بەكەڭنىڭ قۇبىلىسى
تاڭ الدىندا كۇن كۇركىرەدى. العاشقىدا لەگەننىڭ ءتۇبىن باسقانداي كۇتىرلەپ تۇردى. ونان قاڭىلتىر توبەنى بىرەۋ تەپكىلەپ، ويناق سالعانداي بولدى. ەندى ءبىر ساتتە شاتىر-شۇتىر اسپان ايىرىلىپ، جەر سولق ەتە ءتۇستى. تەرەزەنىڭ اينەكتەرى زىڭىلداپ كەتتى. بەكەڭ شوشىپ ويانعان. ۇيقىلى-وياۋ، ءىش كيىمشەڭ قالپىمەن سىرتقا ۇمتىلدى. ەسىكتى اشا بەرگەندە نايزاعاي جارق ەتە تۇسكەن. سوندا عانا كۇننىڭ كۇركىرەپ تۇرعانىن ءبىلدى. «ءتۇۋ، جارىقتىق-اي، مولشىلىققا، مولشىلىققا»...— دەپ كۇبىرلەي كەرى ورالدى. توسەگىنە وتىرىپ، جايلاپ قانا:
— بالسارى، اي، بالسارى، — دەپ كەمپىرىن وياتقان.
باسىن كورپەمەن تۇمشالاپ وراپ العان كەمپىرى قوزعالا قويمادى. نايزاعاي تاعى جارقىلدادى. اسپان ازان-قازان بوپ كۇركىرەپ كەتكەن. وشاققا تۇسكەن كەسەك تۇز اتىلعانداي ءدال توبەدەن شاق ەتە تۇسكەندە، بەكەڭ سەلك ەتىپ ارىق سيراقتارىن كورپەمەن قىمتاي بەردى. كەمپىرى دە وياندى، كورپە اراسىنان تەك تۇمسىعىن عانا كورسەتكەن.
— تۇر، تۇر! ەستىمەي جاتىرسىڭ با؟ كۇن كۇركىرەدى عوي! — دەدى بەكەڭ.
بالسارى ەرىنشەكتەي قوزعالىپ باسىن كوتەردى. كيمەشەگىن كيىپ، ۇشىمەن قاتتى ۇيقىدان دومبىققان كوزىن ءسۇرتتى. ەسىنەپ قويىپ تەرەزەگە قارادى.
كەمپىرىنىڭ كەربەزدەنە قالعانى ىشىنە سىيماي كەتكەن بەكەڭ:
— ءوي، تۇرساڭشى ەندى، كەرىلىپ-سوزىلماي. كۇن كۇركىرەپ تۇر دەيمىن، — دەيدى قيتىعىپ.
— تۇردىق قوي، تۇردىق. ەندى قايت دەيسىڭ، جىلدا كۇركىرەپ جۇرگەن كۇن عوي، — دەدى شىتىنعان بالسارى.
باسىنا جاستاعان قامزولىن يىعىنا ءىلىپ، تىسقا بەتتەدى. ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ:
— وسى، سەنىڭ دەگبىرسىزىڭ-اي، قارتايعان سايىن بالا سياقتانىپ،— دەدى ءزىلدى ۇنمەن.
بەكەڭ كەمپىرىنىڭ قىتىمىر جۇزىنە تۋرا قاراي الماي قيپاقتاپ قالدى. «ءباتشاعار، سول جاعىنان تۇردى ما، سونشا قۋىرىپ» دەپ كۇڭكىلدەپ قويدى. بالسارى اۋىز بولمەدە ىدىس-اياقتاردى داڭعىر-دۇڭعىر ەتكىزىپ ءشومىشتى الا شىقتى. ءۇيدى اينالا ءجۇرىپ: «ءسۇت كوپ، كومىر از، ءسۇت كوپ، كومىر از» دەپ ىرىم قىپ ءشومىش قاقتى.
بەكەڭ تەرەزەدەن اسپانعا قاراعان. تاڭ ابدەن اتىپتى. تۇيدەكتەلگەن قارا بۇلتتار جىك-جىككە ءبولىنىپ اپ، تالاسقان سابالاق يتتەرشە ۇمار-جۇمار بوپ ساپىرىلىسادى. نايزاعاي جارق ەتىپ، كۇن شاتىر-شۇتىر كۇركىرەدى دە، جاڭبىر سەلدەتە قۇيدى.
سىرتتان كىرگەن بالسارى:
— ءتۇنى بويى تامباعان ەكەن، ەندى جاۋدى، — دەدى.
توگىپ-توگىپ جىبەردى دە، جاڭبىر تىنا قالدى. كۇننىڭ كۇركىرەگەنى توبەدەن اۋىپ الىستاپ كەتتى. بۇلتتار وزدەرىن وتپەن قامشىلاپ شىعىسقا قاراي جوڭكىلە كوشتى.
بۇل وسى كوكتەمدەگى كۇننىڭ العاشقى كۇركىرەۋى ەدى.
— كەمپىر، بۇل ءبىر جاقسى ىرىم، — دەدى بەكەڭ شاي ۇستىندە. — ءدال بۇگىن، مەن اتقا مىنگەلى وتىرعاندا كۇننىڭ كۇركىرەگەنىن كوردىڭ بە؟! ءۇيجىعىلعانعا بارىپ، جارىقتىق، بابالارىمىزدىڭ باسىنا قۇران وقيىنشى. قىستاي سەن دە «كوك جۋا-اي» دەپ اڭساپ ەدىڭ، ءبىر قانجىعا عىپ تەرىپ الا كەلەيىن...
***
كۇندىز-تۇنى دامىلسىز جۇرىسكە شىداي ما، جوق پا؟ سونى بايقاپ كەلەدى. ەگىن قوريتىن قورىقشىعا مال قۋعانعا ءارى جۇردەك، ءارى بەلدى ات كەرەك قوي. بۇرىن بۇل تورىنى بريگادير مىنەتىن. كەشە بەكەڭ پرەدسەداتەلگە قولقا سالا وتىرىپ وسى اتتى سۇرادى. اقىرى بريگاديردەن اۋدارىپ العانداي بولدى...
