يمانجاپىراق
اراعا ءبىراز جىل سالىپ، تۋعان جەر توپىراعىن باسىپ تۇرعان بەتىم وسى. شۋ وزەنىن كەسىپ وتسەم بولعانى ― باستارى كوكپەن تالاسقان ۇزىن تەرەكتەر جارىسا بوي كورسەتىپ، اراسىنداعى اق شاعىل تامدارىنا دەيىن پىرداي جاپىرلاپ، ءۇپىر-شۇپىر الدىمنان شىعادى...
مەن ۇيگە جەتۋگە اسىققام جوق. نەشە جىلعى ساعىنىش ماۋقىن تام-تۇمداپ باسقىم كەلەدى. ەڭ الدىمەن، وسىنداعى ءوزىم ون جىلدىقتى بىتىرگەن مەكتەپكە بارۋدى ءجون كوردىم. تال جاپىراقتارىنداي جىبىرلاسقان كۇناسىز بالالىقتىڭ كومەسكى شۋىلى ەرىكسىز جەتەلەدى... قىزىل كىرپىشتەن ورىلگەن، قاڭىلتىر شاتىرلى تاپال ءۇي سول قالپىندا ەكەن. از عانا ەڭكىش تارتىپ، پاستەنە تۇسكەندەي. بۇرىنعى بيىك، اسقاق تۇلعاسى قايتقان سەكىلدى. "و باستا كورگەنىڭدەي تامسانتا المايمىن، قايتەيىن، كارىلىك جەتتى" دەپ مۇڭ شاققان تارىزدەندى. جۇرەككە از-كەم ءلۇپىل قوسىلدى. قابىرعاسىنا كەلىپ بەتىمدى باستىم.
بۇرىنعى جىلدارى بۇدان ۇلكەن جاي نەكەن-ساياق-تى. ءقازىر كەلبەتىندە باسقا دا بيىك ۇيلەردىڭ باۋىرىنا كىرىپ، باسىڭقى تارتقان كەيىپ بار. اقىرىن اياڭداپ تەرەزە جاقتاۋىنا تاياندىم. گەومەتريا ساباعى بولسا كەرەك. "تەڭ ءبۇيىرلى ءۇشبۇرىشتىڭ قاسيەتتەرى" دەگەن جازۋدى كوزىم شالدى. "بۇل تەرميندەردى ۇمىتقالى قاي زامان!.." قاراتورى كەلىنشەك قايتالاپ سويلەپ، الدەنەلەردى ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. اشىق اينەكتەن جەلپىنگەن تانىس لەپ بويىمدى شىمىرلاتتى. وڭشەڭ ورىمدەي بالاۋسانىڭ وسىدان ون جىل بۇرىن وسى ورىندىقتارعا وتىرىپ، ءبىزدىڭ دە ساباق تىڭداعانىمىزعا سەنە قويۋلارى قيىن-اۋ، ءسىرا! "قازىرگى وقۋشىلار قانداي ۋاق" دەگەن وي كەلدى باسىما. نەگە ەكەنىن قايدام، مىنا بالالار تىم ءالجۋاز، ءسابي كورىندى. ءبىز بۇلارعا قاراعاندا ەرتەرەك ەسەيگەندەيمىز.
انا ءبىر پارتادا عالىمجان دەيتىن قياڭقى بالا وتىرۋشى ەدى. ءۇزىلىس كەزىندە قۇتىرىنىپ، ءارقايسىسىمىزدى ۇرىپ-سوعىپ، ەكىلەنۋدەن شارشامايتىن-دى. ونىڭ سوتقار جۇدىرىعىنا ۇشىراسىپ قالماۋ ءۇشىن بوي تاسالاپ، سىرت جۇرۋگە تىرىساتىنبىز. "تۋرا، سەن ادام بولساڭ، مەن مىنا مۇرنىمدى شۇنتيتىپ كەسىپ بەرەيىندى" كلاسس جەتەكشىمىز تالاي ايتاتىن. "وسى قىزىل كوزدەن قۇتىلار كۇن تۋسا عوي!.." دەيتىن ىشكى تىلەك ءاربىرىمىزدىڭ-اق كوكەيىمىزدە ءجۇرۋشى ەدى. سول عالىمجان ءقازىر وسى اۋداننىڭ وقۋ ءبولىمىن باسقاراتىن كورىنەدى.
عالىمجاننان كەيىن... مەن ءوز كوزىمە يلانا المادىم. بەرگى شەتتەگى الاسا پارتا كوڭىلگە شوقتاي باسىلدى. وشۋگە اينالعان "ز" مەن "ق" ارىپتەرىنىڭ تاڭباسىن كوردىم.
موينىمدى سوزىپ ۇڭىلگەنىم سونشا، پارتادا وتىرعان ۇرپەك شاش سارى بالانىڭ ەجىرەيە قاراپ، قاسىنداعى جولداسىن تۇرتكىلەي باستاعانىن دا اڭعارماپپىن. جاپىرلاي قادالعان قالىڭ جاناردان تايسالىپ، تومەن بۇقتىم.
جاڭاعى ەكى ءارىپ تارتىلۋعا اينالعان شىڭىراۋ سۋىنداي سارقىندى بەينەنى قايتا ءتىرىلتتى. مەنىمەن بىرگە وتىراتىن زينا ەسىمدى قىزدىڭ كىشكەنە قىرلى مۇرنى، ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى كۇلىمسىرەپ تۇراتىن ويماقتاي ويىقشالارى اپ-ايقىن ەلەستەپ قويا بەردى. موماقان اققۇبا جۇزىندە ايىقپاي ۇلپىلدەيتىن جۇقالاڭ قىزىلى بار-تىن. ىشىندە مونتيما جاس كىلەگەيلەنگەن قوڭىرقاي كوزى يمەنە مولدىرەۋگە بەيىم تۇرۋشى ەدى. ساباققا يكەمىنىڭ جوقتىعىنان با، ۇلبىرەمە رەڭىنەن قانداي دا ءبىر ۇركەك شۇعىلا كەتپەيتىن. مەن ءار كەز زينانىڭ كلاسس الدىندا قىزاراڭداپ، ساباق ايتا الماي تومەن قاراعان كۇيىن كورمەسەم دەپ تىلەيتىنمىن...
ءبىر كۇنى شىعارما جازدىق. زينا ەكەۋىمىزدىڭ تاڭداعانىمىز ― ەركىن تاقىرىپ. سەرىگىمنىڭ سەنەرى ― مەن، نە جازسام دا كوشىرۋگە ءازىر. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، باستاۋىش مەكتەپتە وقىعان كەزدەرىمدى سۋرەتتەۋدى قالادىم. بۇعان ءمۇعالىم اپايىمىزدىڭ: "ەڭ العاش وقۋعا بارعاندارىڭ، جازعى كانيكۋلدى قالاي وتكىزگەندەرىڭ، ۇي-ىشتەرىڭە تيگىزەر قولعابىستارىڭ جايىندا جازساڭدار، تىم جاقسى"، ― دەگەن كەڭەسى تۇرتكى بولدى.
"ءبىزدىڭ اۋىل جىراقتا جاتقان "كەربۇلاق" كولحوزى اتالۋشى ەدى"، ― دەپ باستادىم العاشقى سويلەمىمدى. زينا دا ىلە-شالا كوشىرۋگە كىرىستى:
― قاي مەكتەپتە وقىپ ەڭ؟
― اياكوزدە.
― ءوز مەكتەبىڭنىڭ اتىن قوي.
― اپاي ءبىلىپ قويىپ جۇرمەي مە؟
― نە قىلار دەيسىڭ؟..
مەن سوناۋ سوعىس جىلدارىنان كەيىن قالاي وقىعانىمىزدى كوز الدىما ەلەستەتە وتىرىپ، ءارى قاراي جالعاستىردىم.
"...وزىندە ءتورت كلاستى مەكتەپ بار. مەكتەپتىڭ ديرەكتورى دا، زاۆۋچى دا، وقىتۋشىسى دا، زاۆحوزى دا بەيسەبەك دەيتىن قىزىل سارى كىسى بولاتىن".
― مەن دە وسىلاي كوشىرەيىن بە؟
― ءمۇعالىمنىڭ اتىن وزگەرتىپ جاز.
― ءبىر سويقان بولاتىن شىعار.
― قورقىپ وتىرسىڭ با؟
― ىڭعايسىز عوي.
― نە كورسەك تە بىرگە كورەمىز.
― ەكەۋىمىز بە؟
― ەندى شە؟
― ماقۇل، ەندەشە...
زينانىڭ ءجۇزىن تاقاي، سىبىرلاپ سويلەگەنىنىڭ ءوزى سيقىرلى دۇنيەدەي سەزىلۋشى ەدى. قۇپيالاس كۇبىرى دە قىمبات ءلاززاتتى. جۇپ جازباستاي جايراڭداعان جاقسى كۇندەر-اي!..
"...بارلىق پاندەردى وقىتاتىن دا ءوزى. تەك، اندا-ساندا بەيسەكەڭ بازارشىلاپ نەمەسە توي-تومالاققا كەتكەندە، قارا سۇر كەلىنشەگى كەلىپ وقۋ ۇيرەتەتىن. اعايىمىزعا قاراعاندا، بۇل كىسىدەن جامان يمەنەتىنبىز. سۇراعىنا جاۋاپ تابا الماساڭ، ءيا بولماسا كوڭىلىنەن شىعا قويماساڭ بولدى، اعاي سىقىلدى سۇق قولىمەن ەمەس، بىلەگى تولى تەمىر بىلەزىگىمەن سارت دەگىزەتىن. ءۇن شىعارۋعا دارمەن جوق، قوس يىعىمىزبەن قورسىلداپ تىناتىن ەدىك".
― مەن جازا المايمىن.
― نەگە؟
― بىزدە مۇنداي بولعان جوق.
― ەشتەڭە ەتپەيدى، كوشىرە بەر.
― ءمۇعالىم ۇرىسسا شە؟
― ويدان شىعاردىم دەيسىڭ.
― ءاي، قايدام-اۋ...
"...اپايىمىزدىڭ سۇراعى دا وقىس كەلەتىن:
― باسقارمانىڭ ءۇيىنىڭ نەشە باس ۋاق مالى بار؟
― ءبوز قىمبات پا، شىت قىمبات پا؟
— پويىز جۇيرىك پە، كوڭىل جۇيرىك پە؟" سەكىلدى ءبىز وقىماعان، كىتاپتا جوق سۇمدىقتار بولاتىن. تاپساق ― تاپتىق، تاپپاساق ― باسىمىزدى قامشىدان قايمىققان قويشىنىڭ جابىسىنداي بۇقپالاۋدان باسقا لاجىمىز قالمايتىن. "كرۋگوزورىن قاراشى، وڭكەي سۋ ميلاردىڭ، كرۋگوزورىن كوتەرسە بولماي ما!" ― دەپ، شارتىلداعان بىلەزىكتەرى توبەمىزدە وينايتىن ەدى.
ول كەزدە مەكتەبىمىزدىڭ قانشا بولمەسى بارى ەسىمدە جوق، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كلاستاردىڭ وقۋشىلارى ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە وقيتىنبىز. ءبىزدى ءتورتىنشى كلاستىڭ بالالارى دەۋشى ەدى. شىنىن ايتسام، قايسىمىزدىڭ قاي كلاستا وقيتىنىمىزدى اجىراتا المايتىن كەزدەرىمىز دە بولۋشى ەدى. بەيسەكەڭنىڭ جىنىنا جاقپاعان شاقتا ءۇشىنشى نەمەسە ەكىنشى كلاستىڭ پارتاسىنان ءبىر-اق شىعاتىنبىز. بەكەر وبالى قايسى، اعايىمىزدىڭ وڭ كوزىنە ىلىنگەن ساتتەردە تومەنگى كلاستىڭ سابيلەرىنە ساباق بەرىپ، كادىمگىدەي ءمۇعالىم بولىپ، توبەمىز كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالاتىن. وسىنداي "ۇستازدىق" ەتىپ جۇرگەن كۇندەرىمنىڭ بىرىندە بەيسەكەڭنىڭ كوكپارعا مىنەتىن كوك قاسقا ايعىرىن ۇستاي الماي كەلگەنىم ءۇشىن ءبىرىنشى كلاسقا دەيىن تومەندەگەنىم جادىمدا قالىپتى. پىشاققا جىعىلعىردىڭ ءوزى دە قاشاعان ەدى. ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن قۋىپ، تابانىمدى تىكەن تىلگىلەپ، ارسا-ارسا بولعان ەڭبەگىمنىڭ زايا كەتكەنىنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءىشىم اشيدى".
― قانداي قاتال كىسى، ― دەدى زينا.
― كىم؟!
― ءمۇعالىمدى ايتام.
― مەن سول كەزدى ساعىنىپ وتىرمىن.
― قالايشا؟
― قايدام، ءبىرتۇرلى ىستىق سەكىلدى.
― مەن سەنى اياپ كەتتىم.
― سوعان دا بولا ما؟ ...اپاي بىزگە قاراپ وتىر.
― اقىرىن كوشىرە بەر.
"...ءقازىر ويلاپ وتىرسام، مەكتەبىمىز ءۇش، ياكي ءتورت بولمەلى بولۋى كەرەك. بۇيىردەگى بولمەدە وتىن، سەكسەۋىل ءۇيۋلى تۇراتىن دا، تابالدىرىعىندا ۇنەمى ءىشى-قارنى قابىسقان ەسىك پەن توردەي سارى تازى جاتاتىن. ءالتىنبۇبى دەگەن قىزدىڭ قولىن قاۋىپ العاننان بەرى و جاققا جولامايتىنبىز. ارعى بولمەدە ون شاقتى قوي-ەشكى، بىر-ەكى ءىرى قارا ۇستالاتىن. العاشقى ساباق ۇستىندە بەيسەكەڭنىڭ كارى شەشەسىنىڭ مالداردى كۇمپىلدەتىپ ساۋىپ، اراگىدىك قارعىس جاۋدىرعان سوزدەرى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇرۋشى ەدى..."
قوڭىراۋ سوعىلىپ كەتتى دە، ءبىز ويىمىزدى اياقتاماستان، جازعانىمىزدى مۇعالىمگە تاپسىردىق. سول كۇنى زينا مەنى سونشاما ءىش تارتىپ، جانىنا جاقىن ۇستاپ ءجۇردى. كوز تاسا ءبىر مەزگىلدى پايدالانىپ:
― سەن جاقسىسىڭ، قالاۋ، ― دەپ ەكى قولىن مەنىڭ قولتىعىما تىقتى.
― ءوزىڭ جاقسىسىڭ، ― دەپ جۇپار لەپتى شاشىنان يىسكەدىم.
...ەرتەڭىنە ءمۇعالىم شىعارمالارىمىزدى اكەلدى. الدىمەن زينا ەكەۋىمىزگە باعدارلاپ ءبىر قاراپ قويدى. سوسىن نازارىن باسقا جاققا اۋدارىپ:
― قارجاۋبايەۆ، ― دەپ فاميليامدى اتادى.
مەن ورنىمنان تۇرەگەلدىم.
― شەكتىبايەۆادان كوشىرىپسىڭ عوي.
― ەپتەپ قاراعانىم راس.
― مۇنىڭ اتىن نە دەيتىنىن بىلەسىڭ بە؟
مەن ءلام دەپ ءتىس جارمادىم.
― ۇرلىق دەيدى. بوگدە بىرەۋدىڭ قالتاسىنا تۇسكەنمەن تەڭ تىرلىك. ۇيات ەمەس پە؟
ءمۇعالىمنىڭ كوپە-كورنەۋ، جورتا جاساعان ارەكەتى مەنەن گورى زيناعا باتتى. مەنى قويشى، زينا ءۇشىن وت كوسەسەم دە قولىم كۇيدىگە جوقپىن عوي. قيعاشتاپ قانا كوز جۇگىرتىپ ەم، ەكى بەتى شوقتاي قىزارىپتى. جايشىلىقتاعى جاسقا بەيىم جانارى شىپ-شىپ مولدىرگە تولعان.
— زينا، جارايدى، قيىستىرىپ تاماشا جازىپتى، ― دەگەن ءمۇعالىمنىڭ كەكەسىندى ءسوزى اياقتالماستان ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، سولقىلداپ بەردى. سودان ادەبيەت ءپانى بىتكەنشە جۇبانعان جوق. ۇزىلىستەن كەيىن باسقا ساباقتارعا قاراماستان ۇيىنە كەتتى.
مەن ەسىمدەرىمىزدىڭ باس ارىپتەرىن سول كۇنى جازعان ەدىم... سويتكەن زينا قايدا ەكەن ءقازىر؟!
مەن جەڭىل دىبىستىڭ جاقىنداعانىنان سەرگىدىم. كوزىلدىرىكتى قاريا كىسى تايانىپ كەلدى دە:
— بىرەۋدى توسىپ تۇرمىسىز، تەرەزەدەن كورگەن بالالار الاڭ بولادى عوي، انا جەردەن كۇتىڭىز، ― دەپ تال اراسىنداعى ورىندىقتاردى كورسەتتى. مەن سالەم بەرىپ، كەشىرىم ءوتىندىم دە، نۇسقاعان جاعىنا قاراي اياڭدادىم.
ول كىسى مەنى تانىعان جوق. قايدان ءبىلسىن، وسى جاسىنىڭ ىشىندە مەن سىقىلدى تالاي قارا دومالاق الدىنان وتپەدى مە. ۇمىتپاسام، كارىموۆا اپاي. قولىنان وقىماعانىممەن، قولايسىز ءبىر جاعدايدىڭ كۋاسى بولعانى ەسىمدە قالىپتى.
سول "كەربۇلاق" كولحوزىنداعى باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن شاعىم. كولحوز بەن كولحوز بىرىگىپ، ىرىلەنىپ جاتقان ناۋقان ەدى. ءتورتىنشى تاۋىسقان بەس-التى بالا قاي جەردە وقىرىمىزدى بىلمەي دال بولدىق. كوبىسى جاڭادان قوسىلعان كولحوزداعى تۋىستارىن پانالاماقشى. ءبىزدىڭ ءۇي ءالى كوشكەن جوق ەدى. كەيبىر كوزى اشىق جاناشىرلاردىڭ كەڭەسى بويىنشا، اۋدانداعى ينتەرنات-پانسيونعا ورنالاسپاقشى بولدىم. دوكۋمەنت دەگەننەن ءتورتىنشى بىتىرگەن كۋالىك پەن سەلسوۆەتتەن العان سەميا جايىنداعى انىقتاما عانا. سالاتىن قالتا دا جوق، ىشقىرعا قىستىرىپ الىپ، جولعا ازىرلەندىم.
مۇنداي "ۇزاق" ساپار الدىندا اقتۇماقپەن اقىلداسپاۋ ― ءجون-جوسىقتى ۇمىتقاندىق. جەر-جاھانداعى "جاڭالىقتان" بىلمەيتىنى جوق، اتى شۋلى اتامانعا ايتپاي كەتۋ ― كەشىرىلمەس كۇنامەن تەڭ. امەريكادا اتوم بومباسى جاسالعانىن العاش رەت اقتۇماقتىڭ اۋزىنان ەستىگەنبىز. اۋىلداعى يتسيگەكتەن دارى-دارمەك شىعاراتىنىن دا جەتكىزگەن وسى. "ەسەيگەندە شپيون بولامىن"، ― دەپ جۇرەگىمىزدى ۇشىراتىن. ەرتەرەكتە اقىلدى ءبىر تەكەسى بار ەكەن. سونىسىن ەرتتەپ ءمىنىپ، ار جاعىمىزداعى "قاراۋىلتوبە" كولحوزىنىڭ شەشەن بالالارىمەن قيان-كەسكى ۇرىس سالعانىنىڭ ءوزى تاۋسىلماس حيكايا بولاتىن.
ارامىزعا تەمەكى دەگەن تۇلەندى اكەلگەن ەرىڭنىڭ دە ءوزى. اۋداننان ءبىر قايتقانىندا بەلىنە قىزىل دوربا بايلاپ كەلدى. ءىشى تولعان ماحوركا. شاپكەسىنىڭ استارىندا قاتتاپ العان گازەتى مەن سىرىڭكەسى بار. تەمەكىنى وراپ الىپ، بۇرقىلداتا كوپ تارتقاندا، جاعاڭدى ەرىكسىز ۇستايسىڭ. اۋزىنان، قوس تاناۋىنان بۋداقتاعان كوك ءتۇتىننىڭ ءوزى ءبىر كەرەمەت. "كەرەك بولسا، قۇلاعىمنان دا شىعارامىن"، ― دەپ ودان بەتەر ىنتىقتىرادى. جايشىلىقتا جانىنان شىقپايتىن بىزدەر ونىڭ مىنا جاڭالىعىنان كەيىن ءتىپتى قالۋدى قويدىق. كوڭىلى كەلسە، مىسىقتىڭ مۇرتىنداي عانا تەمەكى وراپ ۇسىنادى. كوپ بەرۋگە قورى ءبىتىپ قالا ما دەپ ءقاۋىپ قىلاتىن. "مۇنىڭ ءوزى تالاي دەرتكە شيپا"، ― دەپ تە دارىپتەي تۇسەدى. "ءتۇن ىشىندە جارقىلداتىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن!.."
جاي عانا قىزىققانىمىز بولماسا، ءجوندى تارتا المايمىز. بار بولعانى ― ەكى ۇرتىمىزدى بۇلتيتىپ اۋىزدان شىعارۋ. بۇنداي ىسىراپشىلىققا اتامان تاراپىنان كەشىرىم از.
— وي، بوق مۇرىن نەمە، اكەل بەرى، قۇر بوسقا قور قىلماي، ― دەپ مايلى قۇيرىقتان ءبىر تەۋىپ جىبەرەدى. سوسىن ءتونىپ كەلىپ:
— قانە، لىپ دەگىزىپ ىشىڭە تارت، بارلىعىن تۇگەل سوراپتا، ― دەپ اڭگىر تاياعىن ويناتادى. اششى تەمەكىنى قاۋىپ كەپ قالعانىمىزدا كوگەرىپ-سازارىپ، ءبىرازعا دەيىن ەسىمىز جينالمايتىن. وندايدا اقتۇماق تىم قاتتى قاتۋلانىپ:
— سەنەن، ماي بەرسە دە، تۇك شىقپايدى، ― دەپ تۇيە ماتەكتى ءبىر جوسىلتادى دا، ۇسىنعان تەمەكىسىن قايتارىپ الادى. شىركىن، كوك ءتۇتىندى قالاي بولسا دا سولاي بۋداقتاتىپ، اقتۇماقتىڭ كوزىنە تۇسكەنگە نە جەتسىن!..
سول ۇستازىمنىڭ الدىنا كەلىپ، ينتەرناتتا وقيتىن نيەتىمدى ايتتىم.
— شەۋو، ― دەدى كوزىن سىعىرايتىپ. بۇل ― جاقتىرماعان بەلگىسى. ― تالانايىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي. تاناۋىڭا جۇگەرى تىعىپ، تابانىڭا قاعاز جاققاندا بىلەرسىڭ ينتەرناتتىڭ نە ەكەنىن!
— نەگە ويتەدى؟
— نەگە ويتەدى؟ ادام ساباعانعا ابدەن ادەتتەنىپ كەتسە شە!
— ءمۇعالىم بولىسپاي ما؟
— قۇجىناعان جۇلىككە ءمۇعالىم ءقايتىپ شاق كەلسىن. ارى-بەرىدەن كەيىن ءمۇعالىمنىڭ وزىنە ارقالارىن قاسىتىپ، اياقتارىنا سۋ قۇيعىزىپ قويار.
— قويشى-ەي!
— "قويشى-ەي!"، ― دەيدى ول، ― "قويشىنىڭ" كوكەسىن كوكالا قويداي عىپ، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتكەندە كورەرسىڭ. مۇرنىڭدى بەت، باسىڭدى استاۋ ەتكەندە، "قويشىنى" ايتارسىڭ.
— سەن كورىپ پە ەڭ؟
— كورگەندە قانداي! اتام ەكەۋىمىز اۋلاسىنان وتە بەرگەندە، اياقتارىنا پرۋجينا بايلاعان بەس-التى بالا باستىرمالاپ كوپ بەرگەن. جۇگىرگەندە اتتان وزادى. ءبىز بايگى تورىمەن ارەڭ قاشىپ قۇتىلعانبىز. قولىنا تۇسكەندە عوي، مىج-مىجىمىزدى شىعاراتىن ەدى.
