققا قيادى؟.. ءبىز عوي، تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى كولحوز جۇمىسىمەن تىستەسىپ، ءۇي بەتىن زورعا كورەمىز. كۇنىنە ءبىر مارتە ىستىق ىشۋگە مۇرشامىز كەلە مە، جوق پا - قولىمىز كۇرمەۋلى. بالاعا باپتى تاربيە بەرۋگە دە شورقاقپىز. ءبىلىمىمىز تومەن. سوندا توپىرلاعان كوپ ءمۇعالىم اي قاراي ما؟ الدىنداعى بالالاردىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىمەن جۇمىسى بار ما، جوق پا! جوق الدە داپ-دايىن تارى كوجە دەمەكشى، دايىن ايلىقتىڭ يەسى مە؟ قۋ اعاشتان قايداعى ءبىر كور-جەر جاساۋدى ۇيرەتكەن وزدەرى، "قاراقشى" دەپ مەكتەپتەن قۋىپ شىققان وزدەرى، باسىمدى قاتىرماي، بالامدى تاۋىپ بەرسىن!" - دەپ قىرىس كەتتى.
تەرگەۋشىنىڭ ءبىر تۇيگەنى: بالانىڭ قيالمەن جاساپ العان ءوز الەمى بار. سوعان ەشقايسىسى ارا ءتۇسىپ، ىقىلاس پەيىلىن سوزباعان. مىنا ماتالۋ - سونىڭ قۇرباندىعى...
قاتيرا حاميتوۆا كابينەتكە كىرگەندە، تەرگەۋشىنىڭ قاسىندا مەكتەپ ديرەكتورى نۇرعيسا تويبولدييەۆ، ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى ۆالەنتينا پەتروۆنا دەتكوۆسكايا، تاعى باسقا ءبىرقاتار ادامدار وتىر ەكەن. كوبىسى قالماشتى ىزدەۋ جونىندە قۇرىلعان شتاب مۇشەلەرى. توسىن دۇربەلەڭ تۋعالى تىنىم تاپپاي جۇگىرگەن ارى شاپ، بەرى شاپتىڭ كىسىلەرى.
― كانە، ءسىز نە ايتاسىز وقۋشىڭىز جونىندە؟ قالاي دەگەندە، توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىنسىز عوي.
قاتيرا از-كەم ىركىلدى. "بۇل قاي ايتقانى، كەكەتۋى مە؟.."
― كلاسس جەتەكشىسى وسى كىسى ەمەس پە؟ - تەرگەۋشى ديرەكتورعا بۇرىلدى.
― ءيا، وسى كىسى.
― سويلەڭىز.
― مەن نە دەيىن. ءبىر كلاستا وتىزعا جۋىق وقۋشى بار. ونىڭ ءقايسىبىرىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاسىڭ؟ بىرەۋىنە اكە، بىرەۋىنە كوكە دەپ، پەداگوگيكالىق نورمادان اسقان جەرىم جوق. بارىنە قويىلاتىن تالاپ بىرەۋ. ول - ساباق ۇلگەرىمىن ارتتىرۋ. قايتسەم كوكەيىنە قوندىرام دەپ، قولدا باردىڭ ءبارىن سالامىز. باسقالارداي ەمەس، ماتەماتيكا كۇردەلى، اۋىر ءپان. ءبىر جەرىنەن تۇسىنبەگەن ەكەن، قالت جىبەرگەن ەكەن، ونىڭ ورنىن تولتىرۋ، قايتا قۋىپ جەتۋ قيىن. سوندىقتان، اقساق قوي ايداعانداي مالتىعىپ، ءبارىن باسىنان قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى...
تەرگەۋشىنىڭ توپشىلاۋىنشا، مىنا كىسى ساباق بەرۋدىڭ ءمان-جايىن ايتىپ، ءوز باسىن قورعاۋعا، اراشالاۋعا بەيىم. بويىن وتتان اۋلاقتاتۋدىڭ ارەكەتىنە بويلاپ بارا جاتقان سياقتى.
― بالانىڭ مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى قالاي ەدى؟
― مىنەزى دەيسىز بە؟ تۋراسىن ايتسام، دورەكىلەۋ. مەنىڭ ساباعىما موينى ونشا جار بەرمەيتىن. كوبىنە تەرەزەگە قاراپ،جاسىرىن كىتاپ وقىپ، قوزعالاقتاپ وتىراتىن. داپتەرىنىڭ مۇقاباسىن كورسەڭىز، جۇرەگىڭىز سۋىلدايدى. قايداعى ءبىر ءتۇسى سۋىق جىلان با، ءتىسى اقسيعان جىرتقىش اڭ با، قۇرتتاي جىبىرلاعان باقا-شايان با، - نەشە ءتۇرلى جان-جانۋاردىڭ سۋرەتى. مۇنىسىمەن تۇرماي، قىڭىر، ءبىر ەزۋ. ءوز دەگەنى بولماسا، ءمىز باقپايدى. اسىرەسە ۇرى-قارى، قاڭعىباس قاشقىن جايىنداعى كىتاپتارعا اۋەس، ءاردايىم قولىنان تۇسپەيتىنى سونداي ادەبيەت.
جاقىندا بارلىق كلاسس شىعارما جازىپتى. تاقىرىبى: "مەنىڭ سۇيىكتى گەرويىم". سوندا قالماشتىڭ قالاعانى قايسى دەيسىز عوي؟ روبينزون كرۋزو! كادىمگى جابايى كرۋزو! مەن بۇل ارادا باسقا بىرەۋدىڭ جۇمىسىنا قول سۇعىپ، مۇرىندىق بولۋدان اۋلاقپىن. ءبىراق بالا تاربيەسى بارىمىزگە ورتاق. قالماشتىڭ سول جازۋىنا ۆالەنتينا پەتروۆنا "بەستىك" باعا قويىپ، جاڭساقتىق جاساعان. ونسىز دا دەلەبەسى قوزعىش وقۋشىنىڭ قولتىعىنا دەم بۇركىپ، اسپانداتىپ جىبەرگەن. ءبىز پاتريوتيزم، وتانىن تۋعان جەرىن سۇيۋشىلىك سياقتى قاسيەتتەردى مەكتەپ قابىرعاسىنان ەگە باستايمىز. ەڭبەك وزاتتارى، ەڭبەك ەرلەرى، عارىش قاھارماندارى... مىنە، جاس بۋىننىڭ جول كورەر، ۇلگى الار گەرويلارى وسىلار بولۋى ءتيىس. وقۋشىعا جاقسىنى ۇيرەتۋ بار دا، جاماننان جيرەنتۋ بار. ءبىز وسى جاعىن دا ۇمىتپاۋىمىز، ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. بالانىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە بۇل جاعى دا ۇلكەن اسەر...
― باسقا پاندەردەن قانداي ەدى؟
سوزگە ديرەكتور ارالاستى. قاتيرانىڭ ايتقاندارى كوڭىلىنە قونباي، قوبالجىپ وتىرعان-دى. "نەسىنە ولاي دەدى؟ ساباق بەرۋدىڭ باعىت بارىسىن تالقىلايتىن پەدكەڭەس ەمەس قوي. بولعان ءىستى بايانداپ قانا قويماي ما؟ بالاعا بەرىپ وتىرعان باعاسى دا ءوزى ايتقانداي "بىرەزۋلىك"، "جاڭساقتىق" ەمەس پە ەكەن؟ جوق الدە "الدىرتقان البىرتتىڭ" كەرىن ىستەگەنى مە؟.."
― بەكەر وبالى قايسى، ەسەپ جاعى بولماسا، باسقالارىنان بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن، جامان وقىمايتىن. سونىمەن بىرگە قوعامشىل، بەلسەندى. مىنا بۇرىشتاعى تابيعات تانۋ ءمۇيىسىن جابدىقتاعان دا ءوزى. وتكەن جازدا تاۋعا بارعان ەكەن، ارقاردىڭ باسى ما، تاۋتەكەنىڭ ءمۇيىزى مە، تاستان قاشالعان قالماقتىڭ ءمۇسىنى مە، بالەن-باتىراشتىڭ ءبارىن جيىپ كەپتى. مەن بۇل بالانىڭ بويىندا امسە وزدىگىمەن جۇمىس ىستەۋگە، وزدىگىمەن ءىس بىتىرۋگە قۇمارلىق بارىن اڭعارۋشى ەم. كوبىنە توماعا-تۇيىق، جالقى جۇرەتىن. بىرەۋمەن ۇرىس-كەرىسىن بالالىق بەيمازالىعىن بايقاعان جوقپىن.
― ءۇي ءىشى، اكە-شەشەسى قانداي جاندار؟
― اكەسى سۋشى، اۋىلدىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى. كولحوزىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى وزاتتارىنىڭ ءبىرى. ىشىمدىك اتاۋلىدان اۋلاق كىسى. شەشەسى قىزىلشادا ىستەيدى. سۇتتەي ۇيىعان تاتۋ شاڭىراق.
ۆالەنتينا پەتروۆنا ءسوز سۇرادى:
― كەشىرىڭىز، تەرگەۋشى جولداس. مەن قالماشتىڭ حابار-وشارسىز كەتكەنىنە قاتيرا حاميتوۆنانى كىنالاماق ەمەسپىن. ونداي ويىم جوق. ءار پەداگوگ وي ءنارىن جەتكىزۋ ءۇشىن بويىنداعىنىڭ ءبارىن سالادى. وزىندىك شارالار قولدانادى. ۇرسادى، كەييدى، قايتىپ الادى. وسىنىڭ ءبارى وقۋشى كوڭىلىنە شىراق بايلاۋدىڭ ارەكەت جولدارى. حاميتوۆانىڭ جاساعانى دا وسىنداي جاقسى نيەتتەن تۋعان شەشىم. ءار وقۋشىنىڭ كەۋدەسىندە ابايلاپ باسار، الىستان عانا شالىنار كۇي پەرنەسى بولادى. مەن مۇندالاپ تۇرمايتىن وسىنداي نازىك دىرىلگە، جىڭىشكە اۋەن ىرعاعىنا ەرەكشە ءىلتيپات كەرەك. اقىرىن ايمالار ايالى الاقان قاجەت. وسىنى قالت جىبەرمەي، ءدال سيپالاۋ، ماي سىلاۋداي مەيىرىم توسەۋ - ۇستاز باقىتى. ونىڭ بيىك مۇراتى وسى...
ءبىزدى بۇگىن تۇيىققا تىرەپ وتىرعان، ارتىنا شالىس ءىس تاستاپ وتىرعان قالماشتىڭ جۇرەگىندە وسىنداي كومبە بار ەدى. ءبىز ونى كورە الدىق پا، قاجەت كەزىندە كومەك قولىن ۇسىنا الدىق پا، ماسەلەنىڭ تومپاق ءتۇيىنى دە وسى ارا. تەرگەۋشى جولداس، ءسىز ەگەر بالا جايىندا تەرەڭىرەك بىلگىڭىز كەلسە، ونىڭ جۇمباق جوعالۋىنا شىنايى ۇڭىلگىڭىز كەلسە، وسى جاعىنا باسا نازار اۋدارىڭىز. قالماش، قاتيرا حاميتوۆنا سۋرەتتەگەندەي، بەيپىل قىڭىردىڭ ادامى ەمەس. كوكىرەگىن قانداي دا ءبىر قيماس قيال سىزداتقان، ءسابي ساۋلەلى جۇمساق سەزىم ۋىسىنداعى بەيكۇنا جان. كەرەك دەسەڭىز، ءوز تورىنا ءوزى شىرمالعان شاراسىز تۇتقىن. قالماشتى ىزدەگەندە، كولدەنەڭنەن ءىز كەسپەي، ونىڭ وسىنداي كەيىپ قاراكەتىن نىسانادان شىعارماۋ ءجون سياقتى...
ءيا، "ويتكەن" جاقسى، "بۇيتكەن" جاقسى. قازىرگىنىڭ ءبارى جاقسى. سايىپ كەلگەندە، وسى ايتىلعانداردىڭ جوق بالانى تابۋعا سىناپ كوزىندەي سەپتىگى بار ما؟ سىرتتان پىشكەن تون سياقتى كوپ جورامال جول ەمەس قوي...
تەرگەۋشىدە تۇراقتاعان وي جوق. ءار نارسەنىڭ باسىن شالعانى بولماسا، "ءما" دەپ قولىنا ۇستاتقان بەرىك بايلاۋ جانە جوق. ونى اسىرەسە بالانىڭ بالاڭ قيالى ءبىرجولاتا باۋراپ الدى. كوبىنە سونىڭ سوڭىنان ءىلبىپ، ارتىنان ىلەسكەندەي ۇزاپ كەتەدى. بۇل ورتادان ءبىرازعا دەيىن ءۇزىلىپ، قاراسى قاشىقتاپ، ءوز ويىنىڭ ۇشىن ساباقتايدى. "مىنا جولداستاردىڭ پىكىرى ەم بولسا، ابىروي. ايتپەسە، ات باسىنىڭ الىستان قايتار سىڭايى بار-اۋ!.."
بالانىڭ قۇلاعى از شۋلاماسا كەرەك. بىرەۋ جاقسى دەدى، بىرەۋ جامان دەدى. بىرەۋ ەدىرەڭدەپ ايتتى، بىرەۋ ەپتەپ ايتتى. ءبىراق كەلگەن قوناقتىڭ ءتۇپ ەتەكتەن ۇستاعان مەدەۋى ماردىمسىز. قاق سۋىمەن بىردەي. قانشا سۇراۋ سالعانمەن، ساۋالعا بەرەر ساڭىلاۋ شىقپادى. بۇيدا باسى ءالى بوس. تەرگەۋشى ەندىگى جەردە اڭگىمەنىڭ سىرت سارىنىنا عانا قۇلاق سالىپ، وزىمەن ءوزى وتىردى. بالا قيالىنداعى جەلكەندى قايىق بەينەسى، شەتسىز-شەكسىز تولقىعان كوك تەڭىز كەلبەتى، جەلدەي ەسكەن جۇردەك پوەزد ءجۇرىسى، نۋ ورمان اراسىنداعى جابايى ادامدار ارەكەتى، نەشە ءتۇرلى اڭدار سۋرەتى كوز الدىنان ايىقپاي، ايقىش-ۇيقىش تىزبەكتەلە بەردى.
***
ەڭ الدىمەن مايلىاياق باسىن كوتەردى. مۇنى تانىدى ما، تانىمادى ما، قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، ەركەلەگەندەي موينىن ىشىنە سالىپ، باتىڭكەسىن، شالبارىنىڭ ەتەگىن يىسكەلەدى. بۇرىنعىسىنان ۇلكەيىپ، جوندانا ءتۇسىپتى. كۇشىك كەزىندە ۇرپەك سارى ەدى، ءقازىر قوڭىر بارقىندانىپ، قوشقىل تارتىپتى. مويىن ءجۇنى دە تىكىرەيىپ، تارام-تارام توگىلىپ، ۇزارىپ وسكەن. كەسكەن قۇلاعى شۇنتيىپ، مىنادان بىردەڭە دامەتكەندەي ارسالاڭداپ، اقىرىن-اقىرىن قىڭسىلاپ قويدى. ۇيدە ەشكىم بار ما، جوق پا، ازىرگە ەشبىر بەلگى بايقالمادى. "اڭعا كەتكەن عوي، ءقازىر ۇيدە وتىرار دەيمىسىڭ..." ول ىشكە كىرگەندە بوكەن بوستەكتىڭ ۇستىندە جاتقان شالدى كوردى. جۇرەگى شىم ەتە ءتۇستى... مەزگىلسىز ۇيقىعا سەنگەن جوق. جۇرەلەي وتىرىپ جۇزىنە ءۇڭىلدى. قۇدايىم-اۋ، قالاي ازىپ كەتكەن! ىرەڭ-كەيپى بالانىڭ جايالىعىنداي سۇپ-سۇر سارعىش. قاتىپ-سەمگەن قاس-قاباعى سۇيەككە جابىسقان قۇر سۇلدەردەي سولىڭقى، كۇڭگىرت. ۇلكەن، قوڭقىش مۇرنى مەن تۇسىڭكى، تۇكسيگەن ۇرتىنىڭ ارساسى ءبىلىنىپ، ويىلىپ قالىپتى. ەتتەن تازا: ءتىرى ارۋاق كەيپىندەي قورقىنىش ۇيىرەدى.
― اتا!..
ول تاماعىن تەۋىپ، تىنىسىن تارىلتقان بۋلىعى جاستى اڭعارعان جوق. قوينىنا قولىن جۇگىرتىپ، يىعىن ماڭدايىن ۇستادى. دەنەسى جىلى ەكەن. شىبىقتاي قولىن قوزعالتىپ، ويانعانداي بولدى.
― اتا، مەن عوي.
شال بولار-بولماس كىرپىگىن قيمىلداتىپ، كوزىن اشتى. تانىعان جوق. دەم سايىن قىسقان كوپ ەلەستىڭ ءبىرى عوي دەپ ويلادى. لايلى جانارىن جاپپاستان شالقالاقتاپ، بەرى قيسايدى. قالماش مىنا كىسىنىڭ اۋىر ناۋقاس ەكەنىنە، ءال ۇستىندە ازەر قيمىلدايتىنىنا كوزى جەتتى. ءۇنسىز پارلاعان جاسىن تىيا الماي ءجۇرىپ كيىمىن شەشىندى. شالدىڭ باس جاعى پاستەۋ ەكەن. جاستانعان ات كورپەسىن ءسال-پال بيىكتەتتى. قاسقىر ىشىكتى تومەن ىسىرىپ، بوكسەسىن، اياعىن قىمتادى. جانىنا قويعان شاۋگىمى بوس. ءتۇبىنىڭ تاڭداعى شىعىپ، قاڭسىپ كەتىپتى. دەمەك، كوپتەن بەرى كوتەرىلمەگەنى عوي. ول ىدىستى الىپ، سىرتقا بەتتەي بەرگەندە، شال كۇبىرلەگەن سياقتاندى. قايتا بۇرىلىپ، قاسىنا وتىردى. بۇل جولى كوزىن انىق، ايقىن اشتى.
― كىمسىڭ، اينالايىن؟..
― مەن عوي، اتا، قالماشپىن.
ەكى قۇلاعى قالقيىپ، باسى دوڭگەلەنگەن تانىس بەينەنى ەندى جىعا شىرامىتتى.
― قالماش... قاراعىم... - ەزۋ تارتىپ جىميدى ما، جوق الدە يەگى كەمسەڭدەپ قامىقتى ما، بۇل ەكى اراسىن اجىراتۋ قيىن ەدى.
― سىرقاتتانىپ قالدىڭىز با، اتا؟
شال سويلەگەن جوق. كوزىن جۇمعان قالپى باسىن يزەدى. سودان قايتا ءۇن قاتا المادى. تەرەڭ ۇيقى قۇشاعىنا ەنگەندەي جىم-جىرت، ءۇنسىز جاتتى.
قالماشتىڭ وكسىگى كوپكە دەيىن باسىلماي قويدى. كىرەلى-شىعالى حالدەگى ءمۇساپىر قارتتىڭ مۇشكىل ءحالى كوكىرەگىن قارس ايىردى. قاراعان سايىن كوڭىلى بوساپ، قوس يىعىمەن سولقىلداپ، جاس توكتى. وسى كۇيىندە كورەم دەگەن وي ون ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرىپ پە؟! قول-اياعى بالعاداي، اتان جىلىكتى، ەڭسەلى شال ەدى. وتكەن جازدا عانا سونداي سىمباتتى ەدى. قالماش ءۇشىن بۇدان اسقان اجارلى جان جوق بولاتىن-دى.
بۇل بىلتىرعى كانيكۋل كەزىندە وسى كەربۇلاققا، ءبىر جاماعايىندارىنىڭ قولىنا جىلقى باعىسۋعا كەلدى. "كوشەنى قۇر تاپتاعاندا قايتەسىڭ؟ داۋلەتيار كوكەڭنىڭ اۋىلىنا بارىپ قىمىز ءىشىپ، تازا اۋامەن تىنىستاپ قايت"، - دەپ ءۇي-ىشىن جىبەرگەن ەدى. كەنەتتەن كەزدەسكەن قولقانى قالماش قۋانا قارسى الدى. تاۋ ءىشىنىڭ بەيتانىس تىرلىگى تاعاتسىزدانا تارتتى. كوڭىلىندە جۇرگەن، وزىنە عانا بەلگىلى كەزدەيسوق وقيعامەن قويان-قولتىق ۇشىراسارداي سەزىم جۇرەگىن قىتىقتادى...