كولحوز باسقارماسى جىلداعى ادەت بويىنشا، كەشە دە بارلىق ەگىن قورۋشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، جينالىس وتكىزدى. سوندا پرەدسەداتەل: بۇل وڭىردەگى تاجىريبەسى مول قورىقشى دەپ، بەكەڭدى ماقتادى. جاسى ۇلعايسا دا كۇنى-تۇن اتتان تۇسپەيتىنىن باسقالارعا ۇلگى ەتتى.
بەكەڭ ماقتاۋ سۇيەتىن. پرەدسەداتەل اتىن اتاعاندا-اق، ەدىرەيتە كيىپ وتىرعان سىرما قالپاعىن شەشىپ، قالتاسىنان بۇكتەۋلى تاقياسىن الدى. ۇيالىعى شودىرايىپ تۇراتىن، بىتىك كوزى كۇلىم قاعا جىلتىلداپ، ءاجىمدى ءجۇزى جىبىرلاپ سالا بەردى. ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتە ىرجيىپ، كۇلكىسىن جيا المادى. توڭىرەگىندە وتىرعانداردى جاڭا كورگەندەي: «ءيا، حالدەرىڭ قالاي؟» دەپ قويادى. ەندى بىردە وزىنە ءسوز بەرىلگەن: «ۋاي، مەن نە ايتامىن» دەپ ساسىپ قالدى. تەرلەپ كەتتى. دەگەنمەن دە، ورنىنان تۇرىپ:
— ەگىنگە مال تۇسىرمەيمىن دەپ، باستىق، مىنا سەنىڭ وزىڭە ۋادە بەرەم، — دەپ ءبىر توقتادى. ونان سوڭ ويلانا تۇرىپ ۇزاق سويلەپ كەتتى.
— شىراقتارىم، ايتا بەرسە ءسوز كوپ. اسىرەسە، مىنا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز، قارعىستان باسقا، العىس اپەرمەيتىن جۇمىس قوي. سوندىقتان ءسوزى كوپ. ەرتەڭ، اناۋ ەگىن كوكتەپ شىققانشا، سول ءپىسىپ، قاشان قىرماننان قامباعا تۇسكەنشە، جارعاق قۇلاعىڭ جاستىققا تيمەيدى. ۇرسىسپايتىن ادامىڭ قالمايدى-اۋ. الا جازداي اتتان ءتۇسىپ، بەل شەشۋ دەگەندى ۇمىتاسىڭ. مالى باردىڭ بارىنە جەكسۇرىن كورىنىپ بولاسىڭ. وسىنىسى جامان-اۋ... مىنا، مەن سوعىستان كەيىن قورىقشى بولدىم. سونان بەرى مىنا كوز نە كورمەدى، مىنا قۇلاق نەنى ەستىمەدى. قارعىستان ولسەم، الدەقاشان سۇيەگىم قۋرايتىن كەز بولدى. راس ايتام، ابىروي الامىن دەگەن ادام ىستەمەيدى مۇنى، ابىرويسىز بولام دەگەن ىستەيدى...
مۇنان بەرى بەكەڭ ءوز «تاجىريبەسىن» اڭگىمەلەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا پرەدسەداتەلگە بۇرىلىپ.
— ال، باسەكە، مەنى ماقتادىڭ، ونىڭا راقمەت. ەندى مەنىڭ ءبىر تىلەگىم بار: اناۋ پىرگادىردىڭ استىنداعى توقپاق تورىنى قايتسەڭ دە ماعان الىپ بەر،— دەگەن.
مىنە، بۇگىن سول تورى ات بەكەڭنىڭ استىندا الشاڭداي باسىپ كەلەدى. اياق استىنان پىرىلداي ۇشقان تورعايلاردان جالتاڭ-جۇلتاڭ ۇركەكتەپ، اۋىزدىعىن قارش-قارش شاينايدى. كەزىندە جۋان بايدىڭ تورى اتىنىڭ ۇستىنە شىقپاق تۇگىلى، شىلبىرىنان ۇستاپ كورمەسە دە، «باياعىدا جۋان بايدىڭ اتاقتى تورىسى بولىپ ەدى، شىركىننىڭ ءجۇرىسى قۇددى سونىكى» دەپ ءتۇيدى ات جۇرىسىنە كوڭىلى تولعان بەكەڭ. ءوستىپ وتىرىپ ول ءۇيجىعىلعانعا قالاي جەتكەنىن دە اڭداعان جوق.
تەك بيىك ءدوڭنىڭ ۇستىنە شىعا كەلگەندە قالت توقتادى. كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. «وۋ، نە بوپ كەتكەن، نە بوپ كەتكەن» دەپ كۇبىرلەي بەردى.
ەرتەدە قاتتى جەلى التى قانات كيىز ءۇيدى اۋدارىپ، ءۇيجىعىلعان اتانعان، وسى ءبىر الاقان اياسىنداعى جازىق جامباس قالىڭ بەتەگەلى ەدى. جەل سوققاندا سول بەتەگە سەمىز مالدىڭ تۇگىندەي جىلتىراي جاپىرىلىپ، كۇنگە شاعىلىساتىن. ەندى سول اتامزاماننان بەرگى ءبىر قالىپتان اۋماي كەلگەن جازىق جامباس، استان-كەستەڭ قارا پار بوپ جاتىر. ءتىپتى جىلدا كوكتەمدە ادەيىلەپ كەلىپ، باسىنا قۇران وقىپ جۇرەتىن زيراتتىڭ قاي تۇستا قالعانىن، بەكەڭ اۋەلدە باعدارلاي دا المادى. ايدالعان جەردىڭ شەتى سوناۋ قۇزعا بارىپ تىرەلىپتى. ءجۇزى قۋقىلدانىپ، قانى قاشىپ، بەكەڭ قاتتى تارىقتى. سەلدىر ساقالى سەلكىلدەپ ءالى كۇبىرلەپ تۇر. «و، جازاڭدى قۇدايدان تارتقىر-اي، قايسىسى ەكەن ايداتقان...»