مەن اتاماننىڭ مىنا سوزدەرىنە يلانا قويعام جوق. اسىرەسە مۇعالىمنەن قورىقپايدى دەگەنى كوكەيىمە قونبادى. ءبىزدىڭ بەيسەكەڭدەرگە قارسى شىعىپ كورسىنشى، قاراسىن ءوشىرىپ جىبەرسىن. ول زامان دا بۇ زامان، ۇستازىنا قول كوتەرۋشى مە ەدى...
دەگەنمەن، كوڭىلگە قورقىنىش كىربىڭى ءۇيىرىلدى. ءتىلى مەن ءدىنى جات ورتاعا باراتىنداي قۇلازىدىم. ءتىپتى، وقىماي-اق، "قىزىلشا تاسىسام دا اسىرايمىن" دەپ شەشەمە جالىنعىم كەلدى. ەپتەپ وتىرىپ ەلەگىزگەن ويىمدى ءبىلدىردىم. شەشەم شوشىپ كەتتى:
— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر جۋارمەك، وتىرىك ايتادى، ەلدىڭ ءبارى دە سول جەردەن وقىپ جەتىلىپ جاتقان جوق پا؟! ءالى-اق ءوز ءۇيىڭ، ءوز تابالدىرىعىڭداي باۋىر باسىپ كەتەسىڭ. سۇيەم جەر سىرتقا شىقپاعاندىكى عوي، بولماسا بارلىق وكىمەتتەردىڭ ەر جەتىپ، بۇعاناسى بەكىگەن بوساعاسى سول ارا، ― دەپ، الدەكىمدەردى ەسىنە الدى. ءسويتتى دە: ― تابان ەتىمدى تارتىپ جەسەم دە وقۋىڭنان ۇزبەسپىن، ― دەپ باۋىرىنا قىستى. ەرتەڭىنە اجىبەك دەگەن فيناگەنتتىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ، اۋدانعا جىبەردى.
...قامىس قۇلاقتى جيرەن بەستى بۇلكىلىنەن تانباي لىپيدى. ۇزىلمەي-قاتايماي توگىلەتىن جايلى ءبىر اياڭى بار ەكەن. سونىسىن بوساتقان جوق. قايىق قيمىلىنداي جەڭىل ىرعاعىنا قاراماستان، اجەكەڭ اندا-ساندا "ءايت، شۋ" دەپ تەبىنىپ قويادى. ءجۇرىس تىلەۋ ەمەس، اشەيىنگى ادەتى بولسا كەرەك. ۇزاق ويى الدەنەگە تىرەلگەندە عانا الگى ءسوزىن قايتالايدى. سودان كەيىن قالىڭ وي شۋاعىنا قايتا شومادى. مەن بارمىن با، جوقپىن با، جۇمىسى جوق. ارتىنان ءتۇسىپ قالسام دا اڭعارار ءتۇرى بايقالمايدى. اۋىلدان شىققالى ءتىس جارىپ ءبىر اۋىز ءسوز سىندىرماپ ەدى. ۇيقىلى-وياۋ، قالعىعان كەيىپپەن مۇلگىدى دە وتىردى.
ازدان كەيىن مەن دە ويعا كەتتىم. "ينتەرناتتىڭ بالالارى اسىق وينار ما ەكەن، ويناماس پا ەكەن؟ ― دەگەن ساۋال تۋدى. ― ويناسا عوي، قورعاسىندى كوك قۇلجامەن قىرىپ سالار ەدىم. اتتەڭ، الشىسىنىڭ ءبىر مۇرتى ۇشىپ كەتكەلى تۇرعىشتاۋ ەمەس. دەگەنمەن، كوزدەگەن جەرىڭنەن تيەدى، شىمىرلىعىندا ايىپ جوق... ال ەگەر بورىك تەپپەككە شاقىرسا شە؟ نەسى بار، ونى دا كورۋگە بولادى. شاپكىمنىڭ ىشىندەگى دوڭگەلەك تەمىر تۇرعاندا نە قام بار، جارىستىرا جونەلگەندە الدىنا تاقيا سالمايتىنىنا سەنىمىم مول... مۇمكىن، توبەلەسەرمىز دەر. اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى، سىرتتان بارعان سوڭ، ساباپ الۋعا دوق كورسەتەر. ارينە، ءا دەگەننەن جۇدىرىقتاسا جونەلۋدىڭ ءجونى كەلمەس. يەكتەتپەۋ ءۇشىن كۇرەسىپ باققان قيسىندى. "ءاۋپ" دەپ جامباسقا الىپ، وعان بولماسا، قاپسىرا قۇشىپ، ىشتەن شالىپ، قالا بەردى جاتا بەرىسكە تاستاپ، قۇر الاقان ەمەستىگىڭدى بايقاتىپ قويۋدىڭ ارتىقتىعى جوق..."
اجەكەڭ وقىس ءتىل قاتىپ، وي تىزگىنىن ءۇزىپ جىبەردى. "قۇداي راقمەت ەتسىن"، ― دەپ بەتىن سيپادى.
― قالاي، قالعىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟
― جوق.
― ءتۇسىپ قاپ جۇرمە.
ول "ءايت، شۋ" دەپ ءبىر تەبىنىپ قويدى دا، قايتادان ءۇنسىز قالپىنا ءتۇستى. داركەنباي بەيىتى اتالاتىن ءتورت قۇلاقتى قورعاننىڭ تۇبىنەن ءوتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز. وسى قورىمدى تورت-بەس جىل بۇرىن سۋ جاڭا كۇيىندە كورگەنىم بار.
كۇن باتىپ، كوز بايلانعان اپاق-شاپاق كەشقۇرىم ەدى. اۋىلدىڭ ءبىر توپ ەركەكتەرى جوڭىشقا، جۇگەرى، ۇرپاق سياقتى ونى-پۇنىلاردى ارتىپ، بازارعا تارتقانبىز. مەنىڭ ءبىر قاپ شەمىشكەم بار. شەشەم مىنا كىسىلەرگە ادەيى قوسىپ جىبەرگەن. بازاردىڭ موينى قاشىق ― سوناۋ شۋ ستانسياسىندا. وگىز اربانىڭ اياڭىمەن تاڭ ازان جەتەمىز دەگەن ەسەپپەن كەشكە قاراي شىققانبىز. ءقازىر مىنا اجەكەڭنىڭ ەسىنەن مەنى قالاي شىعارعانى سياقتى، ولار دا وزدەرىنشە ابىر-سابىر، وتكەن-كەتكەندى سوعىپ كەلەدى.
— شىركىن، جىگىتتىڭ ارىسى ەدى عوي، ― دەپ قويدى يماش دەيتىن قاريا كىسى الگى بەيىتتىڭ قاسىنان وتە بەرە. ― "ءولدىڭ ― ءوشتىڭ" دەگەن وسى دا.
بارلىعى ىشتەرىنەن كۇبىرلەپ، "تيە بەرسىن" ايتتى.
— ءتورت جىل بويى بوراعان وق استىنان امان كەلىپ، الدەكىمدەردىڭ قولىنان قازا تاپقانى ايانىشتى، ― دەپ راۋان وكىنىش ءبىلدىردى.
— ءوزى دە ءورت ەدى، ورتتىگىنەن كەتتى عوي.
— قازاسى قالاي ەدى؟ ― دەپ، تاۋ جاقتان جۋىردا كوشىپ كەلگەن نايزابەك سوزگە ارالاستى.
— ومىراۋى تولى وردەن بولا تۇرىپ، الدەكىمدەر قۇساپ شىرەنبەستەن، اسكەردەن ورالىسىمەن كولحوزدىڭ سيىرىن الماپ پا ەدى.
— اپىراي دەسەڭشى! ― دەپ راۋان قايتا ءۇن قاتتى.
— كەيبىرەۋلەر كونە شەنەلى توزعانشا كەردەڭدەپ، وكىمەت تەمىر ءۇي ساپ بەرەدى دەپ، ءشوپ باسىن سىندىرماي جاتقاندا، مىنا ازامات كەلە ساپ كيىلىگىپ ەدى-اۋ.
— جۇمىس دەسە، جانىن سالۋشى ەدى، ― دەپ يماش ءسوزىن جالعاستىردى. ― جازعاننىڭ ولەرىنە كورىندى مە، تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى مالدىڭ سوڭىن بەرمەۋشى ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر قاراسى كەم شىعىپ، وسى شۋ بويىنداعى ءورىسىن قارايدى. ءدال مىنا تۇستاعى قوسارالدىڭ قۋىسىندا ءۇش-تورت ۇرىنىڭ الگى جانۋاردى باۋىزداپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن تۇسسە كەرەك. ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن بالتالانعان كۇيىندە تاۋىپ الىپ قايتتىق. دەنەسىنىڭ ساۋ جەرى جوق، وتكىر بالتانىڭ ءجۇزى قولى-باسىن تىلگىلەپ تاستاپتى. ۇرىلاردا دا ۇرەي قالماعان-اۋ، باۋىزدالعان قۇناجىننان ءبىر جاپىراق ەت كەسپەستەن قالدىرىپ كەتىپتى. قايران ەر، سودان قايتتى عوي...
وسى اڭگىمەدەن كەيىن ءولى تىنىشتىق باستى. ەرەسەكتەر جاعى از-كەم تىنىستاپ قالدى. مەنىڭ بويىما ۇرەي كىردى. ىردۋان اربانىڭ شيقىلى عانا ىڭىرسي ءىلبىپ، ءۇن شىعارادى. الىس باتىستا، قاراۋىتقان قالىڭ جىنىس اراسىنان جامباستاپ بارا جاتقان جارتىكەش اي داركەمبايدى شاپقىلاپ ولتىرگەن ۇرىلاردىڭ ايبالتاسىنا ۇقسادى. سول باۋكەسپەلەر ءبىزدى دە تورۋىلداپ، توسىپ جاتقانداي سەزىندىم. ازدان كەيىن ۇلكەن كىسىلەر تاعى ءبىر اڭگىمە ىرعاعىنا كوشتى. مەن ولاردىڭ نە ايتىپ، نە قويىپ جاتقانىن ۇققانىم جوق، ەسىل-دەرتىم الگى ۇرىلاردىڭ جاۋىزدىق ارەكەتىندە بولدى. ءبىر باۋ جوڭىشقانى جارىپ جىبەرىپ، ورتاسىنا كىرىپ، بۇقتىم دا وتىردىم... كۇزدىڭ ءتۇنى قاتقىلداۋ، مۇزداي سامال قوينى-قونىشىڭا زاردەي تيەدى. ءالسىن-السىن شۋ وزەنىنىڭ سالقىن لەبى كەسكىلەيدى. كەي جەرلەرگە كەلگەندە وشاق ىشىنە تۇسكەندەي جىپ-جىلى اۋاعا سۇڭگيسىڭ. سونان كەيىن سۋىق ىزعار قايتا بەت قاريدى. اسپانداعى جۇلدىزدار شەتىنە شوق قويعانداي جىلت-جىلت تىنىمسىزدانادى. اۋىق-اۋىق اۋىلدىڭ يتتەرى ۇرەدى. داۋسىنا دەيىن تانىپ جاتىرمىن. "گۇمپ-گۇمپ" ۇرگەن ― ءتاجىنىڭ توبەتى. "ءشاۋ-شاۋ" شاڭكىلدەگەن ― شاقايدىڭ قانشىعى. ال باقالاردىڭ قوڭىر بارقىن ۇندەرى ءبىر تىنساشى! ءبىر سارىن، ءبىر ەكپىنمەن كوتەرىلگەن قالىڭ ىرعاق شۋ وزەنىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەردەي. تىنباي سوققان قۇرىل سارىنى ساپىرىلىسا بۇلكىلدەپ، شۇرق تەسىك شۋىل جەلپيدى. ەكى قۇلاعىڭدى ءبىر اشىپ، ءبىر باسىپ، الما-كەزەك قايتالاساڭ، توي ۇستىندەگى ايتىس اۋەنى تالماۋراپ جەتكەندەي بولادى...
بالاۋسا كەزىمدەگى باقالاردىڭ سولقىلداق شۋىلى ءۇنسىز قالعان تىم-تىرىس شاقتارىمدا سول ىرعاق، سول بۇلكىلىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ەستىلەدى... بار بولمىس، بار كورىنىسىن سول بوياۋ، سول كۇيىندە قابىلدايتىن قاياۋسىز قايماق كۇندەر، قاسيەتتى قۇشاعىڭا تاعى ءبىر وراساڭ نەتتى!..
...اجەكەڭ ەكەۋىمىز اۋدان ورتالىعىنان ەكى ايرىلدىق.
― سەنىڭ باراتىن مەكتەبىڭ اناۋ، ― دەپ قىزىل ءۇيدى كورسەتتى دە، ءوز جونىنە كەتتى.
مەن جان-جاعىما قاراپ، العا قاراي ءجۇردىم. ارى-بەرى اعىلعان كوپشىلىك. كىمنىڭ قايدا باراتىنىن ءبىلىپ بولمايدى. ايقىش-ۇيقىش جۇرگىنشىنىڭ شەتى جوق سياقتى. سولارعا ىلەسىپ، ىشكە قاراي ءىلبي بەردىم. ادامداردىڭ اياق استىندا اندىزداي شاشىلعان شىلىم قالدىقتارىن كورگەندە، مەنەن قۋانىشتى پەندە بولماعان شىعار، ءسىرا. "اقتۇماق قالاي قىزىقپاس ەكەن" دەگەن وي جۇرەكتى شارپىدى. جۇگىرە باسىپ، شاپكىمنىڭ ىشىنە سۇڭگىتە بەردىم. قالا حالقىنىڭ مۇنشاما داراقىلىعى قايران قالدىردى. "قازبەك"، "پريبوي"، "سيەۆەر"، "بەلومور" سياقتى سۋ جاڭا تەمەكىلەردى جارتىلاي تارتىپ تاستاي بەرىپتى، تاستاي بەرىپتى. اينالاسى شاي قايناتىم ارالىعىندا الا شاپكىنى لىق تولتىردىم. ارى، بازار باسىنا جاقىنداعاندا، جارتىكەش شىلىمداردىڭ تاۋسىلماس كەنىنە كىرگەندەي بولدىم. شىركىندەردە ساۋاپ دەگەن بولساشى!.. وقتاۋداي شىلىمدى ورتاسىندا دەيىن عانا شەگىپ، شيتتەي عىپ شاشىپ تاستاپتى. كوپشىلىگىن قايتا سورتتاۋىما تۋرا كەلدى. اسىعىس الىنعان قىسقا تۇقىلدى قورتىقتارىن تەرىپ تاستاپ، سايدىڭ تاسىنداي ىرىلەرىن ەكشەي جيناۋدى شىعاردىم. العاشقىداي ەمەس، اسىقپاي قاراپ، قارىسقا جۋىق ۇزىندارىن عانا تاڭداي باستادىم. "ليۋكس" دەپ اتالاتىن ءبىر سورتى بار ەكەن، التىندالعان جازۋىنىڭ ءوزى كوزدىڭ جاۋىن العانداي. تۇتاتپاستان ەرنىڭە قىستىرىپ جۇرگەننىڭ ءوزى قانداي جاراسىمدى! "نە دە بولسا، اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ اۋزىن ءبىر اشتىراتىن بولدىم" دەگەن قىزۋلى قۋانىش تامىر-تامىردى قۋالايدى. تاسالاۋ جەرگە وتىرىپ، تەلەگەي تابىستارىمدى باس كيىمىمنىڭ شۇقىر-شۇقىرىنا دەيىن تىققىشتاپ الدىم دا، ماڭدايىما باسا كيىپ، مەكتەپكە بەتتەدىم. وسىلارىمدى اۋىلعا امان-ساۋ جەتكىزىپ، كەشكە قاراي كوشەگە جارق-جۇرق تارتىپ شىقسام دەگەن ءتاتتى قيال كوڭىل تۇكپىرىندە ويناق ساپ كەلەدى.
وسىنداي كوتەرىڭكى جەلىك ۇستىندە بالمۇزداققا تاپ بولدىم. بۇرىن تاتىپ كورگەن ءدامىم ەمەس-تى. ۇيمە-جۇيمە كەزەككە تۇرعان بالالار قىزىقتىردى. ءدامىن بىلۋگە نيەت قىلدىم. شەشەمنىڭ الا كەلەرسىڭ دەپ قانتقا بەرگەن تيىن-تەبەنى بار-تىن. ەپتەپ قانا ىشقىرعا قول سۇقتىم. الدى-ارتىما قاراپ، بىر-ەكى سومىن سۋىردىم. شپانالار قاعىپ كەتىپ جۇرمەسىن دەپ تاپسىرعان شەشە ەسكەرتۋىنە وراي جاساعان ساقتىعىمنىڭ سيقى.
مۇزداي قويمالجىڭ اققا ءتىلىمنىڭ تيگەنى سول ەدى، تۇبىنە قالاي تىرەلگەنىن اڭداماي قالدىم. مۇنداي شىرىن نارسەنى بۇرىن-سوڭدى جەپ كورسەمشى! "ءاي، ۇلكەندەر-اي، ءالى دە بىلمەيتىندەرىڭ كوپ-اۋ. قانشاما ءوتىپ جاتسا دا كوز قىرلارىن ءبىر سالعان جوق. مەيلى، ءوز وبالدارى وزدەرىنە. بىزگە بىلمەگەندەرى جاقسى. ايتپەسە، ءتاتتى تاعامعا تالاسا شۇپىرلەگەن وڭكەي شي بوربايلاردى بىلاي قاراي ىسىرىپ جىبەرىپ، كيلىگىپ بەرسە، بىزگە كەزەك قايدان ءتيسىن. قوي، تاۋسىلماي تۇرعاندا تاعى بىرەۋىن تۋرالايىن..."
تاڭداي قاقتىرعان تاتتىلىك تالاي مارتە كەزەككە تۇرعىزدى. ىشقىردىڭ ءبىر بويى بوسانىپ تىندى. بۇلتيىپ دوكۋمەنتتەر عانا قالدى. بالمۇزداقتان مەڭ-زەڭ بوپ مەكتەپكە تارتتىم. قالاي ەكەنىن قايدام، شەشەمنىڭ ايتا بەرەتىن "باردى-جوقتى بىلمەيدى، بال تىلەيدى تاماعىم" دەيتىن ماقالى ەسىمە ءتۇستى...
ەسىكتەن ەپتەپ قانا سىعالاپ ەدىم، ونى-مۇنى اۋدارىستىرعان قاعىلەز قارا ايەل جالعىز وتىر ەكەن. اقىرىن باسىپ ىشكە بويلادىم. الگى اپاي ءا دەگەندە اڭعارماي قالدى بىلەم، قاسىنداعى قالقيعان مەنى كورىپ:
― اۋ، كىمسىڭ؟ ― دەپ تاڭىرقاي ءۇن قاتتى.
― وقۋشىمىن.
― قايدان كەلدىڭ؟
― كولحوزدان.
― قاي كولحوزدان؟
― كەربۇلاقتان.
― قاي كلاستا وقيسىڭ؟
― ءتورتىنشىنى ءبىتىردىم.
― ءيا، سونىمەن.
― ينتەرناتتا وقيىن دەپ...
مەن ىشقىرداعى دوكۋمەنتتەرگە قول سۇعا باستاپ ەدىم، از عانا كىدىرۋىمدى ءوتىندى.
― وقۋشى بولساڭ، ەسىكتى قاعىپ، قايتا كەل.
مەن تىسقا شىعىپ، ەسىكتى قاقتىم. الگى كىسىنىڭ "دا" دەگەن داۋسى ەستىلدى. جاسقانشاقتاپ ىشكە كىردىم.
― مىنە، مۇنىڭ دۇرىس. وقۋشى ءاردايىم ادەپتى بولۋى كەرەك. ەندى باس كيىمىڭدى ال.
مەن ۇيالشاقتاپ الا شاپكەمدى سىپىرا بەرگەنىم سول ەدى، ونسىز دا تىرسيىپ، ارەڭ سىيىپ تۇرعان جارتىكەش تەمەكىلەر تاسىر-تۇسىر توگىلە جونەلدى. قۇداي ۇرىپ، ەسىمنەن تارس شىعىپ كەتىپتى. ايناداي ەدەن ءا دەگەنشە-اق الەم-تاپىرىق قوقىسقا اينالدى. جۇرەگىم تاس توبەمنەن شىقتى. ىشقىرداعى دوكۋمەنتتەردى قىسىڭقىراپ ۇستاپ، قاشۋعا ىڭعايلاندىم. اپايىم ءۇن-تۇنسىز. وسى قىلىقتى ءوزى ىستەپ قويعانداي، ەكى كوزى بادىرايىپ شىعىپ بارادى. ازدان كەيىن بارىپ:
— بايمەن-اۋ، بايمەن، بىزگە ءبىر كەرەمەت وقۋشى كەلىپ تۇر! ― دەپ الدەكىمگە داۋىس قاتتى.
ول كىسى اياعىنىڭ استىنا دەيىن شاشىلىپ بارعان شىلىمداردىڭ بىرنەشەۋىن تەرىپ، ارعى بولمەدەگى بىرەۋلەرگە كورسەتۋگە تۇرەگەلە بەرگەندە، ەسىكتەن ەلىكشە ىرعىپ، زىتا جونەلدىم. سودان ارتىما بۇرىلعانىم جوق. ەكى وكپەمدى قولىما الىپ جۇگىرە بەردىم. قانشا مەزگىل قاشقانىمدى قايدام، ءبىر كەزدەردە بارىپ ارتىما قاراسام، اۋداننىڭ كوك تالدارى دوڭگەلەنىپ الىستا قالىپتى. ەكى يىعىمنان شانشىلعان سولقىلدى ءبىراز باسىپ الدىم دا، اۋىلعا جاياۋ تارتتىم. سودان قايتا ينتەرناتتىڭ بەتىن اشپادىم. بالالىق-اي دەسەڭشى، سوندا قولقام كۇيگەنشە قاشپاي-اق، جاي عانا شىعىپ كەتۋگە دە بولادى ەكەن عوي.
...اعىتىلعان بۇلاقتاي لاپ بەرىپ، وقۋشىلار ۇزىلىسكە شىقتى. الگىندەگى ءۇنسىز اۋلانى مارە-سارە شۋىل كومدى.
انا بىر-ەكى بالا ەسىكتەن سۇرىنە-قابىنا تۋرنيككە بەتتەدى. جۇگىرىسىپ بارىپ، شىر كوبەلەك دوڭگەلەي باستادى. جانعا ەتەنە، جاقىن كورىنىس! الدەنەشە مارتە جىعىلىپ، جاۋرىنمەن جالپ بەرگەن جەر. تالاي-تالاي تاياق جەگىزگەن تاۋقىمەتىنىڭ ءوزىن ساعىنعان سەكىلدىمىن.
بانتيكتەرى جەلكىلدەگەن مىنا ءبىر قىزدار اپىل-عۇپىل ماك ويناۋعا كىرىستى. ءۇپىر-شۇپىر كەزەككە تالاسقانداردىڭ سول قوڭىر قۇمداق الاڭى، ءسوز جوق، سان مىڭ رەت باسىپ وتكەن شۇبىرىندى ءىزىمنىڭ سۇرلەۋى. ءبىراق ءدال ءقازىر: "مەنىكى، مەن دە ورتاقپىن"، ― دەپ ايتا الارمىن با؟
تاي-قۇلىنداي تەتەلەس بالاۋسالاردىڭ بالدىر-بەيقام تىرلىگى جۇرەككە جىلى ءدىرىل ويناتتى. باياعى وپىر-توپىر، باياعى قىزويناق. ءبىرىن ءبىرى قۋىسىپ، ءبىرىن ءبىرى يتەرىسكەن بەينەلەر عانا بەيتانىس. مەن سىقىلدى بوگدە كوز، سىرت بارلاۋشىعا بۇرىلار نازارلارى جوق. "وسى مەكتەپتە وقىساڭ قايتەيىن. راقمەتىڭدى جاۋدىرىپ جۇرە بەرمەيسىڭ بە؟ تىلەنشى قۇساپ تەلمىرگەن تۇرىڭە بولايىن. مۇنداعى جۇرت قۇدايدىڭ كۇنىن ساناپ، قاشان قۇتىلارىن بىلمەي ازاپتانسا، اربالعان تورعايداي اينالسوقتاپ تۇرعانىن قاراي كور. قوي، اعايىن، ءسىز بەن ءبىزدىڭ بازارىمىز باسقا. جولىڭنان قالماي، ءجونىڭدى تاپ..."، ― دەيتىن ءتارىزدى.