ەرتەڭگى ساسكەدە سارىوزەكتى بويلاي سار جەلگەن ءبىر اتتىلى كورىندى. توسىن جۇرگەن جولاۋشىعا ەسىك كوزىنەن جۇگىرە شىعىپ، جابىلا قاراۋ - جالعىز ءۇيلىنىڭ ەجەلگى سالتى. سول ادەت بويىنشا بۇلار دا جاپا-تارماعاي تۇرىپ، تايلى-تاياعى قالماي، سالت جۇرگىنشىگە كوز تىكتى. موينىنداعى مىلتىعىنان تانىعان داۋلەتياردىڭ ايەلى:
― ە، بۇرلىبەك جاكەم عوي. قانجىعاسى ولجالى بولعاي، - دەپ كۇلىمدەپ قويدى.
― ءوي، سول الجىعان شالدى قويشى. اتا ساقالى اۋزىنا بىتكەنشە "ماراكپىن" دەپ كوكيدى دە وتىرادى. پالەن جىل سۋدا سوعىسقان ادامدا نە ەس قالۋشى ەدى. باسىنا قوياتىنداي، بەساتار مىلتىعىن تايداي جاباعىعا ايىرباستاماي جىبەرىپتى. "كوپ جاقسى كۇندەرىمنىڭ كوزى" دەيتىن كورىنەدى. اڭسايتىن قاي جاقسى كۇنى بار ەكەنىن قايدام بۇل شىركىننىڭ، - دەپ ءۇي يەسى ءبىراز جەرگە دەيىن اپارىپ سالدى.
قالماشتى "مورياك" دەگەنى ەلەڭ ەتكىزدى. "بۇل كىسىنىڭ ماتروس بولعانى ما سوندا؟ ونىڭ ۇستىنە، شال دەۋى قالاي؟ باسقانىكى باسقا، قازاقتىڭ قاريالارىنان ماتروس شىققان با ەدى؟.."
― كوكە، انا كىسى مورياك پا، اڭشى ما؟
― ءاي، ءقايبىر ساۋ سيىردىڭ تەزەگى دەيسىڭ. قيت ەتسە... "مەن ماراكپىن، ماتروسپىن" دەپ كەۋدەسىن سوعادى. تەڭىزدە ءجۇرىپ باسى اينالىپ قالعان سورلى عوي، بولماسا، ساياتكەرلىك نە تەڭى. سەن بۇرىن ەستىمەپ پە ەڭ؟
― ەستىگەن جوقپىن.
― ەندەشە، كورەسىڭ ءقازىر.
قالماش بەيتانىس جۇرگىنشىنى تىقىرشي كۇتتى. الىستان بايقالماعان ەكەن. جاقىنداي بەرە وڭ جاق بوكتەرگىدە سالبىراعان ارىستاي قاسقىردىڭ باسى قىلتيدى. قالماش يت ەكەن دەپ قالدى. قاسقىردى قاسىنان كورگەنى وسى بولاتىن. سالاڭداپ، جەرگە جەتە قابىل سوزىلعان كوكسەرەكتى كوزى شالعان داۋلەتيار قالباڭداپ، قۇلدىراڭداپ جورعالاعانداي قارسى ۇمتىلدى:
― اسسالاۋمالەيكۋم، وتاعاسى. جارىقتىق-اۋ، كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتتىڭىز عوي. وت باسىڭىز امان با، كۇيلى-قۋاتتى ءجۇرىپ جاتىرمىسىز؟..
ول قاسقا كۇرەڭنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، ۇلكەن كىسىنى اتتان ءتۇسىردى. جۇزىندەگى جاساندى قۇبىلىستى اڭعارۋ قيىن ەمەس ەدى.
― ءماسساعان، مىناۋىڭىز ءتۇن ۇيقىنى ءتورت ءبولىپ، تالاي توپالاڭ سالعان تانىس تارلان عوي. وتكەندە عانا ءبىر قۇنانىمدى جارىپ كەتىپ ەدى، بۇعان قالاي تاپ بولدىڭىز؟
― ءيا، سەنىڭ سو قۇنانىڭنىڭ ەتىنە قاقالىپ، تۇرا الماي جاتقان جەرىنەن ۇستىنەن ءتۇستىم، - دەپ ەڭگەزەردەي قاريا قالماشقا قاراپ كوزىن قىسىپ قويدى. رەڭ-كەيپى ءىرى، سۇيەكتى، تۇكسيگەن تۇلعالى بولعانمەن، ات جاقتى قالىڭ قاباعىنىڭ استىندا ءبىرتۇرلى جىلىلىق، ءىش تارتار مەيىرىم بار سياقتى.
الگىندەگى مىسقىل ارالاس كىشكەنتاي كۇلكىسىنىڭ ار جاعىندا بالاعا ءتان بالاۋسا پەيىل اڭعارىلعانداي. ەشقانداي بۇيىعى بۇكپەسىز، باسىرە پەشەنەگە بىتكەن الاسىز اڭقىلداق ادامنىڭ نىشانى...
وزىنە قاراپ كوزىن قىسىپ، بالاسىنباي نيەت نازارىن اۋدارعاندىقتان با، جوق بولماسا بايسالدى قارتتىڭ بويىنداعى شىنايى ىقىلاس شىرايى ما، قالماشتى سالعان جەردەن باۋراپ اكەتتى. وزىنە ەرىكسىز ۇيىرەر تاتتىلىگى بارداي... ول كىشكەنە ساۋساعىن سوزىپ، سالەم بەردى. شالدىڭ قولى قاراعايداي ەكەن:
― وي، اينالايىن، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
― قۇرالبايدىڭ.
― تاۋداي بول، قاراعىم...
باعانا مىنا كىسىنىڭ قاشىعىراقتا كەلە جاتقانىنداعىداي ەمەس، داۋلەتيار ءقازىر تابان استى بايەك قاقتى:
― ءجۇرىڭىز، اقساقال، ىشكە كىرىڭىز. جاتىپ، جانتايىپ دەگەندەي، تىنىعىپ قايتىڭىز.
― نەمەنە، سونشاما ەمەتايىڭ ەزىلە قالعان. قىزتالاق، بۇرىن مۇنداي ەلپەڭدەمەۋشى ەڭ، قانجىعاداعى قانشىق قاسقىردىڭ بۋى-اۋ سەنى ەلجىرەتكەن.
― وي، اعاسى-اي، ءوستىپ سويلەمەسەڭىز، ماراك بولامىسىز.
― ءجا، مورياك سەنىڭ نە تەڭىڭ؟ كوپ جارەۋكەلەنبەي، ءتۇسىرىپ ال انانى. ءوز تاسىڭنىڭ تاعىسى عوي...
شال مەن بالانىڭ قارىم-قاتىناسى وسى كۇننەن باستالدى. كوزى قاراقتى قارت مۇنىڭ كەۋدەسىندەگى قۇمارلىق زەردەسىن بىردەن ۇقتى. اتالىق كوڭىلمەن تانىدى. ىشتەي ريزاشىلىق بايلاۋىن ءتۇيدى. سول كۇنى قالماشتىڭ جۇرتتا قالعان جەتىم كۇشىكتەي ارى-بەرى اينالشىقتاپ، قاسىنان شىققىسى كەلمەي وتىرعانىن بايقاعان شال:
― بالام، مەنىڭ اساي-مۇسەيىمە بوي سالىپ وتىرسىڭ-اۋ، ءما، كورە عوي، - دەپ بەساتار مىلتىعىن، اسكەري ءدۇربىسىن، بەلىندەگى كون قىناپتى بولات قانجارىن بەردى. مىنانىڭ سونشاما سۇعىنىپ، اربالعان تورعايداي كىبىرتىك اينالۋىن اۋەس كورگەن-دى. قالماش قىزاراڭداپ، ءوزىنىڭ وعاش قىلىعىنا ىڭعايسىزدانىپ قالعان ەدى.
― بالا نەمە عوي، شىعا الماي ءجۇر. ءبىراز ماۋقىن باسسىن...
وسىدان كەيىن بىر-بىرىنە ەتەنە ءۇيىر، ەت باۋىر جاقىن بوپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ اراسىن بولگەن اتانداي الپىس جىل الا-بوتەن ارالاسۋلارىنا ءبىر مىسقال كەدەرگى بولعان جوق. ىشتەي ۇعىسقان ۇيىمال مەيىرىم باستارىن قوستى. بۇدان از كۇن وتكەن سوڭ بۇرلىبەك قايتا كەلىپ، قالماشتىڭ قولقاسى دەپ ءبىر ارقاردىڭ ەتىن اكەپ تاستاپ، بالانى ۇيىنە سۇراپ الىپ قايتتى. نامازشام ارالىعىنداعى ەكىندى ولەتىندەي از كۇندىك دوستىققا ەكەۋى دە قۋانىشتى ەدى. جۇپ جازباستاي تالاي جىقپىل تاستى شاتقالداردى ارالادى. اڭ اۋلاپ، ءىز كەستى. كەي كۇندەرى كۇركىرەي اققان وزەن جاعاسىنا قوس تىگىپ، اشىق اسپاننىڭ استىندا اس ءپىسىرىپ، تۇنەپ قايتىپ ءجۇردى. قانشاما قۇشاق قاۋىشتىرعانمەن، قالماش ءبىر نارسەنىڭ بەتىن اشىپ سۇراۋعا تايسالا بەرەتىن. ول جۇمباق قارتتىڭ تەڭىز ۇستىندە سوعىسقان قىزىق جايتتارى ەدى. ءبىر مارتە قوزعاۋ سالعاندا:
― ول كۇندەردى قايتەسىڭ. سەن بىلمەي-اق قوي. سول سۇمپايىنىڭ اتى ءوشسىن! - دەپ تۇنەرە ءتۇستى. جۇرەگىنە باتقانداي تومسارىپ قالدى. داۋلەتيار كوكەسى ايتقانداي "مەن مورياك ەدىم، مەن ءبۇيتىپ ەدىم، ءسۇيتىپ ەدىم" دەپ كەۋدە قاقپادى. ساۋال تيگەندە قاتتى تۇنجىراپ، وڭىردەي تۇرپاتى ۇڭىرەيگەندەي بوپ، وزىنە ءوزى كەلە المادى. جاندى جەرىنە سۇڭگى سۇققانداي سۇرقى قاشتى. تالما تۇستان تۇرتكى قويعانىنا قالماشتىڭ دا ءىشى اشىدى. بۇدان كەيىن بۇل جايىندا ءلام-ميم ءتىس جارمادى. جازىلماعان جارانىڭ اۋزىن اشۋعا باتىلى جەتكەن جوق.
ال بىلايعى ءجۇرىس-تۇرىستاعى مىنەزى وزگەشە. جاس بالاداي ەلىككىش، اشىق-جارقىن. "ءپالى، سونى دا بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟" - دەپ جاۋىرىنى قوزىپ، جايدارى پەيىلمەن قىزىعا كىرىسىپ كەتەدى. قالماشتىڭ دا ايتپايتىنى از. ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالادى:
― اتا، جىلاننىڭ جۇرەگى بار ما، وسى؟
شال جورعاسىنان جاڭىلعانداي، تۇقىرىپ قالادى:
― اتاڭنىڭ كارى، وسى جاسقا كەلگەنشە سونى قۇنت قىلماپپىن. جۇرەگىن قايدام، ايتەۋىر، اياعى بار دەسەدى. ونى كورگەن جان ەشتەڭەدەن كەندە بولماسا كەرەك.
― ءسىز كورگەن جوقپىسىز؟
― جوق، وتىرىگىن قايتەيىن، بايقاعان ەمەسپىن...
ءوستىپ جازعى كانيكۋلدىڭ قالاي وتە شىققانى دا اڭعارىلمادى. قالماشتىڭ قايتاتىن كەزى تاياندى. "مىنانى جولداستارىڭا كورسەت" دەپ، شال بۇعان ءار ءتۇرلى اڭداردىڭ باس سۇيەكتەرىن دارىلەپ، قاتىرىپ بەردى. قالماشقا اسىرەسە ۇناعانى - ۇلاردىڭ تەرىسى. قارتتىڭ جىگىت شاعىندا ۇستاعان سيرەك قۇسى بولاتىن. بۇل جارىقتىق ءبىرجولا قۇرىپ ءبىتتى مە، جوق، الدە باسقا جاققا مەكەن اۋداردى ما، ءدال بۇگىن ىزدەسە، ەمگە تابىلمايدى. تۇمارداي ساقتاعان سونىسىن قوسا تاپسىردى. جاقسى ىرىم، قۇپيا تىلەۋمەن تارتۋ ەتتى... قالماش مۇنىڭ ءبارىن مەكتەپتىڭ تابيعات تانۋ مۋزەيىنە وتكىزدى. ونىڭ ءبىر قىنجىلعان جەرى - وسىنداي ۇيدەي قۋانىشىن اكەسى وڭ قاباقپەن قابىل العان جوق. ابدەن تىڭداپ بولعان سوڭ:
― قارشاداي بالاعا مىلتىق ۇستاتىپ، جازىم قىلادى دەپ ويلامايدى ەكەن-اۋ، الجىعان كارى! ونىڭ نەسىنە جۇرەگىڭ جارىلارداي دەمىگىپ تۇرسىڭ، - دەپ اشۋ شاقىردى. قالماشتىڭ كوز الدىنان جازىقسىز جانعا قامشى سىلتەگەندەي كەسكىنسىز قۇبىلىس كوپكە دەيىن باسىلماي قويدى...
***
شال كوزىن اشقاندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى ەدى. جىلتىراي جانعان ونىنشى شامنىڭ مايى بىتۋگە، تاۋسىلۋعا اينالعان. موينىن ىشىنە سۇققانداي بۇعىنىپ، بولار-بولماس قىلتيادى. ءۇي ءىشى الا كولەڭكە. كۇنى قايسى، ءتۇنى قايسى، ءال ۇستىندەگى ناۋقاسقا ەكەۋى دە بىردەي. مەزگىل پارقىن اجىراتپاعالى ءۇش-تورت تاۋلىك ءوتتى. سودان بەرى بىردە بار، بىردە جوق ارالىنداعى بارىپ-كەلدىڭ ادامى. توسەك تارتىپ، جىعىلار شاققا دەيىن بىرنەشە كۇن قاتارىنان ۇيقىسى قاشتى. جۇيكەسى ۇيىپ، سۋىق قورعاسىن قاپتاعانداي ءزىل تارتىپ، ورنىنان قوزعالتپادى. قوس قۇلاعى ساۋ-ساۋ سوعىپ، ىشىندە قۇيىن جۇيتكىگەندەي تولاستاماس ىزىڭ كىردى. بىردە كۇشەيىپ، شەكەسىن تەسىپ جىبەرەردەي سۇققىلاپ، ميىن شاقتى. ەندى بىردە ءپاس-پاس باسەڭدەپ، شىقشىتىنىڭ تۇسىنداعى ۇسكىرىك جەل جۇقالانعانداي بوپ، موماقان تىنىشتىققا ورادى. وسىنداي قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم-جىرت ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلمايدى. الىستان، كوز جەتپەس كوكجيەكتەن كورىنگەن تارام-تارام تەڭىز ءيىرىمى اقىرىن تەربەلىپ، جايىمەن تەڭسەلىپ جاتادى دا، ءبىر زاماتتا تاۋداي-تاۋداي تولقىن ويناتىپ، ۇمار-جۇمار دوڭگەلەنىپ، اۋىر سوققىمەن سىرقاتتىڭ باسىنا شاپشيدى. بۇل كەزدە ول ەسىنەن تانىپ تۇسەدى. ءوستىپ، تەڭىز تولقىنىنىڭ باسەڭدەۋى مەن كۇشەيۋىن كۇتىپ، الما-كەزەك اڭدىسقان ەكى كۇن ەسىندە. قالعانى كىرەلى-شىعالى. ءوڭ مەن ءتۇس شەكاراسىنداي شۇبارلانعان شىم-شىتىرىق شۇبالاڭ كورىنىس.
شال وسىنداي ساباسىنا تۇسكەن ءسال سايابىر كەزىندە وزىنە ءوزى كەلىپ ەدى. قۇلاعىنىڭ ازعانا شىڭىلى بولماسا، ەسىن ءبىلىپ وياندى. "ءالى دە كورەتىن جارىعىم بار ەكەن. تالقانىم تاۋسىلماپتى. بۇعان دا شۇكىرشىلىك". ول ءتورت بۇتى ءتورت جاققا كەتىپ، ەتبەتتەي ۇيىقتاعان بالانى كوردى. ابدەن تالىقسىپ بارىپ قۇلاسا كەرەك. ۇستاعانى ۇستاعان، قويعانى قويعان جەرىندە جاتىر. باۋىرىنا شالدىڭ ءدۇربىسىن، وقشانتايىن، اعاش قوراپتى تەڭىز كومپاسىن قىسىپ الىپتى. ۇننان بوكپەن جاساپ جەگەنگە ۇقسايدى. جارتىسىن ءبىر شاۋگىم سۋمەن بىرگە شالدىڭ قاسىنا قويىپتى. "بۇل قىزىڭدى... قايدان ءجۇر؟ بەيمەزگىل كەلىسى قالاي؟ مەيلى، ەرتەڭ سۇرارمىن. ازىرگە تىنىقسىن. كەلگەنى دە قۇپ بولدى. ولمەگەنگە ءولى بالىق دەگەن وسى. شۋداعى قىزعا تەلەگرامم جىبەرتىپ شاقىرىپ الايىن. ەندىگى كۇيدىڭ ءوزى ەكى تالاي عوي..." ول مايلى بوكپەننىڭ ءبىر ءۇزىمىن اۋزىنا سالدى. ءدامى بىلىنبەدى. سوندا دا تاعى بىر-ەكى قاسىعىن قاۋجاڭ قىلدى. ىشىندە ءبىر ءتۇيىر اس جوق بولسا دا، قارنىنىڭ اشقانى سەزىلمەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ىستەگەنى - "جۇتقان جۇتامايدىنىڭ" كەرى.
شالدىڭ "قىزىم" دەپ وتىرعانى - ءبىر كىندىكتەن قالعان جالعىز تۇقىم. تۋعان قارىنداسىنىڭ قىزى. باسقا ەشبىر جاقىن تۋىس، ءىش تارتار باۋىرى جوق. باقسىنىڭ مولاسىنداي سوپيعان جالقى باستى. بۇل اسكەرگە الىنعاندا ارتىندا جيىرما جاستان بىرەۋى اسىپ، بىرەۋى جەتپەگەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت ارىستاي ۇلى بار ەدى. تورتەۋى دە تۋعان تابالدىرىعىن قايتا اتتاعان جوق. سوعىس دالاسىنىڭ ءبىر شوكىم تومپەشىگى بوپ قالا بەردى. ءتىرى بولسا، ءقازىر ءبارىنىڭ باسى قوسىلىپ، دۇرىلدەگەن ءبىر اۋىل بوپ وتىرار ەدى. امال قايسى؟ تورتەۋىنىڭ دە توپىراعى جات جەردەن بۇيىرىپتى. شال قىرىق التىنشى جىلى قيىر شىعىستاعى مايداننان ورالعاندا قىزداي وتاسقان قوساعى قايتىس بولدى. كوپە كورنەۋ كۇيىكتەن كەتتى. انا جۇرەگى الاپات سوققىنى كوتەرە العان جوق. تۇنشىققان دەممەن دۇنيەدەن اتتاندى. كىشكەنە ءۇي توبەسىندەگى جىپىرلاي جانعان ءبىر ۋىس شىراق مەزگىلىنەن ەرتە ءسوندى. بۇعان دەيىن بۇل شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ەتۋگە تاعدىر قايتا جازباپتى. باسقا بىرەۋمەن تۇرمىس قۇرىپ ەدى، ءدام-تۇزدارى جاراسپادى ما، كوپ ۇزاماي اجىراسىپ تىندى. سودان بەرى سوقا باسىن سۇيرەتكەن ساياق جەتىم. باز بىرەۋلەر: "ءقايتسىن، سۇيەنىشى سۋعا كەتكەن عارىپ قوي"، - دەپ مۇسىركەسە، ەندى بىرەۋلەرى: "قايتا سۇيەگى شىن قۇرىشتان جاسالعان اسىل ەكەن. قۇداي باسقا سالماسىن، بۇدان باسقا پەندە بولسا، ءجۇن-جۇنى شىعىپ، توزىپ كەتەر ەدى"، - دەپ كوتەرمەلەپ قويادى.