تەرەڭ جىرتىلعان قارا پاردى قاق جارىپ، زيرات وسى جەردە ەدى-اۋ، دەگەن تۇسقا كەلدى. اتىنان ءتۇستى. شىلبىرىن ۇزىن ەتىپ ۇستاعان كۇيدە اتىن جەتەلەي ءجۇرىپ زيراتتىڭ بەلگىسىن ىزدەدى. ءبىراق قاي جەردە ەكەنىن ءدال باسىپ تابۋ قيىن ەدى. دىمقىل قارا توپىراق مايعا بوككەندەي قىرتىس-قىرتىس بوپ توڭكەرىلىپ جاتىر. بوروزدالار دا بىركەلكى سوزىلىپ كەتە بەرگەن. ەسكى زيراتتان ەشقانداي ءىز قالماپتى. بەكەڭ توپىراعى ءسال سارعىش تارتىپ جاتقان جەرگە كەپ تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. قالىڭ توپىراققا بوكسەسىنەن باتتى. ەرنى قىبىرلاپ، قۇراندى باستادى. ءبىراق قايتا-قايتا كوزىنە جاس تولىپ، يەگى كەمسەڭدەپ، بۋلىعىپ وقي المادى... بالالىق شاعىنان قانىنا ءسىڭىسىپ، ءارقاشان كوڭىلىنىڭ پاك نيەتىن باعىشتاپ، قىسىلعاندا مەدەت تىلەپ سيىنعان ارۋاقتار زيراتى قايدا؟.. مەن پالەننىڭ ۇرپاعىمىن دەپ ماقتان ەتىپ، جاۋگەرشىلىكتەگى باتىرلىعىن جەلپىنە ەسكە الار، ەرتەدە وتكەن بابالارىنىڭ بەلگىسى قايدا؟.. ەندى قايتىپ ەش ۋاقىتتا ورنىنا كەلمەستەي بوپ، سوقا تۇرەنى اۋدارىپ كەتكەن مىناۋ توپىراقتىڭ استىندا قالدى. مۇلدەم تىپ-تيپىل بوپ جەرگە اينالدى. «و، اققىر كوزىم، وسى كەساپاتتى كورگەنشە نەگە اقپايسىڭ... ارۋاق، نەگە مەنى اتپايسىڭ»،— دەپ كۇبىرلەدى بەكەڭ.
بۇل زيراتتار وتە ەرتە كەزدە وتكەن بابالارىنىكى ەدى. باس-اياعى بەس-التى-اق ءقابىر بولاتىن. بەلگىسىز سەبەپپەن كەيىنگى ۇرپاقتان بۇل جەرگە ەشكىم جەرلەنبەپتى. وسى زيراتتا جاتقان بابالارى تۋرالى نەلەر قىزىق اڭىزدار بار-دى. ءدال ءقازىر بەكەڭ قارشاداي كەزىندە ۇلكەندەردەن ەستىگەن سول اڭىزداردى ەگىلە وتىرىپ ەسىنە الدى...
...كۇن ۇزىن قوزى باعىپ شارشاپ قايتاتىن. كەشكىسىن وشاق باسىنداعى وت قىزۋىنا جەتكەندە جارىلىپ، تىكەن كىرىپ، كۇستەنگەن اياعى تىزىلداپ قىشۋشى ەدى. قاسىعان سايىن قوزا تۇسەتىن. بىردە بويى جىلىنعان سوڭ ءتاتتى ماۋجىرايتىن. مازداپ جانعان قوي قيىنىڭ كوڭىس تۇتىنىنە قاقالىپ تا قوياتىن. قازانداعى جاس ەتتىڭ ءيىسى تاناۋدى جارىپ، بۇلك-بۇلك قايناپ جاتادى. ءبىراق دىڭكەنى قۇرتىپ، ءتۇن جارىمىنسىز تۇسىرىلمەيدى. وسىنداي ۇيقىلى-وياۋ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا تالماۋسىراپ جاتاتىن شاقتار بولاتىن. سوندايدا توردە جانتايىپ جاتقان اقساقالدى قاريا: «جارىقتىق، باياعىدا پالەنشە دەگەن بابامىز...» — دەپ ۇزىن سونار اڭگىمەنى باستايتىن. مۇنى ەستىگەندە قارشاداي بالا — بەكەڭنىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلاتىن، باتىرلىق تۋرالى اڭىزدى اۋزى اشىلىپ تىڭداۋشى ەدى. ەندى، مىنە، الپىستان اسقاندا سول شاق كورگەن تۇستەي الىستان ەلەس بەردى...
بەكەڭ ۇزاق وتىردى. ونان سوڭ بۋىندارى قالتىراپ ورنىنان تۇردى. تىقىرشىق اتقان تورىعا ايدالعان جەردە مىنە المادى. اياعىن ۇزەڭگىگە اپارا بەرگەندە، تەگەۋرىندى بيىك ات ورنىندا تۇرماي، ءجۇرىپ كەتەدى. ومىرىندە ءبىرىنشى رەت اتقا مىنە الماعانىنا دا قاپا بولدى. تالتىرەكتەي باسىپ ايدالعان جەردىڭ شەتىنە شىقتى. اتتى تەرەڭ قازىلعان سۋسىز ارىققا ءتۇسىردى. ءبىراق بىردەن مىنگەن جوق. ءبىراز القىنعان دەمىن باسۋ ءۇشىن جارعا وتىرا كەتتى.
جەر دەگدىپ قالىپتى. قوينىنان مول جىلۋ شىعىپ جاتقان سياقتى. بەكەڭ قامشىسىنىڭ سابىن جەرگە شانشا ۇستاپ ماڭدايىن تىرەدى. قاراۋىتقان كوزىن جۇمدى. ەشقانداي وي جوق باسىندا. مەڭ-زەڭ.
ارىق جيەگىندەگى تىسىنە ىلىنگەن كوكتى بىتىر-بىتىر ءۇزىپ تۇرعان تورى ات ەلەڭ ەتىپ، پىسقىرىپ قويدى. سويتكەنشە بولعان جوق، ارت جاقتان:
— اتا، جاي وتىرسىز با؟ — دەگەن قىز داۋسى ەستىلدى.