وزدەرىمەن وزدەرى بەيكۇنا توپتان توبىقتاي تۇرتكى كورمەسەم دە، الدەنەگە قاپالىق ورالدى. تۇلا بويىمدى تۇسىنىكسىز تاتتىلىك شىمىرلاتتى.
ءبىر كىشكەنە بالا شارشى توپتان جىرىلىپ، جاسقانشاق كىبىرتىكتەپ، ماعان قاراي ءجۇردى. اقىرىن قيپالاقتاپ، باس كيىمىن شەشتى. ءجۇزى ءبىرتۇرلى تانىس سەكىلدى. دوڭگەلەك، شۇڭىرەك كوزدەرى جىلى ۇشىراپ، ءىشى-باۋىرعا كىرىپ بارادى. سوپاقشا شۇيدەسىنەن دە الدەكىمنىڭ بەلگىسى اڭعارىلعانداي.
― كەل، كەل، اينالايىن...
ول تيتىمدەي ساۋساقتارىن ۇسىنىپ:
― مەن ءسىزدى بىلەمىن، ― دەدى.
― قايدان بىلەسىڭ؟
― ءبىزدىڭ ۇيدە كوكەممەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىڭىز بار.
― كوكەڭ كىم؟
― ءالديجان.
ەندى جىعا شىرامىتتىم. مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس، جورگەكتەس جولداسىمنىڭ كەيپى. تۇرعان بويى اكەسىنەن اۋماي قالىپتى. العاشقى بوبەكتەرىن وسىنداعى اپكەسىنە بەرگەنىن ەستىگەنىم بار-دى. سول تۇڭعىشى بولسا كەرەك.
― ازامات ەكەنسىڭ، اتىڭ كىم؟
― قۋانىش.
― جارايسىڭ، قۋانىش، قاي كلاستا وقىپ ءجۇرسىڭ؟
― ءبىرىنشى.
― كوكەڭ كەلىپ تۇرا ما؟
― جامبىلدان كەشە كەلگەن.
― اۋىلعا كەتتى مە؟
― ءقازىر ماعان موروجنىي اكەلەدى.
― وسىندا ءجۇر عوي؟
— انا جاقتا، ― دەپ كوشەنىڭ ارعى بەتىن نۇسقادى. ءسويتتى دە، سوعىلعان قوڭىراۋعا ىلەسكىسى كەلمەي، ارى-بەرى بۇلعاڭداپ، اينالشىقتاي بەردى.
— ساباعىڭا بارا عوي، قۋانىش. مەن ءقازىر كوكەڭدى تاۋىپ كەلەمىن. ءبارىمىز موروجنىي جەيمىز.
ول قۋانا باسىپ، مونتاڭداي جونەلدى. كوكەسىنىڭ ۋادەسىن كۇتىپ، قيماي تۇرسا كەرەك. "ءاي، قايران بالمۇزداق-اي، ءالى دە تاتتىلىگىن قويماپتى-اۋ!.."
ءالديحان كوپ ىزدەتكەن جوق. كىتاپ دۇكەنىنىڭ تۇسىنان قورباڭداپ شىعا كەلدى. بالا كەزىندەگى بولپاڭ دەنەسى ىرىلەنىپ، قاتتى تولعان ەكەن. اياعىن باسقان سايىن اۋىر تۇلعاسى ەكى جاعىنا الما-كەزەك اۋىتقيدى.
مەنى الىستان تانىعان ول:
— مىناۋ قالاۋ ما ەي، قايدان ءجۇرسىڭ اداسىپ، ― دەپ قاپسىرا قۇشتى. ― ءبىز كورىسپەگەلى قاشان؟..
— قارنىنا قاپ بايلاعان قاي تانىس دەسەم، سەن ەكەنسىڭ عوي. مىناۋىڭ نە، باۋىرىم؟ ― دەپ جۇمارلانعان ىشىنەن تۇرتكىلەدىم.
— جوق سۇمدىقتى ايتپاشى ەي، ― دەپ قايتا قۇشاقتادى. بەلىمنەن قىسىپ، شىر كوبەلەك اينالدىردى. ― ءالى سول ستۋدەنت قالپىڭ عوي. قاشان كەلدىڭ؟
— تۇسكەنىم وسى.
— ءيا، جاعداي قالاي؟
— جامان ەمەس، ءوز ءحالىڭ شە؟
— ەپتەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. وبكومعا اۋىسقانمىن.
— ەستىگەم. ايلىق قانشا؟
— ءبارىبىر، ستۋدەنتتىك ءومىر توڭىرەگى. اۆانسقا دەيىن قارىزدانىپ قالا بەرەمىز. جۇمىس بابى قالاي؟
— بۇرىنعىشا. دەمالىسقا شىقتىم.
— مەن دە بىر-ەكى كۇن كومانديروۆكاعا كەلىپ ەم. ءالى ۇيلەنگەن جوقپىسىڭ؟
— رەتى كەلگەن جوق. اۋىلعا سوقتىڭ با؟
— بۇگىن بارامىن. ءوزىڭ شە؟
— سەنىمەن بىرگە جۇرەمىن.
— مەكتەپكە بۇرىلىپ كەتەيىك.
— ءقازىر شىقتىم. سەنىڭ ۇلىڭدى كوردىم.
— قۋانىشتى ما؟
— داپ-دارداي جىگىت بوپ قالىپتى.
— قالاي تانىدىڭ؟
— ءوزى كەپ سالەمدەستى. ەكەۋىمىز ءبىراز اڭگىمە شەرتتىك.
— پىسىعىن قاراي گور!
— وزىڭە تارتقان عوي. بالمۇزداق الدىڭ با؟
— سودان باسقا شارۋام دا جوق.
— وقۋى قالاي؟
― ءبىرىنشىنىڭ پروگرامماسى سونداي قيىن. ءقايتىپ ۇلگىرىپ جۇرگەنىن قايدام...
ءالديحان وقۋعا زەرەك ەدى. ءبىر ۇندەمەسە، ەتىنەن ەت كەسىپ الساڭ دا اۋزىن اشپايتىن قىڭىرلىعى دا بار-تىن. بىردە تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى مۇنى تاقتانىڭ الدىنا شىعارىپ، الدەنەلەردى سۇراي باستادى. مىنادا ءۇن جوق. وقىتۋشى قانشا شۇقشيعانىمەن، ءلام-ميم دىبىس جارمادى. قاسارىسىپ، ايىلى جيىلار ەمەس. ءمۇعالىمنىڭ جىنى قوزدى بىلەم:
— ءاي، قالدىبايەۆ، نەگە جاۋاپ قاتپايسىڭ! ― دەپ ورنىنان تۇرا تاپ بەردى. ءالديحان سوندا عانا بارىپ:
— اكەمنىڭ ءىشى اۋىرىپ قالسا، قايتەيىن ەندى؟ ― دەپ بولمەنى باسىنا كوتەردى. كلاستىڭ ءىشىن قىران-توپان كۇلكى كومدى... مەن الگىندە قۋانىشتىڭ وقۋىن سۇراعانىمدا ونىڭ وسى قىلىعى ەسىمە ءتۇسىپ ەدى. مۇنى ول سەزگەن جوق. كۇلىمسىرەي جۇزىنە قاراعانىما قورباڭداعان قۇشاعىن جايىپ، تاعى دا باۋىرىنا تارتتى.
وزەننىڭ وسى تۇسىندا كوپىر بولۋشى ەدى. اۋىلدىڭ اتتى-جاياۋلىسى قىلت ەتە تۇسەتىن قولايلى قاتىناستى. نەشە جىلعى ۇزبەي شۇبىرعان ۇيرەنشىكتى سۇرلەۋدىڭ ساعىنىشى كوپتەن وزىنە تارتا بەرۋشى ەدى. تالاي-تالاي تۇبىنە جاسىرىنىپ، ساباقتان كەشەۋلەپ قايتقان قىزداردىڭ زارە قۇتىن العان كەزدەرىمدى ەسكە تۇسىرگەنىمدە، كوكىرەگىمدى شىمشىما سەزىم شۋاعى قىتىقتايتىن. ەرنەۋىنە جازىلعان ەسەپسىز جازۋلار ات جالىن ەندى عانا تارتىپ مىنگەن بوزبالالار جايىنداعى داستان تارىزدەس ەدى. "پالەنشە مەن تۇگەنشە جاقىن"، "پالەنشە ― مەنىڭ ماحابباتىم" سياقتى قولتاڭبالاردان كوز سۇرىنەتىن. اۋىلدى اڭساعان شاقتارىمدا سول ىستىق مەكەن شىراقتاي بىلتەلەنىپ، كوڭىلدى الدىمەن باۋرايتىن. مەن ءالديحاننىڭ الدىرىپ تاستاعان دەگەنىنە كونبەستەن ادەيى كەلدىم... جالاڭاشتالعان وزەن سۋ ەر-تۇرمانىن سىپىرعان سايگۇلىكشە سىلاڭ قاعادى. ءار جەرىنەن ويىلا ۇڭىرەيگەن ويدىم-ويدىم قازان شۇڭقىرلار شىمىرلاپ قايناپ، جىم-جىلاس عايىپ بولادى. يرەك-يرەك يىرىمدەر قولدان تۇسكەن ساقيناداي دوڭگەلەنە كەپ، گۇمپ بەرەدى. ءبىرىن ءبىرى يتەرىسىپ، جىعىلا-سۇرىنە اپتىققان اعىس بەتى شۇرق تەسىك. مەن اقىرىن ەڭكەيىپ، ءبىر ۋىس تولقىندى ۋىستادىم. جابايى اعىن سىناپتاي سۋسىپ، قايتا سەكىردى. قىتىعىنا تيگەندەي بۇلقىنىپ ءتۇستى. قانشا قاراعانمەن قايىرىلماس بالالىقتىڭ قىلاۋداي بەلگىسى جوق. كوپىر بولسا، كوپ جايتتەرمەن قويان-قولتىق كەزدەسەردەي ەلەگىزۋ ءبىلىندى. كوڭىل تۇكپىرىندەگى قانداي دا ءبىر نازىك وتكەل مايىسىپ بارىپ سىنعان سياقتاندى...
― مىنا بەت تۇگەلدەي قىزىلشا، ― دەپ ءالديحان وي ءبولدى.
― بۇرىنعى شابىندىق جوق دەسەڭشى؟
― قايدا، سوناۋ كوكتوبەگە دەيىن ەگىستىك ورنى.
― سۋدى قالاي شىعاردى؟
― تاسوتكەلدى بايلامادى ما. بىزدەن ارعى كولحوزداردىڭ ءبارى سودان ىشەدى.
― جاڭا كوپىرى اناۋ عوي؟
― قانداي قاتىرىپ سالعان، ءا!..
― جامان ەمەس.
ماعان سالسا، بۇرىنعىسىنان وزارى قايسى. كورمەدەگى بايگى اتىنداي كەرىلگەن جاڭا كوپىر اسەرسىز، جات. اۋىلمەن تۇسپا-تۇس، وكپە جول ەمەس. اينالمالى قاشىقتىعى دا شارۋاعا سولاقاي. ونىڭ ۇستىنە، تانىستىعى كەم، ىستىق سۋىقتى قىزىعى بەيمالىم. داۋلاسۋعا دايىن پىكىرلەرىمدى ورتاعا سالماي، ىشكە ىرىكتىم...
جاڭا جولمەن ءوتۋ ءۇشىن جوعارى كوتەرىلدىك. وزەننىڭ بويى ورىمدەي مايسا. شابىندىقتىڭ ەندى عانا ءسۇت بايلاعان ۋاعى. وراققا دەيىن قانشا ءالى! ادەت الىپ قالعان ارقا مىنا كوكتى كورىپ قوزايىن دەدى. قۇلاققا كىرش-كىرش شالعى سىبىسى ەستىلگەندەي.
بەل بەكىپ، بۇعانا قاتايعالى قاسىندا ەرجەتكەن قاسيەتتى مەكەن عوي. قانشا شاپساڭ دا مۇرتى ويىلمايتىن نۋ شالعىن بولۋشى ەدى. ءشوبى قانداي جۇعىمدى! قاقاعان ايازدا گۇل ءيىسى اڭقىعان كوك بالاۋسانى كۇرتىلدەتە شايناعان جانۋارلارعا قاراپ تۇرۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەتتى. مال ەمگەن كىسىگە ءشوپ جيناۋدان ارتىق نە بار؟ جاز بويى جال جالدى قۋالاي، باۋ-باۋ دەستەنى شومەلەلەپ، تىرباڭدايتىن دا جاتاتىنبىز.
سوڭعى رەت قاي جىل ەدى؟.. ءيا، وندا دا وسى ءالديحان ەكەۋىمىز بولاتىنبىز. ۋنيۆەرسيتەتكە ەندى عانا تۇسكەن كەزىمىز. ءاي، بوستىك-اۋ كەلىپ! وسى كۇنى ەسىمە تۇسسە، قىسىلعانىمنان بەتىمدى باسامىن...
ءالديحان ەكەۋىمىز ات شاپتىرىم اۋىلعا ازەر سىيىپ ءجۇرمىز.
— وي، ءبىزدىڭ ەكى بالا وقۋعا ءتۇسىپتى. قىران توپتى جارىپ شىعىپتى. جىگىت دەپ وسىلاردى ايت، ― تارىزدەس ماقتاۋ سوزدەر دۇمپيتەدى دە جاتادى.
— اۋىلدىڭ ابىرويىن جىبەرمەگەن ازاماتتار عوي، ― دەپ مۇسابەك كوتەرمەلەسە؛
— وقۋ دەگەن وڭاي ما، قاراشى، ءبىر ايدىڭ ىشىندە سىلىنىپ تۇسۋلەرىن، ― دەپ قارا اپام ايانىش بىلدىرەدى.
— وقۋلارىڭ نە وقۋ؟ ― دەپ ساۋال قويعاندارعا شىمىرىكپەستەن:
— باسشى قىزمەتكەر دايارلاپ شىعارادى، ― دەپ قوسارلانا جاۋاپ قايتارامىز. ونىمەن تۇرماي:
— ءبىر ورىنعا ءجۇز بالادان تالاستىق-اۋ! ― دەپ قوسىڭقىراپ جىبەرسەم، الدەكەڭ كيلىگىپ:
— ول التى وبلىس بويىنشا ەكەۋىمىزدىڭ عانا اتىمىزدى اتاپ، ماڭدايىمىزدان سيپاعانىن قايتەرسىز، ― دەپ شىڭعىرتىپ سالادى.
ءوستىپ قوشەمەت بۋىنا بالقىپ، اياقتى الشاڭ-الشاڭ تاستاپ جۇرگەنىمىزدە، ءالديحاننىڭ اكەسى شاقىرىپ الىپ:
— قوي، بىلقىلداعاندارىڭ جەتتى ابدەن. قۇر كەردەڭ اۋقات بولا ما؟ بارىڭدار دا ءشوپ شاۋىپ كەلىڭدەر، ― دەپ زەكۋ ايتتى.
شالعىمىزدى ارقالاپ، وزەنگە كەلدىك. دەگەنمەن، ماساتتىق بۋى تارقار ەمەس. اۋىلدىڭ ءبارى كوتەرە ماقتاپ، كوڭىلىمىزدى كوكسىتىپ قويىپتى. كوك مايسانىڭ ورتاسىنا وتىرىپ الىپ، ەكەۋارا ەزۋىمىز كوپىرگەنشە ماقتاندىق.
— قاۋقا، ءوزىڭ ايتشى، ءبىزدىڭ جەتى اتامىزدا وقۋ كورگەن، قالاعا بارىپ تالىم-تاربيە العان ەشكىم بار ما؟ ارينە، جوق! سەن ەكەۋىمىز. ءۇرىم-بۇتاعىمىز بويىنشا بىلىمگە داڭعىل جول اشقان العاشقى قارلىعاشتارمىز.
— الدەكە-اي، نەسىن ايتاسىڭ! ايدى اسپانعا ءبىر شىعاردىق قوي. سەن سياقتى سيىرشىنىڭ، مەن سياقتى قىزىلشاشىنىڭ بالاسىنان بىلدەي وقىمىستى شىعادى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟! كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ەرلىك ەكەنى راس!
— ەكەۋىمىز دە ەتىمىزدىڭ تىرىلىگىنەن تۇستىك. ايتپەسە، اناۋ زاۋكەتاي مەن ەگەۋبايدىڭ بالالارى قايتىپ كەلدى عوي سۇمىرەيىپ. ەندى ولار قوي باعىپ، قىزىلشا تاسىماعاندا، نە ىستەيدى دەرسىڭ؟!
ءالديجان دالانى باسىنا كوتەرە قارقىلداپ كەپ كۇلدى...
— ءبىز وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندە، ماشينامىزدى ايدايتىن شوفەرلىققا جاراسا دا جاقسى!..
ەكەۋىمىز شيىق-شيىق تاعى كۇلەمىز.
— ەندى اۋىلداعى قىزداردىڭ ءبارى بىزدىكى، قاۋقا. كانيكۋلعا كەلگەنىمىزدە قىلىمسي كولبەڭدەپ، ءۇيىمىزدىڭ قاسىنان شىقپايتىن بولادى ءالى، ― دەپ ماسايراي تۇسەدى الدەكەڭ. كورەسىڭ عوي، ءبىز ءۇشىن قانشا قىزدىڭ قىرىق پىشاق بولارىن!..
— ەندى ولار قايدا قاشار دەيسىڭ!..
— اتابەكتىڭ ونىنشىعا بيىل باراتىن كىشى قىزى بار عوي. قۇرىقتى سوعان سالامىن. بۇلقىنىپ كورسىن، ءپاتشاعار! قالاشا كيىنىپ، كوزگە قارا كوزىلدىرىك تاعىپ، ويناقتاپ شىققاندا ءوزى-اق كەلىپ موينىما ورالماسا، اكەل قولىڭدى!
— مەن دە مۇزداي كيىنىپ الار ەم، سارى سيىر وتپەي، ۋايىم بوپ ءجۇر.
— وعان قام جەمە، قاۋقا. جەزدەمنىڭ شۋدا سارت ساۋداگەرى بار. بالاسى وسكەلى تۇر دەسە، ءوزى ءۇشىن-اق دۇكەنىنەن الادى. اقشاڭدى قالتامدا دەي بەر.
— مىنانى ارالبەك، دۇيسەن سياقتى قارا شارۋالار تاۋىپ الىپ، قىزىقسىن، ― دەپ، بوس ىدىستاردى الدەكەڭ ارى قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. كولەڭكە كوبەيىپ، كەش ءتۇستى. ءبىز اۋىلعا ولەڭ ايتىپ كىردىك...
— انا جىلعى بوتەلكەلەردى ىزدەسەك قايتەدى، الدەكە؟
— بوتەلكەلەرى قايسى؟
— ەسىڭدە مە، وقۋعا تۇسكەن جىلعى؟
— ءاي، سەنىڭ دە ۇمىتپايتىنىڭ جوق-اۋ. الدەقاشان قۇرىعان شىعار.
— ءجۇر، قاراپ كورەلىك.
— قويشى، سوعان بولا جولدان قالامىز با؟
— اتابەكتىڭ شىرىنى قايدا ءقازىر؟
— قاي اتابەكتىڭ؟
— تورە اتابەك شە...
— قۇرىق سالام دەۋشى ەڭ عوي.
— بالالىق قوي ءبارى. شىندىعىندا قۇرعىردىڭ كوزى ادەمى ەدى. ءاسىلتايدى بىلەسىڭ عوي، ءا؟
— ناۋرىزبايدىڭ قىزى ما؟
— سونى ايتامىن.
— ە، بىزدەن ءبىر كلاسس تومەن وقىمادى ما؟
— وتكەن كۇزدە قايتىس بولدى.
— قالايشا؟
مەنىڭ توبە تامىرىم شىمىرلادى.
— قىزىلشا جينايتىن كومبايننان كەتتى. تۇبىرلەردى تازالايمىن دەپ ەڭكەيە بەرگەندە، شاشى ديسكىگە ورالىپ، ارى قاراي تارتىپ اكەتىپتى.
— اپىر-اي، ا؟..
— ءوزى دە اتى اۋدانعا ابىرويلى قىز ەدى عوي. ارۋلاپ، جاقسى جونەلتتى. انا كورىنگەن سونىڭ بەيىتى، ― دەپ اۋىل شەتىندەگى قورىم جاقتى نۇسقادى. الىستاعى اقشىل مۇنارا بالقىپ ەرىپ، قوزعالعانداي كورىندى... "ارمىسىڭ، قالاۋ قۇربىم! اۋىلعا سيرەك قاتىنايتىن بوپ كەتتىڭ عوي. "تۋعان جەر ― التىن بەسىك" دەمەۋشى مە ەدى. مەنىڭ قايتقانىمنان دا بەيحابارسىڭ. كەلىپ-كەتىپ تۇرساڭ، بولماي ما؟ مەنى قويشى ەندى... انا جالعىز شەشەڭنىڭ جاعدايىن ويلاساڭ نەتتى! قاشانعى قاراقان باسىڭنىڭ قالاۋىمەن جۇرمەكسىڭ. الدە بولسا ويلان، قۇربىم..." دەپ سىبىرلاعان سەكىلدى. تۇلا بويىمدى تەمىردەي سۋىق لەپ قارىپ ءوتتى. شەشەمدى ءوز زۆەنوسىنىڭ قاراۋىنا العانىن، ۇنەمى قولعابىس تيگىزىپ، كەي كۇندەرى ءبىزدىڭ ۇيگە تۇنەپ كەتىپ جۇرەتىنىن انامنىڭ كورشىلەرگە جازدىرعان حاتىنان بىلەتىنمىن. بۇعان تەرەڭ ءمان بەرگەن ەمەسپىن. زامانداس زيالىلىعى دەپ تۇيگەنمىن. مۇمكىن، سولاي دا شىعار... ايتسە دە، مەزگىلسىز كەتكەن قايىرىمدى قۇربىنىڭ كوز الدىما كەلگەن كۇناسىز بەينەسى سوقا باستىلىعىمدى جازعىرعان سياقتاندى. اقىرىن-اقىرىن كوزىمدى جۇمدىم. قاتار جانعان كوپ شىراقتىڭ بىرەۋى ەلپ بەرىپ، سونگەندەي بولدى...
ۇيگە قىزىل ىڭىردە كەلدىم. ءالديحان ەكەۋىمىز ەرتەڭ كەزدەسەتىن بولدىق تا، ەكى بولىندىك. كەيىن قايتا كوتەرىلگەن كونە تام جەرمەن-جەكسەن، باسىڭقى. تىزەرلەپ، ەڭكىش تارتقان. بويىممەن پارا-پار، ءپاس. "جالعىزىلىكتىڭ كۇنى وسى عوي..." كوزىمە لىقسىپ جاس تىرەلدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسىنى ەسكەرمەگەن ەسەرلىگىم ەڭىرەۋمەن تىنعالى تۇر. ءوزىمدى ءوزىم ازەر تەجەدىم.
اقىرىن تەرەزە جاقتاۋىن قاقتىم. ونى-پۇنى اۋدارىستىرىپ وتىرعان شەشەم ورنىنان قالبالاقتاپ اتىپ تۇردى.
— بۇ كىم؟
— مەن عوي، ەرەكە.
مەن شەشەمدى ەسىمىمەن اتايمىن. الدىمدا اجەم بولماسا دا، ەركەلىكپەن باستالعان ادەت ءالى كۇنگە قالعان جوق. ەكەۋىمىز جەڭگەلى-قايىنشا ازىلدەي بەرەمىز... مەنى بىردەن سەزدى عوي دەيمىن، اپىل-عۇپىل تۇرا ۇمتىلدى.
— وي، كىشكەنتايىم، كۇنىم، التىنىم!..
قولىمدى جاس جۋىپ كەتتى. قوس قولداپ الىپ، ءسۇيىپ جاتىر، ءسۇيىپ جاتىر. نە ايتىپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيتىن بولسا كەرەك. سابيگە لايىق ەركەلى سوزدەردى شۇبىرتىپ ءجۇر.