شال بەرگى، ويداعى ەل ىشىندە كوپ تۇراقتاعان جوق. ءبىر ارقا كوشىن جىعىپ الىپ، اتا مەكەن قونىسى قوسقۇدىققا كەلدى. ءومىردىڭ مول اعىندى، ىردۋ-دىردۋ، ۋ-شۋىنان جىراقتاپ، قارا ءۇزۋدى ءجون كوردى. "كوزدەي كومەيگە ءبىر جۇتىم تالشىق تابىلار. قارالى باسىمدى ەل-جۇرتتان اۋلاققا ۇستايىن. ەڭ بولماسا، "جالماۋىز شال" دەگەن تۇرتكىدەن تازا جۇرەيىن. باستان ب ا ق تايعاننان كەيىن بازارلى جەر نە، مازارلى جەر نە؟
التىنىڭ مىس بولسا، مىس پەن تەمىردىڭ ايىرماسى قايسى؟.. لايىم، بىرەۋگە كەسىرىم تيگەننەن ساقتاسىن".
اتا-باباسىنىڭ سۇيەگى جاتقان قىستاۋ وتكەن-كەتكەن جۇرگىنشىدەن تاسا، جاتا بەرىس مۇرىننىڭ استى. ارعى شىعىس بەتى تىرداي جالاڭاش شاقپاقتى تاۋ. ارى-بەرى قاتىناسقا قيىن اسۋ. تاعى قۋعان اڭشى، جوق ىزدەگەن جولاۋشى بولماسا، ات ءىزىن سالاتىن قاراڭ-قۇراڭ نەكەن ساياق. ادەيى بۇرىلعان كىسى عانا تاۋىپ تۇسەتىن تار شاتقالدىڭ ءىشى.
دوعاشا يىلگەن وكپە تۇسىندا بەس-التى ءۇيدىڭ باسىن قۋرايتىن الاقانداي رازەزد بار. شالدىڭ ءقانت-شايىن وتەيتىن ساۋدا-ساتتىق مەكەنى وسى ارا. سىرتتاعى ۇلكەن ءومىر تىرلىگىنە كوز سالاتىن كىشىگىرىم تەرەزەسى ىسپەتتى. ونشا قاشىقتا ەمەس، توتەلەي تارتقان ادامعا جەتى-سەگىز عانا شاقىرىم. جۇردەك پوەزدار توقتامايدى. بىرەن-ساراندارى عانا ءسال-پال ايال قىلادى. ءاي، وكىمەتتىڭ كۇشى-اي، ءبىرىن ءبىرى يتەرگەن اۋىر سوستاۆتاردىڭ دامىل الماي، كۇندىز-تۇنى بىردەي، ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتقانى. بۇرىن، شال وسى ماڭايدا قورىقشى بولىپ، بارلىق مايالاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن كەزىندە، بىردى-ەكىلى مالى بار قازاقتار جول قۇرعاتپاي تىزگىن تىرەيتىن ەدى. قىسقى-جازعى سىباعاسى دا ۇزىلگەن ەمەس-تى. كەيىن، بۇل پەنسياعا شىققاننان بەرى، مۇنداي سىي-قۇرمەت ىزەتى جۇقاردى. كەيبىر قۇداي دەگەندەرى بولماسا، ءجاي امان-ساۋلىقتىڭ ءوزىن وڭ كوزبەن بەرەتىندەر ساۋساقپەن سانارلىق. شالدىڭ ۇيىنە كەلەتىن سۇرلەۋ ۇمىتىلا باستادى. تۇلكىشە تۇرلەنگەن زامان-اي، شىركىن!..
شال تەپلوۆوزدىڭ داۋىسىن انىق ەستىپ جاتتى. سەزىم-ساناسى شيراق، اقىل-ويى ايقىن. ازعانا السىزدىگى بولماسا، ساۋ كۇيىندەي سالاۋاتتى، تىڭ. تەپلوۆوزدىڭ داۋىسى تاعى شىقتى. مۇنىڭ ەسىنە ەندى عانا ءتۇستى: ەڭ العاش قۇلاعىنا كىرگەن مازاسىز ىزىڭ وسى پوەزد سارتىلى ارقىلى كەلگەن سياقتى. ناۋقاسىنان ءبىرشاما كۇن بۇرىن ۇشى-قيىرسىز ءبىر شۋىل باسىلماي، ۇزىلمەي-قاتايماي قۇلاعىندا كۇمبىرلەدى دە تۇردى. ەكى ساۋساعىمەن الما-كەزەك باسىپ كورىپ ەدى، توقتاپ، تىنىستاپ قايىرىلعان ءان ىرعاعىنداي بولەك-بولەك ەستىلدى. بۇعان جەتە ءمان بەرگەن جوق. سوعىستا العان كونتۋزياسىنىڭ اسەرى شىعار دەپ ويلادى. كەيىن، ورنىنان تۇرا الماستاي جىعىلعاندا بارىپ، الگى اۋەن تولاسسىز تەڭىز تولقىنىنا ۇلاسقان ەكەن.
"مەيلى، ءبىر ءمانىسى بولار. ەڭ باستىسى، ەش نارسەنى ويلاماعان ماقۇل. دوعدىرلار "قانىڭ ءسال كوتەرىڭكى" دەۋشى ەدى. مۇمكىن، سول ەسكى تامىردىڭ ەركەلىگى شىعار. اينالىپ كەلگەندە اقىرىن بەرسىن".
ول الىستان تالىپ ەستىلگەن پوەزد سىرتىلىن ەستىمەۋگە تىرىستى. قۇلاعىن قالقالاپ، بالا جاققا بەتىن بۇردى. "كىشكەنتاي كۇشىكتىڭ جاتىسىن قاراشى. قاي قۇداي ايداپ كەلدى ەكەن بۇل تەنتەكتى؟ قولداۋشىلارىمنىڭ ادەيى جىبەرگەن پەرىشتەسى عوي بۇل. بۇلكىلدەگەن تاناۋىڭنان اينالايىن..." شالدىڭ كوڭىلى جاسىدى. ءبىراق بوساماۋعا بەكىندى. تاعى دا شاتاسىپ قالارمىن دەپ ءقاۋىپ قىلدى. كوپ مەزگىلدەن بەرى ءتىرى پەندەنى سۇيسىنە ايمالاعانى وسى ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاي، ەت-جۇرەگىنىڭ ەلجىرەي الاتىنىنا تاۋبە قىلدى. "جارايدى، بۇ قىزتالاق تىنىعا بەرسىن. ەرتەڭ اڭىراقايداعى قىرعىز تاۋىپكە جىبەرىپ الارمىن. مىنا تۇرعان جەرگە پوەزد نە، جارتى-اق ساعاتتىق جول. ەكى جاۋرىنىمنىڭ ورتاسىن شاباقتاتسام - تۇرىپ تا كەتەرمىن. سويتكەن كەزدەرىمدە كادىمگىدەي كوتەرىلىپ قالۋشى ەم عوي".
"ءاي، قايران دەنساۋلىق-اي، سەنىڭ ءقادىرىڭدى كىم بىلگەن! كەشە عانا ات قۇلاعىندا ويناعان ودىراڭ شال ەدىم، بۇگىن، مىنە، ءبۇيى تيگەن اتانداي سەرەڭ ەتە ءتۇستىم. قارعا ادىم جەر اتتاۋدىڭ مۇڭ بولىپ جاتقانى مىناۋ. تاۋ-تاسقا سىيماعان دەنەم ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا تىعىلدى. ساۋشىلىقتا اناۋ جوق، مىناۋ جوق دەگەنىڭ بىلشىل ەكەن عوي. ەر ۇستىنە قايتا وتىرعىزار كۇش بولسا، قولىمداعىنىڭ ءبارىن بەرەر ەم".
"ءجا، مەنىڭ نە دۇنيەم بار وسىنشاما اسقاقتاپ سويلەيتىن! قاي بۇرىشىم تىرەلىپ تۇر؟ تەڭگەسىن تىشقان تەسكەن شىرىگەندەر قانشاما! سولاردى كورىپ بىلە تۇرا، نەسىنە اسپاندايمىن. جاسىم بولسا، پايعامبار جاسىنان الدەقاشان استى. اق ولىمنەن سونشاما قاشقاقتاپ، سايتان بولماقپىن با؟ بۇدان دا كەلەر قازانىڭ قايىرىمدىلىعىن كۇت. ارتىڭنىڭ ابىرويىن سۇرا".
"جوق. مەن اناۋ ايتقان تاقىر كەدەي ەمەسپىن. جارايدى، ءتورت قۇبىلام تولعان قازىنا-مۇلكىم جوق ەكەن. بۇعان كەلىسەمىن. ءبىراق كۇز تۇنىندەي ۇزاق، سۋىق ءومىرىمنىڭ ىشىندە ادامدىق ار اتاۋلىعا قىلتاناقتاي كىر جۋىتتىم با؟ ساقالىمنىڭ اعىن كور دە، يمانىمدى سالىستىر. ەگەر مەن سانالى عۇمىر كەشتىم دەسەم، ساۋاپتان باسقا ساۋعانىم جوق. ينە جاسۋىنداي جالعاندىق جاساسام - توزاعىڭا تاستا دا جىبەر. وبالىم وزىمە..."
"ءپالى، مەن بەلىم ەڭكەيدى ەكەن دەپ قيسىنسىز قازاعا مويىن ۇسىناتىن ۇنجىرعاسىز با ەدىم! ادام دۇنيە ەسىگىن اشقاندا، ويلانۋ، كۇرەسۋ، قاناعاتتانباۋ دەگەندى بىرگە كيىنىپ شىعادى. مەن اداممىن عوي. بويىمنان ءال كەتكەنمەن، ابىروي ۇياتىم ءالى تۇنىق. وسىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ومىرگە عاشىقپىن. ارا-تۇرا ءجۇرىپ كەتسەم، جۇبانىش قىلار مۇراتىم دا وسى".
"مەن نەعىپ ءدىلمارسىپ كەتتىم سونشا. ادام اقىرعى ساتتەرىندە سەرگىپ، دەنەسىنە قۋات بايلانىپ، بوي جازادى دەۋشى ەدى. سونىڭ سەرپىنى بوپ جۇرمەسىن. قالاي ايتقاندا دا، اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساعان جانمىن. بايلاۋعا كەلسە، كۇرمەۋگە كەلمەيتىن كەلتە كەڭشىلىكتىڭ تۇيىقتالعان تۋسى وسى بولسا، امال نەشىك؟ ءومىردىڭ ماعان تاعار كىناسى بولماسا، مەنىڭ وعان ارتار ءبىر ءتۇيىر وكپەم جوق. جارىق دۇنيە بەرگەنىنە ريزامىن. ونى اسىپ وتكىزدىم بە، جاسىپ وتكىزدىم بە، ماڭدايىمنىڭ پەشەنەسى. جازمىشتان ارتىق وزمىش جوق".
شال وي نايزاسى بويلامايتىن تەرەڭگە سۇڭگىگەندەي كۇيگە تۇسكەنىنە تاڭىرقادى. "بۇرىن مۇنداي ەمەس ەم عوي. كەلمەسكە كەتكەن كەشەگىمە كولدەنەڭنەن كوز تىككەنىم نەنىڭ بەلگىسى؟.. ءاي، ءبارى دە سۇيرەتىلگەن مىنا سىرقاتتىڭ سەرگەلدەڭى دە. ايتپەسە، استى ۇستىنە كەلگەن دانەڭە جوق. مەنىڭ قۇشتار بوپ جاتقان ءومىر - دۇنيەم انا تەرەزەنىڭ سىرتىندا جەلدەي ەسىپ زىمىراپ بارادى. داۋرەن دەگەنىڭ قاس قاعىمدىق قانا ءسات. كەلدىڭ، كەتتىڭ. جارقىراپ بارىپ جوق بولدىڭ..."
سىرت دەمەكشى، شال اۋرۋعا شالدىققالى بەرى ءۇيىنىڭ سىرتىن تورىعان ءبىر قاسقىردىڭ دامىلسىز اڭدىعان بەينەسى كوز الدىنان كەتپەي قويدى. بۇنى ەلەس بۇعان كەزىندە ءتىپتى جاقىنداپ، تابالدىرىعىنا تايانىپ، ەسىكتەن ىشكە ەنەتىن ءتارىزدى. كەيدە شالدىڭ جوتەلگەن، جايمەن تۇشكىرگەن داۋسىن دا شالعانداي بولادى. ءبىر ءتۇنى سىلەكەيى شۇبىرىپ، يتيگەن ولىمتىگىن سالىپ، مىنانىڭ توسەگىنىڭ قاسىنا كەپ قالعان ەكەن. بۇرالقى كوزى ءموليىپ، شالدىڭ اشىلعان جەرىن جالاۋعا ىڭعايلانىپ اپتى. بۇل بۋلىعىپ، ارەڭ دەگەندە دىبىس بەرگەندە بارىپ ارى تامان، ەسىكتىڭ كوزىنە شوقيىپ وتىردى. شال ونىڭ وكپەسىنىڭ دەمىگە سىرىلداۋىن، جىلاعانداي جىڭىشكەلەپ قىڭسىلاعانىن انىق ەستىدى. "كاپىر، تالاي زومبىلىعىم ءوتىپ ەدى، مەنىڭ مىنانداي شاعىمدا ەسەسىن قايتارايىن دەگەنى عوي. بىرەۋدىڭ اقىسى بىرەۋگە كەتپەيتىنى حاق. مەيلى ەندى، بىلگەنىن ىستەسىن".
شالدىڭ ساۋىققان كەزىندە الگى قاسقىردىڭ اۋلاقتاپ، الىستان ۇلىعانداي تىقىرشيتىن ادەتى. ءقازىر دە توبەنىڭ استىنان، سايدىڭ ىشىندەگى بۇلاق باسىنان داۋىس سالعانداي بولدى. شال دالاعا شىعىپ، تارسىلداتىپ مىلتىق اتۋعا ءبىر وقتالدى. تۇرىپ كەتۋگە ءالى دە ءالسىز ەكەن. بالا جاققا باسىن بەرىپ قيمىلسىز جاتتى.
***
بۇگىنگى ءتۇن ناۋقاس ءۇشىن جۇمساق، جايلى ءتۇننىڭ ءبىرى بوپ ءوتتى. تاڭ اتقانشا كىرپىك قاققان جوق. ءبىراق ۇيقى، كوز شىرىمى ۋايىم ەمەس. تەك ءۇي ىرگەسىندەگى سىلدىراپ اعىپ، ءقازىر دە قىبىر، قيمىلى ايقىن ەستىلىپ جاتقان جىڭىشكە جىلعانىڭ دىبىسى زورايىپ، تولقىن شۋىلىنا ۇلاسىپ كەتپەسە، سول - ولجا. شالدىڭ قايمىعا كۇتكەنى دە وسى سىبدىر. بۇل جاعى تىنىش بولسا، تىك تۇرىپ كەتۋى وڭاي سەكىلدى. ازىرگە شۇكىرشىلىك. تولاسسىز ويناق ۇراتىن ۇمار-جۇمار تولقىن تىزبەگى سايابىر، تىنىش. اسىپ بارىپ ساباسىنا تۇسكەندەي جايباعىس، جىم-جىرت. سىرقاتتىڭ نەشەمە كۇن سىلىكپەسى شىققان جان-جۇيەسى جۇمساق مامىققا سۇيكەگەندەي موماقان، ءمولدىر. ونىڭ ۇيىعان سۇتتەي ءۇن بەرمەي جاتۋى دا وسىنداي مامىراجاي قالىپتىڭ قۋانىشى. سونىڭ سازىنا ەلتىگەن تاۋبەشىلىك نىشانى. كوپتەن بەرى ۋىسىنا تۇسپەگەن داۋلەتىنە كەنەلگەندەي ريزاشىلىق رايى باسىم...
تاڭ اپپاق اتتى. شال جامىراي جۇگىرگەن بورتە جارىقتىڭ شۇعىلاسىن ايقىن كورىپ جاتىر. تەرەزە تۇسىنان توگىلگەن ساۋلە ءسۇت قوسقان شاي كەيپىندەي بوزعىلت. كۇن كىرپىگى تاۋدىڭ ارعى، شىعىس بوكتەرىندەگى تاستارعا تىرەلسە كەرەك... ءباز-باياعى قالپىمەن بوزتورعاي شىرىل توكتى. ۇزىلمەي قاتايماي شايقالعان جۇمساق ءالدي. شالدىڭ كىشكەنتاي كەزىندە وسىنداي ۇلپىلدەك ءۇن ەدى. ءالى سونداي. بۇدان كەيىن دە وزگەرمەۋى كامىل. ءومىردىڭ وزىندەي ماڭگى، عۇمىرلى ساز... الىستان، مايتى جايلاۋىنىڭ ۇستىنەن جىلقى كىسىنەدى. شالعا داۋىسىنان تانىمال. ءوزىنىڭ كۇرەڭ قاسقاسى. ەستى جانۋار، يەسى جىعىلعالى بەرى ءۇي قاسىنا بىر-ەكى رەت كەلىپ ەدى. الدەنەنى جوقتاعانداي وقىرانىپ، مازاسىز جەر تارپىپ، كوپ اينالعان بولاتىن. كەيىن قوس قۇلاعىن كوكجيەككە قايتا-قايتا قايشىلاپ، باسىن تىكەيتە تۇرىپ-تۇرىپ، ءدوڭ اسىپ كەتكەن-دى. قازىرگى داۋىسىندا دا ساعىنىش سارىنىنداي ەلەگىزۋ بار سياقتى... تەرەزە ساڭىلاۋىنان جالبىزدىڭ دەمى جەلپىندى. ماي سىلاۋداي تورقالى سيپاۋ. ەركەلەي، ەلبىرەي ۇمسىنادى. قويىن-قونىشقا اسىلىپ، الدەبىر كەلمەس داۋرەننىڭ قۋانىش قىزىعىن قۋىپ اكەلگەندەي ەنتىگە ايمالايدى. بوي شىمشىپ، ءيىسى ۇزدىككەن ەلجىرەمەلى سامال سيقىرلى لەبىمەن جۇرەككە شاپتى. جارىق دۇنيەنىڭ جاقسىسى اي!..
بالا ءالى قاننەن قاپەرسىز، ءوز ءۇيى، ولەڭ توسەگىندەي ەمىن-ەركىن ۇيقى قۇشاعىندا. اندا-ساندا وزىمەن ءوزى جارىسا سويلەپ، تۇسىنىكسىز كۇبىرلەپ قويادى. تاڭ الدىندا بويى مۇزدادى بىلەم، بۇك تۇسكەن قالپىمەن دومالانىپ، شالدىڭ قوينىنا كىردى. ءبىراق كوزىن اشقان جوق. مۇرنى پىسىلداعان كۇيى ىقتاسىنعا تىعىلىپ، سىرقاتتىڭ ءبىر ءبۇيىرىن جىلىتىپ، جادىراتىپ اكەتتى. ءتان جىلۋى ەمەس، جان جىلۋى. شالدىڭ كوپ زاماننان بەرى تاناۋىن ۇيىرمەگەن باۋىرمال لەپ. الىس جىراقتان ايمالانىپ اڭساۋىن توسقانداي... ناۋقاس قارت بۇگىنگى ءسال سەيىلىسىن بالانىڭ ويدا جوقتا تاپ بولۋىنا سايدى. وڭعا باسار ءىستىڭ ورالعىسىنا جورىعان جىلۋار نيەتى ۇلپىلدەك. شاۋ تارتقان كەۋدەسىنىڭ توسىن سىباعانى ەم رەتىندە قابىلداۋى مول. "توپىراعى بەلگىسىز ءتورت ۇلىمنىڭ تولەۋىنە كەلگەن تەبەرىگىم مەنىڭ. ءتور جۇلدىزىڭ قاشاندا جوعارى بولسىن. شىمبايعا باتقاندا شيپا بولعان شىراعىڭا راقمەت. جولىڭدى لايىم جاقسىلىق جەبەسىن..." - شالدىڭ كىرپىگى شىلانىپ، كەمسەڭدەپ جىبەرە جازدادى. ءبىراق ءوزىن ءوزى زورلاپ تەجەدى. الدەنەدەن قورعانعانى ءۇشىن ءسويتتى. سوڭعى ساۋلەدەي سولقىلداق ساعىنىشتى سىنىڭقى سيىققا ايىرباستاعىسى كەلمەگەن ەدى...