بۇل — وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن كولحوزدىڭ باس اگرونومى، ءسابيرا دەگەن قىز. ات ۇستىندە تۇر. ەركەكشە كيىنىپ العان. ناۋقان كەزىندە كيەتىن كيىمدەرى: شالبار، ماقتالى فۋفايكا، اياعىندا — ەتىك. تەك باسىنا قىزىل الا ورامال تارتىپتى. ءوزى تابيعاتى قارا قىز، كوكتەم كۇندەرىندە ودان ارمەن توتىعا ءتۇسىپتى. توستاعانداي قارا كوزى جايناپ تۇر. ەرنىن قىزارتىپ بوياپ العان. بۇرىن بەكەڭ شارۋا ىڭعايىندا ءسابيرانىڭ ەركەكتەرمەن ۇزەڭگىلەس جۇرەتىنىنە سۇيسىنەتىن. كولحوزدىڭ ەگىس دالاسىندا وسى جاس قىزدىڭ ءامىرى ايرىقشا ەدى. سونىسى ءۇشىن قادىرلەيتىن ونى بەكەڭ. ال قازىرگى ساتتە وعان اتارعا وعى جوقتاي اسا سۇستى قارادى.
— شىراعىم، ىستەرىڭدى ىستەپسىڭ عوي، الدىڭنان جارىلقاسىن،— دەدى ءزىلدى ۇنمەن.
— نەنى ايتاسىز، اتا؟ تۇسىنسەم بۇيىرماسىن؟..
بەكەڭ بۇدان ءارى ەشتەڭە دەمەستەن، اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەڭكەڭدەپ، اتتىڭ جالىن قۇشا بۇگىلىپ بارادى.
اۋىزدىعىمەن الىسىپ، جەر سۇزگىلەپ، الشاڭداي باسقان تورى اتتى بىرنەشە رەت باسىنان قامشىمەن تارتىپ جىبەرىپ، شىر كوبەلەك اينالدىردى. ءىشى ورتەنىپ كەلە جاتقاندا، تورىنىڭ باسقا اتتاردى cap جەلدىرەر توگىلمە اياڭى، ونىڭ قولقاسىن تۇسىرەردەي بولادى. ءدوڭدى اسار جەردە سەيالكا تىركەلگەن تراكتور قارسى شىقتى الدىنان.
— وۋ، شال، بۇرىلا كەت بەرى،— دەدى تراكتوريست سامات دەگەن جىگىت بارىلداعان جۋان داۋىسپەن.
سامات قىسى-جازى باس كيىم كيمەيتىن. قايرىلمايتىن قالىڭ جيرەن شاشى تىكىرەيىپ تۇراتىن. مىنەزى دە تەنتەك جىگىت، ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي «سەن» دەپ سويلەيدى. ازىرگە ەشكىمنىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارعان ەمەس. ءبىراق وسى ساماتتان اۋىلداعىلار تەگىس يمەنەتىن. وسى جىگىت كەزدەسكەندە، بەكەڭنىڭ دە جۇرەگى ءاردايىم ءدىر ەتىپ، سەكەم العانداي بولۋشى ەدى.
— كانە، شال شاقشاڭدى اپكەل... ۇيىقتاماعانىما ەكى كۇن بولىپ ەدى، ناسىباي اتپاسام تەمەكىنىڭ ءدامىن سەزۋدەن قالدىم، — دەدى كوزى قىپ-قىزىل بولىپ. شاقشانى قولىنا الىپ الاقانىن تولتىرا ەرنىنە تاستاپ جىبەردى دە، شىرت تۇكىردى. — تۇقىم سەبۋدى ءوز قولىممەن اياقتاماي تىنىشتىق تاباتىن ەمەسپىن. ءاي، ءبىر ەڭبەك ەرى دەگەن اتاق الماي كوڭىل دە كونشىمەي ءجۇر،— دەپ ەندى بىردە باسقاعا دەس بەرمەيتىن ءوزىنىڭ بوسپەلىگىنە باستى.— بيىل رەكوردتىق استىق وسىرسەم دەگەن ويدامىن. ول جەرگە مال ءتۇسىرۋشى بولساڭ، ساقالىڭدى تالداپ جۇلامىن، ءبىلدىڭ بە؟! حا-حا-حا... قالجىڭىم عوي، شال، رەنجىمە... وۋ، ءوزىڭنىڭ سۇرىڭ قاشىپ تۇر عوي... اۋىرعاننان ساۋسىڭ با؟ قوي، اتقا مىنبەي جاتىپ مۇنىڭ جارامايدى. ءقازىر بار دا، كەمپىرىڭنىڭ ىستىق شايىن ءىش. تەرلە دە جازىل. بار، بار...
بەكەڭە ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىزباستان اۋزىنداعىسىن الىپ تاستاپ، جارتى شاقشاعا جۋىق ناسىبايدى تاعى دا اتىپ سالعان سامات، ءوز جونىنە ءجۇرىپ كەتە باردى.
***
زيرات توڭىرەگىندەگى بۇرىن سوقا ءتيىپ كورمەگەن جيىرما گەكتارداي جەرگە، سول كۇنى تۇقىم سەبىلدى. بەكەڭنەن باسقا بىردە-بىر جان سول ۋچاستوكتە زيراتتىڭ بارىن ەسكە دە العان جوق. مۇمكىن، ءتىپتى ەشكىم بىلمەيتىن دە بولار...