— كۇن جارىعىم، وشپەس ساۋلەم، التىن باسىم... قايدان عانا جارق ەتە ءتۇستىڭ. دەنى-قارنىڭ ساۋ ما؟
— الدىمەن ۇيىڭە كىرگىزسەڭشى...
ەس قالماعان سياقتى. سۇرىنە-قابىنا دومالانىپ، كۇبىرلەي سويلەپ، ىشكە كىردى. تابالدىرىقتان ءبىر ءسۇرىنىپ تە الدى.
— جارىقتىق-اي، مىناۋسى نەسى ىلىنىسكەن...
اياعىنا ورالعان سىپىرعىنى تورگە قاراي لاقتىردى.
— كىشكەنە قۋانىشىم مەنىڭ، ازىپ قالعانسىڭ با؟ اۋىلىڭنان قاشان شىقتىڭ؟
مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن، قولىما تاعى جارماستى.
― بولدى. ابدەن سىلەكەيلەپ تاستادىڭ عوي. ءوز ءحالىڭ قالاي؟
― قال دەيمىسىڭ... نەسىن سۇرايسىڭ؟..
شەشەم شۇيكەدەي شوگىپ، ءسوز ايتا الماستان، جاسىنا بۋلىقتى.
ازىلمەن باسۋعا تىرىستىم:
— ءجا، بويجەتكەن كەمپىر دە ءوستي مە ەكەن. بۇيتە بەرسەڭ، ءبىر شال تاۋىپ بەرەيىن، قولىڭدى جىلى سۋعا مالىپ قويسىن.
— سۇيەگىمدى سۇيرەتىپ، مەن قايتەيىن قۋ باس كارىنى. ودان دا ءبىر اق جاۋلىق ءتۇسىرىپ بەرسەڭ، بولماي ما؟
شالدى ايتام دەپ شىمبايىنا باتتىم. ءوز قاقپانىما ءوزىم تۇسكەنىمدى اڭداماي قالدىم. ايتىپ وتىرعان اق جاۋلىعى ― ەكەۋىمىزدىڭ دە جاندى جەرىمىز. بىرىمىزگە ءبىرىمىز بىلدىرتپەيتىن جاسىرىن جارا. بۇل مەنىڭ ايىبىم بولسا، شەشەمنىڭ قول جەتپەگەن ۇشار ارمانى. ونىڭ جىلاپ-سىقتاۋىنىڭ شىنايى سىرى مەن مەنىڭ قاشقاقتاپ، قارا كورسەتپەي ءجۇرۋىمنىڭ ءمان جاپسارى وسى ءتۇيىننىڭ شەشىلمەۋى... سالماق كوتەرمەس جۇقالاڭ كوپىردە باس تۇيىستىك. وسىنداي قىسىلتاياڭ جەردى پايدالانعان شەشەم قاشاننان ازىرلەگەن قارماعىن لاقتىرىپ وتىر.
— دەنساۋلىق بولسا، ءبارى دە بولار، اسىعىپ قايدا باراسىڭ؟
— نە قىلعان دەنساۋلىق. باسىم ەڭكەيىپ، جەرگە جەتكەندە كورەم بە سەنىڭ قىزىعىڭدى؟! باقتىم، قاقتىم، ادام ەتتىم. ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتتى. بىزدەي كەمپىرلەردىڭ الدى نەمەرە ءسۇيىپ، ەمىنىپ وتىرعان جوق پا؟..
— وسىرگەنىڭدى مىندەت قىلايىن دەدىڭ عوي؟ ― ۇيالعان تەك تۇرمايدىنىڭ كەرى. تىكتەپ كەلگەن انا اشۋىن ازىلمەن سەيىلتۋدىڭ ارەكەتى. ― قاجەت دەسەڭ، اقىسىن تولەيىن.
— اقىسى سول ― سەلتەڭدەمەي، سەرىك تاۋىپ بەر. جاسىڭ وتىزعا كەلگەنشە ويماقتاي اقىل كىرمەگەن نە دەگەن پەندەسىڭ؟! بۇل ءجۇرىسىڭ نە؟
— قۇپ، تاقسىر. ەرتەڭنەن باستاپ ءامىرىڭدى ورىنداۋعا كىرىسەم.
— وسى دا ءومىر مە ەكەن؟..
اقىرىن ايمالاپ، يىعىنان قۇشتىم. يەگى كەۋكيىپ، بەت-اۋزى ءبىر-اق ۋىستانىپتى. ارى-بەرى شيمايلانعان اجىمدەرى قۇرساۋلاپ، ارەڭ ۇستاپ تۇرعانداي. لايلى جانارىنىڭ شۇعىلاسى سىنعان، سولىڭقى... جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوز جاسىن ءسۇرتتى. "ءاي، مەنىڭ دە وڭار قىلىعىم شامالى-اۋ!.."
— سونىمەن، ءحالىڭدى ايتپادىڭ عوي؟
— مەنى قويشى، ءوز قازانىم ءوز باۋىرىمدا ەمەس پە. ءوز تىرلىگىڭ شە؟ تاماقتى قايدان ىشەسىڭ؟
— نە كوپ، اسحانا كوپ قوي.
— وكىمەتتىڭ تاماعىنىڭ ءقايبىر قۋاتى بار دەيسىڭ. ءوڭىڭدى قاراشى، بوپ-بوز. نەشە كۇنگە كەلدىڭ؟
— ءبىراز كۇن اۋناپ-قۋنايتىن شىعارمىن.
— ەلدىڭ بالالارى اۋىلعا-اق كەپ، ءبىر-بىر قىزمەتتىڭ باسىن ۇستاپ ءجۇر، قالادان شىقپايتىن قانداي وقۋ سەنىكى!
— جۇماحان وقۋىن ءبىتتى مە؟
— قايدا، بىلتىردان بەرى ءوپىراۋلاۋشي. ەت پەن ماي سونىڭ اۋزىندا. نە ءىشىپ، نە قويام دەمەيدى. سارايداي قىپ التى بولمە ءۇي ساپ العان. ىسىنە بەرىك، پىسىق بالا عوي.
— سايلاۋ شە؟
— ءاي، سەنىڭ سو جولداسىڭدى قايدام. قىزمەتى ءتاپ-تاۋىر. اقشا بەرەتىن جەردە ىستەيدى. ونىسىن قايتەيىن، تاپقان-تايانعانىن قۇلقىنىنا ساپ، قاراپ وتىرعاننان كەيىن. تۇنەۋگۇنى پەنسيامدى الۋعا بارسام، ۋداي ماس. لايلىگەن شىركىندە نە قاسيەت بار؟.. سەنى سۇراپ، جان ءتانى قالمادى. بەكەر وبالى نە، قالاۋىمنىڭ جولداستارىنىڭ ءبىر دە بىرەۋى الدىمنان قيا باسپايدى. سالەمىن بەرىپ، جالپاڭداپ جاتقانى.
— بيىل نە ەكتىڭ؟
— جوڭىشقا سەپتىرە سالدىم. بىلتىرعى جۇگەرى بىتىك شىعىپ ەدى، كورشىنىڭ قارا ساندارى-اق قويمادى. قايسىسىنا قاراۋىل بولاسىڭ، باقتاشى جوق، كەزەكتەسىپ جايامىز. جاڭا جوڭىشقا عوي، جامان بولماس. وتكەن قىس قانداي، ءاربىر باۋى ءبىر سومنان استى. مەن دە تاپقان-تايانعانىمدى كادەڭە جاراپ قالا ما دەپ جيناقتاپ جاتىرمىن-اۋ...
— سولاي، سولاي دە...
— جاعداي وسى، قاراعىم. ەل امان، جۇرت تىنىش. بىرەۋدەن بىرەۋ وزام دەگەن زامان عوي، ايتەۋىر. قىبىرلاعان جاننىڭ ءبارى قاراكەت ۇستىندە. قول قۋسىرىپ جۇرگەن ءبىر ادامدى كورمەيسىڭ. ەرتەڭ كورشى-قولاڭدارعا كىرىپ، ۇلكەن-كىشىگە سالەمدەسىپ شىق. ولگەن-جىتكەن بار دەگەندەي... باتاسىن الاسىڭ. قوي، مەن نە عىپ وتىرمىن جايباراقات. قارنىڭ اشقان شىعار، اس ازىرلەپ جىبەرەيىن...
— اۋرە بولماي-اق قوي.
— اۋرەسى نەسى، تۋعان تابالدىرىعىڭا كەلىپ، تۇك تاتپايىم دەۋىڭ قاي ساسقانىڭ؟..
شەشەم اس قامىنا كىرىستى. ءۇي ءىشى تاپ-تۇيناقتاي. جەر ەدەن تولى ايشىق ءتۇستى كوكالا كيىز، جاسىل قۇراقتى توسەنىش بوستەك. ءتورت قابىرعا تۇگەل قىزىل-كۇرەڭ قول بالا سىرماق. بوياۋى توگىلگەن باتسايى كورپەلەر بىرىنە ءبىرى مىنگەسىپ، توبەگە دەيىن تىرەلىپتى. شىلتەرى سىلكىنگەن تەرەزە پەردەلەرى دە جاراسىمدى. بەتى قاپتالعان ەسكى ابدىرالار تەمىر ءتىس سالدىرعان كارتەڭ كەمپىردەي جىميادى... كوڭىلىم ءبىراز سەرگيىن دەدى. سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەگەن شەشە تىرشىلىگىن ويلاپ جاتىپ ۇيقىعا كەتىپپىن...
ەرتەڭىنە ابىر-سابىردان وياندىم. اۋىزعى بولمەدەگى ەكەۋدىڭ داۋسى قان بازارعا بەرگىسىز. دابىر-دۇبىر كوشىرىپ بارادى.
— قالاۋىڭ كەپ، كوزايىم بولدىڭ... تىشقانداي تىققىلاعان شىعارسىڭ سۇرلەرىڭدى. قارىنداعى مايىڭنىڭ اۋزىن اش. سىعىرايىپ، سىناپتاي ساقتاۋشى ەڭ، اقتار ءبارىن. ايتپەسە، جارىپ تاستايمىن!..
داۋسىنان تانىپ جاتىرمىن. اسەمبالا اپكەم. ماعان كىندىك شەشە.
— ءاي، بايعۇس-اي، مەن ءبىر ارقالاپ كەتەدى دەيمىسىڭ، بۇرىلۋعا مۇرشا بەرسەڭشى.
— بۇگىن ساعان تىنىم تاپتىرمايمىن. جالعىز ءوزىڭ جەي-جەي ءتىسىڭنىڭ سارعايعانى دا جەتەدى. شاش جيعان-تەرگەندەرىڭدى.
— ول نەنىڭ اقىسى؟! جامان ءىنىڭ قاتىن الىپ كەلگەندەي ەلەۋرەگەنىڭ... ءجاي كەلگەنگە بۇيتەسىڭ، بىرەۋدى جەتەكتەپ اكەلگەن كۇنى قاي جانىمدى قويار ەكەنسىڭ؟..
— ءجا، كوپ سويلەمە! كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى قايسى. ءالى-اق شۇبىرعان نەمەرەلەرىڭنىڭ ءقايسىبىرىن جۇباتارىن بىلمەي ساسارسىڭ.
— ونداي اتتى كۇن، كانە؟..
— ءتايت، قۋ شوپپەن سۇرتىنبە. وزىنە ءوزى كەلگەنى جاڭا عوي. كەلىنىڭنىڭ ءبىر اياعى ۇيدە دەي بەر.
— اۋزىڭا ماي، اينالايىن...
ار جاعىنان اپكەمنىڭ كۇيەۋى ءدامباي كىردى:
— ءا، ەرمەك، بالاڭ كەپ، بال-بۇل جانىپ وتىرمىسىڭ؟ ءجۇزىڭ قۇلپىرىپ كەتىپتى عوي!..
— ىىىۇكىرشىلىك، قاريا. قۇداي قۋانتسا، قۋانىپ جاتىرمىز. كەلىڭىز، تورلەتىڭىز... ويباي-اۋ، جالپيىپ ءوزىم جايعاسىپ اپپىن عوي، جوعارى تورلەڭىز.
— جوق، وسى ارا بولادى. ءجاي، اشەيىن، قالاۋ كەلدى دەگەن سوڭ...
— و نە دەگەنىڭىز، بىلاي شىعىپ، ەتەك باسىڭىز. شاي ءىشىپ باراسىز دا.
— تەنتەك نەمە قايدا ءوزى؟ قوي باستاعان جالعىز سەركەمدى قالجاسىنا بەرىپ ەم، قارۋىن قايتارا ما، جوق پا؟..
— قايتادى عوي، ۇلكەن كىسى. جانى امان بولسا، قايتارادى عوي.
— ءاي، ءوزى دە مالدىڭ ەستىسى ەدى-اۋ! قاراعايداي ءمۇيىزىنىڭ ءوزى ءبىر قاراعا تاتيتىن. تالاي اكتيپكە سويماي قويعان جانۋاردى قالاۋدىڭ تۋعان قۋانىشىنا وڭگەرتىپ جىبەرىپ ەم. بۇل شىرىكتەر قايدان ءبىلسىن...
— اتام زامانعىنى داۋلاپ، الجيىن دەگەن ەكەن مىنا شال، ― دەپ ايەلى سوزگە ارالاستى.
— ە، نەگە، مالىمنىڭ باسى، تۇياعىمنىڭ قۇتىن بەرگەنىمدى قالاي ۇمىتايىن. پاي-پاي، جەلكىلدەگەن ساقالىنىڭ ءوزى ءبىر كەز ەدى عوي...
— ءتۇۋ، سەن دە سىقپىرتتىڭ-اۋ!.. "تويدا تونىمدى بەر" دەمەي، تىنىش وتىرشى...
— مەيلى، شامالى شىر بايلاي بەرسىن بۇل قىزتالاق. كەيىن قۇتتىقتاپ كەلىپ، كوك قاسقا قۇنانىن مىنەمىن.
— ە، وسىلاي جونىڭە كوشسەڭشى...
— قالاعاندارىڭدى الىڭدار، اينالايىن. قالاۋدان ايايتىن نەم بار مەنىڭ.
انا جۇرەگىن كۇلدىرۋ ءۇشىن كوپ نارسەنىڭ كەرەگى جوق-اۋ، ءسىرا! شەشەمنىڭ كوڭىلى مارە-سارە. قاراقان باسىمنىڭ كەلگەنىنە ءماز. قۋانعانىنان بولسا كەرەك، قولىنداعى ىدىس-اياعى قايتا-قايتا قاڭعىر ەتىپ، الدەنەلەرگە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءجۇر... دابىرلاسا وتىرىپ، ءدام اۋىز ءتيدى. "كەيىن سوعارمىز، ۇيقىسى قانسىن"، ― دەپ، كەلگەن ەكەۋى ۇيىنە كەتتى. مەن كيىنىپ، تىسقا شىقتىم.
— تۇرەگەلدىڭ بە، قۇلىنىم! "كاڭكىلدەك" جاكەمدى شاقىرىپ، قويدىڭ باسىن كەستىرگەنشە جاتا تۇرسايشى...
— جاتتىم عوي.
— جۋىنام دەسەڭ، شاۋگىمدە جىلى سۋ تۇر. سابىنىڭ مەن سۇلگىڭ اناۋ. مەن جۇگىرىپ بارىپ كەلەيىن. ويتىپ-بۇيتكەنشە شاڭقاي ءتۇس بولار.
شەشەنىڭ جاناشىر مەيىرىمى-اي!.. كۇن ىستىق، جەر قارادا جىلى سۋىن ايتىپ جاتىر. ماعان ارىقتىڭ اعىنى دە جەتكىلىكتى عوي...
قاۋمالاي كوتەرىلگەن جاسىل جوڭىشقا كيىزدەي بۇيرالانىپ، قوزى جاسىرىپ قالىپتى. قۇلاقتارىندا ويناعان قالىڭ شىق شىراقتارى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، مولتىلدەك جارقىل ساۋلە توگەدى. اۋناپ ءتۇسىپ، اسىر سالعانداي. سولقىلداق جاس شىبىقتار ساياسى مول تالعا اينالعان. توپىرلاعان تورعايى شىرىلداپ، تاكاپپار تەڭسەلەدى. ءاتىر لەبىندەي مايىسا اڭقىعان جۇپار اۋا ― جيدەنىڭ ءيىسى. سارى ۋىز بالاپان بۇرشىگى بىلىنبەي سىلكىنىپ، بويىڭدى الار بال تىنىس جەلپيدى... ەسىكتىڭ كوزىنە ەگىلگەن كۇنباعىس جاپىراعىن قالتيتىپ، ەندى-ەندى تەبىن جارىپتى. تالتىرەكتەپ تۇرەگەلگەن ءالجۋاز تۇرىنە قاراپ، ەندى ءبىراز كۇننەن كەيىن باستارىن قازانداي قىپ، دەنە كوتەرەتىنىنە سەنۋ قيىن. ءسال تيسەڭ، سىنىپ تۇسەردەي نارەستە نازىك. ىرگەنى كەسىپ ءيىرىمى دىرىلدەگەن جىڭىشكە سۋ اعىپ جاتىر. قوقيلانعان شۇبار قوراز تۇمسىعىن جەرگە سوققىلاپ، تىنىمسىز قىت-قىتتاپ، مەكيەندەرىن شاقىردى. سونداعى تاپقانى ― مۇرتى كەتكەن ءبىر ءتۇيىر بيداي...
امانداسۋ قارا اپامنان باستالدى. نىسپىسىنىڭ كىم ەكەنىن قايدام، ەس بىلگەلى "قارا اپام" دەيمىز.
― قاي بالاسىڭ، اكە؟
― قالاۋمىن، اجە.
— قالاۋى قايسى؟.. ءا... "قىرشىلداق" قاينىمنىڭ كۇشىگى ەكەنسىڭ عوي. جاقىندا اربادان قۇلاپ، اياعىن اۋىرتىپ الدى دەپ ەدى، ايىعىپ كەتتى مە؟ كىشكەنتايلارىڭا دا قۇتتى بولسىن ايتا المادىق. مىنا كوك تۇينەكتەردەن-اق قارعا ادىم اسىپ شىعا المايسىڭ. ارقانداۋلى اتتاي، اينالدىرعانىڭ قارا قازاننىڭ قۇلاعى. بوپەلەرىڭنىڭ اتىن كىم قويدىڭدار؟
بايقايمىن، باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ، ماعان بەيتانىس بىردەڭەلەردى باستىرمالاتىپ بارادى. اۋزىمدى اشقانشا بولعان جوق:
— وكىمەت بولعاندارىڭ وزدەرىڭە پايدا، بىزدىكى ءجاي سىرت ابىروي عوي. اۋدانعا بارىپ، باستىق بولدى دەگەنگە، ۇيدە وتىرىپ قوپاڭداپ جاتىرمىز. "قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا" دەگەن، داستارقان اۋىز تي.
— مەن قارجاۋبايدىڭ بالاسىمىن، اجە!..
— ە، تۇيەشى جاكەمنىڭ تۇقىمى بولدىڭ عوي. تۇيىردەي ەس قالدى دەيمىسىڭ بىزدە؟ اپاڭنىڭ الجىعان شاعى عوي. تاۋدان قاشان تۇستىڭدەر؟ تۇراش كەلىننىڭ دەنى-قارنى ساۋ ما؟
— اجە، مەن بوكەي قارجاۋبايدىڭ بالاسىمىن عوي...
— الدا اينالايىن-اۋ! الجىعان باسىم، نە تانتىپ تۇرمىن؟ اتاڭا قۇلدىق، كىشكەنە قۇلىنىم ءبىر اۋناپ تۇسكەن بولار. ― كوزىنە قيقىم جاس ءۇيىردى. ءسويتتى دە، ماڭدايىمنان يىسكەدى. ― قارجاۋىمنىڭ قالقاسى ما ەدىڭ؟ قانداي بوپ جۇرگەندە كورگەن كوسەگەسى ەڭ، كوزىنىڭ تىرىلىگىنە ءتاۋبا. ءتۇتىنىن تۇتەتەر تۇياعى تۇرعاندا، قارجاۋىمدى قالاي جوققا قيايىن. ― كەشەگى ۇرىستاعى قىرشىن كەتكەن كوپ ىنىلەرى كوڭىلىنە ورالدى ما، كادىمگىدەي كەمسەڭدەپ الدى. ― قاشان كەلىپ ەڭ، قۇلىنىم؟
— كەشە كەلدىم.
— ەرمەك جازعان ءبىر جاساپ قالعان ەكەن عوي. جالعىزىم دەگەندە جاعاسىن جاس جۋۋشى ەدى، كەمتىگى تولدى دەگەن وسى ەندى. كەبەنەك كيمەگەن ەرىنىڭ ارتىنان ەرگەنى ەر جەتىپ، ەر باسىن ۇستاپتى. قاعاناعى جارىلماي ءقايتىپ قانا وتىر ەكەن، قۋ شەشە!.. قوي، ۇيگە ءجۇرىپ، ءدام تاتىپ كەت، قاراعىم. زىمىراپ بارا جاتقان زامان-اۋ، شىركىن...
بەلى بۇكتەلىپ، ىشكە بەتتەدى. ەسىك اۋزىنداعى جالاڭاش قارىن بالالاردان باسىپ كىرۋ قيىن، ءۇپىر-شۇپىر قاۋمالايدى. بىرىنە ءبىرى تىعىلىپ، كىرە بەرىستى كەپتەپ الىپتى.
— جوعالىڭدار ءارى، قارا كۇيەشە قۇجىناماي. شۇلەن تارقاتقانداي ورە تۇرەگەلىپتى عوي، تۇگە...
كەمپىردىڭ قوقان-لوقسىسىنان قايمىعىپ جاتقان قارا بوربايلار جوق. جاپىرلاسىپ، كوزدەرى مەنى تەسىپ بارادى.
— اعاڭ مەن جەڭگەڭ جۇمىستا. الا جازداي ءۇي بەتىن كورمەيدى. كولحوزدىڭ كۇيبەڭى تىنعان با، شيەتتەي بالالارمەن جاعالاسىپ اپاڭ الجىدى ابدەن. ونىڭ ۇستىنە، بەلىمنەن شويىرىلىپ، قوزعالۋىمنىڭ ءوزى ءبىر مۇڭ. كوز قۇرعىردىڭ قۇر جىلتىراعانى بولماسا، قۇرىق بويىن ازەر شالادى.
داستارقان جايىلىپ، بىر-ەكى جاپىرىق كومبەش تۋرالدى.
— باس جەيتىن دە رەتىڭ بار. ەسىك ءتوردى كورمەگەنىڭ قاشان...
ۇيلەنبەي جۇرگەنىمدى جازعىرىپ، ءبىراز ءماسليحات قوزعاي ما دەپ ەم، يماندى بولعىر قارا اپام، و جاعىن تۇرتكىلەگەن جوق.
— قاراپ وتىرعانىمىز ەكى بالانىڭ تابىسى. بىرىنە جەتسە، بىرىنە تاپشى. مىنا مۇرىنبوقتاردىڭ ىرىسى عوي، باۋىرىڭنىڭ بەت الىسى جامان ەمەس. بىلتىردان بەرى ۇشەتشىك بوپ ىستەيدى... ناننان الساڭشى. بيبىگۇل-ەي، ار جاعىڭنان ءمامپاسي اكەلشى... الگى ءتاتتى سۋىڭ بولسا، اعاڭ مەن جەڭگەڭ كەلگەندە ىشەرسىڭ.
― بولدى، جەتەدى عوي، اجە.
جاڭاعى جاساۋلى توپ سول تىزبەگىمەن ءۇيىرىلىپ، بوساعانى باسىپ العان. جانارلارى جىلتىلداپ، مەن جاقتان نازارىن الار ەمەس.
— بالالاردىڭ اۋزى اقتان ارىلماۋشى ەدى، قارا قۇناجىن قارا باسىپ قىسىر قاپ قويىپتى. وتكەن دەمالىستا بازارعا بارعان ەكەن، بۇزاۋلى سيىرعا اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايتىن كورىنەدى. كۇرەڭ قاسقا بيەنى سارسەنباي ءىنىڭنىڭ وقۋىنا جاراتقانبىز. جامبىلداعى ءىنىستۋتقا تۇسكەن. وقىعانى قۇرىسىن، اي سايىن اقشا سال دەپ جالماڭدايدى دا وتىرادى.