بالا ءبىر كەزدە وقىس وياندى. توسەكتەن باسىن جۇلىپ العان بەتىمەن، قاي ارادا جاتقانىن اڭعارا الماي، ءبىرشاما ىركىلىپ قالدى. بۇل تاڭەرتەڭ تۇرعانىندا تەرەزە جاقتاۋىنا سۇيەنگەن ءسامبى تال جاپىراقشالارى جىپىرلاي قول سوعىپ، توسەگىنە اسىلۋشى ەدى. قازىرگى كورىنىستىڭ كەلبەتى باسقا. باسىڭقى تەرەزە جاتاعان قالپىمەن جەر باۋىرلاپ، كوگىلدىر توبەنىڭ باسىنا تىرەلىپتى. ءۇي ءىشىنىڭ سۇرقى دا بوتەن. كۇس-كۇس شاڭىراق باسىپ قالارداي سالبىراڭقى، جەرمەن جەكسەن. بالا ەندى بارىپ اجىراتتى:
― اتا، اتاشىم!
ەنەسىنىڭ باۋىرىنا باس سۇققان قۇلىنشاقتاي ال جابىسسىن كەلىپ!
― اتا، اۋىرىپ قالدىڭىز با؟
كەشەدەن بەرى كوڭىلىنە كەپتەلگەن كۇناسىز قىسىلىسىنىڭ تيەگى اعىتىلدى ما، جوق بولماسا جاۋىرىنى قاقپاقتاي جازىقسىز شالدىڭ جۇدىرىقتاي شوككەن كۇيى جۇرەگىنە باتتى ما، جۇبانباستان جاسقا بۋلىقتى:
― مەن ءسىزدى ىزدەپ كەلدىم، اتا. اۋىرماڭىزشى، ورنىڭىزدان تۇرىپ كەتىڭىزشى. مەن ءسىزدى ساعىندىم...
شالدىڭ باعانا ارەڭ ىرىككەن ىشكى ەلجىرەۋى ەشبىر ىمىراعا ىقتاي المادى. ەكى يىعىن ىستىق شىمىر ءدىرىل تەپتى. سوندا دا ساقالىق سابىرلىعىن جوعالتقان جوق. بالا بۇلاي بۇگىلگەندە بورداي ەگىلۋدى بوركەمىكتىك سانادى.
― قالماشىم، قالقام... جىگىت تە وستە مە ەكەن؟ اتاڭنىڭ الدىنا كەلىپ ابىرجۋىڭە جول بولسىن...
قايتكەندە دە قام كوڭىلىڭنىڭ قاق جۇرەكتى جارىپ شىققان شىنايى سەزىمىمەن قارسىلاسۋى شاراسىزدىعى ەدى. ونى ءوزى دە جاقسى ۇعىندى. ايتسە دە سىرىن الدىرماۋدىڭ ارەكەتىمەن كەمسەڭدەي جازداعان جارىقشاق داۋسىن قاتتىراق شىعارۋدىڭ قامىنا كوشتى.
― اتاڭنىڭ كورى، بۇيتە بەرسەڭ، بىقپىرت تيگەندەي ساباپ الارمىن ءالى. جىگىت دەپ جۇرسەم، جورگەگى كەپپەگەن جاسىق پا ەدىڭ؟..
باۋىرىنا بۇققان بالانىڭ تىكەنەكتەي شاشىنا شاشىراپ تۇسكەن سىناپتاي تامشىنى اڭداعان دا جوق. ءوزىن ءوزى توقتاتا العانىنا شۇكىرشىلىك ەتتى.
قازىرگى ساتتەگى ءسال ءۇزىلىس بالا بويىنداعى بوساڭدىققا ەركىندىك اپەرۋمەن پارا-پار. مۇندايدا سۇراۋ سوزبەن دەس بەرمەۋ ءتيىمدى. شال بايعۇستىڭ بۇل تۇستاعى پايىمى وسى.
― ءيا، باتىر، ءجونىڭدى ايتشى، قايدان ءجۇرسىڭ؟
بالا ءالى دە وكسىك ۋىسىنان بوسانا العان جوق بولاتىن. ءدىرىلدى ۇنمەن:
― اۋىلدان، - دەدى.
― ەل-جۇرتىڭ امان با؟ ۇل ءجۇرىسىڭ قالاي؟
بالا ءبىراز تۇتىعىپ قالدى. باستان وتكەندى باستىرمالاتىپ ايتىپ سالۋ اسىعىستىق ەمەس پە؟ قامشى كوتەرمەس كارىپ ۇستىندەگى ناۋقاس ادامنىڭ قابىلداۋى قالاي بولماق؟ قاشقىن ءجۇرىسىنىڭ كىنارات كوڭىلگە كىربىڭ ۇيىرمەسىنە كەپىلدىك قايسى؟..
قالاي دەگەندە، قيسىنسىز بۇكپەنىڭ بوداۋىنا قياتىن كىسى بۇل ەمەس ەكەن. ءسوزدىڭ اشىعىنا جىعىلدى:
― مەن ۇيدەن قاشىپ شىقتىم، اتا.
― قاشىپ شىققانى قالاي؟
― سول. ەندىگارى مەكتەپ بەتىن كورمەيمىن. سىزبەن بىرگە بولامىن.
شال ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. ادال كوڭىلدىڭ اڭقاۋ ءۇنى الاڭ قىلعان ەدى.
― ءپالى، قارا ءداۋ ىستەمەيتىن قىلىقتى قايدان ويلاپ تاپتىڭ؟ مىناۋىڭ قىرعىن كاسىپ قوي!
بالا تاراپىنان قارت ازىلىنە تۇسىنگەن كەيىپ اڭعارىلعان جوق. قوس تاناۋى قۋسىرىلىپ، قايتا بۋلىقتى. القىمىن كەپتەگەن وكپەنىڭ اجەپتەۋىر ەكەنىن شال ايقىن ۇقتى. "الدەقالاي كەزدەيسوق ۇشىندىدان اۋلاق بولعاي" دەگەن ۇرەي سىپسىڭ دا قايمىقتىرا باستاعان ەدى.
― قالماش، قاراعىم، اتاڭدى الاڭداتپاي، دەمىڭدى باسشى. اۋىل-ايماق تىنىش پا؟
― تىنىش.
― ۇيدەن قاشان شىعىپ ەڭ؟
― كەشە.
― كەلىن-بالالار امان عوي، ايتەۋىر؟
― امان-ساۋ.
― ءيا، ەندىگى اڭگىمەڭە جول بولسىن؟
بالا ءبارىن بايانداپ شىقتى. قالىڭ كوپشىلىكتەن قورلىق، زومبىلىق كورگەندەي يەگى كەمسەڭدەپ، كوپكە دەيىن باسىلا الماي، ءۇزىپ-ۇزىپ جەتكىزدى.
بالا "تىلىندە" شالدىڭ ۇققانى: ەندىگى يەك ارتىپ، پانا سۇيەنەرى ءبىر ءوزى عانا. بۇل ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاپ، ءبىر سۇيەم جەر باسپاق ەمەس. اقىرى كوزگە شىققان سۇيەلدەي ارتىق ەكەن، مۇنسىز دا تىرلىكتەرىن تۇتەتە بەرسىن. ءبىر بالاعا بولا مەكتەپ قابىرعاسى قيسايىپ قالماس. ءۇي ءىشى بولسا... ءوز وبالدارى وزىنە. ايداۋىنا ءجۇرىپ، بايلاۋىنا كونگەننەن باسقا ايىبىم كانى؟ ماتەماتيكا ءۇشىن ەشكىشە مۇيىزدەگەن وزدەرى. باسقا پاندەرگە كوز قيىقتارىن سالعان دا ەمەس. قيت ەتسە بولدى: "ءاي، مىناۋىڭ نەنىڭ اقىسى، ءبىز سەنى وسىلايشا ءوسسىن دەپ پە ەك؟" -دەپ ءيتتىڭ ەتىنەن بەتەر كوردى. باسقا پاندەر قۇلدىڭ بالاسىنان تۋماعان شىعار. ەكىنىڭ بىرىندە: "ەسەپ-قيساپ - ءومىرىڭنىڭ كىلتى"، - دەپ ەكىلەنىپ جۇرگەندەرى. "ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى ءشىرىتىپتىنىڭ" كەرى وسى دا. ىشەك-قارنى شۇبىرعان شاتاقتارىنا بولا وتىرىسىم وپاق، ءجۇرىسىم سوپاق، سيقىم مىناۋ. قاراقان ويىڭنىڭ قايىرىن كورمەگەننەن كەيىن، اشەيىنگى الپەشى كىمگە پۇشپاق...
شال وسىلاي توپشىلاعانىمەن، بالانىڭ بالالىعىن بەتىنە ايتىپ، مولداشا شۇقيۋدى قاجەتسىز تاپتى. زەردەسىز جان ەمەس قوي، ۋاقتىسى سوققاندا تۇسىنە جاتار. دەگەنمەن، ءدال قازىرگى قىلىعىنا بۇعالىق سالماۋدىڭ قىلپىداي قيسىنى جوق. ار ءجىبىن اتتاۋمەن تەپە-تەڭ. سوندىقتان دا شەشىمىن كەلتە قايىردى:
― بالام، ازىراق اعاتتىق جاساپ اپسىڭ. وقاسى جوق. ءبىرشاما تىنىققاننان كەيىن ۇيىڭە قايت. ءتىپتى بۇگىنگى پوەزبەن ەرتەرەك جۇرگەنىڭ جاقسى. اتا-انا سورلىنىڭ ءقايبىر جانى شىداپ وتىر دەيسىڭ؟ تەزىرەك اۋىلعا ورال. اقىرى كەپ قالعان ەكەنسىڭ، ماعان دا قولقابىسىڭدى تيگىزە كەت. رازەزدەگى دۇكەن اشىلىسىمەن قاۋجاڭ-قاۋجاڭ قىلار ونى-مۇنى اكەلىپ بەر. الگى شۋداعى ۇيگە تەلەگرامم جىبەرەرسىڭ. قىز قۇرعىرى ەرتەرەك جەتسىن. وسىعان كەلىستىك قوي، باتىر؟
بالا جاۋاپ قاتقان جوق. باسىن تومەن سالبىراتقان كۇيى ءۇن-تۇنسىز وتىردى.
― اينالايىن بالاسىنان! اقىلدى تەنتەگىم عوي مەنىڭ. اتاڭنىڭ ءسوزىن اياقسىز قالدىرما، قاراعىم. ماقۇل ما، قالماش؟
― جارايدى، اتا.
― وي، جاسىڭا قۇلدىق، كىشكەنتايىم مەنىڭ. اتاسىن اجالدان اراشالاپ قالعان اق يەسى عوي بۇل!..
شال ءتىپتى ساۋ كۇنىندەگىدەي ءوزىن سونشالىقتى سەرگەك سەزىندى.
***
بالا رازەزگە تارتتى. شىنىندا دا، شالعاي ەمەس ەكەن. شاتقالدان شىعا بەرە-اق شاتىرلارى اعاراڭداعان بىرنەشە ءۇي باستارىن قىلقيتتى... كوكتەمەنىڭ ەندى-ەندى كورپەسىن جيناي باستاعان مەزگىلى ەدى. تابيعاتتىڭ تۇنىعى ءالى دە شايقالماعان. شالقايا شاشىراعان شاشاقتى جاپىراقشالار جامىراي جۇگىرىپ، سىرماقتى ورنەگىن الىس جيەككە الىپ قاشادى. قويمالجىڭ دالانىڭ ديدارى دىرىلدەگەن مەيىرىمگە تولى.
بالا جولسىزبەن جۇرگەن ەدى. ءوز وتىنا ءوزى جانعان سەكپىل گۇلدەر ىلەسكەنىن، ۇزگەن جوق. مەرۋەرتتەي شىقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ، ءۇپىر-شۇپىر قاۋمالادى دا وتىردى. وزدەرىنە وزدەرى ريزا راباتتى توسەنىشتىڭ تاۋسىلۋى كەم. تورقاداي جۇمساعىن جايىپ ساپ، جايناڭداعان كەيپىنەن ءبىر تانبايدى. تابان استىندا قالىپ قويعان كەيبىرەۋلەرىنىڭ بالاشا بۇرتيىپ، اپىل-عۇپىل تۇرەگەلە ساپ، وكپەلەگەندەي نازبەن باس شۇلعيتىندارى بار... انا ءبىر تەسىكتەن تەپكىلەي جىلجىعان جاندى ءيىرىم ورىستە اداسىپ جۇرگەن جاسىل كوك قوشاقان سەكىلدى. ەتپەتتەي جىعىلىپ، قاز تۇرا الماي اۋرەگە تۇسكەن نارەستە كورىنىس. جانىنا جاقىنداعاندا بارىپ جىڭىشكە تولقىنى بۇيرالانعان جىلعا ەكەنى اڭعارىلادى... بالا بىر-ەكى رەت ۋىستاپ ءىشتى. شولىركەۋى جوق بولسا دا، مونتيعان قالپىن قيمادى. ەركەلەنە ەڭبەكتەگەن بەيكۇنا اعىستىڭ ايالى ءدىرىلى جۇرەگىنە شاپقان-دى. جاپان تۇزدەگى جاناردان تىس جارىسا ويناق سالعان جىلۋار جايقالىستىڭ جاقسىسى-اي!..
ءبىر ەتەك تورعايدىڭ جۇمىرتقاسى تاپ بولدى. شۇبارلانا توپتالىپ، قازان شۇقىردىڭ ىشىندە جاتىر. سيپاپ كورىپ ەدى، جىپ-جىلى ەكەن. ەنەسى ەندى عانا ۇشىپ كەتسە كەرەك. قالتاسىن تولتىرىپ الۋعا ءبىر وقتالدى دا، رايىنان قايتتى. شيماي كوز سەكپىلدەرى بەتىمە شابا ما دەپ ءقاۋىپ قىلعان ەدى... توپ ءشيدىڭ اراسىنان سۋسىلداپ كەسىرتكە قاشتى. بالا قۋىپ جەتىپ، ءولتىرىپ تاستاۋعا وڭتايلاندى. "ءا، بىلتىر كورگەن جۋارمەگىم، ءالى دە ءتىرى مە ەدىڭ؟" دەيتىن تەرىس پيعىلدى ءپاتشاعار عوي بۇل! "قانشاما تاپىراقتاپ قۋعانى مەن ءساتى تۇسپەدى. يرەلەڭدەي جۇيتكىپ، ءبىر تەسىككە كىرىپ، زىم-زيا جوق بولدى. "مەيلى، جوندەپ كورىپ تە ۇلگەرە الماعان شىعار. اجالى جوق ەكەن، كاپىردىڭ!.."
بەرى شىققاننان كەيىن ءۇشقىزىلدىڭ بەل-بەدەرلەرى تۇپ-تۇگەل اشىلدى. ءتىپتى جىرا-سايلارىنا دەيىن دۇربىمەن قاراعاندا ارسا-ارسا اڭعارىلدى. اتىن ەستىگەنى بولماسا، بالانىڭ كورمەگەن مەكەنى. ارعى بەتىندەگى تەرىسكەي، توپار، تىشقانباي قويناۋىنا مالداردىڭ قىستاپ قايتاتىنىن تالاي تىڭداعان. ءدال ءقازىر سول ءۇشقىزىل شوقىسىنىڭ الىپ كەمەدەي تەڭسەلىپ، سۇيىردەي تۇمسىعىن مۇحيتتاي تولقىعان ساعىم تەڭىزىنە تۇسىرۋگە ىڭعايلانعان كەلبەتى ەرەكشە كۇيگە بولەدى. بەلگىسىز ساپارعا بەت بۇرارداي سىڭايى اپ-ايقىن سياقتى. ول ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، ءسال عانا كۇرسىنگەنىن اڭداماي قالدى. ۇيىندەگى جەلكەندى قايىعى ەسىنە ءتۇسىپ، ەت-باۋىرىن شىمىرلاتقان ەدى... "ەندىگى قاڭقاسىن دا قالدىردى دەيمىسىڭ. بىت-شىتىن شىعارعان شىعار..." ول كۇنباتىس جاققا قاراماۋعا تىرىستى.
بالانىڭ كوڭىلى كىرە بەرىستەگى كورىنىسكە كادىمگىدەي الاڭ بولدى. اۋىلدىڭ بەرگى تۇسى بىتىرلاي جىپىرلاعان بەيىت تومپەشىكتەر. سان ءجۇزدى وردانىڭ وتانىنداي قالىڭ ءنوپىر. ءتۇتىن سانىنىڭ سيقى بولسا، تورت-بەس مۇرجادان اسا ما، اسپاي ما؟ ال اينالاسى ات شاپتىرىم ىركەس-تىركەس قۇلپىتاستارعا جول بولسىن؟ وتكەن-كەتكەندى جيناپ اكەپ، جەرلەي بەرگەن سياقتى. "قالماق قىرعىنىنا" جورۋدىڭ قيسىنى جوق. ولگەن-كەتكەندەردىڭ ءاتى-جونى تاسقا باسىلعانداي باقىرايا جازۋلى تۇر. بالا جۇرەگى مۇنشاما مۇردەلەردىڭ كوپتىگىنە ەرىكسىز تاڭىرقادى. ول اتادان بالاعا مۇرا - ەسكىدەن كەلە جاتقان ەجەلگى سالتتان بەيحابار ەدى. قاراماي كەتۋگە تىرىسقانىمەن، قۇيقا تامىرىن قايداعى ءبىر قورقىنىش ۇرەي شىمشىلادى. توسەك تارتىپ، ۇيىندە جاتقان قيماس قارتىنىڭ كەلبەتى كوز الدىنا ەلەستەي بەرگەن بولاتىن!..
قالماش قىرىق شاقتى جۇمىرتقا الدى. جايمادا وتىرعان كەمپىردەن توڭكەرە ساۋدامەن تۇگەلدەي الا سالدى. اۋەس كورەتىن اسى ەدى. ۇيدەگى جالعىز تاۋىقتارىنىڭ تاپقانى ساناۋلى. سوندىقتان دا باسى-كوزىنە قاراماي، قوماعايلىعىنا باسقان-دى.
تاعى ءبىر تاڭداپ العانى - دوڭگەلەك پريانيك. جاستايىنان قۇمارى قانباعان ءدامدى تاعامىنىڭ ءبىرى دە وسى. قانشا تارتتىرعانىن قايدام، كوك الا قورجىننىڭ ءبىر باسى قامپيىپ شىعا كەلدى. بىرەۋىن تىستەپ كورىپ ەدى، تەمىردەي قاتتى ەكەن. نەچەۋو، ىستىق شايعا سالىپ جىبەرسە، جىبىمەس دەيمىسىڭ!"
ءۇندى ءشايىنىڭ رەتى كەلگەن جوق. كادىمگى ساقا ادامشا سىبىرلاپ سۇراپ كورىپ ەدى:
― وي، نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ ونداي وڭدى دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتپاعالى قاي زامان!.. -دەپ سەمىزشە ساتۋشى ماڭىنا جولاتپادى.
گرۋزين شايىنان بىر-ەكەۋىن وراتىپ الدى دا، پوچتاعا قاراي بەتتەدى. ساۋداسىنىڭ سۋشا جۇرگەنىنە كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى ەدى.
― مىنا ادرەسكە تەلەگرامما جىبەرسەڭىز...
قۇداي بىلەدى، ءوز شاشى ەمەس-اۋ، باسىنا سالدەدەي عىپ سارعىش بۇرىم وراپ العان ورىس قىزى وقىپ كوردى دە، ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىندى:
― مىناعان انىقتاپ جاز دا، استىڭعى جاعىنا وسى اراداعى مەكەن-جايىڭدى كورسەت.
بالا قولىنا قاعاز ەمەس، قايداعى ءبىر ءتىرى جاندىك ۇستاعانداي قوبالجىدى. مۇنداي ىسپەن اينالىسۋى العاشقى رەت بولاتىن. دەگەنمەن، سىر الدىرعان جوق. قالاي دەگەندە، مىنانداي جاپىرايعان بەكەتتە ەمەس، اۋدان ىرگەسىندەگى اۋىلدا وقىعان اتى بار عوي. سان مارتە وقىپ شىعىپ، قاجەتتى سوزدەرىن قىسقاشا تۇجىرىمدادى:
"بولەيۋ، پريەزجاي سروچنو".