...جالپاق جامباستىڭ ورتا تۇسىندا: بەس-التى جەردە ءۇستىن قالىڭ قۋراي مەن قاۋ باسقان تومپەشىكتەر جاتتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە سوقا تۇرەنى سول اۋماقتى تاسپاداي ءتىلدى دە، تومپەشىكتەردى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، تەگىستەپ كەتتى. ونىڭ باسقا جۇرت ءۇشىن نە تاڭدىعى بار؟ جەر ۇستىندە نە كوپ، تومپەشىك كوپ ەمەس پە؟! ەگەر سولاردىڭ بار-بارىنە ءمان بەرىپ وتىرسا، ادام بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى نە بولماق. ەندەشە تومپەشىك اتاۋلىعا زەر سالىپ وتىرۋ شارت پا ەكەن؟! ارينە، شارت ەمەس. سونداي-اق، كەزەگى جەتكەن كۇنى بەكەڭە قاستەرلى تومپەشىكتەردىڭ توپىراعى تىڭعا ارالاسىپ كەتتى. ادام يگىلىنە اينالعان جەردىڭ كولەمىنە تاعى دا ءبىر بولشەك قوسىلدى. سول بولشەكتە بەكەڭنىڭ بابالارىنىڭ سۇيەگى بار دەپ كىم ويلار. ءتىپتى بىلگەن كۇندە دە باسقاعا پالەندەي ءبىر اسەر ەتەر مە...
بەكەڭ العاشقى ەكى كۇندە تىرپ ەتپەي ۇيىندە جاتىپ الدى. اگرونوم قىزعا دەگەن وكپەسى اۋىر ەدى. «قارشاداي قىزدىڭ، اتا-بابامنىڭ سۇيەگىن تاپتاپ، بۇل قاي باسىنعانى بولدى» دەپ قاپالاندى. ءبىر اۋىق كولحوز باسشىلارىنا، ءتىپتى ونان ءارى اۋدانعا دەيىن بارىپ ارىزدانۋدى دا ويلاستىردى. ءبىراق بولارى بولعان سوڭ ارىزدانعاننان كەلىپ-كەتەر نە بار. سوڭعى كۇندەردە كەمپىر دە ءتۇس كورگىش-اق بوپ الدى.
— اقساقالدى ۇلكەن اق سۇر ادام ۇيگە كىرىپ كەلىپ: «بالام، ماعان اناۋ وڭ جاق بۇرىشقا توسەك سالىپ بەرشى» دەپ ءجۇر. ارۋاعىڭنان اينالايىن، بابالارىمىز، ءبىزدىڭ قايىسقانىمىزدى ءبىلىپ، ۇيگە كەلىپ ءجۇر عوي دەيمىن،— دەپ قويدى، ءبىر رەتتەگى كورگەن ءتۇسى تۋرالى. ارتىنشا-اق: — ابانساعا استىق بەرەتىن كورىنەدى. كەڭسەگە بارىپ، جاڭا استىققا دەيىن ۇن جازدىرىپ الساڭشى،— دەدى.
***
— ويپىر-اي، مىنا كەلە جاتقان نوسەردى-اي! قارا قۇرىم بوپ كەلەدى.
— جاۋسىن، جاۋسىن. ءدال ەگىن كوكتەپ شىعاردا جاۋعانى جاقسى.
— جارىقتىق، كۇن دە ءبىزدىڭ تۇقىم سەۋىپ بولۋىمىزدى كۇتىپ تۇرعان ەكەن-اۋ!
جاقىن ماڭايدا جۇرگەن كولحوزشىلار ەگىس باسىنداعى باراققا جۇگىردى. توپىراقتى بۇرقىراتا ءۇيىرىپ، الاي-دۇلەي قۇيىن سوعىپ ءوتتى. جارق-جۇرق ەتىپ نايزاعاي ويناپ، كۇن كۇركىرەدى. اسپان استى ازان-قازان بوپ، ساتىر-سۇتىر ەتكەن نوسەر دە اتويلاپ كەلىپ قالعان. ەگىن ارالاپ جۇرگەن بەكەڭ دە تورى اتتى جەلدىرتە شاۋىپ باراققا جەتتى. ات كورپەسىن الىپ، ول ىشكە كىرگەن كەزدە جاۋىن دا قۇيىپ بەردى. جەردى قايىستىرارداي ساتىرلايدى. اپ-ساتتە دۇنيەنى سەل عىپ جىبەردى. باراقتىڭ توڭىرەگىندە كىشىگىرىم وزەندەي بوپ سارقىراپ اققان ارىقتار پايدا بولدى.
بەكەڭ كىرگەن بويدا ءوزىنىڭ ات كورپەسىن بۇكتەپ سالىپ، ەسىك جاققا وتىرا كەتكەن. جارىعى تەك ەسىكتەن تۇسكەن، تەرەزەسىز كۇڭگىرت باراقتىڭ ىشىندە كىمدەر بارىن جوندەپ اڭعارعان دا جوق. تارعىل جۋانىڭ قولقانى الارلىق اۋىر ءيىسى جۇرەگىن اينىتىپ جىبەردى. الدەن سوڭ قاراڭعىلىققا ۇيرەنىپ، ىشتەگىلەرگە كوز تاستاعان. تۇكپىردە ءسابيرا وتىر ەكەن. تارعىل جۋانى كۇرسىلدەتە سوعىپ وتىرعان سول. جۋانىڭ ساباعى الدىندا اتكوپىر. «تىرجيعان كەسىر قالعان ەكەن عوي، جايىنا» دەپ ىشتەي مىسقىلدادى بەكەڭ. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ءۇيجىعىلعاننان تارعىل جۋانى ءبىر قانجىعا عىپ تەرىپ اكەپ بەرگەنىندە، وسى قىزدىڭ: «ءيىسى جامان ەكەن»،— دەپ جەمەي قويعانى ءتۇستى ەسىنە. ەندى، مىنە، وپىرتا سوعىپ وتىر. قارتتىڭ تەسىرەيە قاراعانىنان ءسابيرا ۇيالىپ قالدى. جەپ وتىرعان جۋاسىن تاستاي ساپ تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. بەكەڭە تاياۋ وتىرعان ەگدەلەۋ ايەل، بۇعان سىبىرلاپ قانا:
— قايناعا-اۋ، ۇيالتپاساڭىزشى،— دەپ سوگىپ تاستادى.— بايعۇس بالا، جەرىك قوي دەيمىن...
بەكەڭ ءسابيرانى دا، وعان ارا ءتۇسىپ وتىرعان ايەلدى دە جاقتىرمادى. ورنىنان كوتەرىلە قوزعالىپ، ەسىككە قاراي بۇرىلىپ وتىردى. «كۇيەۋگە تيمەي جاتىپ جەرىك بولسا وڭعان ەكەن» دەپ قويدى ىشىنەن.