مەن ورنىمنان تۇرەگەلدىم. جاپىرلاعان جالاڭ اياقتار سۇرىنە-قابىنا تىسقا لىقسىدى.
— ءجۇردىڭ بە، اكە؟ جايلانىپ، ءشاي ءىشىپ كەتپەدىڭ بە؟ جولىڭا نۇر جاۋسىن، اينالايىن! مەنى ەسكەرسەڭ، ءارۋاق قۇداي سىيلاسىن. ادەيى كەلىپ، قولىمدى العانىڭا راقمەت! ءومىر باقي جاماندىق كورمە، قۇلىنىم...
كىشكەنە قارا سيراقتار ارتىمنان توپىرلاپ، ءبىراز جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى.
...ءالديحاننىڭ اكەسى سىرىقتاي ۇزىن سارى كىسى. ءبىزدىڭ ەلگە كۇيەۋ. سەكسەننەن اسىپ، سەلكىلدەگەن شاعى. "جاسىندا اراقتى سۋداي ءسىمىرۋشى ەدى قۋ قۇلقي، قولىنىڭ قالتىلداپ قالعانى سوندىقتان"، ― دەپ اۋىل ادامدارى جەزدەسىنە بەرەدى. كارىلىك مەڭدەتكەنمەن، سۇيەگىنە بىتكەن سۇيرىك ءسوزى قالماعان ەكەن.
— ە، سۇر بويداق، كەلدىڭ بە، پەنسياعا شىققانشا ايەل الما، اتاسىنىڭ كورى... اقشاڭا ورتاق الباستىنى قايتەسىڭ!.. ― دەپ ازىلمەن سالەمدەستى. القىمعا دەيىن قاتپارلانعان تەرەڭ ءاجىم سۇرلەۋىن كورگەنىم وسى. ءتىلىم-تىلىمى ءتۇزۋ بولسا، ءبىر ءسارى. ءتورت بۇرىشتانعان، كەي جەرلەرى دوڭگەلەنە تارتىلعان قىم-قيعاش شيماي. شىركەي قونار اشىڭقى الاڭقايى جوق، كەدىر-بۇدىرلى قيسالاڭ يرەك. "بەتىنە قالاي باتپاي ءجۇر؟" دەگەن ساۋال ەرىكسىز ۇمسىنادى...
— جولداسىڭ مىناۋ، ءبىر قىسقا كويلەكتىڭ بوكسەسىنە تىعىلىپ، تۋعان-تۋىستىڭ بەتىن كورمەي جۇرگەن. بۇل قىزىڭدى ۇرايىنداردى وكىمەت نەسيەگە ىستەتە مە، ءالى كۇنگە دەيىن كوك تيىنىن كورگەن ەمەسپىز. قايتا، كەلگەن سايىن كوجە قاتىعىنا دەيىن تىلەنىپ، وسى ۇيدەن تاسيدى. بۇيتكەن وكىمەتتىگىنە بولايىن...
ءالديحان ماعان كوزىن قىستى. "قايتەسىڭ، ايتا بەرسىن" دەگەنى. قۋشيعان شال جورتا جوقپەن ءسۇرتىنىپ وتىر. بالاسىنىڭ بولىمدى جەردە ىستەيتىندىگىنە سۇيسىنگەنىنىڭ بەلگىسى. ادەيى داۋرىقپالاتىپ، داليعان كوڭىلىن كولەگەيلەۋ ءتاسىلى.
— بۇدان شاكەنىم ارتىق. قويىن قايىرىپ، قارا سۋىن تالشىق قىپ، قارىق قىپ وتىرعان سول. بۇلاردىڭ ءبىر شاقىرعان قوناعىنا كەتكەن قاراجات ― ءبىزدىڭ ءبىر جىلعى قورەگىمىز. مۇنداي داراقىلىق كىمگە ۇشپاق؟.. تاعى ءبىر قويدىڭ باسىن سۇراپ قىلقيىپ وتىر. ىشەك-قارىنىمەن بەر دەيدى. سوندا ءبىز بۇلاردىڭ اۋزىن جالايمىز با؟ اۋىزدان جىرىپ جەگەنگە جامان ۇيرەنىپ كەتكەن عوي ابدەن. بۇرىنعىسى بۇرىنعى، قازىرگىڭە جول بولسىن. قوناق كۇتسەڭ قايتەيىن. قوي تۇگىل، قۇمالاعى دا جوق. ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور ەندى. اينالايىن، بەرمەسەڭ، بەرمە، بىزگە تىنىشتىق بەرشى، جاسىڭ ۇزاق بولعىر...
شال ماعان بۇرىلىپ، ىم قاعىپ قويدى. بالاسىمەن وسىلاي لەبىزدەسكەنگە مارقايعاندىق مەرەيى. جيەگى سۋلانعان سارعىش جانارىندا اشۋدان گورى اڭقىلداق مەيىرىم باسىم. قارتايعانداعى قاناتتارىنا قاناعاتتانعاندىق كەيىپ. شۇكىرشىلىك نىشانى...
— اۋىلعا قاشان كەلەسىڭدەر؟ قايداعى بىرەۋلەر قالقيىپ وتىرعان قازاننىڭ ءبىر قۇلاعىنان ۇستايتىن ۋاقىتتارىڭ جەتكەن جوق پا؟ قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ءبىزدىڭ كولحوزعا باستىق قۇتايماي قويدى، ايتەۋىر...
شالدىڭ كوڭىلى تەرەڭدى مەگزەيدى. جانامالاپ ايتسا دا، جاۋىرىندى قىزمەتتىڭ قىزىعىنا قول جىلىناتىنىن جۇقالايدى. "بالام-اۋ، باستىق بولساڭ، ماڭدايىڭدى جارا ما؟.." دەگەندەي. مۇمكىن، ءالديحان ەكەۋىمىزدىڭ وقۋعا ءتۇسىپ كەلگەن جىلعى: "بىزدەن باسشى قىزمەتكەرلەر دايارلايدى"، ― دەپ بورداي بوسكەنىمىز ەسىندە قالعان شىعار... مەن كۇمىلجىپ، ءالديحانعا قارادىم.
— ءتۇۋ، كوكە-اي، قايداعىنى سوعاتىنىڭ-اي! ― دەپ كەيىگەندىك ءبىلدىردى.
— وسىلاي بۇگەجەكتەمەسەڭ، قالدىبايدىڭ بالاسى بولامىسىڭ. ىلگەرى تىلەۋ، ىرىس لەبىزدىڭ نە سوكەتتىگى بار ەدى؟.. و نەسى-ەي ماعان.
— ءجا، بالالاردىڭ باسىن قاتىرماي، جونىڭە وتىرشى. ― سوزگە كەمپىرى ارالاستى. ― نەسىبەسى كوتەرىلىپ، باقىتى جانسا، باستىق بولار، باسقا بولار... بۇلاردىڭ الدىنا ەشكىم شىعىپ كەلگەن جوق قوي. بارىنەن دەندەرىنىڭ ساۋلىعىن ايت. وت باسى، وشاق قاسىنىڭ اماندىعىن سۇرا.
— ءاي، بالام، ― دەپ قالدەكەڭ ماعان بۇرىلدى. ― ءبىر-بىر مورگە يە بولماي، قۇرساقتارىڭ قۇتايمايدى. وسىنى جادىڭنان شىعارما، باتىر...
— مۇنىڭ اڭدىعان كۇتكەنى قۋ قۇلقىنىنىڭ قامى. كوشتەن قالعانداي سويلەيتىنىڭ نە وسى؟ بۇلارعا باعىت سىلتەۋ ەكەۋىمىزدىڭ قاي تەڭىمىز. ىشكەن جەگەنىمىزدى ءبىلىپ، جايىمىزعا وتىرايىق تا...
— ە... ەي، مۇكىس كەمپىرىم-اي، سەن نەنى بىلەسىڭ؟..
كوشەدەن ايجاندى ۇشىراتتىم. بىرگە وقىعان كلاستاس قۇربى. قولىندا قالاق شوتى بار، جۇمىسقا بارا جاتقان بەتى بولسا كەرەك.
— قۇدايىم-اۋ، قالاۋدى دا كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! ― دەپ قارسى جولىقتى.
— تۇسكە دەيىن جاتاتىن، جۇمىسىڭ قانداي راقات، ― دەپ قولىن الدىم. تىكەنەكتەي كۇستى ساۋساقتارى قاتقىل ءتيدى. بويىنان كرەم ءيىسى بىلىنەدى.
— پىسىقسىعان ەردى بالالى بولعاندا كورەرمىز. ساعىنىپ، اڭسارىن ايتا ما دەسە، جازعىرۋىڭدى دايىنداپ كەپسىڭ عوي.
— ءبىزدى تاستاپ، باسقا بىرەۋدىڭ شامىن جاققاننان كەيىن، جازعىرماي قايتەمىز.
— بەۋ، شىركىن، ون جىل بويى قولتىعىڭنىڭ استىندا جۇرگەندە قايدا قالىپ ەڭ؟..
— عاشىقتىڭ ءتىلى ― ءتىلسىز ءتىل.
— ايتارسىڭ سەن دە. ساعان قارايلاپ، كارى قىز اتاناتىن جاعدايىمىز بولعان جوق.
— حال-جايىڭ قالاي؟
— كورىپ تۇرسىڭ، كۇيەلەش كەلىنشەك بولدىق. الا جازداي اينالدىراتىنىمىز قىزىلشانىڭ باسى. ءۇي تىرلىگى دە تۇبەتەگىڭنەن تارتىپ، قارىس جەر شىعارمايدى. بىلق-سىلق زاماننىڭ كوزدەن بۇلبۇل ۇشقانى قاشان.
اراعا تۇسكەن جىلدار كادىمگىدەي وزگەرتىپ جىبەرىپتى. بۇرىنعى تىعىرشىقتاي، قولىڭ تيسە، قايتا سەرپيتىن وينامالى دەنە جوق. جالپاقتانىپ، جايىلا تۇسكەن. بەتىندەگى جۇقالاڭ قىزىلى دا قارا كۇرەڭدەنىپ، كىلەگەيلى كىربىڭگە بەيىم. كوزىنىڭ ۇشتارىنان تارامدانىپ ءاجىم سىرعاناي باستاپتى. تومپاق ەرىنى ءتىلىم-تىلىم، جارىقشاقتانا كەزەرىپ تۇر. سوناۋ بالالىق شاقتاعى جايناڭ قاققان قاراقات جانارى عانا جالت-جۇلت بوياۋىن بەرمەگەن!..
— كۇيەۋىڭ قايدا ىستەيدى؟
— سەن سياقتى قاعازداي وقىمىستى ەمەس، كىر-قوجالاق تراكتوريست. ونىڭ ءۇيى ― قوستىڭ باسى. ەكى جۇماداي ەسىك بەتىن كورگەن جوق.
— كەشكە بىزدىكىنە كەلسەڭشى...
— مەندە نە قالدى دەپ دامەتەسىڭ، قالاۋ-اۋ. ءالى بالالىعىڭ تارقاماعان با؟
— وتكەن-كەتكەندى ەسكە تۇسىرەمىز.
— ەندىگى اڭگىمەمىزدىڭ قيۋى جوق قوي. قۇر قيالدىڭ قاجەتى قانشا؟
— سايتان قىز، قىلىعىڭ ءالى باسىلماپتى-اۋ...
— باسىلدى باسىلمادى، ەتەك باستى بولدىق. بىلايعى سىيلاستىق ― سىرت تىلەۋلەستىك قانا. قۇربىلىق ءقادىردى قۇرمەتتەۋ. سولاي ەمەس پە؟
— قانشا بالاڭ بار؟
— قورىقپاي-اق قوي. ءالى ۇزاي قويعامىز جوق. ەندى ۇيلەنسەڭ دە قۋىپ جەتەسىڭ.
— باسقا قىزداردىڭ جاعدايى قالاي؟
— قالاي بولۋشى ەدى. ءبىر-بىر كۇيەۋدى قۇشاقتاعان قارالاش-تورالاش قىزىلشاشى. سەن قىزىعاتىن ەش نارسەلەرى جوق.
— سەن ءالى قىزدايسىڭ...
— قۇداي كوڭىلىڭدى كوتەرسىن!
— شىن ايتام.
— سەن مەنى بوگەمە، قالاۋ. اسىعىپ تۇرمىن. كىشكەنتايىمدى ەمىزۋگە عانا كەلىپ ەم، كەشەۋىلدەپ قالدىم. بريگاديرىمىز باسىن توقپاقتاپ جاتقان شىعار. تاعى بىردە كەزدەسەرمىز.
— جولىڭ بولسىن!
— قايىر-قوش. اپاما سالەم ايت...
ارالاس-قۇرالاس قۇربىنىڭ كەزدەيسوق كەزدەسۋى جۇرەكتى ءبىراز بۇلقىندىرىپ كەتتى.
سول كۇنى كەشكە جوڭىشقا سۋارۋعا شىقتىم.
سۋ بىزدە قاشاننان تاپشى. اسىرەسە قازىرگىدەي كولحوز جۇمىسىنىڭ قىزعان كەزىندە قاسقالداقتىڭ قانىنان قىمبات. كۇندىز ارەكەتتەنۋ ― قۇر اۋرەشىلىك. ءبىر تامشىسى قالماي ەگىستىك باسىندا جاتادى. اۋىلدىڭ تايلى-تۇياعى تۇگەل ءتۇن بويى كەتپەن كوتەرىپ شىعاتىنى دا سوندىقتان. توعان جاعالاپ، تىنباي جۇرەتىن قارۋلى قول كەرەك. مول اعىن قىرىق جاماۋ ارىقتىڭ قاي ءبۇيىرى بولماسىن تەسىپ الا جونەلۋى مۇمكىن. جاعالاي شارۋا باققان بەينەتقور بوگدەنىڭ قاس پەن كوزدىڭ ارالىعىندا جىرىپ الا سالۋى دا وڭاي. مۇندايدا "بىرلىكتىڭ" قاۋىن باققاندارى ءقاۋىپتى. ولاردىڭ نەسى كەتەدى. قۇلاق باسىنان قىلت دەگىزىپ بۇرىپ الادى دا، كۇركەلەرىنە كىرىپ جاتا بەرەدى. بەس-التى شاقىرىم تومەندەگىلەردىڭ تاۋقىمەتىمەن جۇمىسى شامالى... ءبىزدىڭ باقشانىڭ ءبىر جاقسى جەرى ― ءبىر-اق قۇلاقتان ىشەدى. جوعارعى جاعىنا باس-كوزدىك جاساساڭ بولعانى ― جايمەن تەۋىپ، مەيلىنشە قانادى. بولەك-سالاق بەينەتى از...
سۋ تۇبىندە پىرداي جانعان جۇلدىزداردىڭ جانى بار ءتارىزدى. جاعاداعى كەسەكتى قۇلاتىپ جىبەرسەڭ، جىبىرلاي ويانىپ، بىر-بىرىنە بۇيىرلەرىن بەرىپ، قايتا تىنىستايدى. ەشكىممەن ۇرىس-كەرىسى جوق، ءسابي مىنەزدى پاك نارەستە. باۋىرىن سالقىنعا توسەپ جاتقانىنا قۋانىشتى. اعىندى مايىستىرىپ، مازالاماساڭ بولعانى... وسى كورىنىس باعانا، ەكى كەش ارالىعىنداعى جانىما وقىس وقيعانى كوز الدىما اكەلدى. كەتپەننىڭ توتتانعان ءجۇزىن تاپتاپ جاتىر ەدىم، ءبىر كىشكەنە اقسارى قىز كەلىپ، قۇشاقتاي الدى.
— اعا، ءاسىلتاي جوق!.. ― دەپ بەتىن كەۋدەمە باسىپ، تۇنشىعا سولقىلدادى.
— الدا اينالىپ كەتەيىن-اي، اپكەسىنىڭ كوز كورگەنىنە مۇڭىن شاققانى عوي، ― دەپ شەشەم دە كوزىنە جاس الدى.
— قۇربىڭىز ارماندا كەتتى. ءسىزدى كوپ ايتا بەرەتىن، ― دەپ، وكسىگىن باس الماي، باۋىرىما كىردى. مەن قاپەلىمدە نە جۇبانىش ايتارىمدى بىلمەي ساستىم.
— قوي، اينالايىن، وتكەن ىسكە وكىنبە. جىلاعانىڭمەن ەش نارسە ونبەيدى...
— ءسىز جازعان حاتتارىن الدىڭىز با؟
— العامىن جوق.
— كوپ حات جازعان. ءبىراق ەشقايسىسىن جىبەرمەپتى.
— سەنىڭ اپكەڭ مەيىرىمدى بولاتىن.
— سىزگە دەگەن پەيىلى باسقا ەدى عوي...
— قوي، اكە، وكسىگىڭدى باس. بەلىڭدى بەكەم بۋ. سەن ۇلكەن جىگىتسىڭ عوي...
— ءسىزدى ءبىر كەلەر دەپ كۇتىپ جۇرەتىن.
— ەسىمىڭ كىم، اينالايىن؟..
— جانات.
— قوي، جانات، جىلاما. وزەگىڭدى ورتەي بەرىپ قايتەسىڭ. دەنساۋلىعىڭا زيان.
— جىلامايمىن، ءقازىر قويام. ءسىز اپكەمدى ويلاۋشى ما ەدىڭىز؟..
— ارينە... بىرگە وقىعان بالالار ەسىڭنەن قايدان شىقسىن.
ول جاسى تولى مولدىرەگەن جانارىن ماعان تىكتەدى.
— ءسىزدىڭ ۇلكەن سۋرەتىڭىز ءبىزدىڭ ۇيدە ءىلۋلى تۇر. سۋرەتىڭىزدەن اۋمايدى ەكەنسىز.
— اسىلتايمەن بىرگە تۇسكەن بە؟
— جوق، جەكە ءوزىڭىز. الىسقا قاراپ، ويلانىپ تۇرسىز...
— ونىنشى كلاستاعى عوي...
— رەڭىڭىز تۋرا قازىرگىدەي. اپكەم جۇمىسقا كەتەردە اينەگىنە قاراپ ۇنەمى شاشىن تارايتىن...
جاناتتىڭ بەت-جۇزى اپكەسىنەن اينا قاتەسىز ەكەن. سۇيىرلەۋ قىرلى مۇرىنى دا قۇيىپ قويعانداي ءوزى. ويماق اۋزى نوقاتتاي دوڭگەلەنىپ، الدەنەنى ەسكە سالادى... ول قالتىراعان دەمىن باستى.
— نەشىنشى كلاستا وقيسىڭ؟
— ونىنشىنى بىتىرەم. جاقىندا كەشىمىز بولادى. مۇمكىن، ءسىز كەلەتىن شىعارسىز. اپام قۋانىپ قالار ەدى...
— جارايدى... وسىندا بولسام، بارايىن.
— كەلىڭىز، مەن اپاما ايتىپ بارامىن. ول كىسى دە ءسىزدى جاقسى كورەدى. جاراي ما؟..
— ماقۇل، جانات. ءبىراق سەن اپكەڭدى كوپ ويلاي بەرمە.
كوز شاراسى تاعى دا شىپ-شىپ تولىپ، تومەن قارادى.
ءسويتتى دە، شىنى ۇگىندىسىندەي جانارىن جىپىلىقتاتىپ:
— جاقسى، اعا، كەلسەڭىز، ءۇي بۇرىنعى ورنىندا. مەن قايتايىن، — دەدى.
— بارا عوي... كەلگەنىڭە راقمەت، جانات.
— ۇيلەرىنە قالاي دا كىرىپ شىق، ― دەپ جاتتى شەشەم جانات كەتكەننەن كەيىن. ― كوڭىلدەرى جارىمجان بوپ ءجۇر عوي بايعۇستاردىڭ... بۇ دۇنيە كىمگە جولداس بولعان... اكەسىنىڭ "قالتا ءتۇپ" كىشكەنتاي كەنجەسى ەدى، مۇنىسى دا بويىن تۇزەپ، كادىمگىدەي قىز بوپ قاپتى!..
قالاي ەكەنىن قايدام، سۋ تۇبىندە جۋساعان جۇلدىزداردىڭ موماقان ءپىشىنى الگى كەزدەسۋدى كولدەنەڭ تارتتى. جاۋراعانداي جىلتىلداعان جۇلدىزداردىڭ اقسارى شۇعىلاسى جاناتتىڭ جاساۋراعان جانارىمەن ۇيلەسىمدى مە، قالاي؟ مەن تۇستەپ بەرە المايتىن ءبىر ۇقساستىقتىڭ بار ەكەنى انىق... ۇيقىلى اينالانى تەسكىلەپ بىتپىلدىق ءۇن قاتتى. وعان ىلەسە ۇيقى بەزەر بەزىلدەدى. شولپ بەرىپ بالىق سەكىردى. جاعالاۋدان ۇيىسا جەلپىنگەن جالبىزدىڭ لەبى ءبىلىندى.
قارا بۇلدىر جەردى تىلە، قىسىلىپ، ارەڭ-ارەڭ اي تۋىپ كەلەدى... داربىزدىڭ تىلىگىندەي قيعاشتانىپ، ىرگەگە ءىلىندى. الىس مۇنار اقشىلدانا، بوزعىلت تارتتى... سامالاداي جارىعىن توگىپ، جولاۋشى پوەزى كەتىپ بارادى. ءبىر سارىندى جۇمساق گۇرىلى قۇلاقتىڭ تۇبىنەن ەستىلگەندەي. تۇتانا الماعان سىرىڭكە وتتىعىنداي كومەسكىلەنىپ، جۇلدىز اعىپ ءتۇستى. مەنىڭ دەنەم توڭازىدى.
ورنىمنان تۇرىپ، كەتپەندى يىعىما سالدىم. ەندى قۇلاق جاعالاي ءۇي جاققا قايتسا دا بولادى. جىرىپ الار جۇرگىنشىنىڭ تىنعان كەزى. ءتىپتى تابىلا قويعاننىڭ وزىندە، وسى اعىننىڭ جەتۋى حاق. سارقىلىپ بىتكەنشە ءبىرتالاي جەر سۋارىلادى... شىلدىر-شىلدىر جۇگەننىڭ سىڭعىرى ەستىلدى. ۇزەڭگىگە سوقتىققان كەتپەننىڭ داۋسى شىقتى. اتتىڭ بورپىلداق توپىراققا تيگەن تۇياعىنان جەر دۇڭكىلدەي باستادى. كوپ ۇزاماي جۇرگىنشىنىڭ ءوزى دە تاياندى. تەمەكىنىڭ شوعىن الىستان شالسا كەرەك، ارىرەك تۇرىپ، تىزگىنىن تەجەدى.
― بۇل قايسىڭ-ەي؟..
مەن ءۇن قاتقان جوقپىن. داۋسىنان جاقسى تانىپ تۇرمىن. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنان ەلگەزەر اكەلۋگە قورقاتىن راحتاي دوسىم. شەشەسى ءبىر بۇيىمعا جۇمساسا، بارۋى قيىن بولاتىن. بارا قالعاننىڭ وزىندە، دابىرلاپ سويلەپ، داۋسىن شىعارا ولەڭ ايتىپ، "امان-ساۋ" جەتۋدىڭ ءار ءتۇرلى ايلاسىن ىستەيتىن. ءبىر نارسەدەن سەكەم العان ساتتەرىندە الگىندەي "ولەڭى" شىڭعىرعان "ويبايمەن" ۇلاسىپ كەتۋشى ەدى. ەندى، مىنە، ءبىر ءتۇتىننىڭ يەسى بولىپ، شارۋاسىن تىندىرىپ ءجۇر...
ول جاڭاعى سۇراعىن ورىسشا قايتالادى. Tic جارىپ ءلام دەمەدىم. جانىما جاقىنداۋعا باتقان جوق.
— سترەليات بۋدۋ، كتو تاكوي! ― دەپ تىلسىم ايماقتى باسىنا كوتەردى. جاقىن ماڭداعى كۇركەلەردەن ابالاپ يتتەر اۋپىلدەدى.
مەن دىبىس بەرگەم جوق. ول دا ءۇن-تۇنسىز قالدى. اتتىڭ دەمىن ىشىنە تارتىپ پىسقىرىنعانى عانا ەستىلىپ تۇر.