― ءاتى-جونى كىم؟
― بۇرلىبەك اتا.
― مەكەن-جايى قالاي؟
― قوسقۇدىق.
قىز جانە ءبىر قاعازعا ءۇڭىلدى دە:
― بىزدە ونداي پۋنكت جوق، - دەپ قايتارىپ بەردى.
― قالايشا جوق؟ بۇرقىلداقتىڭ بويىنداعى قىستاۋدى وسىلاي اتايدى.
قىز ءسال عانا جىميدى دا:
― جارايدى، اتاڭنىڭ ءاتى-جونىن جاز، - دەيدى.
بالانىڭ بويىن ىستىق تەر تەپتى. قۇداي اتقاندا، اتاسىنىڭ ءاتى-جونىن ەشۋاقىتتا قۇنت قىلماعان ەكەن. جەرگە كىرگەندەي كىبىرتىكتەپ، بىلمەيتىنىن ايتتى.
مىڭ بولعىر كەلىنشەك قاۋعاداي باسىن شايقاپ:
― اي، بەدا، بەدا س توبوي، موي مالچۋگان! - دەپ، جازعاندارىن جونەلتۋگە ىڭعايلاندى...
بالا ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ، جارتى جولعا جەتكەندە بارىپ، نان الۋدى ۇمىتقانىن ەسىنە الدى. قايتا بارۋعا موينى جار بەرمەدى. ەكى اراسى يت ولگەن جەر. پوەزداردىڭ جەر باۋىرلاپ جۇرگەنى قىرىقاياق قىبىرىنداي. ساعىممەن كوتەرىلىپ، بولەك-سالاق بۇلدىرايدى... "ءجا، پريانيك تۇرعاندا، نە قام بار؟ قانشا جەسە دە مۇرتى ويىلمايتىنداي مول قىلىپ العانىم قانداي جاقسى بولعان..." ول ءوزىن ءوزى الداۋسىراتىپ اۋىلىنا جەتتى.
شال وياۋ جاتىر ەكەن. ورنىنان تۇرەگەلمەپتى. ەكى كوزى شۇڭىرەيىپ، رەڭ كەيپى سولىڭقى بولعانىمەن، بىلايشا بەت-پىشىنى قاعىلەز، ساۋ. ىستىق ىشسە، كوتەرىلىپ كەتەتىندەي قالپى بار.
― وي، بالاسىنان اينالايىن! ات-كولىگىڭ امان-ساۋ كەپ قالدىڭ با؟ قالايشا تەز ورالدىڭ؟
― باردىم دا قايتتىم، اتا.
― الگى قىزدىڭ شارۋاسى ءبىتتى مە؟
― ءبارىن ءبىتىردىم.
― كىشكەنتاي قولقاناتىم مەنىڭ!..
قالماش اس قامىنا كىرىسىپ كەتتى. جۇمىرتقانىڭ جاراسى جەڭىل ەكەن. بورسىقتىڭ مايىن شىجعىرىپ، بىر-ەكى رەت اۋناتىپ الىپ ەدى، داپ-دايىن بوپ شىعا كەلدى. بۋى بۇرقىلداپ شاي دا قاينادى. جارتى پاشكەسىن ءبىر-اق سالعان با، نارتتاي قىزارا كوپىرشىدى. "مەيلى، ابدەن قانىپ ءىشسىن. ءنار تاتپاعالى قاي زامان؟.."
شالدىڭ تۇرىپ وتىرۋعا ءالى دە يكەمى كەلمەدى. بىر-ەكى مارتە ۇمتىلىپ ەدى، باسى اينالعانداي دەنەسى جەر تارتتى.
― بۇل اتاڭ جاتىپ-اق ەسەسىن جىبەرمەيدى. مىناۋىڭ قانداي ءدامدى پىسكەن!..
جۇمىرتقانىڭ قۋىرىلۋى ءوتىپ كەتىپتى. قارالاش-تورالاش كەۋەك كۇيىك. شال سوندا دا بار نيەتىن سالىپ جەدى.
بالانىڭ پەيىلىنە بولا ءسويتىپ ەدى. ايتپەسە، ار جاعىنان تىلەنگەن تۇيىردەي تابەتى جوق-تى. ءىش سارايى اس قابىلداۋدى توقتاتقان سياقتى. ءدام دامەتپەيتىنىنە تاڭى بار. تويعان ادامداي، اشقاراق تىلەنىستىڭ تابى بىلىنبەيدى. جۇمساقتاۋ جەرىنەن بىر-ەكى رەت قاۋجادى دا قويدى. پريانيك تۇسكىرى تىسىنە دە باتپادى. مالتا قۇرتتاي قاتتى ەكەن. ەزۋىن قيساڭداتىپ، ەبەدەيسىز تىستەلەۋى بالانىڭ جۇرەگىنە بىزشە قادالدى. "قاپ، جۇمساق بولكە اكەلمەگەن نەندەي سور ماڭداي ەم؟.." بالانىڭ جەگەن اسى جەلكەسىنەن شىعا جازدادى.
― شايىڭىزعا سالساڭىز، جۇمسارىپ كەتەدى، اتا...
― وي، بارەكەلدى. اتاڭ ءقايبىر كوپ جەيدى دەيسىڭ. "اشارشىلىقتا جەگەن استىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى" دەيدى، بالام. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى وسى جارىقتىق دۇكەننەن ۇزىلمەۋشى ەدى. ارپانىڭ ۇنىنان جاسالاتىن. قايناردىڭ سۋىنا ماتىرىپ ءبىر تويىپ الساڭ، كەشكە دەيىن توعى باسىلمايتىن. قولى جەتكەندەردىڭ كوبى وسىنى قورەك قىلۋشى ەدى. بۇ شىركىن استىڭ اتاسى عوي...
― مۇنى مەن دە جاقسى كورەمىن.
― ءتىسىڭ بار عوي، ابدەن تويىپ ال، اينالايىن. اس تۇرعان جەرگە اۋرۋ جولاۋشى ما ەدى...
شال كوپتەن بەرى تاعام اتاۋلىعا بەتتەۋدەن قالعانىن ويلادى. تاۋدىڭ تالاي تاعى باعلانىن شالىپ جىبەرىپ، ءبىر مەزەتتە-اق قايناتىپ تاستاپ، قازانىمەن كوتەرگەنىندە جۇمىرىنا جۇك بولمايتىن كەزدەرىن ەلەستەتتى. ەندى، مىنە، سۋدان باسقانىڭ ءسىڭۋى شىكامشىل شاققا كەزدەستى. ءجا... اينالىپ كەلگەندە اقىرىن بەرسىن.
شال كۇرەڭ شايدى سوراپتاپ كوپ ءىشتى. تۋلا بويى بۋسانىپ، بۇقپانتاي تەر بۋسانتتى. ءتىپتى قۇر اتقا مىنگەندەي، اڭقىلداق ارقا پايدا بولدى. داۋسىن دابىرلاي كوتەرىپ:
― بالام، سەن شىنىڭدى ايتشى، اتاڭدى ساعىنىپ كەلدىڭ بە، جوق الدە باسقاداي جول تابىلماعاننان كەيىن تىعىلعان قۋىسىڭ با؟ - دەيدى.
― مەن ءسىزدى ساعىنامىن، اتا.
― وركەنىڭ ءوسسىن، قالقام. تەڭ قۇربىڭنىڭ الدى بول.
شالدىڭ جوق جەردەن كوتەرىلگەن جادىرا كوڭىلىن بالا دا پايدالانىپ قالعىسى كەلدى:
― مەن بۇگىن قالسام قايتەدى، اتا؟
― ءتايت، ونداي قۇقىڭدى ەستىرتپە ماعان. قازىردەن باستاپ ۇيىڭە قايقاي. وسى جاقسىلىعىڭ دا جەتەمە جەتتى. مەن ساعان ريزامىن.
― ءسىز ءالى دە ساۋىققان جوقسىز عوي...
― مەنىڭ ەندىگى كۇيىم وسى، باتىر. كارىلىكتىڭ ءقايبىر قايىرىمى بار دەيسىڭ. بۇگىن تۇرعىزسا، ەرتەڭىنە ەتپەتتەتەدى. ونىڭ قايسى ءبىر بارىمتاسىنا باستىرىق بولماقسىڭ؟ قىز كەلگەننەن كەيىن ءبىر كۇنىمدى كورە جاتارمىن. ەندىگى ايالداۋىڭ - اللا ءجىبىن اتتاۋمەن تەڭ. شايىڭدى ىشكەننەن سوڭ ءشۇۋ دەپ ۇيىڭە تارت. جاراي ما، جارقىنىم؟
بالانىڭ القىمىنا جاس تىرەلدى. اۋزىڭداعىنى شايناعانسىپ، القىنبا سەزىمىن سەزدىرگەن جوق. اقىرعى تىلەۋ سەكىلدى اتا ءسوزىن اياققا جىقپاۋعا ءبىرجولا بەكەم جاسادى:
― ماقۇل، اتا، ءقازىر كەتەمىن...
― ءسويت، اكە. اكە-شەشەڭ دە ۋ-شۋ بوپ جاتقان شىعار. جىلدامىراق جاندارىنا جەت.
بالا سىرت اينالعانسىپ، كوز تامشىسىن ىركىپ الدى. پاناسىز پەندەنىڭ بىلايعى تاعدىرى جانىنا باتقان بولاتىن...
شالدىڭ قازىرگى كەيىپى جامان ەمەس. ەتتەن ارىعان دەنە ءپىشىنى ويىپ العانداي ۇڭىرەيگەنىمەن، شۇڭگەك كوزدەرى قىراعى، تىڭ. ءار نارسەگە بايىپپەن، بايسالدى نۇرمەن تىكتەنەدى. "جىلاندى قانشا كەسكەنمەن، كەسىرتكەلىك قۋاتى باردىڭ" كەرى وسى-ay، شاماسى. ايتپەسە، وسىنشاما اۋرۋ مەڭدەتكەنىنە قاراماستان، كادىمگىدەي قۋاتتى، قوڭدى قالپىندا جاتىر. جارىقتىقتىڭ سۇيەگى اسىل-اۋ، ءسىرا...
شال شالقالاقتاپ، ءبىر قىرىنا اۋناعانداي بوپ، بالاعا بۇرىلدى. ورايى كەلگەندە، وسىنشاما مەيىرى بولەك مىنا پەرزەنتكە ايتسام دەپ جۇرگەن جۇرەك باستى ويلارى بار ەدى. سونىسىن ساباقتاپ شىعۋعا ءبىر وقتالدى. اۋرۋ السىرەتكەندىكتەن بە، كوكەيىندەگى كوپ كومبەلەرى ورىستەگى مالداي بىتىراڭقى، اندىز-اندىز، شۇبالاڭ ەكەن. ايتپاي-اق قويۋدى قالادى. ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، جاداعاي كوسەمسۋدى ابەستىك كوردى. بالانى قاسىنا شاقىرىپ، تىكىرەيگەن شاشىنان يىسكەپ، قولىن سيپاپ بايىز تاپتى. وسىلايشا ءبىرشاما تىنىستاپ جاتتى... سالدەن كەيىن ءبىر ءسوزدىڭ ۇشىعىن شىعارىپ:
― قالماش، قارشاداي بولعانىڭمەن، قاسيەت زەردەدەن كەندە ەمەسسىڭ، قاراعىم، -دەپ بالانىڭ جۇمساق الاقانىن ۋىستادى. - قاراقان باسىڭ حان بوپ ءجۇرسىن، قام بوپ ءجۇرسىن، قاراۋىلىڭنان قالعىتپاي، جادىڭنان شىعارمايتىن شىنايى ءبىر جاقسىلىق بار، شىراعىم. ول - ءتورت مۇشەڭنىڭ تازالىعى، باسىڭنىڭ اۋىرىپ، بالتىرىڭنىڭ سىزداماۋى. وسى جاعىنا وتە-موتە قۇنتتى بول، بالام. "ە، ۇشىقپەن شىعىپ كەتەتىن شانشۋ-شارپۋدى قويشى، ءتايىرى"، -دەپ كەزىندە ەلەڭ قىلماعان اتاڭنىڭ ەتەك باستى جاتىسى مىناۋ. "ساقتانساڭ -ساقتايمىن" دەپتى. ساۋلىعىڭدى جاستايىڭنان ءقادىر تۇت، قۇلىنىم. قالعان قىزىق كوزدىڭ قۇرتىمەن بىردەي. قىسىراقتىڭ ۇيىرسەگىندەي قىسقا عانا عۇمىر. ۇقتىڭ با، ۇلىم؟..
― ۇقتىم، اتا.
بالا بالەندەي بايىبىنا بارا العان جوق. اركىم قىشىعان جەرىن سيپاعىش. جانىنا باتقان ناۋقاسىنىڭ نوبايىن توپشىلاعانى عوي دەپ قانا ءتۇيسىندى.
جاس بالانىڭ بويلاۋىق سۇڭگي المايتىن تۇڭعيىقتان ءدام تاتۋعا ءالى دە ءالجۋاز ەكەنىن شال پاقىر دا پايىمداعان بولاتىن. شىمبايىنا باتقان سىرقاتتىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ ىزدەگەن پارىزىن ايتپاقشى نيەتى ەدى. ونىسى ۇرىمتال جەردەن شىقپادى. ونى ءوزى دە جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ورىنسىز وي قازبالاي بەرۋدى بەكەرشىلىك سانادى. "ۋىزداي پەندەگە ۋاقتىسى پىسپەگەن جاي-جاپساردى قۇر توپەلەي تىقپىشتاۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ زامانى ءتۇزۋ بالا عوي، مەنىڭ مىلجىمامسىز-اق ماقسات-مۇراتىن قۇرىقتاپ الاتىن كەزەڭى تۋار..."
ول اڭگىمە ىرعاعىن باسقا ارناعا بۇرىپ اكەتتى:
― بۇگىن قاي كۇن وسى؟
― سارسەنبى، اتا.
― ءا، ءساتتى كۇن ەكەن عوي...
ول قاي كۇنى توسەك تارتقانىن ەسەپتەپ كورىپ ەدى، ەسىنە تۇسىرە المادى. بىردە كەشە عانا جىعىلعانداي، ەندى بىردە ەسەپسىز مەزگىل وتكەندەي ەلەس شايقالدى. سوندىقتان دا ساناۋىن توقتاتىپ، بالانىڭ ساۋساقتارىن سيپالاي ءتۇستى.
― ەرتەڭگى وقۋىڭا ۇلگەرەسىڭ عوي، اكە؟
― ۇلگەرەمىن.
― وقۋىڭنان قالما، قاراعىم. ۇستازىڭنىڭ ايتقانىن تىڭدا. بۇرىنعى كەزدە وقىعان شاكىرتتى "ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى" دەپ تاپسىرۋشى ەدى. ەندى عوي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زاماننىڭ تۋعانى. بارلىعى دا سۋ تەگىن...
بالا ۇندەگەن جوق. "قوي ۇستىنە بوزتورعاي قالاي جۇمىرتقالايدى؟ ارقاسىنان اۋناپ ءتۇسىپ قالماي ما؟ - دەپ ويلاعان-دى. - ۇلكەندەر دە قىزىق. كەيدە تۇسىنىكسىز نارسەلەردى تەرمەلەي جونەلەدى..."
― بارا سالىسىمەن ءجون-جاعدايىڭدى ايتىپ حات جاز. شوقپارداعى پوچتاشى سۇرتاي اتاڭدى بىلەسىڭ عوي. سونىڭ اتىنا جولداساڭ، جەتكىزىپ بەرەدى.
― جارايدى، اتا، بارا ساپ جىبەرەمىن.
قالماش قۋانىپ كەتتى. حات جازىپ تۇرۋدى بۇرىن قالاي قۇنت قىلماعان!..
― سۇرتاي كوكەمنىڭ ءاتى-جونى كىم ەدى؟
― سول شىركىن ارعى اتاسىنان جازىلۋشى ما ەدى، جوق، ءوز اكەسىنەن جازىلۋشى ما ەدى..؟ بوكەيەۆ دەسەڭ، قولدارىنا تيەدى. سولاي دەپ جازا بەر.
بالا بۇل كىسىنىڭ دە ءاتى-جونىن سۇراپ الۋعا وقتالىپ تۇرىپ، باتا المادى. ءبىرتۇرلى ۇيات سەكىلدى كورىندى. وسىنشاما ەت باۋىر جاقىن ءجۇرىپ، ءجون-جوسىعىن بىلمەۋ بەتىنە سالىق سياقتاندى. "مەيلى، اۋىلداعىلاردان-اق سۇراپ الارمىن..."
― بالام، پوەزىڭ قاشان ەدى؟
― پوەزد كوپ قوي، اتا. كەز كەلگەن توۆارنىيعا ءمىنىپ كەتەمىن.
― بايقا، ميليسالارى مازالاپ جۇرمەسىن.
― ەشتەڭە ەتپەيدى، ونە بويى-اق سويتەمىز عوي.
شال شارشاڭقىراپ قالعان سياقتى. داۋىسى دا بۇرىنعىسىنان ءپاس، جارىقشاقتانا شىقتى. "ءقايتسىن، كوپ سويلەپ قويدى ما، مۇندايدا تىنىش جاتقان ءتيىمدى دەۋشى ەدى. ءالسىز عوي ءالى".
قالماش ورنىنان تۇرىپ، ونى-پۇنىلاردى رەتتەمەكشى بولدى. ىدىس-اياقتى جيناپ، شالدىڭ ىشىپ-جەيتىندەرىن ازىرلەپ كەتۋى كەرەك. بىر-ەكى كۇنگە جەتەرلىكتەي دايارلاسا، قىزى دا كەلىپ قالار. وعان دەيىن ءوز اياعىنا ءوزى كەلۋى دە ىقتيمال. قازىرگى كەيپى جامان ەمەس قوي...
شال قوزعالاقتاعان قىبىر-قيمىلدى بايقادى بىلەم، باسىن بۇرىڭقىراپ بالاعا قارادى.
― ءجۇردىڭ بە، اكە؟
― جوق، ءالى ەرتە عوي. ءۇيدىڭ ءىشىن جيناپ قويايىن دەپ...
ول جۇرەلەپ وتىرارداي اۋناپ ءتۇسىپ، قىرىمەن جاتتى.
― بۇل اساي-مۇسەيدىڭ جينايتىن قاي ءسانى بار. انا ءدۇربىنى بەرى اپەرشى.
بالا قوبديشا قوراپتى قولىنا ۇستاتتى.
― مىنە، بالام، مىنانى مەنىڭ كوزىمدەي كورىپ ءجۇر. ساعان سىيلادىم، باتىر.
بالانى ءسال ىڭعايسىزدىق تەپتى. "وزىنە كەرەك دۇنيە عوي، مۇنسىز قالاي اڭ اۋلاماق؟"
― ءوزىڭىز شە، اتا؟
― مەن بە؟..
ول: "قاندەن يت قالپىنا كەلگەننەن كەيىن قارعى باۋدىڭ قاجەتى نە؟" - دەپ ايتا جازداپ، قايتا تارتىندى. بالانىڭ كوڭىلى شوشىنار دەپ ءقاۋىپ قىلدى.
― مەن بە، مەن بۇل قىزتالاقتى از ارقالاعام جوق. ەندى سەن سەرىك قىل. سىيعا تارتقان نارسەنى بۇل قالاي دەپ سۇراۋشى ما ەدى؟ قالدىرماي، الىپ كەت.
شال العاشىندا مىلتىعىن تابىس ەتۋدى ويلاعان بولاتىن. "بالا نەمە، جازىم عىپ الا ما"، -دەپ جۇرەگى داۋالامادى. ايتپەسە، باسىرە ەسكەرتكىشكە سونى لايىق كورگەن-دى.
― قالاي، ۇناي ما، بالام؟
― ۇنايدى، اتا...