ءبىرازدان كەيىن سەلدەتكەن نوسەر باسىلدى. تەسىلگەن بۇلتتىڭ توبەسىنەن كۇلىم قاعىپ كۇننىڭ كوزى كورىندى. سامال جەل سوقتى. باراقتاعىلار تىسقا شىققان. ەگىن باسىنا مونشاق-مونشاق بوپ ءمولدىر تامشىلار تۇرىپتى. جۇزىك كوزىندەگى جاقۇتتاي قۇبىلادى. سامال جەلپىپ وتكەندە ءۇزىلىپ، دومالاپ تۇسەدى. جەر ءىسىنىپ جاتىر. الگىندەگى سارقىراعان ارىقتاردىڭ ورنىندا ماي باتپاق قالعان.
سوزىلىپ جاتقان ەگىستىكتىڭ ارعى باسىنان، بىرەۋ دالباڭداپ جۇگىرىپ كەلەدى. ءجيى-جيى سۇرىنە قۇلايدى دا، تۇرا ساپ قايتا جۇگىرەدى. سامات ەكەن. باراققا تاقاي بەرە: «باۋ-ە-ە-رەم، باۋ-ە-ەرەم!»،— دەپ قورقىنىشتى ۇنمەن قارلىعا ايقايلادى. جاقىنداپ كەپ ەتپەتىنەن تاعى قۇلادى. جەر قۇشا جاتىپ، اتتانداي بەردى.
— ارماندا كەتتى-اۋ، قايران جاس... سەر-ە-ەك، سەر-ە-ەك... باۋ-ە-ە-رەم... جاي سوعىپ كەتتى-اۋ...— دەپ داۋىس سالدى...
***
نوسەر كەزىندە ىقتاعان مالدى قايتارىپ جۇرگەنىندە سەرىكتى جاي سوعىپتى. ات-ماتىمەن قالپاقتاي ۇشقانىن سامات ءوز كوزىمەن كورگەن ەكەن. باراق باسىندا تۇرعاندار شۋىلداسا: «باۋىرىمداپ» داۋىس ساپ، ساماتقا ەرە جۇگىردى. بەكەڭ سالت اتپەن ەلدەن بۇرىن جەتكەن. سەرىك پەن اتى ەكى جەردە جاتىر ەكەن. اتتىڭ ءتورت اياعى كوكتەن كەلىپتى. ۇزىن بويلى سەرىك سوزىلا سۇلاعان. اق قۇبا ءوڭى قارا-كوكتەنىپ، تارعىل تارتىپ كەتكەن. ءدال توبەسىنەن تۇسكەن جاي وعى تابانىنان ءبىر-اق وتكەن ەكەن.
بەكەڭ ولىكتىڭ شۇڭىرەيىپ كەتكەن كوزىن جۇمباق بوپ، دۇعا وقىپ، قولىن سوزدى. سول ساتتە ولىكتىڭ كىرپىگى قىبىر ەتكەندەي بولدى. قاراشىعى توڭكەرىلىپ بەكەڭە تۋرا قاراعان سياقتى. بەكەڭ شوشىپ، كەيىن سەرپىلدى. ءون بويىن مۇزداي سۋىق تەر باسىپ، قالتىراپ كەتتى.
جىلاپ-سىقتاپ، وكپەلەرى ءوشىپ، جاياۋلار دا جەتتى. ءسابيرا دىمى قۇرىپ ەڭ سوڭىندا قالىپتى. وڭ-تۇسىنەن ايرىلىپ ول دا جەتتى. كەلگەن بويدا:
— مەنى قالاي تاستادىڭ...— دەپ دىمى وشە قىرىلداپ، سەرىكتى قۇشاقتاي قۇلادى.
سول كۇنى سەرىكتىڭ سۇيەگى كولحوز ورتالىعىنا اكەلىنىپ، ەرتەڭىنە جەرلەندى. ءسابيرا ەرەكشە ازا تارتتى. ەشكىمنەن ۇيالماستان، كۇيەۋى ولگەن قارالى ايەلدەي جىلادى. ەركەكتەرمەن بىرگە زيرات باسىنا باردى. سولق-سولق ەتىپ تالىقسي تۇرىپ، سەرىكتى قايتىپ ورالماس سوڭعى ساپارعا ءوز كوزىمەن اتتاندىردى.
وسىدان كەيىن ءسابيرا از كۇننىڭ ىشىندە ەكى جاعى سۋالىپ، قارا قايىستاي قاتىپ، جۇدەپ كەتتى. سەرىكپەن ەكەۋىنىڭ ەگىس اياقتالعان سوڭ قوسىلامىز دەگەن ۋادەسى بار ەدى، ەندى ورىندالماعان ارمان بوپ قالدى.
جاس قىزدىڭ اۋىر قايعىسىنا جانى اشىعان بەكەڭ، بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ وعان دەگەن وكپەسىن دە كەشىردى. ءبىراق ىشتەي ويعا قالدى. سەرىكتىڭ ءولىمىن ول بابالار ارۋاعىنىڭ ءسابيراعا تارتقىزعان جازاسى دەپ بىلگەن. ءبىراق بۇل «اياۋسىز جازاعا» ءوزى ىشتەي نارازى بولدى. سەرىكتىڭ قارا-كوكتەنگەن مۇردەسى كوز الدىنا كەلسە-اق، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، بويى مۇزداپ سالا بەرەدى. «ارۋاق تا قاتىگەز بە ەدى، وسىنداي. ارىستاي ءبىر ازاماتتى قىرشىنىنان قيعانى نەسى. باسقا جەڭىلدەۋ جازا تابىلماعانى ما» دەپ قىنجىلا ويلايدى. ىزىنشە: «استاپىراللا، نەنى ويلاپ كەتتىم... ارۋاق ىسىندەگى جۇمىسىم نە، ەي»،— دەپ زارەسى ۇشتى.
بىردە جۇما كۇنى تاڭەرتەڭگىلىكتە كەمپىرىنە:
— بالسارى، سەن ءبىر جەتى شەلپەك ءپىسىرشى، قۇران وقيىن،— دەدى.