— ا نۋ-كا بەرەگيس، براتوك! ― دەپ الدەنەنى كەزەنە باستادى. قولى ما، جوق الدە كەتپەننىڭ سابى ما، ول اراسىن ايىرا المادىم. شىلاۋىن شاجبايلاپ، ۇزەڭگى تەبىندى. ەكپىندەتىپ كەپ سالىپ وتەتىندەي دوق كورسەتتى. ءبىراق تۇرعان ورنىنان تاپجىلمادى... سول جاق بۇيىردەن سولق ەتىپ مىلتىق اتىلدى. ءبىر ۋىس شاشىراندى وت قاراڭعى كوكتى تاسپاداي ءتىلىپ، قۇلاق جارا ىسقىرىنىپ ءوتتى. باقشا باققان كورشىلەر بولسا كەرەك. قاندەن يتتەردىڭ جارىقشاق ۇندەرى تۇنىق اۋانى تىستەلەدى... راحتاي دوسىمنىڭ بالا كەزدەگى "باتىرلىعى" قالماعان ەكەن. اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، ساتىرلاتا جونەلدى. مەن ەسىمىن اتاپ، قانشا ايقايلاعانىممەن، قارايلاعان جوق. سول قۇيىنداتقان بويىمەن كوشەگە ءبىر-اق كىردى. اۋىلدىڭ يتتەرى تۇس-تۇستان شابالاپ، شۋىلى مولايىپ، بىرىنەن ءبىرى وزعىنداپ، ۇيقى قۇشاعىنداعى تىنىشتىقتى بۇلكىلدەتتى دە جاتتى...
ۇيگە كەلسەم، بەلۋاردان كوتەرىلگەن بەلدەۋ لىق تولىپ، ەندى-ەندى اسۋعا شاق قالىپتى. جوڭىشقانىڭ باستارى عانا قىلتيادى. ايناداي اعىن ۋىستاپ شاشقان جۇلدىز داستارقانىنداي. شايقالا جانىپ، قوس-قوستان ءۇيىرىلىپ، دىرىلدەگەن سۋ استىنان سىلكىنەدى. بىلەگىڭدى ءتۇرىنىپ جىبەرىپ، قولىڭدى جۇگىرتسەڭ، جىپ-جىلى ساۋلە سىنىقتارىنا تيەتىن ءتارىزدى... ارعى بەتتەن سۋ قاشتى. تىز-تىز ەتىپ، كوتەرمەنى ورعان داۋسى ەستىلدى. كەتپەندى قۇلاشتاي سەرمەپ، باتىرىپ كەپ قالعانىمدا، ءبىر جۇلدىز جارق ەتە ءتۇسىپ، كىرپىگىمە قادالا جازدادى. كوزىمە شاشىراعان سۋ تامشىلارى ەكەن.
باسىنا بارىپ، قۇلاقتى كورشىنىڭ بەدەسىنە بۇردىم. ەرنەۋىنە دەيىن شولپىلدەگەن قالىڭ جارىق لىق بەرىپ ىلگەرى ءجۇزدى...
مەنىڭ كوپكە دەيىن ۇيقىم كەلمەدى. قالبالاقتاي كوتەرىلگەن ءبىر قۇس ساسقالاقتاپ ۇشىپ، ارى-بەرى اينالىپ، قاراڭعىعا ءسىڭدى. ءبىر توپ بالا تاسىرلاپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن ءوتتى. تال-تالدىڭ اراسىمەن، كويلەكتەرى اعاراڭداپ، تىسىرىن سەزدىرمەي جوق بولدى. بەيمەزگىل جۇرگىنشىلەر مەنى ونشا تاڭداندىرعان جوق. كىشكەنە كەزىمنەن جانىما ءۇيىر، تانىس سابىلۋ. ەش نارسە تىندىرماسا دا، تاڭدى تاڭعا ۇراتىن ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس. مۇمكىن، ەكى جارىلىپ، جاسىرىنباق قىزىعىندا جۇرگەن شىعار. دەمدەرىن ىشتەرىنە الىپ، جۇرەكتەرى لۇپىلدەي، قۇربى قىزدارىنىڭ تەرەزەسىن اڭديتىن بولار... مەن شولپان تۋا بارىپ توسەگىمە قيسايدىم.
ەرتەڭىندە تۇرەگەلگەنىمدە كورشىنىڭ بالاسىنىڭ شەشەمنەن شالعى سۇراپ جاتقانىن ەستىدىم. "مۇنىسى نەسى، ءشوپتىڭ ءپىسىپ قالعانى ما؟.."
— قايدام، باسى قالقيعان ءبىر تەمىر بار ەدى عوي. ىزدەگەندە تابىلا قويار دەيمىسىڭ بۇل ءۇيدىڭ دۇنيەلىكتەرى...
— وندا اۋرە بولماي-اق قويىڭىز، اپا. باسقا ءبىر جەردەن قاراستىرارمىن.
مەن تىسقا شىقتىم.
— ءاي، بەرى كەل.
مۇرنى تەرشىگەن كىشكەنە بالا قولىن بەردى.
— اتىڭ كىم؟
— كىرەنقۇل.
— ە، كىرەنقۇل جىگىت سەنبىسىڭ؟
— مەنمىن، اعا.
— شالعىنى قايتەسىڭ؟
— شوپكە بارامىن.
— ءالى ەرتە ەمەس پە؟
— بيىل كوكتەي ورىپ جاتىر عوي، سۇرلەمگە سالا ما، قايدام.
― كولحوز ۇلىقسات ەتە مە؟
― جاعا-جاعانى قورىمايدى.
― توقتا وندا، ەكەۋىمىز بىرگە بارايىق.
كىرەنقۇل سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، كۇمىلجىپ تومەن قارادى.
― سەن شالعىڭدى ىزدەستىرە بەر، مەن جۋىنىپ، دايىن تۇرايىن.
― ماقۇل، اعا.
توعايدىڭ كوك شالعىنى تارتتى. سولقىلداق شالعىنىڭ ءبىر ىرعاقتى، قۇرعاق سىرىلى جۇرەكتى جىبىرلاتتى... ءبىز كىرەنقۇل ەكەۋىمىز وزەنگە كەلدىك.
كولەڭكەلەردىڭ كوسىلۋىن جيماعان مەزگىلى. تاڭەرتەڭگى وزەن ءىشى قوڭىر سالقىن. شىق شىراقتارى ءالى دە سونبەپتى. سۋلى جانارى جىپىلىقتاپ، توڭازىعان تامشىسىن توگەدى. پىشەننىڭ بىر-بىرىنە يىعىن اسىپ، شالقاياتىن ۋاعى بۇل ەمەس. ەندى-ەندى ءسۇتى قاتايىپ، شىر بايلاعان شاعى. باۋىرىن جاڭا عانا كوتەرە باستاعان كوك راڭنىڭ سۇيەگى جاس. شالىپ جىبەرسەڭ، بۇرالاڭداپ بارىپ جىعىلىپ تۇسەدى. ادامنىڭ كوزى قيماعانداي... ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن، كىرەنقۇل توقتاتتى:
— ارى قاراي بارساق، ەڭبەگىمىز زايا كەتەدى. ماشينا جۇرە المايتىن وسىنداي جاعالاۋعا عانا لۇقسات. تەگىس جەرلەرى كولحوزدىكى...
ءسويتتى دە، كىرىسىپ كەتتى. دەنەسى بالعىن بولعانمەن، قيمىلى شيراق. قۇلاشتاي شالعىنى جەڭىل ۇيىرەدى. اپ-ساتتە ءۇي ورنىنداي اۋقىمدى جەردى ەڭسەرىپ جىبەرەدى. ماي بەتىمەن جۇزگەندەي جەڭىل سىلتەسىنە ايىزىڭ قانادى.
شوپشىلەردىڭ تۇسكەن ورنى قوسارالدىڭ كەڭ قولتىعى ەكەن. بىزدەن بىر-ەكى شاقىرىم جوعارى. ات شاپتىرىم الاڭقاي جازىق بولۋشى ەدى. سونىڭ باسىندا. تىنباي زىرلاعان شالعى ءۇنى قۇلاققا كەلەدى. اندا-ساندا ايقايلاپ سويلەسكەن داۋىستار قاسىڭنان ەستىلگەندەي، اپ-ايقىن اۋناپ جەتەدى. اراگىدىك تراكتوردىڭ تارعىل ءۇنى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، قۇلاققا ۇرعانداي تىلسىم تىنىشتىق ورنايدى. ونداي كەزدەگى ابىر-دابىر ءتىپتى جاقىن. قولدان تۇسكەن تەمىر سىڭعىرىنا دەيىن يەك استىنان بىلىنەدى... جاعا-جاعانى قۋالاي تۇسكە دەيىن ءبىراز جەردى ەڭسەردىك. قانشا ساعىنىسىپ قاۋىشقانمەن، قابىرعا قايىسايىن دەدى. تازا تىنىسقا دەمىگۋ ارالاستى. ەت قىزۋمەن بايقاماپپىن: ەكى الاقانىم دۋىلداپ، شوق باسقانداي كۇلدىرەپ شىقتى. جاۋىن تامشىسىنداي دىرىلدەگەن ۋاق بۇرشىكتەر ءتيىپ كەتسەڭ ۋداي اشيدى. وتكىر شالعى دا زىلدەي تارتىپ، ۇستاراداي قىلپۋىن توقتاتتى...
― ءاي، كىرەنقۇل دوس، بەرى كەل.
― و نە، اعا؟..
― وتىر، شامالى تىنىعايىق.
― شارشادىڭىز با؟
― ءوزىڭ شە؟
― قايدا ءالى... مىنا جاعالاۋدى ءقازىر شاۋىپ تاستاساق، كەشكە دەيىن دەگدىپ قالادى.
― سونان كەيىن؟
― شوپشىلەردىڭ ارباسىمەن اۋىلعا الىپ قايتامىز.
― قانە، قولىڭدى كورسەتشى؟
ول الاقانىن اشتى. ساۋساقتارىنىڭ ءتۇبى قاتقان كوندەي تارامىستانىپ، تاس بوپ قاپتى. شالعى ەمەس، شىبىق ۇستاعانداي.
― سىزدىكى قالاي؟
مەن الاقانىمدى اشتىم.
― وي-دوي؟.. ءتىلىنىپ ءتۇسىپتى عوي. ەندى قايتەسىز؟
― جازىلىپ كەتەتىن شىعار.
― مەن ايتايىن با قانداي ەم قولداناتىنىن؟
― ايتا عوي.
— جانتاقتىڭ اششى جاپىراعىن شايناپ-شايناپ، تاڭىپ تاستاۋ كەرەك. سوندا قاتىپ قالادى.
― سەن قالاي شىنىققانسىڭ؟
― شىنىققان ەمەس. ونى-پۇنى جۇمىستىكى.
― قانداي جۇمىس؟
— اناۋ-مىناۋ ءۇيدىڭ شارۋاسى. باقشا وتىرعىزامىز، ارىق قازامىز، سۋ سۋارامىز. مەن كوكتەمدە ەكىنشى ورىن الدىم.
― نەدەن؟
― مەكتەپتە كۇرەكپەن جەر اۋدارىپ جارىستىرعان.
― ءبىرىنشى ورىندى كىم الدى؟
― سەگىزىنشى كلاستىڭ بەيسەن دەيتىن بالاسى. بۇلشىق ەتتەرى مىنانداي.
ول قولىن قومداپ كورسەتتى.
― سىزدەر قالادا نە ىستەيسىزدەر؟
― قىزمەت ىستەيمىز.
― قانداي قىزمەت؟
― اركىمدىكى ءارقالاي. بىرەۋ زاۆودتا، بىرەۋ فابريكادا...
― ءسىز شە؟
― رەداكسيادا.
― ءا، بىلەمىن. بىرەۋدى جامانداپ جازاتىن جەر.
― قالايشا؟
— رەداكسيادان كەلگەن ءبىر كىسى ءبىزدىڭ ديرەكتوردى قاتىرىپ جامانداعان. سونان كەيىن ول ورنىنان ءتۇستى.
― ماقتاپ تا جازۋعا بولادى.
― قويشىلاردى عوي؟..
― نەگە؟
— تولەنبايدىڭ اعاسىن سولاي جازعان. "قاسقىر سوققان قاسقاباي" دەپ. قاقپانعا ءوزى تۇسكەن قاسقىر بولاتىن. سونى ولەردەي ماقتاپتى.
ول سەكپىل مۇرنىن تىرجىڭ ەتكىزىپ قويدى.
― جازعاننان باسقا نە ىستەيسىزدەر؟
― كىتاپ وقيمىز، تەاترعا بارامىز...
― باقشا، مالدارىڭىز جوق پا؟
― قايدان بولسىن.
— نەسى قىزىق؟ ادامدى جالقاۋ قىلاتىن جۇمىس قوي. مەن، ماسەلەن، ءۇيدىڭ اناۋ-مىناۋ شارۋاسىن ىستەمەسەم، وقىعان كىتابىم ميىما كىرمەيدى. دەنەڭ بالبىراپ، ۇيقىڭدى كەلتىرەدى.
― ادەتتەنىپ كەتكەنسىڭ عوي.
— قاراڭىز، انە، كىشكەنە ءشوپ شاپقانعا قولىڭىز جاۋىر اتتىڭ بەلىندەي ويىلىپ شىعا كەلدى. اۋىلعا كەلسەڭىز، نە ىستەيسىز؟..
― جۇمىس ىستەيمىن.
― ءبىراق ءسىز وكىمەت بولاسىز عوي. ايتپەسە، قايدا...
― سەن سوندا ونىنشىدان ءارى قاراي وقىمايمىسىڭ؟
— نەگە؟ قانشا وقىعانمەن، اۋىلعا كەلەمىن. ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا نە جەتسىن... قوي باقسام دا، اۋىلدان شىقپايمىن. تۋعان جەردەن كەتكەننىڭ نەسى جاقسى؟
"اۋىل" دەپ شىرىلداعان كىشكەنتاي جۇرەكتىڭ شىنايى داۋىسى مەنى ءبىراز ويلاندىرىپ تاستادى. قاراپتان قاراپ وتە الماس توسقاۋىلعا تاپ بولعاندايمىن. بىرەۋ ميىعىنان كۇلىپ، مىرس ەتە تۇسكەندەي...
— اعا، ءسىز وتىرا بەرىڭىز، مەن انا ءبىر جۇيەكتى سىپىرىپ تاستايىن. بىرەۋ-مىرەۋ كەپ قالسا، قاعىپ كەتۋى مۇمكىن...
جەلكەمىزدەن ءبىر اتتى كورىندى. كۇنقاعارى تىكىرەيىپ، بىزگە قاراي تۋرا تارتتى.
— بريگادير كەلە جاتىر، اعا...
گازەت كولەگەيلەپ وتىرعان مەنى تانىعان جوق.
― وۋ، ەڭبەك رەتتى بولسىن، جىگىتتەر!..
كىرەنقۇل بارىپ قولىن الدى.
― مىناۋىڭ كىم، گازەت جامىلىپ جاتقان؟
― قالاۋ اعام عوي.
― قالاۋى قايسى؟..
ول اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ماعان قاراي ءجۇردى. ەكەۋىمىز قۇشاقتاسا كەتتىك.
— باسە، جوسپار قالاي ورىندالمايدى دەسەم، ءشوپتىڭ ءبارىن تاۋىسىپ جاتقان سەن ەكەنسىڭ عوي. قاشان كەلدىڭ، باتىر-اۋ؟..
ەكەۋىمىز تۇيدەي قۇرداسپىز. مەنىمەن بىرگە بارىپ، وقۋعا تۇسە الماي قايتقان ورىنباسار جولداسىم. قارا قايىستاي ەڭسەلى جىگىت بولىپتى. جۇزىنەن كۇن تابىنىڭ ءيىسى اڭقيدى....
— بۇل قالاي، باتىر، امان جوق، ساۋلىق جوق، ءبىر بۇرىشقا تىعىلىپ، ءشوبىمىزدى ۇرلاپ جاتقانىڭ؟..
— سەندەرگە تيگىزگەن قولعابىسىم عوي.
— وي، جولىڭ بولسىن سەنىڭ. كەلگەن ادام حابارلاسپاي ما ەكەن؟.. بوتەن جەرگە كەلگەندەي سوپيىپ جالعىز ءجۇرىسىڭ نە؟..
ۇستىنە كيگەن كىر كوتەرىمدى جۇپىنى كيىمى شارۋاعا بەيىم ءپىشىن تانىتادى. "باتىر" دەپ بايىپپەن سويلەۋى دە باسىڭقى تارتقان جىگىت اعاسىنىڭ جەلىكسىز جايىن اڭعارتقانداي. بالا كەزدە ەگدە كىسىلەردىڭ كوزىنەن بايقايتىن بيازى سابىرلىلىق كەشەگى بالاڭ جولداسىمنىڭ كەيپىنەن ۇشقىنداپ تۇر...
— ءيا، دەنساۋلىق قالاي، كەلگەنىڭە كوپ بولدى ما؟
— بىر-ەكى كۇن شاماسى.
— كەمپىر قۋاتتى ما ەكەن، اۋىل اراسىندا جۇرسەك تە، كىرىپ شىعۋعا ۋاقىت تاپپايسىڭ. كولحوزدىڭ كۇيبەڭىنەن-اق قول تيمەيدى. ۇلكەن كىسىنى قاشانعى جالعىزسىراتاسىڭ؟..
— ورايى كەلمەي ءجۇر عوي.
— نە قىلعان وراي ول؟ ۇيلەنگەننىڭ دە ورايى بار ما؟.. جالعىز جۇرگەن جاراسىمدى بولىپ پا؟..
ايتارىن ايتقانىمەن، كوزىن ماعان كۇلىمسىرەي قاداپ، توسىلىپ قالدى. ءسويتتى دە، وزىنە تارتىپ، قاپسىرا قۇشتى. "كوڭىلىڭە باتسا، كەشىر" دەگەنى. مەنىڭ مىنىمە ءا دەگەننەن تۇرتكى سالعانىنا ىڭعايسىزدانعان سەكىلدى. ودان ءارى تەرەڭدەگەن جوق.
— ساۋلىق بولسا، سان قىز سەنىڭ جولىڭدا عوي، ءالى...
— سول قۇرعىرلاردىڭ بىرەۋى دە جەتكىلىكتى بولار ەدى، ― دەپ ازىلدەپ قويدىم. الگىندەي ءابىرجۋىن سەيىلتۋدىڭ جورالعىسى.
— دەگەنمەن، ويلانۋ كەرەك، باتىر...
— ءشوپتى قالاي پىسپەي ورىپ جاتىرسىڭدار؟ تىم ەرتە ەمەس پە؟
— بىلتىردان بەرى وسىلاي. بالاۋسا كۇيىندە سۇرلەمگە سالامىز. وتكەن قىستا مالدىڭ قوڭىن الىپ قالعان وسى ءادىس. مىنا گۇلدى شاشاقتارىنا دەيىن سولماي جاتادى. ءارى جۇعىمدى، ءارى ارزان. كۇز ورتاسىنا باراتىن ۇزاق سوناردان قۇتىلعانبىز. ەندى ەكى-ۇش اپتادان كەيىن تۇگەل ورىپ بىتەمىز. مۇنىڭ ەكىنشى شابىندىعى دا جاقسى كورپە كوك. ورساق، وردىق، ورماساق، قىس كۇنىنە قۇيقالى جايىلىس. اياقتى مالدىڭ توعايۋىنا تاپتىرمايتىن تابيعي ءورىس.
— مەن كوكتەي ورىلۋىن وبالسىنىپ ەم.
— ناعىز كەمەلدى ءساتى قازىرگى كەزەڭ. ورىلۋدىڭ تاعى ءبىر وزىق جەرى ― ىستىق، سۋىقتان تاسا. ءبىر تاپ، ءبىر قالىپتا ساقتالۋى ― سوگىن جويمايدى. سول كۇيىندە كۇيىس قايىرعان مالدىڭ ءجۇنى ءۇرپيىپ، جونى جىعىلمايدى. كەكىرىك ازدىرماس كۇرەڭ ءسۇرىڭ وسى.
— قىر ءشوبى قالاي؟
— مۇنى جاقسى ايتتىڭ. قىر شوبىنە دەگەن قىرسىزدىق كۇرمەۋلى كۇيىندە. جەر موينىنىڭ قاشىقتىعى ― قالىپتى سىلتاۋى. تەلەگەي شالعىننىڭ شالعايداعى شاشىراندى شابىلۋى، شىندىعىن ايتقاندا، شىمبايعا باتىپ جۇرگەن ءجايت. بۇيرەك مايداي بۇرلەرى بىلەۋلەنگەن ۇلپەرشەك وت سول ارانىكى عوي. وسىنداي قىپ ورىپ السا، ورتاسى ويىلماس كەن كوزىنە كەنەلەر ەدىك. ول جاعىنا ءالى ءتىس باتقان جوق. شەشۋى تابىلماعان شيەلى ءتۇيىننىڭ ءبىرى. بۇگىنگى جيىندا جابىلا ايتارىمىز وسى بولار. قولعا المايىنشا، قاشاننان ءزارۋ شارۋانىڭ زەردەسىنەن شىعۋ ― قۇر كەۋدە قاعارلىق...
ورىنباساردىڭ ءوز تىرلىگىن تىگىسىنە دەيىن جاتىق ءبىلۋى مەنى سۇيسىنتە ءتۇستى. بۇگە-شىگەگە جەتىك جاقسى ماماننىڭ ءمانىستى ءماسليحاتىن ءدوپ باسا سويلەيدى. ەرتە ارالاسقان ەڭبەك بەينەتى ەسەيتىپ جىبەرىپتى...
― مۇنىڭ وسىنداي سىرى بار دە.
— سولاي، باتىر. كولحوز تىرلىگىنىڭ تىرناق استى، كوزگە كورىنبەيتىن كۇيبەڭ قاراكەتى مول. ءاربىر سالاسىنىڭ سىرىن بۇككەن جۇمباقتارى دا كوپ. ماسەلەن، مىنا ءشوپتى بۇرىنعى جىلدارى جالاڭ ورىپ، ءوزىن عانا قورەككە جاراتۋشى ەدى. قازىرگى كەزدە سۇرلەۋ، ۇنتاقتاۋ، جاپىراقتاۋ، جارمالاۋ ءتارىزدى جىلىك-جىلىك جۇعىمدى جولدارى اشىلدى. وسى تەكتەس تەتىگىن تاپسا، تابىسىن ۇسىناتىن ۇڭعىل-شۇڭعىل تارماقتارى سان الۋان. ىنتا مەن ۇقىپتى پەيىلگە قۇشتار قيىن شەشىمدى قىرتىستارى بار. قازىرگى ءوزىمىز تۇرعان قىلتادان قىستىگۇنى ارعى بەتكە وتەتىن قاتىناس جولىن جاساۋ دا الداعى كۇننىڭ ەنشىسى. كەنەرى كەرتىلمەگەن قالىڭ وت قىس بويى ءبۇيىرى ويىلماي بوسقا جاتادى. تۋعان كولحوزىڭنىڭ تاعدىرى تاڭسىق قوي دەپ ايتىپ جاتقانىم عوي، تانىسا كەلە ءوزىڭ دە كوز جەتكىزەرسىڭ.
— قاي جاققا جول تارتتىڭ؟
— مىنا تومەنگى شوپشىلەرگە بارا جاتىرمىن. كەشكە پارتيا جينالىسى ەدى، سونى حابارلاماقپىن. ايتپاقشى، بۇگىن وسىندا اۋدان ارتيستەرىنىڭ ويىنى بولادى، سوعان قاتىناسساڭشى.
— قاتىناسايىن.
— ءقازىر مەنىمەن ءجۇر. شوپشىلەردىڭ جاعدايىن كور. ءاي، كىرەنقۇل مىرزا، سەن ەندى شومەلەلەي بەر. ءالتامان بوس ماشينامەن الىپ قايتارسىڭ. وي، بارەكەلدى، وسىنداي شارۋا جىگىتتەرگە قالاي قىزىقپاسسىڭ!..