بالانىڭ ءىشى تىكسىنىپ، سۋىق حاباردىڭ ىزعارى شارپىعانداي بۇكتەلسە دە، قابىل الماۋدىڭ قيسىنىن تاپپادى. قايتا، مۇگەدەك كوڭىلگە قوبالجۋ كىرگىزۋى مۇمكىن: "ءا، بۇ قۋ بالا ولىكتىڭ مۇلكىنە قول سۇققانداي تىتىركەنىپ وتىر-اۋ!" - دەپ. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، بالانىڭ بويىن وسىنداي كۇدىك سۇققىلاپ ءوتتى. سوندىقتان دا ءسال سايابىر قىلماستان سومكەنى موينىنا اسىندى.
― راقمەت، اتا! مەن مۇنى ءومىرباقي جوعالتپايمىن. كەيىن، كانيكۋلعا كەلگەندە، اڭعا بىرگە الىپ شىعامىز.
― اينالايىن بالاسىنان. اتاسىنىڭ اعى مەن قاراسى عوي بۇل!..
بالا ەڭكەيىپ كەلىپ، شالدىڭ كوزىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيدى. قازانىڭ تابىنداي سۇلدەرلى سۇيەك بوي مۇزداتار سالقىن ەكەن!.. سوندا دا بەتىن باسىپ، موينىنان، القىمىنان ايمالادى.
شال باسىن الىپ قاشقانداي كونە كوپشىكتىڭ استىنا بۇعىندى. شىڭىراۋدىڭ تۇبىندەگى سارقىندىداي ەڭ سوڭعى جاسىنا بۋلىققان ەدى.
***
كۇن ۇلى ساسكەدەن اۋدى. كولەڭكەلەر قولتىعىنا تىعىلىپ، مويىندارىن ىشىنە سۇققانداي، قىسقارا ءتۇستى. ءۇپ ەتكەن لەپ جوق ەدى... ەسىكتىڭ كوزىنە دەيىن قىدىرىپ وسكەن راڭنىڭ رەڭى تۇپ-تۇنىق. بوياۋى سىرتىنا توگىلەردەي تەپ-تەگىس جالقىن جاسىل. قازان-وشاقتىڭ قاسىنا كەلىپ، قۇلاقتارىن قالقيتا قارايتىن جاۋتاڭ كوز گۇلدەر بار. كەيبىرەۋلەرى ەسكى قورانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەردەي كيمەلەپ، شوعىرلانا ەنتەلەپ اپتى. قۋىپ بەرسەڭ، تۇرا قاشارداي يمەنە باس شۇلعىپ، جاۋتاڭدانا يىسكەلەنەدى... بالا ءجۇرىپ كەتۋگە ءالى دە اسىققان جوق. كەشكە دەيىن قايدا ءالى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جەتسە دە شاپانىن ەشكىم شەشىپ الماس. قايتا، كۇندىز كورىنگەننىڭ كوزىنە تۇرتكى بولعاننان گورى سونىسى لايىق. ايتپەسە، اسپاننان توقاش جاۋعانداي: "ويباي، قالماشتى قارا! انە-مىنە... انا كەتىپ بارادى. قاشقىننىڭ ءوزى كەلىپتى"، - دەپ شۇرقىراپ كەپ بەرەر.
بالانى بوزقاراعاننىڭ بويىنداعى بيىك تاستار تارتتى. اتاسى ەكەۋى وتكەن جازدا عانا اڭ اۋلاعان ىستىق مەكەن ەدى. وندا مىنا مايلىاياقتىڭ ولپى-سولپى، قارنىمەن جەر سىزعان كۇشىك كەزى - ىلەسۋگە جاراماي، ۇيدە قالعان. قوسۋعا العاندارى قابانداي قارا توبەت. قۇر اۋپىلدەگەن سارت مازىرەتى بولماسا، اڭعا سالۋعا سەپتىگى شامالى. اندا-ساندا سولقىلداپ ۇرگەن كەزىندە ىشىندەگى جەلىن ۇستاي الماي، ادامنىڭ قىتىعىنا تيەدى. اتاسى: "وتىز توعىزىنشى جىلعى كۇشىك ەدى"، - دەپ وتىراتىن. سول بەيشارا ولە-ولگەنشە وڭكيگەن، سۇستى تۇلعاسىن جوعالتپاي كەتتى. وسى كەيىنگى قىستا عانا قايتىس بولىپتى.
بالا مەن يت بەرگى وزەكتىڭ ىشىندە قالدى. شال ارعى قيىن تاۋ باسىنا شىعىپ، دابىل قاقپاقشى. "تۇلكى قاشادى" دەپ شامالاعان بولاتىن. قالماشتىڭ قولىنا العاش مىلتىق ۇستاعانى دا سول جولى. اتاسى جالعىز اۋىز 28ء-دى وقتاپ بەرىپ:
― بالام، تۋرا وسى ارادان كۇت. جانىڭنان جاقىنداپ وتكەندە عانا ات. اباي بول، اينالايىن، - دەپ ارى قاراي شوقىتا جونەلگەن-دى.
قالماشتىڭ جۇرەگى تارسىلداپ، تاسادا قالقالانىپ وتىردى. كوك جال ءيتتى موينىنان ۇستاپ، كوستيۋمىنىڭ ەتەگىمەن تۇمشالاپ العان. الجىعان كارىنىڭ قۇرى بوسقا اۋپىلدەپ، كوپە-كورنەۋ كەدەرگى جاساۋى كامىل. توبەت دەگەن ارۋاعىنا بولا قاستارىنا ەرتكەنى بولماسا، قىراعىلىق، قاۋىپ تۇسەر قاۋقاردان قالعالى قاشان... بۇلار كوپ كۇتكەن جوق. تاۋدىڭ باسىنان تومەن قاراي قۇلديلاي قالقىعان ءبىر قارانى كوزدەرى شالدى. بالا ءا دەگەندە قاراقۇس ەكەن دەپ قالىپ ەدى. تاۋ-تاستى سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ، تۇپ-تۋرا بۇلاردىڭ وكپە تۇسىنا كەلىپ قالت تۇرا قالعاندا بارىپ، وقىرا ءتيىپ، كوزدەرى شاتىناعان تاپالتاق بۇزاۋدان اۋمادى. قالماشتىڭ لايداي سەمىز تاۋ بوكەنىنىڭ ابدەن تويىنعان كەزىندە وسىنداي قىزىل كۇرەڭ تۇسكە ەنەتىنىنەن حابارى جوق-تىن. قوس قولتىعىمەن ەنتىگىپ، ءسال سايابىر تارتقان تاعىنى كوزدەمەستەن اتىپ سالدى. مىلتىق داۋىسى گۇرس ەتكەنىمەن، جۇمساق جەرگە جابىسقانداي بىلق ەتە ءتۇستى. جىرا-سايدى باسىنا كوتەرىپ، قۇلاق جارعان جوق. الگى جانۋار جان ۇشىرا شاپشىپ، تورت اياعى ءار جەردەن ءبىر ءتيىپ، جوسىتا جونەلدى. قانات بايلاعانداي قۇلدىراپ ورعىدى. قۇداي بىلەدى، ءاربىر سەكىرگەنى سەگىز-توعىز مەتردەن اسادى-اۋ!
ىشىندەگى جەلىن بىر-ەكى رەت بوساتىپ الىپ يت تە ۇمتىلدى، بالا دا ۇمتىلدى. ەكەۋى دە ارسالاڭداپ كەلەسى توبەشىككە ىلىنگەندە، وقتاي ۇشقان جانۋار كوز ۇشىندا بۇلدىراپ بارا جاتىر ەكەن. بالانىڭ ءبىر بايقاعانى: بوكەننىڭ سۋسىپ وتكەن ىزدەرىندەگى بوز جۋسان باستارى شاشىراڭقى قانعا بويالىپتى.
ول ايقايعا باستى:
― اتا، مەن اتتىم، تيگىزدىم! مىنا قاندى قاراڭىز...
بۇرلىبەك شال اتتىڭ سار جەلىسىمەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان ەدى.
― تيگەنى راس. ءبىراق بۇل بىزگە ءدال بۇگىن ۇستاتپايدى. جاندى جەرىنەن قادالعان جوق. ابدەن قانسىراپ بارىپ قۋلايتىن بولدى، جانۋار.
― اتا، كەلىڭىز، قۋايىقشى!..
― اۋرە بولما، بالام. بۇل بۇگىن جىعىلمايدى. كوردىڭ بە، جايداقپەن كەتتى. بوكەن اتاۋلىنىڭ سەرتى سولاي. ورگە ولسە دە باسپايدى. الدى اشىق، الاڭقاي تەگىسپەن قاشادى. تەرى الىنباعان اتقا جەتكىزۋ قايدا.
بالانىڭ ءىشى اشىدى. ءدال تيگىزە الماعانىنا ءبىر وكىنسە، "قانسىراپ بارىپ جان تاپسىرادى" دەگەنى قابىرعاسىن قايىستىردى. سول ءتۇنى ءجوندى ۇيىقتاي العان جوق. راسىندا دا، ەرتەڭىنە. اتاسى ايتىپ كەلدى: سوناۋ سوعاندى تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى ءبىر اۋىلدىڭ استىنا بارىپ قۋلاعان ەكەن. قويشىنىڭ يتتەرى جەپ كەتىپتى. قالاي ەكەنى وزىنە دە بەيمالىم، بالانىڭ سول كورىنىسكە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جانى اۋىرادى...
ول بوزقاراعان باۋرايىنا بارۋ نيەتىنەن قايتتى. كۇناسىز بوكەننىڭ جان ۇشىرا قاشقان كەيپى كوز الدىنان كەس-كەستەپ، ورنىنان تۇرەگەلەردەي. "جازىعىم نە ەدى؟ كىنامدى ايتشى؟ بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاپ پا ەدىم؟.." بالانىڭ باۋىر ەتى ەلجىرەدى. جانارى جاساۋراعانداي كەيىن بۇرىلىپ، اۋىلدىڭ ارعى تۇسىنا كوز تىكتى. الدەنەندەي وكپە-نازدان سىلكىنە الماعانداي الاڭ سەزىم باۋراعان ەدى. قىستاۋدىڭ و بەتى وتتاي جانعان يتمۇرىن. اراسىنان ادام ازەر جۇرەتىن شيەشاباق، توبىلعى وسەدى. اپانداي ۇيالارى كوپ، ۇڭگىرلى تۇسە بەرىس. كوبىنە كوپ بورسىقتىڭ مەكەنى. بورىكتەي اندىزداپ، ورىسكە جايىلىپ شىققانىن تالاي كورگەن. قاجەت كەزىندە اتاسى قاقپان قۇرىپ نەمەسە اتپەن باستىرمالاتىپ ۇرىپ الاتىن. بىقپىرت تيگەندەي بەيبەرەكەت قىرىپ اۋلاۋعا جانى قاس. "بۇ دا اللا تاعالانىڭ جاراتقان پەندەسى عوي، بەكەر وبالىنا قالۋ شاريعاتتىڭ جولىنا جات"، - دەپ الدەبىرەۋلەرگە كىجىنە زەكيتىنى بار.
باسقا جۇرتتان پايدالانۋ ءتاسىلى دە بولەك. تەرىسىنەن تازارتىپ العاننان كەيىن، جالاڭاش كۇيىندە كۇنگە قاقتاپ، تومەن قاراتا ءىلىپ قويادى. تامشىلاپ جينالعان تازا مايعا سارىمساق پەن كەكىلىك وتىنىڭ گ ۇلى ارالاستىرىلادى.. ءسال سۋىق ءتيىپ، دەنەسى قۇرىستانسا، شيكىدەي جىلىتىپ ىشەتىن قالجالى شيپاسى وسى. "ءاي، ەلدىكى جاي اۋرەشىلىك قوي، شىجعىرعان مايدىڭ شىرىنىندا ەمى قالۋشى ما ەدى؟" - دەپ وتىراتىن. اتاسىنىڭ ۇنەمى نارتتاي قىزارعان قايراتتى كەلبەتىن بالا وسىنىڭ كيەسى شىعار دەپ ويلايتىن-دى. ءبىراق ءوزى بەتتەگەن ەمەس. مۇڭكىگەن ءيىسى جۇرەگىن اينىتادى. قايتا، كەيىن-كەيىن ەپتەپ اۋىز تيەتىن بولدى.
بالانىڭ ەندىگى ويى - ءبىر بورسىق سوعۋدىڭ ءساتى تۇسسە، اتاسىنا اينىتپاي سول ەمدى جاساپ بەرۋ. راس، ۇيدە دە جوق ەمەس.
ءسۇردىڭ اتى - ءسۇر، بۋى بۇرقىراعان جاس دامدەي قايدان بولسىن. مۇمكىن، ىستىق ۇرتتاسا، ورنىنان كوتەرىلىپ تە كەتەر...
ول مايلىاياقتى كا-كاكەلەپ قاسىنا شاقىردى. ءيتتىڭ قوڭى تۇسپەگەن. يەسى جوقتاي بۇرالقى ەمەس. ءبۇيىرى دوڭگەلەنگەن، تىڭ. ءبىراق بالاعا كۇشىك كەزىندە ۇيرەنىسكەن ويىنشىل، قالجىڭباس مىنەزى قالىپتى. قانتالاعان كوزدەرىندە ۇستامدى سالقىندىق بار. ءتىپتى شاۋ تارتىپ، شاباندىققا مويىن ۇسىنعانداي. قالماشقا قاراعاندا بالالىق بازارى ەرتە تاراعانداي، ەرەسەكتىك اڭعارىلادى. شالدىڭ تۇرا الماي جاتقانىن ءىشى سەزدى مە، باعانا ەرتەڭگىسىن رازەزگە بىرگە ەرىپ بارۋدان باس تارتتى. ءبىر بەلگە دەيىن ىلەستى دە، ارتىنا قارايلاپ، قايتا ورالدى... قازىرگى ءمان-جايدى دا وڭاي ۇقتى. قالماشتىڭ قولىن شوشايتا باعىت سىلتەگەن جاعىنا قاراي اعىپ ءوتىپ، ارى-بەرى ءىز كەسكەندەي الدىن وراعىتادى... ءتۇپ-تۇپ جۋساننىڭ تۇبىنەن سارشۇناق قاشتى. جوتاسى بۇكىرەيىپ، دومالانا ءيىلىپ، دوڭگەلەنە زىتتى. الىستان كوزى شالىپ كەلە جاتقان بولسا كەرەك، مايلىاياق بۇيىرىنەن قوسىلىپ، ىنىنە جەتكىزبەستەن تارپا باس سالدى. ارى-بەرى سىلكىلەپ ءىسىن تىندىرعاننان كەيىن، تىستەلەپ اپ، تاساعا اكەتتى. يت ەمەس پە، تاپقان ولجاسىن قالماشتان قىزعانعان ءتارىزدى...
جىقپىل تاستاق جىرادان ءۇش-تورت كەكىلىك جورعالاپ ءوتتى. بۇلاردىڭ ءبىر ادەتى - بىردەن پار ەتىپ كوتەرىلىپ كەتپەيدى. جەرمەن جەكسەن جۇگىرگەن بويى جەر باۋىرلاي ۇشادى. ءتىپتى جانىنا جەتكەنگە دەيىن ءبىر بوزدىڭ تۇبىنە جاسىرىنىپ، بۇعىنىپ قالاتىندارى بار. ساۋىسقاننان ساق، اككىلىگى باسىم. توپ بىتىرانىڭ ءوزى ازەر تۇسىرەدى.
بالا مىلتىقتى العان جوق بولاتىن. بۇل ۇيدەن شىققاندا اتاسى كوزى ىلىنگەندەي تىنىستاپ جاتقان. سۇراۋسىز سۇعىنۋدى ىزەتسىزدىك سانادى. قارۋى بولعاندا، كادىمگىدەي ارتىنا تۇسەرى ايقىن ەدى. دەگەنمەن، ءقازىر بۇلاردىڭ سورپاسىنىڭ تاتىمسىز كەزى. جۇمىرتقالاپ جۇرگەن شاعى. كۇزگى سۋىقتان كەيىنگى ءدامى عوي ءتىل ۇيىرەتىن...
بالاقتى كودەنىڭ اراسىنان كوكپەڭبەك الاڭقايلار ۇشىرىسا بەردى. قولمەن كەستەلەپ قالدىرعانداي تەپ-تەگىس جۇمساق توسەنىش. قانشا اۋناساڭ دا قۇمارىڭ قانباستاي. وزىنە ەرىكسىز قارايلاتار كامپيتى بارداي بالاۋسا كوگال. توپتانىپ كەپ، دوپ قۋالار ما ەدى؟ مۇنداي ماقپال مايسانىڭ مەكتەپ ماڭايىندا جوقتىعى وكىنىشتى-اق. ايتپەسە، اشەيىن كەپ اۋناپ-قۋناپ، بوي جازۋدىڭ ءوزى قانشاما قۋانىش!
بالانىڭ ەت جۇرەگىن تاعى ءبىر تۇسىنىكسىز ءيىرىم تولقىنى شىمشىلاپ ءوتتى. وسىنشاما تەرەڭنەن تۇركىلەپ، اۋىق-اۋىق اۋناپ تۇسەتىن تەپكى ءتىلىن بالا بۇگىنگە دەيىن ۇعىنا المايدى. قولىنان كەلەرى قالتىراعان دەمىن باسىپ، ۋاق ءدىرىلدى سۇققىلاۋدىڭ تىز-تىزداپ تارالۋىن كۇتۋ. الدە بۇل، اندا-ساندا اينالىپ سوعىپ، الىستان ىمدايتىن بەلگىسىز ساپاردىڭ بەيمازا شاقىرۋى ما ەكەن؟ بالانىڭ بويىنان وكسىك ارالاسقانداي ەركىنەن تىس كۇرسىنىس ءبىلىندى.
وسى كەزدە ەڭىسكە قۇلاي بەرىستەگى شەڭگەل ىشىنەن ءبىر نارسە قاراڭ ەتە قالدى. بويى مەن ەنى بىردەي بوپ، ەبەدەيسىز بۇكەڭدەي جونەلگەندە-اق بورسىق ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس ەدى. بالا بار داۋسىمەن ايعايعا سالدى:
― و-اي، مايلىاياق، ايتاق، ايتاق!..
الگىندەگى ۇلبىرمەلى، ۇگىلمە سەزىمنەن ۋىستاي ىلپا قالعان جوق. قايداعى ءبىر قۇمارلىق قۇلشىنىسى ويناقشىپ شىعا كەلدى. تاماعى جىرتىلارداي وزەۋرەي داۋىستاپ، بار پارمەنىمەن ىلديلاي جۇگىردى. اياعى تۇبىرلەرگە ءسۇرىنىپ، بىر-ەكى رەت مۇرتتاي ۇشا دا جازدادى.
― ايتاق، مايلىاياق، ايتاق!..
ءيتتىڭ دە كوزى شالعان ەكەن. جىلعا باسىنداعى قۇراق بويىنان جۇلقىنا شىعىپ، زاۋلاعان كۇيىندە ءبىر تارتىپ كەتتى. بوكسە جاعى بۇلعاڭ ەتىپ، قيسايا جازداعانىمەن، قۇلاعان جوق. تومپاڭداي دومالانىپ، تومەندى بەتكە الدى. يت قايتا اينالىپ، قاعا-ماعا شارپىسا ءتۇستى. باكەنە بويىنا قاراماستان، بورسىقتىڭ الدىراتىن سۇرقى جوق. بار دەنەسىمەن بۇرىلا سالىپ، تاپ-تاپ بەرىپ، ايبات شەگەدى. يت جۋان جوتاسىنان جابىسىپ، ارى-بەرى سىلكىلەپ، لاقتىرماقشى بولدى. ءبىراق وڭاي ولجانىڭ يەسى بۇل ەمەس ەكەن. يت ءۇستىن-ۇستىن تالاپ، تۇمسىعىمەن القىمىنا جەتكەنشە، اناۋ استىندا جاتىپ-اق، قۇلاق شەكەدەن جارماستى. اپاي-توپاي ارپالىس ەندى باستالدى. يت ارس ەتىپ، بوسانباقشى بولىپ ەدى، بورسىقتىڭ جاعى قارىسىپ قالعان با، قالت جىبەرمەستەن، ەتپەتتەتىپ اكەتتى. بالا ەنتىگىپ جەتكەنشە، بورسىق ءيتتىڭ ۇستىنە شىعىپ ۇلگەرگەن ەدى. قاپەلىمدە، ساسقالاقتاپ قالعان ول، كوزىنە تۇسكەن ءبىر تاستى كوتەرىپ الىپ، پەرىپ كەپ جىبەردى. تاس بورسىقتى ەمەس، ءيتتى وسىپ ءوتتى. وسىنى پايدالانعان بورسىق ءتىسىن اجىراتا ساپ، تۇرا ۇمتىلدى. بالانىڭ جۇرەگى تاس توبەسىنە شىقتى! بۇعان قارسى شاپقان ەكەن دەپ قالىپ ەدى. اينالا قورسىلداپ، اۋدەم جەردەگى اپان ىنگە سۇڭگىدى دە كەتتى. يت ارسىلداي تۇرەگەلىپ، تۇرا جۇگىرگەنىمەن، بۇرىنعى ەكپىنى جوق بولاتىن. اپانداي ۇڭگىرگە قوسا كىرۋگە بەتتەي المادى. تاۋى شاعىلعان سەكىلدى. ولەردەي اشۋمەن قىڭسىلاپ، سىرتتا تۇرىپ جەر تارپىدى. باسى-كوزىنەن دە ساۋ تامتىق قالماعان ەكەن. قۇلاعى مەن ەزۋى جىرىم-جىرىم. شەكەسىنىڭ ءبىر جاعىنا قارا قان ۇيىسىپتى. قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قۇيقاسىمەن ويىپ تۇسسە كەرەك.