ونان سوڭ شاي ۇستىندە ىستىق، مايلى شەلپەكتى اۋزىنا بۇرالاي وتىرىپ ءوز ويىن تۇجىردى:
— مەن ەندى بەكەرگە نازالانىپ كۇپىر بولمايىن. قاسيەتى كۇشتى ارۋاق ءوز كەگىن جىبەرمەيدى ەكەن. سونى ءبىلدىم... ارىستاي ءبىر جىگىتتى سۇلاتتى، وڭاي ما؟ قىرشىنىنان قيدى-اۋ... ەسىل جاستى. جوق، ماعان تارىعۋعا بولمايدى. قويدىم وسىمەن،— دەدى.
ءسويتىپ ءبىر اۋىر مىندەتتەن قۇتىلعانداي بوپ سەرگىپ قالدى. ەندى زيرات جايىن ءتىپتى ەسىنە الماۋعا تىرىستى.
***
جاز بويى نوسەرلەتكەن جاڭبىر ءجيى جاۋدى. ايىزى قانعان جەردىڭ قۇيقاسى اپتاعان ىستىقتاردا بويى جىپسىگەندەي بۋسانىپ جاتاتىن بولدى. ەگىننىڭ قياقتارى مايعا مالىپ العانداي شايىرلانا جىلتىراپ، قويۋ جاسىلدانىپ بىتىك ءوستى. يۋن ايىنىڭ العاشقى جارتىسىندا بالبىراعان قياقتاردىڭ اراسىنان مىسىق مۇرتتانىپ كەرە قارىس ماساقتار شىقتى. ەگىن، ءجاسوسپىرىم بالاداي بويى سىريىپ، جەلكىلدەي جونەلدى. ءسال جەل تۇرسا ۇستىندە اساۋ تولقىن وينايدى. ۇزاعىراق قاراسا كوزدى بۇلدىراتىپ، باستى اينالدىرادى.
بەكەڭ تاڭ ساز بەرگەننەن ىمىرت ۇيىرىلگەنشە وسى ەگىندىكتەردى ارالايدى. كۇن سايىن سۇتتەنگەن بىلقىلداق ءداندى الاقانىنا سالىپ، ءدال ءبىر جاندى نارسەنى ۇستاعانداي ماپەلەپ، ۇزاق قارايدى. ۋقالاپ كورىپ: «سۇيقىلتىم با قالاي، ءسىرا، جاڭبىردىڭ كوپ جاۋعانىنان بولار» دەپ قويادى وزىنشە.
ءدال ساعىزدانا باستاعان كەزدە، ەگىن ۇستىنەن ديقان تىنىسىنا داعدىلى ءسال جىلىمشى، شيكىل ءسۇت ءيىس ەستى. ەندى ماساقتىڭ مۇرتتارى بۋرىلدانىپ، ەگىن رەڭى قۇلپىرا تۇسكەن اسەم شاق تا جەتتى.
بۇكىل ەگىن دالاسى بەكەڭنىڭ كوز الدىندا بوي تۇزەپ، تۇرلەنە بەردى. تەك ءۇيجىعىلعانداعى ەگىننىڭ قانداي ەكەنى بەلگىسىز ەدى. «ءوزى شەتتەۋ جەر، سوعان قايداعى مال تۇسەر دەيسىڭ» دەگەن سىلتاۋمەن، بەكەڭنىڭ ول جاققا بارۋعا ەش زاۋقى سوقپادى.
يۋل ايىندا اۋە اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي اپتاعان ىستىق باستالدى. كۇن ۇياسىنان شىعا، جەر بەتىن شىجعىرارداي بوپ ىستىعىن شاقىرايا توگەدى. تاس توبەگە شىعىپ الىپ، ءتونىپ كەپ كۇيدىرەدى. سول كەزدە دالا لاپ ەتىپ جانىپ كەتە جازداپ تۇرادى. جەلپىپ وتكەن ىستىق جەلدىڭ جالىنى بەتتى شارپيدى. ەگىن باسىن كوتەرە الماي سالبىراپ كەتەدى. مۇندايدا بەكەڭ: «بۇ، ىستىق تا مولشىلىققا باستاپ تۇر-اۋ» دەپ قويادى. ءوزى سول ىستىقتا اۋزى-مۇرنىن شىبىن جەپ، قالعىپ-مۇلگىپ جۇرسە دە تورى اتتان ءبىر تۇسپەيدى...
اۋىل ماڭىنداعى ەگىندەردى شايعا دەيىن ءبىر شولىپ قايتۋ ءۇشىن، بەكەڭ اتقا بۇگىن دە ەرتە قونعان. تاڭعى قوڭىر سالقىن شاق. جەرگە تۇسكەن ءمولدىر شىق ءالى كەبە قويماعان. سوندىقتان بولار، توڭىرەك سۋ بۇرىككەندەي دىمقىل تارتىپ، شاڭى باسىلىپ جاتىر. باسقانى بىلاي قويعاندا شەتكەرىدەگى مال قامايتىن ۇزىن قورا دا سىرتىنان سۋلى شۇبەرەكپەن سۇرتكەن سياقتى اسەر بەرەدى. قورا دەمەكشى، بيىلعى جازدا مۇندا مال قامالعان ەمەس. ەڭ بولماسا ءبىر لاق، نە ءبىر تورپاق قامالساشى... جوق... الدە، جىلداعىداي ەگىنگە مال ءتۇسۋدى قويدى ما، الدە، تۇسكەن مالدى بەكەڭ كەزىندە ۇستاي الماي ءجۇر مە؟ قالاي بولعان كۇندە دە قورىقشى ءۇشىن بيىلعى جاز تىنىش-تى.
جاناپ وتە بەرگەندە قورا ىشىنەن پىسقىرىنا جەر تارپىعان جىلقى ءدۇبىرى ەستىلدى. بەكەڭ تاڭ بولدى. اتىنىڭ باسىن سولاي بۇردى. قورانىڭ ەسىگىنە ۇلكەن قارا قۇلىپ سالىنىپتى. كىشكەنتاي تەرەزەدەن ۇڭىلە قاراپ ەدى: ىشتە — كوزدەرى گاۋھار تاسشا قۇبىلىپ، اۋناقشي جانىپ، سىرتقا وقىرانا قاراعان ءۇش-تورت ات قاماۋلى تۇر. ءبارىنىڭ دە تۇر-تۇستەرى بوتەن.