...شوپشىلەردىڭ قوسى وزەن القىمىنا مىنبەلەي جايعاسقان التى قاناتتى قازاق ءۇي. جاتىن توسەكتەرى تۇگەلىمەن سىرتتا. بىر-بىرلەرىنە قولتىعىن بەرە، قاتارلاسا تىزىلگەن. تاي قازاندا جاڭا سويىلعان قويدىڭ ەتى قايناپ جاتىر. كەڭ ءبۇيىرلى، ەڭسەلى ساماۋرىننان شىققان مايدا بۇلكىلدى جۇمساق ءتۇتىن بويىن ۇزارتىپ، تىپ-تىكە شانشىلادى. كەشكىلىك اۋانىڭ ەندى عانا ءتۇر-تۇسىن قوڭىرعا بەيىمدەپ، شەشىنە باستاعان كەزى. قۇراق باستارىندا جۇگىرگەن جەڭىل سامالدىڭ بولار-بولماس سىبدىرى بىلىنەدى...
— قاراپ وتىرعانشا، اڭگىمە ايتساڭىزشى، ءىشىڭىز پىسپايتىن نە دەگەن جانسىز؟.. شوپشىلەر كەلگەنشە تاباتىن ەرمەگىڭىز جوق پا؟..
اسپاز قىزدىڭ لەبىزى. ونىنشىنى بىلتىر ءبىتىرىپتى. وقۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىن دەيدى. ەكى جىل ىستەگەننەن كەيىن مۇنداي جۇمىستى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن دەپ قويادى. ەتى ءتىرى، پىسىق بالا كورىنەدى. مەن كەلگەننەن بەرى ءار ءتۇرلى ازىلدەر ايتىپ، اراگىدىك ءان دە سالىپ، تىنىم تاپقان جوق. سونشالىقتى اشىق-جارقىندىعىنا ەرىكسىز ويلاناسىڭ... ەسىمى كاپۋزا ەكەن.
— مەيلى، اۋزىڭىزدى جۇمعان قالپىڭىزشا وتىرا بەرىڭىز. سويلەسەڭىز ― سىزگە سەرت. مەن جۇمىستارىمدى جايعاستىرىپ الايىن.
ول ەكى شەلەكپەن وزەنگە بەتتەدى.
― مەن كومەكتەسسەم قايتەدى، كاپۋزا؟
— ە، سۇيتسەڭىزشى. جىگىت وسىلاي بولۋى كەرەك قوي. بۇرىنعىنىڭ ماناپتارىنشا ءۇن-تۇنسىز وتىردىڭىز كەلىپ...
قوس شەلەگىن بىردەي ماعان ۇستاتتى. ءسويتتى دە، بۇرىمىنىڭ ۇشىن قاقپا تاس قىپ، جانىما ىلەستى.
— سونشاما تۇيىق بولۋ جاراسىمدى ما؟.. جوق الدە مەنمەنبىسىز؟..
— تىم اشىقتىعىڭىز ويلانتادى...
— مەنىڭ بە؟ ونىڭ نەسى تاڭ؟..
— مەنى ءبىرىنشى رەت كورۋىڭىز عوي. سوعان قاراماستان...
— قالبالاقتاپ جاتىرمىن با؟ قورىقپاي-اق قويىڭىز. اسىق بولعاننان اۋلاقپىن.
— ءار ءتۇرلى پىكىر تۋۋى مۇمكىن عوي.
— اللا ساقتاسىن. ءسىز بار عوي... زىميان ەكەنسىز!
ول الدىمدى كەس-كەستەپ، ەكى قولىن ارتىنا بەرىپ، ماعان جايناقتاعان كوزىن قادادى.
— سولاي ما؟.. ۇستىنەن ءتۇستىم عوي؟..
— ارينە، ولاي ەمەس.
— سوقپاڭىز وتىرىكتى. جانارىڭىز ايتىپ تۇر عوي. جالپى، ەر كىسىلەر ارام بولادى.
— مۇمكىن...
— ايتپەسە، مەنىڭ ويناپ-كۇلگەنىمنىڭ نە جازىعى بار؟ ءازىل-وسپاقتىڭ ارتىقتىعى بولىپ پا؟..
— سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارى دۇرىس. دەگەنمەن...
— بىرەۋلەر باسقاشا مالدانادى دەيسىز عوي. ويىڭىزعا بەرەكە بەرسىن. باسقانىكى باسقا، ءسىزدىڭ سولاي ءتۇيسىنۋىڭىز ۇيات.
— قالايشا؟
— ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. قالاي دەگەنمەن، قالجىڭداسقانىم ءۇشىن قياناتقا قيۋىڭىز قيسىنسىز.
وكپەلەگەن ادامداي ەرنىن بۇرتيتتى. قولىنداعى ءبىر تال كوكتى ارى-بەرى اۋدارىستىرىپ، ۇندەمەي قالدى.
— سەن وعان رەنجىمە. مەنىڭ ويلاعانىم سەنىڭ پايداڭ. جاستىق جەلىكتىڭ جىعىپ كەتەتىن كەزەڭى بولادى...
— سىزگە ءبارىبىر ەمەس پە؟..
ول كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا كۇلىمسىرەدى.
— كەلىپ-كەتەرى جوعى راس...
وزىمە ءوزىمنىڭ ىزام كەلدى. ءجونسىز كوسەمسىگەنىمە كەيىدىم. الىستاعى بىرەۋگە اقىل ايتىپ نەم بار؟ كەرەك دەسە، جاردان سەكىرسىن... قانشا ايتقانمەن، قانداي دا ءبىر قيماس سەزىم ساۋساعىن سوزعانداي!
— ءسىز قاي ولەڭدى جاقسى كورەسىز؟.. مەن بىلسەم، ءانشى بولۋىڭىز كەرەك.
— ونى قايدان شىعاردىڭ؟
— شىن ايتامىن. نانباساڭىز، ايتىپ كورىڭىزشى...
— ومىرىمدە داۋىس كەنەگەن جان ەمەسپىن.
— ايتارسىز. ءۇنىڭىز ادەمى عوي.
— سولاي كورىنۋى مۇمكىن.
— مەنىڭ ىس-ارەكەتىمنىڭ سىزگە ۇنامسىز كورىنگەنى سەكىلدى مە؟
― ەركە قىزسىڭ...
― ءسىز ماقتانشاق جىگىتسىز.
― ونىڭ ۇستىنە، ويىڭىز ارام...
ول ءاتىر ءيىسى سىڭگەن بۇرىمىن جاناي كەپ، قوس جانارىندا جانعان ويناقى شوقتى وشىرمەستەن، قولىمداعى ەكى شەلەكتى الدى. دەنەم تىز ەتىپ، تىزەرلەپ قالا جازدادىم. ىدىس سىڭعىرىنان ۇرىككەن بادىراڭ كوز باقالار ءبىرىن-بىرى وزعىنداپ، وزەنگە سۇڭگىدى...
― ءما، مىنانىڭ بىرەۋىن ءسىز الىپ ءجۇرىڭىز.
― ەكەۋىن دە مەن كوتەرەيىن.
― سۋىن تاسىتتى دەگەن سوزگە قالدىراسىز عوي.
― كەرەك دەسەڭ، وتىنىڭدى جارىپ بەرەيىن.
― تابان استىنان قالايشا جالپىلداي قالدىڭىز؟
شىن ايتقانىما جازىقتىمىن با؟
― سىزگە بايسالدىلىق جاراسادى. جالپى، ەر اتاۋلىنىڭ سۋىق بولعانى ۇناسىمدى.
مەن ءوزىمنىڭ تىم ەلپىلدەپ كەتكەنىمە تاعى دا كۇيىپ-پىستىم. سويلەمەي-اق قويعانىمدا تىلىمنەن بىرەۋ تارتاتىن با ەدى؟ وسىندايدا ەلبەڭدەپ كەتەتىن ادەتىم جامان. قالايشا قاشقالاقتاعانمەن، مىنا قىزعا ۇنامدى كورىنۋگە ۇندەگەن الدەنەندەي ابىگەر سەزىمنىڭ كوك جەلكەمە قونجيا باستاعانىن سەزدىم...
― انە، توقىلداق اعايىمىز كەلە جاتىر...
ورىنباسار ەكەن. قۇراق اراسىنداعى سۇرلەۋدەن شىعا كەلدى. اتىنىڭ قاسقاسى باسىن شۇلعىپ باسقان سايىن كومەسكى شام جارىعىنداي ارى-بەرى تەڭسەلە تۇسەدى.
— نەگە ولاي اتايسىڭ؟
— تاڭ بىلىنىسىمەن ۇيقى بەرمەيدى. ءارقايسىمىزدىڭ توسەگىمىزدى توقىلداتىپ، قۇلاقتان تارتقانداي وياتاتىنى قيىن.
— قالاۋ باتىر، قالاي، ءىشىڭ پىسقان جوق پا؟
— جولداسىڭىز جالقاۋ ەكەن، اعاي. ءسىز كەتكەلى ءبىر تال ءشوپتىڭ بەلىن بۇكپەدى.
— قىزىمىزدىڭ كوڭىلىن قالدىرعانبىسىڭ؟ نە ايىپ تارتتىرساق ەكەن؟
— ايىبىنا ارتيستەرمەن بىرگە ونەر كورسەتسىن، اعاي.
— سول ءپاتشاعارلار كەلمەيىن دەپ تۇر. كورشى كولحوزدىڭ ءبىر بولىمشەسى جوسپاردان شىققان ەكەن، اۋدان سوعان جىبەرىپتى. الگىندە ارنايى حابار ايتقىزدى.
— مۇنىڭىز قالاي، اعاي، ادامنىڭ كەشكە دەيىن كوڭىلىن ەلەڭدەتكەنىڭىز؟
— وقاسى جوق. وزدەرىڭ ارتيستەن كەمسىڭدەر مە؟ مىنا تومەنگى فەرماداعى جاستاردىڭ ءبارى ءقازىر وسىندا جينالادى. باستارىڭدى قوسىپ، ويىن-ساۋىق قۇرىڭدار. جيىننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، تاڭعا دەيىن جاتپايتىن بولساڭدار، ەرتەڭ شۇرلەرىڭ دايىن. شامالى جەلىك باسقاننان كەيىن، جاقسىلاپ تىنىعۋدى ۇمىتپاڭدار. توي-تاماشا الدا ءالى. قالاۋ، سەن قايتاسىڭ با؟
— قايدام...
— قايتساڭ، ماعان ىلەس. ارعى بەتتە ماشينا كۇتىپ تۇر. جينالىسقا اسىعىپ بارامىز. بولماسا، جىگىتتەرمەن كوڭىل كوتەرىپ، وسىندا دەمال.
— ءالديحان كەلە مە؟
— حابارلاسا المادىم. ءۇيى مىنا مۇرىننىڭ استىنداعى توبەشىك قوي، شاقىرتىپ الۋعا بولادى.
— قالاۋىڭىزدى قالدىرىپ كەتىڭىز، اعاي. قالانىڭ جاڭالىقتارىن ەستيىك.
— كاپۋزانىڭ قالاۋى بولسىن. نەسىنە اسىعاسىڭ، تاڭەرتەڭ جولىعارمىز. اشىق اسپاننىڭ استىندا تۇنەگەندى جاقسى كورۋشى ەڭ عوي بالا كەزىڭدە. سولاردى ەسىڭە ءتۇسىر...
ورىنباسار كەتىسىمەن-اق، قوس باسىن كىلەڭ جاستار كەرنەدى. كەشكە دەيىن قارا جۇمىستا جۇرگەندەرىنە سەنۋ قيىن. تازا كيىمدى، اق كويلەك كيىنگەن بوزبالالار سايدىڭ تاسىنداي سىمباتتى. ارالارىنداعى سيىر جەلىنىنەن جاڭا بوساعان ساۋىنشى قىزدار دا سامالدى كەشتىڭ رەڭ-كەيپىن اشا تۇسكەندەي. اق بانتيكتەرى اعاراڭداپ، بىر-بىرلەرىنە ازىلمەن اسىلىپ، بەيمەزگىل اپاق-ساپاققا اساۋ سەزىمدى وت تاستايدى... ءبىرى شىرامىتسا، ءبىرى سىرتىمنان بىلەدى. مەن اۋىلدان كەتكەندە ءسۇت تىستەرى تۇگەل تىسەمەگەن سارى ۋىز بالاۋسالار.
ماندولينانىڭ سولقىلداق ءتاتتى ءۇنى بيگە شاقىردى. سىم ىشەكتەن شىققان سازدى ىرعاق سويلەگەندەي سامپىلداپ، شىم-شىم شەرتىلىپ، شىمشىما تولقىن تەربەلدى. بەرگى شەتتەگى قىزدى بيگە تارتتىم. العاشىندا ساسقالاقتاپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى. جاقىنداسىپ، دوڭگەلەنە بەرگەندە جاڭا ساۋعان سيىر ءسۇتىنىڭ ءيىسى كەلدى...
― ەسىمىڭىز كىم؟
― زاۋرە.
― ساۋىنشىسىز عوي؟
― ءيا، ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
― ەستىگەنمىن.
جاي عانا ايتا سالدىم. ءسۇت ءيىسى ءبىلىنىپ تۇر دەسەم، جاس بالانىڭ كوڭىلىنە كەپ قالا ما دەپ ويلادىم.
― جاناتتان با؟
― جوق، باسقا بىرەۋلەردەن ەستىگەم.
― ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى جانات ايتقان. ۇيىنە ءالى بارعان جوقسىز با؟
― بارا المادىم.
― بارىڭىز. كەلەدى دەپ قارايلاپ ءجۇر.
جاناتقا بەرگەن ۋادەنىڭ ورىندالماعانى جۇرەگىمە باتتى. كوڭىلى الاڭ بوپ، سىرتقا ەلەڭدەگەن كىشكەنە بەينە كوز الدىما ەلەستەدى.
― قالايدا كىرىپ شىعىڭىز. جانات جاقسى قىز...
ۆالس توقتادى. توڭىرەكتى باسىنا كوتەرگەن باقالاردىڭ ءبىر سارىندى شۋىلى جەلپىندى. زاۋرەنى قۇربىلارىنىڭ قاسىنا ەرتىپ باردىم.
― مىنا كويلەگىڭدى اۋىستىرىپ كيىپ الساڭشى. سۋمكانىڭ ىشىنەن اكەلىپ بەرەيىن بە؟
كاپۋزانىڭ سويلەگەنى. تۋ سىرتىمدا ۇزىن بويلى جىگىتكە ءبىر نارسەلەردى ايتىپ، قولىنان سۇيرەلەپ تۇر.
— ماعان سەنەن باسقا كىم قارايدى دەيسىڭ. ساعان ۇناسام، بولعانى. وسىلاي-اق جۇرە بەرەمىن.
— نەيلون كويلەگىڭدى كي دەدىم عوي مەن ساعان. ءبىر-اق مينۋتتىق شارۋا عوي...
ول جىگىتكە جاقىنداپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى.
ەكەۋى قول ۇستاسىپ ارى قاراي، قازاقى ءۇي جاققا بۇرىلدى... مەن بۇل ارادان تەزىرەك كەتكىم كەلدى. قىزىعى جاراسقان مىنا توپتا ءوزىمدى كەرەكسىز، ارتىق سانادىم. كوپە-كورنەۋ كاپۋزانىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىستىم. ورىنباساردىڭ "ءالديحاننىڭ ءۇيى مىناۋ تۇس" دەپ نۇسقاعان "مۇرىنى"― وسىدان ەكى-ۇش شاقىرىم جەر. تالاي جۇرگەن ۇيرەنشىكتى توبە. بىرگە وقىعان جولداسىمنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇنەۋدى ءجون كوردىم. اقىرىنداپ قاراڭعى جاققا سۇڭگي بەردىم. وزىمەن ءوزى، ابىر-سابىر كوپشىلىك بايقاعان جوق. ءبىرتىن-بىرتىن الىستاي ءتۇستىم. ءبىر قىرىممەن ارتىما قارايلاپ ءجۇرىپ بايقاماپپىن، اياعىم الدەنەگە ۇرىلىپ، جىعىلىپ قالا جازدادىم. ءوزارا بۇيىعىسىپ وتىرعان ەكەۋ ەكەن...
― بۇل قايسىڭ-ەي، كوزىڭ جوق پا ءوزىڭنىڭ! ― دەپ قاسىنداعىسى كۇجىلدەي تۇرەگەلدى.
― ايىپ ەتپە، ىنىشەك...
― قاراڭعىدا قايدان كورسىن، ― دەپ قىز بالا قولىنان تارتىپ قايتا وتىرعىزدى.
― اڭدىپ جۇرگەننەن ساۋ ما ءوزى...
― قويشى-ەي، اڭدىپ نە كورىنىپتى...
مەن ءالديحاننىڭ ۇيىنە توتەلەي تارتتىم. جەلدەي ەسكەن جەڭىل ۆالس تاعى كوتەرىلدى. اۋلاقتان ادەمى ەستىلەدى ەكەن. جىبەكتەي سىزىلعان ساعىنىشتى ەكپىن جاياۋ مامىرلاپ، مايىسا ساۋلايدى. كەيدە ءبىر ورنىندا شىمىرلاي بيىكتەپ، كوك كۇمبەزىنە ىلىنگەندەي تۇرىپ السا، ەندى بىردە ءبىرىن ءبىرى ەپپەن يتەرىپ، ەركەلەي جەر باۋىرلايدى. قۋىپ جەتىپ، قويىن-قونىشىڭدى ايمالايدى. الدىڭدى كەس-كەستەپ، اياعىڭا ورالعانداي... تەمەكى وتىنداي دوڭگەلەنگەن قىپ-قىزىل شوق لەپ بەرەدى. ءىزىن الا جىلقى وقىراندى. سونىڭ جانارى بولسا كەرەك. قوينىمنان شىققانداي بۇلدىرىق پىر ەتتى. قاناتىن ساۋ-ساۋ سوعىپ، ۇركە ۇشتى. جۋسان بۇرىنە شىق ءتۇسىپ قالعان با، جىپ-جىڭىشكە تىكەنەك ساۋلە كىرپىگىنە تىرەلە بەرەدى. الدىمنان اقشىل اينا ساۋلەلەندى. قاپەلىمدە قالت تۇرىپ قالدىم. ميىعىنان كۇلگەن وزەننىڭ بەتى بوپ شىقتى. قۇراقتاردىڭ قۇلاعىن سيپاي سامال جۇگىردى. تۇرا قاشساڭ، تاسىر-تۇسىر قۋا جونەلەردەي سۋسىلداپ قويادى. اقىرىن-اقىرىن جىبىرلاپ، جۇرەكتىلىگىڭدى سىنايتىن ءتارىزدى... جىلاعان ايەلدەي اۋپىلدىك سىڭسىدى. وعان قوسىلىپ مۇراتالى شىڭعىردى. تارعىل داۋسىمەن قۇرباقا قۇرىلدادى. جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن دەگەندەي... كەزدەيسوق تابىلعان جالعىز اياق سۇرلەۋ كىلت تومەندەپ، قۇلديلاي ءتۇستى. تەرەڭ سايدىڭ تابانى ەكەن. ەندىگى بەتكەي ءالديحاننىڭ ءۇيى بولۋى كەرەك.
مەن جەتە بەرە شامدارى ءسوندى. يتتەرى ءۇرۋى كەرەك ەدى عوي. ءبىر جاعىمنان الا تۇسە مە دەپ، داۋسىمدى كەنەدىم. ءۇن-تۇنسىز. باقالاردىڭ شۋىلى عانا قۇلاق تۇندىرادى.
― كىم بار-اۋ!..
تىم-تىرىس. قازىق باسىندا بايلاۋلى جاتقان قارا سيىر اۋا جەتپەگەندەي اۋىر كۇرسىنىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى.
― ءالديحان، ۇيدەمىسىڭ-ەي!
ءۇپ دەگەن سىبىس بىلىنەر ەمەس. سۋ قاراڭعى تەرەزە شىنىلارى كەشەۋىلدەپ تۋعان اي نۇرىنا شاعىلىسادى.
― ءالديحان، مەن عوي، قالاۋمىن. ― ىشتەن كەلىنشەك شىقتى.
― ۇرەتىن ءيتى جوق تا مالشى بولادى ەكەن-اۋ! ― دەپ، قارسى ءجۇردىم.
― جانىمىزدان كورشىمىز كوشىپ ەدى، سولارمەن ىلەسىپ كەتىپتى. كىم بولاسىز؟
― ءالديحاننىڭ ءۇيى وسى ما؟
― وسىندا ەدى، بۇگىن كۇندىز تاۋ جاققا كوشىپ كەتتى. ءالديحاننىڭ كىمى بولاسىز؟
― جولداسى ەدىم.
― تۇندەلەتىپ جۇرگەنىڭىز قالاي؟
― مىنا پىشىنشىلەردىڭ قوسىنان شىققان بەتىم ەدى.
ار جاعىندا ءبىر ەركەك داۋىس "كىرسىن" دەپ سىبىر ەتە قالدى.
― ۇيگە كىرىڭىز، ىشتە وتىرىپ ءجون سۇراسايىق.
مەن تابالدىرىقتان اتتاعاننان كەيىن بارىپ شام جاعىلدى. بەتىندە قان جوق، ءسول جوق، كوزى ىشىنە ۇڭىرەيگەن سۇپ-سۇر جىگىتتىڭ قولىن الدىم. كەلىنشەگىمەن جاي عانا باس يزەستىك.
— ە، ءسىز ەكەنسىز عوي، ― دەپ جۇبايى ءتور جاقتان ورىن ازىرلەي باستادى. ― ءالديحانداردىڭ البومدارىنان سۋرەتىڭىزدى كورگەن ەدىم. قاپ، كەزدەسە الماي قالعاندارىڭىز-اي، ءا...
― سىزدەر كىم بولاسىزدار؟
ەركەگى ۇندەمەگەن قالپى، بۇرىشقا بارىپ جايعاستى. "ۇرىس-كەرىستەرىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ەكەنمىن-اۋ!" دەگەن وي كەلدى ماعان. ءۇي يەسىنىڭ مازاسى جوق. مەنىڭ سۇراعىما ايەلى جاۋاپ بەردى:
— مىنا "اقتوبە" كولحوزىنىڭ مالشىسىمىز. جىلدا تاۋدا وتىرۋشى ەدىك، بيىل ماڭقا سيىر باعامىز دەپ، كوشە المادىق. جاڭاعى جولداسىڭىزدىكى قىسىر سيىر ەدى، ەتكە وتكىزگەنىن ەتكە وتكىزىپ، قالعانىن جوعارى شىعارىپ كەتتى.
كەلىنشەكتىڭ ەتەك-جەڭى جيناقى بولعانمەن، بەت الپەتىنە تۇسكەن مۇڭ بار. مەن قايتۋعا ىڭعايلاندىم.
— قوي، جەتى تۇندە قايدا باراسىز؟! قونىپ كەتىڭىز، ― دەپ جۇبايى ىقىلاس ءبىلدىردى.
مەن ەرىكسىز بوگەلدىم. ۋاقىتتىڭ بەيمەزگىل كەزى. قونايىن دەسەم، ءۇي-ىشىنىڭ ۇرەپەتى مىناۋ. قوس باسىنا قايتا بارۋ تاعى ىڭعايسىز. نە دە بولسا، وسى ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىنا تۇنەپ شىعۋدى ءجون كوردىم.
― تاماققا اۋرە بولماي-اق قويىڭىز. ەگەر بوس ورىن تابىلسا، تىنىعىپ شىعايىن.
― و نە دەگەنىڭىز. جايعاسىپ، شاي ءىشىڭىز.
― نان اۋىز تيگىزسەڭىز دە جەتكىلىكتى.
كەلىنشەك داستارقان جايدى... كىشكەنە توسەكتىڭ ۇستىندە ءبىرىنىڭ باۋىرىنا ءبىرى كىرىپ، ەكى ءسابي ۇيىقتاپ جاتىر. ءۇي-ىشىنىڭ اڭگىمەسى وربىگەن جوق. كەلىنشەكتىڭ ارقاسىنا باتتى بىلەم، ارعى بولمەگە كىرىپ، جاتار ورىن ازىرلەپ شىقتى.
― توسەگىڭىزدى سالىپ قويدىم...