بالانى قاپالىق قىستى. ءيتتىڭ بەتىنە قاراي الماستاي قاپالىق! كويلەگىن جىرتىپ جىبەرىپ، ءيتتىڭ دىردەكتەپ اققان قانىن ازەر-ازەر تىيعان بولدى. ەكەۋىنىڭ سىرت تۇلعاسى مىسىق پەن تىشقان تارىزدەس بولعانىمەن، جان بەرۋ وڭاي تىرلىك ەمەس ەكەن.
...بالا كوپكە دەيىن باسىلا المادى. ءيتتى سۇيرەگەندەي ەتىپ الىپ كەلگەن قىلىعىنا نالىدى. بورسىقتىڭ دۇلەي كۇشىنە تاڭىرقادى. ول ەرتەرەك ءجۇرىپ كەتۋگە اسىقتى. مىنانداي قياناتتان قاشىپ قۇتىلۋدىڭ جولى سول عانا سياقتاندى...
***
بەكەت باسى باسىڭقى، جىم-جىرت. كوڭىلدىڭ رايىن اشپايدى. بىر-بىرلەرىنە بۇيىرلەرىن سۇققان بەس-التى ءۇي بەتى-قولى جۋىلماعانداي جۇپىنى، كۇڭگىرت. كىر-قوجالاق قالپىن ۇمسىنادى. سىرت ادامىنا جىلۋارلىعى، پەيىل جاقىندىعى كەم. اتاسىنىڭ بوساعاسىنداي باۋىرمال، قوناقجاي ەمەس. جات مىنەزدى، جاداۋ وشاقتىڭ جاتىرقاۋى باسىم.
ار جاعىنداعى ارۋاقتار زيراتى دا ءزارلى، سۋىق ءپىشىندى. اۋىلعا باسىپ كىرەردەي باستىرمالاي قاۋمالاپ العان. بوگدە جۇرگىنشىنى جاقتىرمايتىن ءتارىزدى... بەرگى، ادامدار وتىرعان ۇيلەرگە قاراعاندا، ولاردىڭ مىسى باسىمداۋ، پاڭ. حان شاتىرىنداي اق كۇمبەزدەردىڭ كەۋدەسى كوتەرىڭكى، ماڭعاز. كوزگە قوراش دەگەنى - كىرپىشتەن ورىلگەن قۇلاقتى قورعاندار. ال تىرىلەرىنىڭ وت باستارى سولاردىڭ باسىبايلى قۇلدارىنداي قارالاش-تورالاش. قولجاۋلىق كىرىپتارىنداي كەسكىنسىز، كەمتار. سونىسىنا قاراماستان، ىرگەلەرى مونشا، دۇكەن، پوچتامەن جاپسارلاس. جاڭاعا جاماۋ جاپسىرعانداي كوپە-كەرنەۋ قوراش كورىنىس. انا ءبىر جاپىرايعان كەپەنىڭ ماڭدايشاسىنا "كاسسا" دەپ اسپانداتا جازىپ قويىپتى...
الىستان اقىرىن يرەلەڭدەپ ءبىر جۇك پوەزى توقتادى. دوڭگەلەكتەردىڭ كۇيىك ءيىسى مۇرىندى جاردى. كەلە سالا كوز ىلىندىرەردەي، ساقۇر-سۇقىرىن سايابىرلاتىپ، ىلبىگەن تىنىشتىققا وراندى. از دا بولسا ارقاسىن بوساتىپ، مىزعىپ الارداي... بالانىڭ ءمىنىپ كەتۋگە زاۋقى سوقپادى. شىنىن ايتقاندا، موينى جار بەرگەن جوق. "كۇن ءالى دە ەرتە عوي. بۇرىن بارعاندا، نە جەيمىن. ءبىر توپالاڭنىڭ ءازىر تۇرعانى اقيقات. قايىرىمسىز قۇرىق باۋىنان قۇتىلا المايدى. وعان اسىعۋدىڭ قاجەتى نە؟ ەڭ بولماسا، بىر-ەكەۋىن وتكىزىپ سالايىن. ىمىرت ۇيىرىلگەندە-اق ۇلگەرەرمىن..."
الگى پوەزد باستان-اياق جەلىن بوساتىپ، جۇرۋگە ىڭعايلاندى. بوستان-بوس توقتاعانىنا بالا ءبىراز تاڭىرقاپ تۇردى. مۇندايدا الدىنان قارسى پوەزد جولىعۋشى ەدى. بۇل جولى وتكەن جوق. جۇرىسىنەن جاڭىلىسقانداي ءبىرىن ءبىرى وياتىپ الىپ، اۋىر دەنەلەرىن اسىعىس يتەرىسكەن ۇزىن سوستاۆ، انە-مىنە دەگەنشە بويىن قىزدىرىپ، ەكپىندەي جونەلدى... وسى كەزدە بالانىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدادى: اتاسىنىڭ سىيعا تارتقان ءدۇربىسى ۇيىندە قالىپ قويىپتى! قالايشا ۇمىتقان؟ ءيتتىڭ اۋرەسىمەن جۇرگەندە ەسىنەن تارس شىعىپ كەتكەنى عوي.
بالا قۋانىشىن جاسىرا المادى. جاڭا عانا جيىركەنە قاراعان قوڭىرقاي اۋىل اناۋ ايتقانداي قۇبىجىق ەمەس ەكەن، بىر-بىرلەرىنە قۇشاعىن توسەگەن بەيكۇنا ۇيا. وزىمەن ءوزى، ۇرىس-كەرىسسىز تىرلىگىن تۇتەتكەن تاسا بۇرىش، تاتۋ وتىرىقشى. "سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەنىڭ" موماقان مەكەنى. راس، قاراڭ-قۇراڭ ۇيلەرى اق باتەستەي سۋ جاڭا ەمەس شىعار. ونىڭ نەسى ايىپ؟ تۇندەلەتىپ وتكەندە ءتاتتى قيالداي وتتارىن قوزداتىپ، ەلپ ەتەر ەلجىرەمە جارىعىمەن قول بۇلعاپ قالاتىن، جاقسى نيەتتى، قيماس بوساعانىڭ ءبىرى ەمەس پە! ودىراڭدايتىنداي بالانىڭ كوكىرەگىنەن يتەرىپ، كەۋدەسىنەن قاققان جوق قوي. كەشە كەلگەندە قوينىڭداعىنىڭ ءبارىن جايىپ ساپ، مەيماندوس كوڭىلمەن قارسى الدى. ءقازىر ءقايسىبىرىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ كورشى:
― كەل، كەل، اينالايىن. جوعارى شىق. كىمنىڭ كىشكەنتايى ەدىڭ؟ - دەپ ەپەلەك قاقسىن. ءتىپتى ورەن-جارانىڭا دەيىن قازبالاپ سۇراپ:
― ءا، ءبىزدىڭ پالەنشەنىڭ تۇگەنشەسى ەكەنسىڭ عوي، - دەپ ءىشى باۋىرىنا تارتىپ، اينالىپ-تولعانۋى انىق.
ءاي، العاشقى اسەردىڭ الدامشىسى-اي!..
بالانىڭ جۇرەگىن مەيىرىم باۋرادى. ىستىق وشاققا قايتىپ ورالۋدىڭ قۋانىشىنان تۋعان لەپىرۋ ەدى. مۇمكىن، تاعى ءبىر تۇنەۋدىڭ قيسىنى كەلەر. باعانا، ۇيدەن شىعارىندا، اتاسىمەن جوندەپ تە قوشتاسقان جوق بولاتىن. قايتا بارىپ ەدى، تەرەڭ ۇيقى قۇشاعىندا ەكەن. وياتۋعا قيمادى. كوپتەن ىلىنبەگەن كوز شىرىمىنان قايمىقتى.
― امان بول، اتا. كورىسكەنشە كۇن جاقسى... - دەپ ىشىنەن كۇبىرلەي شىعىپ كەتكەن-دى. ەندى، مىنە، "ساباقتى ينە ساتىمەن" دەمەكشى، قايتا قاۋىشۋدىڭ دا اۋىلى قاشىق ەمەس سياقتى...
بالا بۇل ساپارىندا جۇمساق بولكەنى وكىرتتى. كەشەگىنىڭ قورلىعى ءوتىپ كەتسە كەرەك، جەتى-سەگىز بولەگىن ءبىر-اق كوتەردى. ءبىر كيلوداي قىشقىل كونفەتتى جانە وراتقىزدى. قانشا سورساڭ دا تاۋسىلۋى از، تاڭدايعا جابىسقىش كوكشىل ءتاتتى. قاۋجاڭ-قاۋجاڭعا جاقسى. مۇمكىن، اتاسىنىڭ قاجەتىنە جاراپ قالار. توسەك تارتىپ، سارىلعان ادامعا ءبىر ەرمەك كەرەك قوي، ايتەۋىر...
يرەلەڭدەگەن كوك سۇرلەۋدىڭ ءوزى سۇيرەپ اكەلگەندەي لەز ارالىعىندا-اق جەتىپ كەلدى. مايلىاياق قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ ەسىكتىڭ كوزىنەن قارسى الدى. بۇرىنعىسىنشا جۇلقىنا جۇگىرىپ، ارسالاڭداعان جوق. ءمانىسى جىعىڭقى سياقتى. باعاناعىسىنان بەتەر كۇپ بولىپ ءىسىنىپ كەتكەن. ءبىر كوزى سول قالپىمەن جاراماي قالسا كەرەك. جەلىمدەپ قويعانداي، ءسال-پال عانا جىلتىرايدى.
قالماش ءبىر بولكەنى تۇتاسىمەن الدىنا تاستادى دا، بىردەن ەسىككە بەتتەدى. "بالام، ناننىڭ ءبىر ءتۇيىرىن جەرگە تۇسىرمە، وبالى قاتتى"، - دەپ وتىرۋشى ەدى اتاسى. بالا ونىسىن بىلە تۇرا ادەيى ىستەدى. "ابدەن تويىنسىن، اتاسىنىڭ ءوزى ايتقانىنداي، بۇل دا جازمىشتىڭ ءبىر پەندەسى عوي. وبال-ساۋابى وزىمە". بالا بۇل ارەكەتىن يت الدىندا جاساعان قياناتىنىڭ ءبىر وتەۋى دەپ تۇيگەن-دى.
ول ۇيگە كىرگەندە ناۋقاس كىسى سول كۇيىندە جاتىر ەكەن. دابىر-دۇبىردى ەستىمەدى. جاق ۇرتتارى سۋالا تۇسكەندەي سۇپ-سۇر شوگىڭكى. شۇڭگەك كوزدەرىنىڭ جۇمۋلى جاتقانىن جۇمۋسىز جاتقانىن اجىراتۋ قيىن. سۇيىق كىرپىكتەرىنىڭ اراسى الشاقتاۋ.
― اتا، مەن عوي. قايتىپ كەلدىم. ءدۇربىڭىزدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
شال تانىعان جوق. بولار-بولماس قيمىلداعانىمەن، قاتىپ-سەمگەن كەيىپىنە ويانعان وزگەرىس كىرمەدى. ءال ۇستىندە جاتقانى ايقىن ەدى.
قالماشتىڭ تاماعىن جاس بۋلىقتىردى. وسىنداي ناۋقاستى جاپا-جالعىز قالدىرىپ كەتكەنىنە كۇيىندى. كوپە-كورنەۋ سونىسىنا كەشىرىم جاساي المادى. "ءقايتىپ قانا كوزىم قيدى. ورتەنىپ بارا جاتقان دۇنيە جوق قوي. مەن قايتپاعاندا، كۇنى نە بولار ەدى؟.."
ول شەشىنىپ جىبەرىپ، شالدىڭ قاسىنا جۇرەلەي وتىردى. قولىنان، بەتىنەن ۇستاپ كوردى. ەتتەن ارىعان شەكە سۇيەگىنەن شىپ-شىپتاپ قان تامىرى بۇلكىلدەيدى. ارى-بەرى قوزعالتىپ، اۋدارىستىرىپ بايقاپ ەدى، وزىنە ءوزى كەلىپ كوزىن اشۋعا مۇرشاسى جەتپەدى.
بالا بۇرقىلداتىپ شاي قايناتتى. بورسىقتىڭ مايىن ەرىتىپ، بار دەنەسىن تەپ-تەگىس سىلاپ، ىسقىلاپ شىقتى. مۇمكىن، وسىنىڭ ءبىر سەپتىگى تيەر. ساۋ كەزىندەگى باسىرە بابى وسى ەدى عوي. اۋزىنا تيگىزىپ ەدى، تىستەرى قارىسقانداي، قابىلداعان جوق. اس پەن سۋ ەم بولۋدان قالعان سياقتى...
بالا ءار ءتۇرلى ويعا شومدى. "ەگەر وسىدان ەسىنە كەلمەي، ءجانتاسىلىم ەتسە، نە ىستەمەكپىن؟ اۋىل اراسىنىڭ موينى دا قاشىق. قازاسىن كۇتىپ، يمانىن ايتار ەشكىم جوق. ارام قاتتى دەگەن وسى دا..."
"ءجا، مەن نە مىلجىڭداپ وتىرمىن. ەسكى ناۋقاسىنىڭ قايتالاپ قالعانى شىعار. ابدەن ۋىتى قايتقاننان كەيىن ەسىنە كەلمەگەندە قايدا بارادى؟ اۋرۋدىڭ اتى اۋرۋ: باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى. جاعىما جىلان جۇمىرتقالاعانداي قايداعىنى كوكۋىم نەنىڭ اقىسى؟.."
"بۇ مىجىرىق شالىڭ مىڭ جاسايتىنداي سايتان بوپ كەتىپ پە؟ ءولىم دەگەن ايقايلاپ كەلۋشى مە ەدى؟ ابدەن تيتىقتاپ، قان-سولدەن ارىلعان سۇرقى مىناۋ. تۇرىپ كەتسە، كەشەدەن بەرى وزىنە ءوزى قاستىق قىپ جاتىر دەيمىسىڭ؟ جاننىڭ شىعۋى وسىلاي، باتىر. ەندى ءبىر كۇننەن كەيىن بە، ودان ەرتەرەك پە، اتاڭمەن دە قوش ايتىساسىڭ. ءاۋمينىڭدى ازىرلەي بەر..."
"تارت ءتىلىڭدى! قايداعى جوقتى دالباسالاپ، نە باسىڭا كۇن تۋدى؟ جىعىلعان ەكەن، جارتى كۇن جاتا ما، جارتى اي جاتا ما، ورنىنان كوتەرىلىپ كەتۋى ايقىن. بال اشقانداي نەسىنە دابىرا قىلىپ وتىرسىڭ. التى اي بويى توسەك تارتىپ، "انە كەتەدى، مىنە كەتەدى" دەپ ەل-جۇرتتى مەزى ەتكەن التايدىڭ شونجىسى دا ءجۇر عوي قاقشاڭداپ. ءقازىر باسىن قاقشيتىپ، ولگەن-جىتكەننىڭ ءبىر جانازاسىن قۇر جىبەرىپ كوردى مە ەكەن؟ كيىم ءۇشىن قىرىق پىشاق توبەلەس سالعانى ەسىڭدە جوق پا. ءالى دە قىلشىلداعان جىگىتتەن ءبىر كەمدىگى جوق. بەتىنەن قانى تامىپ تۇر. بىرەۋ كەتسە، سول شەيىت بولار ەدى..."
"ءار نارسەنىڭ ورنى بار، بالام. ونىكى ءجاي ەت پەن تەرى اراسىنداعى ارام تەر بولاتىن. شويىرىلىپ جاتتى دا، تۇرىپ كەتتى. ال اتاڭنىڭ كەيپىنە كوز قيىعىڭدى ءبىر سالىپ كورشى. سۇرقى قانداي قورقىنىشتى. جاماپ-جاسقاپ قويعان، اۋپىرىممەن ۇستايتىن ەت پەن سۇيەك سەكىلدى. وسىدان مال شىعادى دەپ وتىرعان سەنىڭ دە بالالىعىڭ قالمايدى-اۋ، شىراعىم. ودان دا، وسىنداي امان-ساۋ قالپىندا جىگىتتەرشە قوش ايتىسىپ، قايىرلاسىپ قال. بۇل قالپىمەن كوپكە بارمايدى، قالماش".
"تىلىڭە شوق، ءيتتىڭ نالەتى! سەكسەننەن اسىپ سەلكىلدەپ، سەگىز جىلدان بەرى جاتقان قالدىبايدى قايدا قوياسىڭ؟ "ەرتەڭ قايتادى، بۇگىن قايتادى" دەپ دۇنيە مۇلكىن دايارلاعانى قاي زامان. سونىڭ جانى مەنىڭ اتامدىكىنەن ءسىرى بولىپ پا؟ راس، ازىرشە ناۋقاس قىسىپ جاتىر. بۇگىن كوتەرىلمەسە، ەرتەڭ تۇرىپ كەتەدى. ول قۇساعان بوكسەسى ءشىرىندى سال ەمەس قوي بۇ كىسى. قاشانعى قينالار دەيسىڭ. جوق پالەنى ايتىپ، ادامنىڭ جۇرەگىن ۇشىراتىنىن قاراشى بۇل ءزالىمنىڭ..."
"ءاي، قالماش-اي، سەن ءالى ۋىزداي بالاسىڭ. ون ەكىدە ءبىر گۇلىڭ اشىلعان جوق. قالدىباي مەن مىنا شالدى سالىستىرعانىڭ قاي ساسقانىڭ. ءبىزدىڭ اۋىلعا كۇيەۋ بولعاننان كەيىن ءتىلىم اششى: ول قۋ قۇلقى ءومىر باقي قولىنا كەتپەن كوتەرىپ كوردى مە ەكەن. ىشكەنى - الدىندا، ىشپەگەنى - ارتىندا. قاعاناعى قارىق ساعاناعى سارىق، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل شال. كەشەگى سۇراپىل سوعىستا ءدارىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا كەلگەن جوق. ەلدىڭ تاپقان-تايانعانىنا بوگىپ، شالقايدى دا ءجۇردى. جىلىگىنىڭ مايى ءبۇتىن عوي. ال سەنىڭ مىنا پاقىر اتاڭ جوقشىلىق پەن قورلىقتان باسقا نە پۇشپاققا قولى جەتتى. قۇداي باسقا سالماسىن، وسى ءبىر وتكەرگەن ءومىرىنىڭ ىشىندە جىلت ەتكەن ءبىر ساۋلەلى داۋرەنى بولدى ما ەكەن؟ قايتا، قينالماي قايتقانىنا شۇكىرشىلىك ەت. بارسا، بار مەن جوقتى تەڭەيتىن جۇماعىنا بارا جاتىر. قينالما، قالقام..."
"نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ ءدال سول قالدىبايىڭنىڭ كەشكەن ءومىرى مەنىڭ اتامدىكىنەن مۇراتتى بولسا، مىنا مۇرنىمدى شۇنتيتىپ كەسىپ بەرەيىن. اسىپ-تاسىپ توگىلمەگەنى راس شىعار. سوقا باستى ءومىر سۇرگەنى دە شىن. سوندا توبەدەي ءتورت ۇلىنان جاماندىعىنان، جاسىقتىعىنان ايرىلدى ما؟ ەزدىگىنەن قۇرباندىققا شالىپ پا! ءقايتىپ قانا اۋزىڭ قيسايماي ايتىپ وتىرسىڭ! كەشەگى قان كەشۋگە بۇل كىسىنىڭ جەكە باسى جەرىك بولىپ پا ەكەن؟ ءتورت جىلعى توپالاڭدا جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، جەلىككەنىنەن قان كەشتى دەيمىسىڭ؟ كەرەك دەسەڭ، بۇل كىسىدەي قاسىرەت شەگىپ، قىلپىداي قيانات قىلماعان جاننىڭ يمانى پەيىشتىڭ تورىنە ىلىنەر..."
"ونىڭ راس، قالماش. سەن ءبىراق بار مەن جوقتىڭ پارقىن ايىرا المادىڭ. بۇل كىسىنىڭ داۋرەنى جالىنىشتا ءوتتى. مەن سوندىقتان دا ساۋلىعىنىڭ كوپكە سوزىلمايتىنىن ايتىپ وتىرمىن. پەيىش دەگەنىڭ - وسى كىسىنىڭ جولى ەكەنى اقيقات. سونىسىنا بولا جارىق دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتىپ جاتقان شىعار. جامان ايتپاي جاقسى جوق ءىستىڭ اقىرىنا ازىرلەن..."
"ءاي، اڭقاۋ بالام-اي! سوندا بۇل اتاڭدى جەردىڭ قۇرتى قىلماقشىمىسىڭ؟ ءار نارسە ۋاقتىسىنا وراي. ۋاقتىسى سوققان ساپارعا كولدەنەڭ تۇرىپ كورشى، كانە. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، كوپ جارىعى قالعان جوق. وسىنى قالايشا كورمەي وتىرسىڭ؟.."
بالا ءسال جەڭىلەيىن دەدى:
"شىنىندا دا، تۇرماي قويسا قايتەم؟ سوندا مەن نە ىستەمەكپىن؟.."
"ءجا، شامالى سابىر ەت. "سابىر ءتۇبى - سارى التىن" دەگەن. ازعانا ازابىنا شىداي المايسىڭ با؟.."
"ارينە، شىدايمىن. ماعان ءتىپتى وقۋدىڭ دا قاجەتى جوق. وسى كىسى اياعىنان تىك تۇرسا - سول قۋانىش".
"ءبارى دە ءوز كەزەگىمەن، بالام، سابىر ەتشى".
"ال ەگەر قايتىس بوپ كەتسە شە؟"
"قورىقپا، اتاڭ ولمەيدى". "ال ەگەر قايتىس بولسا شە!"
"ايتتىم عوي ساۋىعادى دەپ. مۇنداي ادامداردىڭ ءولۋى مۇمكىن ەمەس..."
"ارينە، سولاي. مەن دە قوسىلامىن. ال ەگەر قايتىس بوپ كەتسە شە؟.."
شال ەكىنشى تاڭدا بارىپ كوزىن اشتى. ازعانا مىزعىپ العانداي جان-جاعىنا قارادى. كوزىنىڭ قانتالاعانى بولماسا، شۇكىرشىلىك، دارمەنسىز ەمەس.
― اۋىزعى ۇيدە ەشتەڭە قارايماي ما، قالماش؟
― جوق، اتا، ەشتەڭە جوق.
― قايدام، قاراسى باتقىر، سولاي تىعىلعانداي بولىپ ەدى.
شال شاتاسىپ ويانعان ەدى. جىعىلعالى بەرى ۇيرەنشىكتى قانشىق قاسقىر قىر سوڭىنان قالعان جوق. ەڭ العاش، يتيگەن قالپىمەن بوساعادان ورىن الدى. سودان سىلەكەيى شۇبىرىپ، ءبىر كەتسىنشى! بۇل كوزىن جۇمايىن دەسە، ءبىر ەلى اتتاپ، جاقىنداي تۇسەدى. اقىرى قوينىنا ارالاستى. ەشقانداي قاتەر قىلماعانىمەن، ۇستىندەگى كورپەسىن بىرگە ورانىپ، كوكىرەگى شۋىلداپ جاتتى دا قويدى. شال تۇرايىن دەسە، كەۋدەسىنەن باسىپ، مۇرشا بەرمەيدى. ارىق موينىن اۋرۋدىڭ قولتىعىنا بەرىپ، تىرپ دەگىزبەستەن باستىرمالاپ الدى. بەكەر وبالى قايسى، ەشقانداي قياناتقا بارعان جوق. شالدىڭ باسىن كوتەرتپەي، قانجىلىم دەنەسىمەن بۋلىقتىردى دا جاتتى. راس، ويانارىنىڭ از الدىندا، ناۋقاستىڭ مايلى قۇيرىعىن جالاڭاشتاپ، ءالسىز تىستەرىن باستىرماقشى بولدى. شال زەكىگەندەي قاتۋلانىپ، اياعىمەن يتەرىپ جىبەرىپ، كوزىن اشقان ەدى... جانىندا قالماش وتىر ەكەن. بۇل جايىندا ءلام دەپ ءتىس جارمادى. بالانى شوشىتپايىن دەگەن قامقورلىعى بولاتىن.
― ءالى دە قايتپاعانبىسىڭ؟
بالا كوز جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەردى:
― ءسىز سىرقاتتانىپ قالدىڭىز، اتا. قاتتى اۋىردىڭىز. مەن قاسىڭىزدان كەتكەنىم جوق.
― مەيلى، بۇگىن ءوزىم شىعارىپ سالامىن. ماعان ءقازىر ءبىر ىستىق ءشاي ۇرتتاتشى.
بالا قالبالاقتاپ ورنىنان تۇرەگەلدى. شالدىڭ قۇلاق شۋىلى باسىلماعان ەكەن. ءبىراق ءبىرشاما مەرزىم وتكەنىنە يلانا العان جوق. توسەككە باسى جاڭا عانا تيگەندەي.
― بۇگىن سوندا قانشاسى، بالام؟
ءبىر كۇندى شەگەرىپ ايتتى:
― جۇما عوي، اتا.
شالدىڭ ورنىنان تۇرارىنا كۇمانى بولعان جوق. ىستىق بىردەمە قاۋجاڭداسا، سەرگيتىن سياقتى.
بالانىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي ءجۇر. جەڭىل اڭگىمەمەن اتاسىن الداۋسىراتۋعا كىرىستى.
― ءبىز بورسىققا باردىق، اتا. يت ءولىپ قالا جازدادى. ارەڭ-ارەڭ اجىراتتىم.
― قايتا، ول نايساپتىڭ جارىپ كەتپەگەنىن ايت. ءتىپتى جاراۋ ايعىرلاردىڭ تىرسەگىن قيىپ جىبەرەتىندەرى بولادى. ۇرعان سايىن سەمىرەتىن سۇمپايى عوي ول.
― جامان دۇلەي بولادى ەكەن.
― ۇستادىڭدار ما؟
― ىنىنە كىرىپ كەتتى. مايلىاياق ەكەۋى ابدەن ارپالىستى.
― كەڭسىرىگىن بۇزىپ، ميىن ءتۇسىرىپ جىبەرمەسە، كەنە شاققانداي كورمەيدى، ول قۇرعىر. قايتا، امان قالعان ەكەنسىڭدەر.
― بىتتيىپ الىپ، بوي بەرەتىن ەمەس.
― الگى قىزدان حابار جوق قوي؟
― ءالى جوق، اتا.
― ءاي، قايدان بولسىن.
ون سەگىز ون توعىز جاستاعى شاماسى ما ەكەن، وسى اتاسىنىڭ قولىندا ءبىراز كۇن تۇردى. شالدىڭ جەنتتەي جيناعان قورلارىنىڭ ءبىرازىن سو جولى الىپ كەتتى. اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن ءالى دە ۋىزداي بالا عوي. سونداعى ىستەگەن تىرلىگىنە اتاسى قورلانىپ، كادىمگىدەي جاسىپ قالدى.
مىنا ماڭايدىڭ ءشوبىن جيناۋعا ءبىر تراكتورشى بالا كەلدى. ءوزى دە ءبىر جۇمىسى ونبەيتىن، جالقاۋ نەمە ەكەن. ءبىر كۇن جۇرسە، ەكى كۇن تۇرادى. سول شىركىنمەن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ىرجاقتاسسىن كەلىپ. مىنا شالدى الجىعان بىرەۋ دەي مە، جوق زاماندارىنىڭ شىنىمەن شىرقى كەتكەنى مە، كوزىن الا بەرە، شوپىلدەسىپ ءسۇيىسىپ جاتقانى. ءتىپتى الگى تەكەشىك جۇمىستى قويىپ، ۇيدە شولجيىپ جاتىپ الاتىندى شىعاردى. بۇرلەكەڭ بىربەتكەي كىسى عوي:
― ءاي، قۇدايدان سۇراپ العان جالعىزىم سەن بولساڭ دا، بار، شىق ۇيدەن، - دەپ جەلكەلەپ جىبەردى. - ينەدەي ىزەتى جوق نە دەگەن مالعۇن ەڭ!
ءوز زەردەسىنە جازباعان پەندەگە نە شارا؟ نەمەرە قىزى ەندى ءتۇندى اڭديتىندى ادەت قىلدى. شالدىڭ ۇيىقتاعانىن كۇتىپ جاتىپ، ابدەن مىزعىدى-اۋ دەگەندە، تراكتورشى بالانىڭ كۇركەسىنە قاراي زىپ بەرەدى.
ءبىر كۇنى تاڭ اپپاق اتقاندا ارعى بەتتەن كەلە جاتقان نەمەرەسىمەن ۇشىراسىپ قالدى. شال قالشىلداپ كەتكەن ەدى:
― نە دەگەن كورگەنسىز وسكەن بالا ەدىڭ؟ تۇر، جوعال، بۇگىننەن باستاپ بۇل بوساعانى باسۋشى بولما!..
― قورىقپاڭىز، اتا. باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز ۇيدەن مەنىڭ دە ءىشىم پىستى. قۋماساڭىز دا كەتەمىن.
― ءوشىر ءۇنىڭدى! وڭباعان، كۇشىك نەمە...
شال ايتايىن دەگەنىن اياقتاي الماي، ارەڭ-ارەڭ باسىلعان-دى...
ءوز قولىن ءوزى كەسسىن بە، شال ونى-مۇنىسىن بەرىپ، كەشكى پوەزعا شىعارىپ سالدى. سودان كوگەرگەن كوسەگەسى كانى؟ بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، ءۇش-تورت ەركەكتىڭ ەسىگىن اتتاپ قويدى. كەيىن قاتىنى ولگەن بىرەۋمەن تۇرمىس قۇرعانىن ەستىگەن ەدى. بالاعا سالدىرعان ادرەسى دە سول بولاتىن.
"ۋھ، ار-ۇياتتان ايرىلعان ادامنان نە ءۇمىت، نە قايىر!.."
― تەلەگرامم جەتپەي جاتقان عوي، كەلىپ قالار.
― كەلەدى، اتا، پوچتانىڭ ءسويتىپ كەشىكتىرەتىنى بار.
شال شايعا وتىردى.وتىرعان جوق-اۋ، شالقاقتاي جاتىپ شايناڭداي باستادى.
كۇنى ءالى ساسكە ەدى. كولەڭكەلەر باستارىن سوزىپ، ەندى قايتىپ جيىپ الا الماستاي، الىسقا قۇلاعان قوڭىر سالقىن مەزگىل بولاتىن. مايلىاياق وقىس ءۇردى. ءۇرىپ قانا قويعان جوق، ورشەلەنە اۋپىلدەدى. قالماش دالاعا جۇگىرىپ شىقتى. دەنەسى بىردەن مۇزداپ سالا بەرىپ ەدى. ەربيگەن كولەڭكەلەرى جەتەكتەگەن قىر باسىنداعى ەكەۋدىڭ بىرەۋى اكەسى ەكەنىن تانىدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ جۇگىرىپ بارىپ قوينىنا كىرىپ كەتكەنى ءجون بە، جوق، وسىندا تۇرىپ، ءۇن-تۇنسىز توسقانى ماقۇل ما؟.. ول قايتادان ۇيگە ورالدى. رەڭى بوپ-بوز بولاتىن.
سىرتتاعىلار كوپ كۇتتىرگەن جوق. ءيتتى ابالاتىپ، ىشكە كىرىپ ۇلگەردى.
― ءا، سەن قاڭعىباس، وسىندا ما ەدىڭ؟
ول بالاعا نازار اۋدارمادى.
― ءاي، كارى توبەت! سەن نەگە ءوز جونىڭمەن ولمەيسىڭ؟ بالانىڭ باسىن شاتىپ، اكەڭنىڭ قۇنى بار ەدى؟..
ول تۇرا ۇمتىلماق ەدى، قاسىنداعىسى ۇستاپ قالدى:
― ءجا، وتاعاسى، ءسال سابىر ەتىڭىز. ازىراق القىم باسالىق.
الگىندەي ءزىل مىنا شالدىڭ عۇمىرىندا ەستىمەگەن ءسوزى.
قىسىلىپ تۇتىككەننەن، "جوعارى شىعىڭدار" دەيتىن ىزەتىن دە ۇمىتتى. مىنانداي ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە جاتقاندا كيلىككەن كاردى قاراشى! بۇرىنعى باتىر تۇلعالى شاعىندا تاپ بولسا، اباقتىدا ءشىرىپ ولسە دە، اللاسى ريزا، بۇزاۋ ءتىس قامشىمەن قاق باستان تارتاتىن ەدى. ەندىگىنىڭ ەمى جوق، ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق. سۇلدەرى شىققان ءسىڭىرلى قالپىندا باستى...
شال امالسىزدان كەشىرىم جاسادى:
― جارقىنىم، بىلايىراق تورگە شىقشى. قاي بالا ەدىڭ؟
― مەن سەنىڭ اقىرعى جانىڭدى وڭمەنىڭنەن سۋىرىپ الاتىن الداشىڭمىن! ءبىلدىڭ بە، كارى قاقباس...
― ءاي، استامدىق-اي! كۇيكەنتايدىڭ قارشىعانى تەپكەنى وسى دا. ازىراق باسىلشى، قاراعىم...
شال قالماشتىڭ اكەسىن جىعا تانىدى.
― مەن سەندەي ەركەك شاشتى سيقىرلى الباستىنى الاستاماي باسىلا المايمىن. ءتۇن ۇيقىنى ءتورت ءبولىپ، بەبەۋ قاقتىرعان بەيباستاعىڭ جەتتى ابدەن!..
ول ولمەلى شالدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، سۇيرەي جازدادى. شىرىلداپ كەپ، اياعىنا ورالعان بالاسى بولاتىن.
― تيمەڭىز بۇل كىسىگە. اتامنىڭ ايىبى جوق. نە قىلساڭىز دا، ماعان ىستەڭىز. مەن، مەن ءبارىن ىستەگەن.
بالا ەتپەتتەي بۇك ءتۇسىپ، شالدى پانالاي جىعىلدى.
― مەن سەن يتپەن ۇيگە بارعاننان كەيىن سويلەسەم. جون تەرىڭنەن تاسپا تىلمەسەم، اتىما نالەت. ءقازىر ءبىر تيىن كەرەگىڭ جوق. مەنىڭ بۇيىمتايىم اناۋ الجىعان كارىدە.
― بۇل كىسى اۋرۋ، ناۋقاس. نەشە كۇندەي سىركەسى سۋ كوتەرمەي جاتىر. قاجەت دەسەڭىز، مەنى مىج-مىج ەتىڭىز.
بالا شىرقىراعان كۇيى باسىن ەڭكەيتتى. اكەسى كۇرزى ەتىگىمەن كەۋدەسىنەن تەۋىپ كەپ جىبەردى:
― بۇيتكەنشە، بارىڭنان جوعىڭ!..
― وي، قۇرەكە، وسىنداي دا وسپادارلىق بولا ما؟ قويىڭىز، شاپتىعا بەرمەڭىز. -قاسىنداعى كىسى بالانىڭ اكەسىن قۇشاقتاپ، ارىرەك اكەتتى. - قايتا، امان-ساۋ تابىلعانىنا قۋانىش قىلمايمىسىز.
― مەن ونى قۋاندىرامىن ءالى...
شال بۋلىققانىنان ازەر ءتىل قاتتى:
― نان پىسەردەي كەۋدەڭ بار ەكەن، ۇلىم. قۇداي الدىڭنان جارىلقاسىن. مىناۋ ىشىڭنەن شىققان ەت باۋىرىڭ، بولاشاق ۇرىعىڭ ەمەس پە ەدى. سونىڭ جۇرەگىنە داق تۇسىرمەسەڭ ەتتى! ادام عوي، تۇگە...
بۇل كەزدە اكەسى بالاسىن جەلكەلەپ، دالاعا الىپ شىعىپ كەتكەن ەدى. اتا لەبىزىن شالا-شارپى، سوڭعى رەت ەستىگەنى وسى. بەيكۇنا بوساعاعا قايتا ورالۋدىڭ مۇمكىندىگى بولعان جوق...
ءىستىڭ ءمان-جايىن ەگجەي-تەگجەي تۇسىنگەن تەرگەۋشى جىگىت شالدىڭ قاسىندا قالاتىن بولدى. ءمۇساپىر كۇيىندە قالدىرۋ - كىسىلىككە قايشى. جاقىن ماڭايدان ءبىر كولىكتىڭ ىڭعايىن تاۋىپ، ەمحاناعا اپارماقشى. تەك، سىرتقا شىعىپ، بالانىڭ اكەسىنە ءبىر تىلەۋ ايتتى:
― ءبىز عوي جاماندى-جاقسىلى ءبىراز كۇن جولدا بولدىق. مەن ءوز پارىزىمنان قۇتىلعان سياقتىمىن. بالاڭىز قولىڭىزعا ءتيدى. ءبىر عانا سۇرانارىم - مىنا كىشكەنتاي ىنىشەكتىڭ ۇيدەگى قايىعىنا تيمەڭىزشى. زامانداستىق قالاۋىم بولسىن. وسىعان ءسوز بەرەسىز عوي؟
بالانىڭ اكەسى ۇندەگەن جوق. قاباعىن تۇكسيتىپ:
― ءسىزدىڭ سوندا قالعانىڭىز با؟ ― دەدى.
― ءيا، مىنا اقساقالدىڭ شارۋاسىن رەتتەيمىن. ازاماتتىق بورىشىمىز عوي...
اكە مەن بالا كەلەسى بەلگە كوتەرىلدى. الىستان قاراعاندا بالاڭ كۇشىكتى ەرىكسىز سۇيرەلەپ، جەتەكتەپ اكەتىپ بارا جاتقانداي كورىنۋشى ەدى.
***
بالا ءوز توسەگىندە جاتىر ەكەن. ءسۇتى سەبەلەنگەن ايلى ءتۇن سياقتى. اتاسى اقبوز اتقا ءمىنىپ، جاسىل توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، جان-جاعىنا كوز تاستاپ ءجۇر... قايدان كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، افريكادان كورگەن ارىستانىنىڭ ەكى كۇشىگى شالدىڭ ەكى جاعىنان ەركەلەنىپ، اقبوز اتتىڭ اپپاق جالىنا ۇلپىلدەك مويىندارىن سۇيكەيتىن ءتارىزدى.
بالا قانشا ايقايلاعانىمەن، قايىرىلاتىن، نازار اۋداراتىن سىڭايلارى جوق. ول باستىرىلىپ، سويلەپ وياندى.
― اتا، امان بول، اتا!...
You Might Also Like
-
1945 جىل باستالعاندا فاشيستىك گەرمانيا ءبىرجولا كۇيرەۋدىڭ الدىندا عانا تۇردى. 1944 جىلدىڭ جازعى-كۇزگى ناۋقانى بارىسىندا قىزىل ارميا فاشيستىك 96-ديۆيزيا مەن 24-بريگادانى تالقاندادى. بۇلار ءوز قۇرامىنى...
-
كوكتەسىننىڭ ەندى عانا قىلتيىپ كەلە جاتقان كەزى. جىلداعى كوكالا سىلپىلداق جوق. بۋسانعان جەر ەتەك-جەڭىن ەرتە جيىپ، كوكتەم كۇنىنە مەيلىنشە مويىن ۇسىنىپ الىپتى. تارىشا توگىلگەن كوك تۇيىنشەكتەر تەبىن جا...