مەن كوزىم ىلىنبەي ءبىراز جاتتىم. تولىق ايدىڭ سۇتىنە شومىلعان تۇنگى اينالا تىپ-تىنىش. اشىق اينەكتەن ۇلپىلدەك سامال كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. باقالاردىڭ باياعى سول سولقىلداق ءۇنى. ءبىر سارىن، ءبىر ىرعاقپەن قايناپ جاتىر. جاقتارىنىڭ وسىنشاما تالمايتىندىعىنا تاڭدانعاندايسىڭ... تابالدىرىق تۇبىنەن قارا شەگىرتكە ىسقىردى. شالعى قايراعانداي بىر-ەكى رەت داۋىس بەردى دە، زىم-زيا تىندى. تەرەزە جاقتاۋىن جانامايلاپ، ارى-بەرى سۋسىلداي ۇشقان كومەسكى كولەڭكە قاربالاڭداپ كەلىپ، اينەكتى پەرىپ ءوتتى. جارعانات بولسا كەرەك، جىعىلا جازداپ، جەر باۋىرلاي قايتا كوتەرىلدى.
ءۇي يەسى دە ۇيىقتاماعان ەكەن:
— ەسىكتى بىرەۋ قاقتى ما؟ اينەكتەن بىرەۋ سىعالاعانداي بولدى عوي!..
— تۇنگى شىبىن-شىركەيلەر عوي تەرەزەگە سوعىلعان. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كىم كەلەر دەرسىڭ؟ ― دەپ ايەلى اقىرىن ءتىل قاتتى. كۇيەۋىنىڭ بەتكە قامشى تيگەندەي جالتاق بەينەسى كوز الدىما كەلدى. "ءوز ۇياسىنان وزدەرى ۇرىككەندەرىنىڭ تەرەڭ ءبىر سىرى بار-اۋ..."
كۇيەۋى ءالى تىنشي المادى.
— كىم كەلەر دەرىڭ بار ما، ەكى كوزدىڭ ءبىرى جاۋ عوي بۇل كۇندە، ― دەپ كۇبىر ەتتى دە، ەكىنشى جامباسىنا اۋنادى. كوكىرەگىنە كەنەشە قادالعان ۋداي وكىنىشتەن تۇنشىققان سەكىلدى. "قاپ، بەكەر-اق كەلگەن ەكەنمىن..."
— ۋھ، ەكى وكپەم قىسىلىپ كەتتى-اۋ! ارى، ارى تامان جاتشى، ورتەنىپ بارامىن.
ايەلىنىڭ ارى جىلجىعان قيمىلى ءبىلىندى. كۇيەۋى تەرەڭ تىنىس الىپ، سولق كۇرسىندى.
— كىشكەنە تىنىقشى، جارقىنباي، شامالى دەمىڭدى الشى.
— تاماعىم قۇرعاپ كەتتى...
— سۋ اكەپ بەرەيىن بە؟
— قولقاما تۇسكەن قىزىل شوقتى سونىمەن سوندىرمەكپىسىڭ!
— ازعانا سۋىق سۋ ۇرتتاشى.
— اتاۋىمدى ۇرتتاعانىم ارتىق شىعار.
— قويشى، جانىم، قۇر بەكەرگە نالي بەرمەشى. بولعان ىسكە بولاتتاي بولساڭشى.
— ءيا، سەن بولاتتاي بولارسىڭ!
— تىنىقشى، جارقىن...
— اناۋ قوس جەتىم بولماسا، ساعان نە؟.. پايدالى بوكسەڭ تۇرعاندا، قۋىستاي كەۋدەڭە ءبىر كۇنكورىس تابىلار. مۇمكىن، اۋىر دا سوقپاس.
— جارقىنباي-اي، كۇيگەن جانىمدى كۇيدىرە بەرىپ قايتەسىڭ. مەنىڭ ءقايبىر سۇلدەم قالدى دەپ تابالايسىڭ؟ كەۋدەدەگى شىبىن جان شىقپاعان سوڭ، سۇيرەتىلىپ جۇرگەنىمدى ارتىق كورەمىسىڭ؟ مەنىڭ نە جازىعىم بار ەدى؟..
توسەكتىڭ ءدىر-دىر سەلكىلدەۋىنەن كەلىنشەگىنىڭ جىلاعانى سەزىلدى.
― سەن بولماساڭ، مەن جازىقتىمىن. جازىقتىعىم ءۇشىن سويتەمىسىڭ؟..
— ءاي، جارقىن-اي، قيناماشى جانىمدى. مۇنداي مىنەزىڭ جوق ەدى، تابان استى نە بوپ بارا جاتىرسىڭ!..
وكپە تۇستان ۇرعانداي جارقىنباي تاعى اۋىر وكسىدى. ەسىك الدىندا جاتقان قارا سيىردىڭ ىڭىرانا كۇيىس قايىرعانى دا كۇرسىنگەندەي ەستىلەدى.
― جۇرەگىمدى جۇلىپ جەپ قويسام قايتەر ەكەن، ءا!..
گۇرس ەتىپ ەدەنگە قۇلاعانداي بولدى. ءسويتتى دە، ەكى تىزەسىن تارسىلداتىپ، كوپكە دەيىن سولقىلىن باسا الماي جاتتى. "قانداي سۇمدىققا تاپ بولعانمىن!.." دەپ، مەن دە ىشتەي تىنىشسىزداندىم. اق جامىلعىمەن باسى-كوزىمدى شىمقاي ورانىپ، ەكى قۇلاعىمدى قولمەن باستىم دا، ەشبىر دىبىستى ەستىمەۋگە تىرىستىم...
ەرتەڭىنە تۇرەگەلسەم، ەرى ۇيىنەن كەتىپ قالىپتى. ەكى بالا ەسىك كوزىندە ويناپ وتىر. كەلىنشەكتىڭ ءجۇزى سۇزەكتەن تۇرعانداي سىنىق. نازارىن پاستەتە بەردى.
― جاقسى تىنىقتىڭىز با؟
― راقمەت. جىلى ىقىلاسىڭىزعا ريزامىن!
― ريزاشىلىق ءاردايىم سەرىگىڭىز بولسىن.
مەن قوناقجاي ءۇي يەسىن اياپ كەتتىم. ەسىمە تۇندەگى تاۋقىمەتتەرى ءتۇستى.
― قيىن ءبىر ىسكە دۋشار بولعانسىزدار-اۋ؟..
— سولاي، قۇربىم. قاراپ ءجۇرىپ قايعى تاپتىق. كوكتەم كەزىندە تۇقىم بيداي ۇرلايمىن دەپ، تۇقىمى سورداي بولعان جاعدايى بار زامانداسىڭنىڭ. ءوزى دە سۇعىنىپ كەتىپ ەدى، سورى قايناپ شىعا كەلدى...
― قايتەسىز... بەكەم بولىڭىز. مۇمكىن، كەشىرىم ەتەر.
— كەشىرىمنەن گورى كەسەلدى اتى باتادى عوي. سۇتتەي ۇيىعان شاڭىراق ەدىك، سەرگەلدەڭ ومىرگە تاپ بولدىق. دوس-دۇشپاننىڭ تاباسىن ويلاعاندا، قابىرعاڭ سوگىلەدى.
ول جانارىنا جينالعان جاسىن كورسەتكىسى كەلمەي، تومەن قارادى. مەن قايىر-قوش ايتىسىپ، تىسقا شىقتىم. قاپالى كەلىنشەكتىڭ كوزىنە تىعىلعان تارام تامشىلار كوپكە دەيىن كوڭىلىمنەن كەتپەي قويدى...
ارادا ءبىراز كۇن ءوتتى. ەرتەڭ جۇرۋگە ازىرلەندىم. تۋرا قايتار كەزدە، قاس قىلعانداي، كوزىمنىڭ استىنان تارىداي تۇيىنشەك پايدا بولدى. تىكەنەكتەي قادالىپ، سىزداتا بەرەدى.
― ۇيدە وتىرسىڭ عوي، باس كيىمىڭدى كيىنىپ، ينە بايلاپ الساڭشى، ― دەپ قويادى شەشەم.
― داپ-دارداي بولىپ، ۇيات ەمەس پە؟
― نەسى بار؟ ىلگەرىدەن كەلە جاتقان ىرىم عوي.
― ىستىق سۋ باسسام، ءوزى-اق كەتەدى.
ول جانىما وتىرىپ، اقىرىن تىزەمدى سيپادى. جۇرەر الدىندا جۇرەگىن سىزداتقان جايىن اقتارۋعا وڭتايلانعانىن سەزدىم.
— قاۋان، كىشكەنتايىم، ― دەپ جاس بالاداي ەركەلەتتى. ― ساعان "انانى ءۇيت، مىنانى ءبۇيت" دەپ ايتاتىن ۋاقىتتان كەتتىڭ، قۇلىنىم. جاساۋلى قىزداي ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ وتىرعان شاعىم عوي، تەنتەگىم. ويلان. ءال تايىپ، كۇش كەتكەنمەن، سەنىڭ قىزىعىڭا جىلىناتىن قۋانىشىم الدا ءالى. قانداي بوپ جۇرگەندە جەتتىم بۇل كۇنگە. ءومىر بار جەردە قازا بار، سەنىڭ الدىڭدا ەرتەڭ كەتسەم دە وكىنىشىم از. تەك، قامشى سابىنداي كەلتە كۇنىم قالعاندا، قالايشا كەلىندى بولماس ەكەم دەگەن كەرمەك ۋايىم كوڭىلىمنىڭ تىنشۋىن الادى. قابىرعاڭمەن كەڭەس، قۋاتىم...
مەن ءۇن قاتقان جوقپىن. شەشەم اقىرىن كوز قيىعىن سالدى دا، تىم-تىرىس قالعانىمدى اياپ كەتتى بىلەم:
— "باسى ەكەۋدىڭ مالى ەكەۋ" دەگەن عوي، التىنىم. وزىڭنەن ارتىلاتىن ءقايبىر كەڭەسىم بار مەنىڭ، ― دەپ ورنىنان تۇرەگەلدى. تۇنجىراعان ءتۇرىمدى كورگىسى كەلمەي، باسقا شارۋامەن اينالىسىپ كەتتى. باتىرىپ ايتۋعا ءالى دە قيا الماي ءجۇر. ءاي، انانىڭ التىن جۇرەگى-اي!..
كۇن ەكىندىگە اۋعان كەز ەدى. مەن ەسىكتىڭ كوزىندە كىتاپ وقىپ جاتقانمىن. جانىندا ءبىر توپ نوكەرى بار، كورشىنىڭ بالاسى تاسىرلاتىپ جەتىپ كەلدى.
— اعا، بۇگىن "تارزان" بولادى ەكەن. بىلەسىز بە، جالاڭاش ادام تۋرالى، اعاشتان سەكىرگەندە بار عوي، سۇمدىق كەرەمەت. ءبىر تالدان ءبىر تالعا ىرعيدى. بارلىق اڭداردىڭ ءتىلىن بىلەدى.
— قاي "تارزان؟"
— كادىمگى تارزان. ارىستاندارمەن ايقاسقاندا بار عوي، ءبارىن جەڭىپ شىعادى. جۇگىرگەنىن كورسەڭىز!.. تۋرا سامولەتتەن وزادى.
ول ەكى تاناۋى جەلبىرەپ، تارزان تۋرالى تاماشاسىن ايتا الماي ەنتىگەدى...
ماعان دا تانىس تارزان. بالا كەزىمدە قۋىپ ءجۇرىپ كورەتىن قىزىقتى كارتينامىز. ءدال وسى تابالدىرىقتان اتتاي سالىپ، بار داۋىسپەن شىڭعىرا تارزان بوپ ۇلىپ، اۋىلدى ازان-قازان قىلاتىن تۇندەرىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا.
― اعا، بارامىز عوي، ءا؟..
― بارساق، بارايىق.
ول تارزان تۋرالى تاماشالارىن تاعى بىرەۋلەرگە ەرتەرەك ەستىرتۋ ءۇشىن ەكى سانىن سابالاپ، كوشەنىڭ شاڭىن بۇرقىراتا، ويناقتاي جونەلدى.
قايران بالالىق-اي!.. كۇنى كەشە عانا ءبىز دە وسىلاي قۋانۋشى ەدىك. وندا قازىرگىدەي ەمەس، كينونىڭ كەلۋى سيرەك بولاتىن. كلۋبتىڭ الدىندا تىنباي دۇرسىلدەگەن دۆيجوك داۋسى ەستىلگەن كۇنگى مەرەيدى قويساڭشى! كوشەنىڭ ارعى-بەرگى بەتىنە تۇگەل شاپقىلاپ، ءاربىر ەسىكتى قالدىرماي حابارلاپ شىعاتىنبىز. قازاقشاعا سۋداي ورىس جىگىتى:
— بارىنە ەستىرتىڭدەر، تەگىس جينالمايىنشا، كينونى باستامايمىن. اقشالارى جوق بولسا، بەس جۇمىرتقا مەن ءبىر باۋ جوڭىشقا اكەلسىن. ايدا، شابىڭدار، ― دەپ جان-جاققا جوسىلتاتىن. كينومەحانيكتىڭ وڭ كوزىنە ءىلىنۋ دە ىلكى الدى باقىتتىڭ بىرىنەن سانالۋشى ەدى. "مەن پالەنشە ۇيگە ايتتىم، مەن تۇگەنشە ۇيگە ايتتىم" دەسىپ، توپىرلاي تالاساتىنبىز. ءبىراق مۇنداي مەرەكەلى كۇندەردىڭ ءبىزدىڭ اۋىلدى ارالاۋى سيرەك بولۋشى ەدى. برەزەنت جامىلعان كوك ماشينانىڭ قاتىناۋى نەكەن-ساياقتى...
كينو باستالار الدىندا جانات ۇشىراسىپ قالدى. ۇستىنە اق قىناما مەن قوڭىر ەتەكشە كيىنگەن. شاشىنداعى اقسارى بانتيگى كۇلىمدەگەن جۇزىنە ۇيلەسىپ، بەتىندە قۋانىش ۇشقىنى ۇيىرىلەدى. العاشقى كورگەنىمدەي ەمەس، اشىق-جارقىن. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى سەلدىر سۇيىق جۇقالاڭ ارايى سەبەلەنگەن اق سەلەۋ نۇر شاشىپ تۇر. مەن الدەنەدەن قىسىلىپ، ەركىن دەمىمدى ازەر الدىم...
― سالەمەتسىز بە، قالاۋ اعا. مەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلمەيتىنىڭىزدى بىلگەنمىن...
― كوڭىلىڭە الما، جانات. قولىم تيمەدى.
― ءشوپ شاپتىڭىز عوي. ماعان زاۋرە ايتقان.
― اپاڭنىڭ جاعدايى جاقسى ما؟
― شۇكىرشىلىك. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز اتالعان جەردە كۇرسىنىپ قويادى.
― ەمتيحان قالاي؟
― ەندى ءبىر-اق ءپان قالدى. سونان كەيىن بىتەمىز. ءوز ءحالىڭىز شە؟
― ەرتەڭ جۇرەمىن.
― ەرتەڭ بە؟
ونىڭ جۇزىندە ويناعان شۇعىلالى ساۋلە ءسال-پال جۋاسي ءتۇستى.
— سول-اق پا؟ ەرتەڭ جۇرەتىن بولدىڭىز با؟..
— از تىنىققامىن جوق.
— ارينە، از. ءبىرشاما كىدىرمەيسىز بە؟..
— كەلىپ-كەتىپ تۇرامىن عوي.
— كوزىڭىزگە تەرىسكەن شىققان با؟
— كەشەدەن بەرى ءبىر نارسە قادالىپ تۇر.
— مەن ونىڭ ەمىن بىلەمىن.
— قانداي ەم؟
— كەيىن ايتامىن. ەرتەڭ قاي ساعاتتاعى اۆتوبۋسپەن جۇرەسىز؟
— قايدام.
— مەن ايتايىن با؟ ون ەكىدەگىمەن ءجۇرىڭىز. جاراي ما؟
— ماقۇل.
— وعان دەيىن ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە ەم تاۋىپ قويامىن.
— اۋرە بولما، جازىلىپ كەتەدى عوي.
— جوق، ءسىز ونى بىلمەيسىز. قاتقان نارسە!
— قالاۋىڭ ءبىلسىن.
— مەنىڭ قالاۋىم با؟
— ءوز قالاۋىڭ.
— جارايدى. مەنىڭ قالاۋىم... وسىعان تۇراسىز عوي؟..
مەن ارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىدەن ىڭعايسىزدانا باستادىم.
― كەلىستىك. ون ەكىدەگى اۆتوبۋسپەن شىعامىن.
― جاقسى. ساۋ بولىڭىز. كوزىڭىزدىڭ جازىلىپ كەتۋىنە تىلەۋلەسپىن...
سول ءتۇنى قانشا اۋرەلەنگەنىممەن، كىرپىگىم ايقاسپادى. ءار ءتۇرلى ويلار باسىمدى شىرمادى. شەشەمنىڭ ماعان سەزدىرمەي، سەزىكتەنە كۇرسىنىپ جۇرگەنى مىناۋ. الابۇرتقان كوڭىلىنىڭ تىنشۋى جالعىز نارسە سەكىلدى. قايتا-قايتا قيپالاقتاپ، سىرتتاي وراعىتىپ، ايتا بەرگىسى كەلەدى. دىبىس شىقسا، ۇشىپ كەتەر تورعاي سەكىلدى سەزىنىپ، ابايسىزدا ۇركىتىپ الماۋعا ارەكەتتەنگەن جۇرەكسىنۋى تاعى بار. تابان ەتىن تارتىپ جەپ ءجۇرىپ ەسەيتكەن وسىنداي قياناتسىز پەندەنىڭ جازىقسىز الاڭداۋى جۇرەككە ءجۇز ينە سۇققانداي ايانىش اكەلەدى. ءوزى ايتا بەرەتىندەي "ماستىعىم بولماسا، جاستىعىم جوق" قوي مەنىڭ. تۇنشىققانداي كومەككە شاقىرعان انا ۇنىنە جاۋابىم قايسى! تاپقان-تايانعانىن مەنىڭ قارا باسىمنىڭ عانا قامىنا جۇمساپ، جۇرەك جالعار قارا سۋمەن كۇنەلتكەندەگى كۇڭشىلىك تىرلىگىنە كورسەتكەن كومەگىم وسى عوي!.. بەت-جۇزىن سوققىدان قورعاعانداي، جاسقانشاق بۇگىلگەن شاراسىز جاننىڭ جالتاق كۇيى كوز الدىمنان ايىقپاي قويدى. كوپ زاماننان بەرى ۇيقىمنىڭ شايداي اشىلعانى وسى ەدى...
ون بىرلەردەن اسا اۆتوبۋس ايالداماسىنا كەلدىم. ەسكى قوي سارايدىڭ تۇسى ەكەن. مۇجىلگەن دۋالدارىنىڭ ورنى عانا جاتىر. اۋىلدىڭ بەلى ەڭكەيگەن كارىسى مەن جاڭا اياقتانعان جاسىنا دەيىن جينالاتىن جەرى ەدى. ساۋىن مالىنىڭ ەرتەڭگى ورگىزىلۋى مەن تۇسكى-كەشكى ساۋىنى، تۇگەندەۋى مەن جوقتاۋى وسى ارادان رەتتەلەتىن. اسىق ويناپ جۇگىرگەن البىرت كەزىمىزدىڭ مەكەنى. ابدەن قاس قارايىپ، قويۋ ىمىرت ۇيىرىلگەندە قالتا تولى اسىق قايتسا، بۇدان ارتىق بايلىق بار دەگەنگە سەنە قويمايتىن كىرشىكسىز شاقتىڭ بەسىگى. مۇرتى كەتكەن قۋاقى كەنەي مەن ءبۇيىرى كەمىرىلگەن كىشكەنە ەشكىشەكتەردى ۇستاعاندا ۋىسىڭ تولاتىن سۇيەكتى قۇلجا مەن كىندىگىنە قورعاسىن قۇيىلعان سالماقتى ساقالاردى اقىرىن سيپالاپ، قانشا اسىق ۇتقانىڭدى قايتا-قايتا ساناي ءجۇرىپ، كوڭىلىڭ تولا ۇيگە جەتكەنگە نە تەڭ كەلگەن ەدى؟..
بىردە ءوزىمىزدىڭ ءجۇنى جاپىرايعان توقال ەشكىنى شىگەلەپ ءجۇرىپ ۇستاپ الىپ، كىشكەنە دۇڭگىرشەكتى ەكى تىزەنىڭ اراسىنا قىسىپ قويىپ، جارماسا باستاعانىم سول ەدى، جەلكەمدى بىرەۋ ءتۇرتتى. ءاسىلتاي ەكەن.
― وي، قاتىنباسشا، اكەل مەن ساۋىپ بەرەيىن.
― كەدەرگى جاساماي، ارى تامان تۇر.
― مەنىڭ قولىمدا نە بار، ايتشى؟..
― كەدەرگى جاساما دەدىم عوي!
― سەن بىلمەيسىڭ. مەنىڭ قولىمداعى ارقاردىڭ قۇلجاسى.
― قانە، قايدان الدىڭ؟
مەن دۇڭگىرشەكتى قويا سالىپ، قۋىپ بەردىم.
― وي، ماقتانشاق. ءوزىم-اق بەرەمىن. ادەيى ساعان اكەلدىم.
― قايدان تاپتىڭ مۇنداي التىن ساقانى!..
― اتەكەيدىكى. ساعان ۇرلاپ اكەلدىم...
ول زىلدەي قۇلجانى قولىما ۇستاتتى. مەن ادەمى اسىقتى ىشقىرعا سۇڭگىتىپ جىبەردىم دە، ءاسىلتايدىڭ توبەسىنەن ءبىر نۇقىپ قويىن، توقال ەشكىگە قايتا جارماستىم... سول ءاسىلتايدان قالعان بەلگى ― اناۋ جاتقان بيىك تومپەشىك. قادىرىڭە جەتە الماسام، كەشىر، قۇربىم!..
ساعات ءتىلى ون ەكىگە تاياندى. جۇرەگىم دۇرسىلدەپ بەردى... بىردى-ەكىلى جولاۋشى جاڭا كەپ توقتاعان اۆتوبۋسقا وتىرا باستادى. "شىنىمەن كەلمەگەنى عوي..." جەڭىل شامادانىمدى وڭتايلاپ، كىرۋگە ىڭعايلاندىم. سوڭعى رەت ۇزىن ارىقتىڭ بويىنا كوز سالدىم. مايدا تالداردىڭ اراسىنان اعاراڭداعان اقسارى بانتيك كورىندى. جانات جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. قولىندا اق قاعازعا ورالعان بۋماسى بار، ەنتىگىپ جەتتى:
— وي، ەندى از بولعاندا كەشىگەتىن ەدىم. قايدا، سوناۋ كۇرىلدەۋىكتىڭ باسىنان ازەر تاپتىم!..
— بۇل نە، جانات؟
— يمانجاپىراق قوي. كوزىڭىزگە باسساڭىز، جازىلىپ كەتەدى.
اۆتوبۋس ورنىنان قوزعالدى.
— راقمەت، جانات. قوش-ساۋ بول!
— امان بولىڭىز، اعا. ۇمىتپاڭىز!..
ول اۆتوبۋستى جانامالاي ىلەستى.
— ۇمىتپايسىز با؟.. مەن حات جازىپ تۇرامىن. اپكەمنىڭ بلوكنوتىندا ادرەسىڭىز بار...
جول جيەگىمەن قولىن بۇلعاي جۇگىرگەن جانات ءبىرتىن-بىرتىن الىستاي بەردى. اۆتوبۋس ءبىر بەلدەن اسىپ كەتكەنشە اعاراڭداعان كىشكەنە بەينەسى كورىنىپ تۇردى. مەن قاعازعا ورالعان يمانجاپىراقتى قۇشىرلانا يىسكەدىم. جۇپار لەبى قولقامدى قاپتى... تۋعان جەردىڭ جاپىراعى عوي!
You Might Also Like
-
ءۇي الدىنداعى ءزاۋلىم تەرەك كولەڭكەسىن ۇزارتا بەردى. بار اينالا كۇڭگىرت سارى رەڭگە تولىپ، قوڭىرلانۋعا بەيىم. دەمەك، بۇل كەش بەلگىسى عوي! بولسا، بولسا ەكەن. الدەنەنى ىزدەگەندەي اڭساۋلى كوڭىل سونى قالا...
-
سول جىلى كوكتەسىن دە تىم ەرتە اياقتاندى. انە-مىنە دەمەي-اق "سۋ تاسىدى، ءسۇت ءپىستى" دەپ اتالاتىن كوكوراي ماۋسىم دا ءوتىپ قالدى. "ءسۇت ءپىستى" دەگەنى — قاي مالدىڭ اعىن تاتىپ كورس...