ەندى بەكەڭ قامالعان جىلقىلاردىڭ جايىن بىلە كەتپەككە كەڭسەگە سوققان. كەڭسە الدىندا ءسابيرا ەكى جاق قانجىعاسىنان ەكى باۋ ەگىندى شەشىپ تۇر ەكەن. ماساعى تاپ كەرە قارىس دەرلىك، ساباعى ەرتە شىققان بال قۇراقتاي سالالى، بىتىك وسكەن كوك ەگىن. ات ساۋىرىنان سالبىراپ، جەرگە سۇيرەتىلىپ جاتىر.
— شىراعىم، مىناۋىڭ كورمەدەن كەلگەن ەگىن بە، تەگى؟ — دەدى تاڭدانعان بەكەڭ.
— ءۇيجىعىلعانعا شىققان ەگىن عوي، اتا.
— ءپالى، پاح شىركىن،— دەپ قارت تامسانا تاڭىرقادى.
باسقا ەشتەڭە ايتا المادى. ءبىر ءسات ءوزىنىڭ ەرىكسىز وزەۋرەگەنىنە قىز الدىندا قىسىلىپ تا قالدى. سوناۋ كوكتەمدە بۇعان ايتقان اۋىر سوزدەرى ەسىنە تۇسكەن. ءبىراق ءسابيرا كەك ساقتاماعان سياقتى. ءۇيجىعىلعانداعى ەگىندى ماقتاي تۇرىپ، شالبارىنىڭ قالتاسىنان قىزىل شۇبەرەك باۋى بار كىلتتى الىپ ۇسىندى.
— اتا، كورشى كولحوزدىكى بولۋ كەرەك، ءتورت ات سول ەگىندى تۇنىمەن تاپتاپتى. جاڭا ايداپ اكەپ، ءسىزدىڭ قوراڭىزعا قاماپ قويدىم، - دەدى.
بەكەڭ سول كەڭسەدەن شىققان بەتتە ءۇيجىعىلعانعا تارتتى. مۇنداعى بىتىك ءوسىپ تۇرعان ەگىن، ءسابيرا اپارعان باۋدان دا بيىك كورىندى. ماساقتارى تورى اتتىڭ ۇستىندەگى بەكەڭە جەتىپ تۇر. تاڭەرتەڭگى سامال جەلمەن يزەلە تۇسەدى. ەگىن ساباعى بولات شىبىقتاي ءيىلىپ، ودان سەرپىلە قايتا تۇزەلىپ سىڭسىعان ماساقتار بىر-بىرىنە سوعىلىسادى. قۇلاققا ەستىلمەس ءۇن شىعارىپ، سىبىرلاسقانداي بولادى. اۋقىمى سارى شىمشىق تورعايلار تەربەتىلگەن ماساقتىڭ بىرىنەن-بىرىنە قونىپ، دايەك تاپپايدى. بەكەڭ ۇزاق تۇرىپ، زيرات بولعان تۇسقا مولشەرلەپ كوز جىبەردى. بىركەلكى بوپ تەڭىزدەي تولقىعان ەگىن. ات ۇستىندە تۇرعان كۇيدە، ەرنىن جىبىرلاتىپ قۇران وقىدى. ونان سوڭ تورىنى وتتىقتىرا ءجۇرىپ، ءتورت جىلقىنىڭ جاپىرعان جەرىن كوردى. «اپىراۋ، اينالا تولا ەگىن ەكەنىن بىلە تۇرا، مالدى بەتىمەن جىبەرگەن قاي قوستاپپاعىر ەكەن» دەپ كىجىندى. الا جازداي مۇندا ءبىر ورالىپ سوقپاعانى ءۇشىن ءوزىن دە كىنالى دەپ ءبىلدى. وسىلايشا، قيتىعىپ كەلە جاتقاندا، كورشى كولحوزدىڭ جوق ىزدەۋشىسى كەزىكتى. كيىز قالپاعىن جاپىرەيتە كيگەن، وزىندەي شال ەكەن. بەكەڭ بار ىزاسىن سوعان توكتى.
— نەمەنە، الدىڭداعى مالدان ايىرىلىپ قارا باسىپ ءجۇر مە؟! ساقالدى باسىڭمەن نە دەپ ۇيالماي ىزدەپ كەلدىڭ،— دەپ دۇرسە قويا بەردى. مىڭگىرلەگەن شالدىڭ اۋزىن اشىرمادى. ءۇيجىعىلعاندى ءبىر اينالىپ، جىلقىلار تاپتاعان جەردى ارالاپ شىققانشا، شالدى ابدەن-اق سىبادى.
اشۋى ءبىراز تارقايىن دەگەن. باعانادان ءلام-ميم دەمەي كەلە جاتقان جوق ىزدەۋشى شال ءبىر مەزگىلدە:
— ءاي، ۇرىستىڭ عوي، جەتەر ەندى. ساعان دا كىنا بار ما، شارۋانىڭ جايى شىعار،— دەپ ءسوزدىڭ بەتىن باسقاعا بۇرار ءتۇر ءبىلدىردى.— مەنىڭ تاڭعالىپ كەلە جاتقانىم، وسى ارادا ءبىر زيرات بولۋشى ەدى، سول قايدا؟
بەكەڭ كۇبىرلەپ:
— مىنا ەگىننىڭ استىندا،— دەدى.
— استاپيعيراللا-ا! — دەپ شال جاعاسىن ۇستادى.— ءاي، ءوزىڭ كۇناعا بەلشەڭنەن باتىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. ساقتا... ساقتا... ەندى ولەر شاعىڭدا زيرات ۇستىنە ەگىن سالىپ، سونى قورىپ ءجۇرمىن دە.
شالدىڭ مۇقاتا ايتقانى بەكەڭە باتىپ كەتتى.
— ءجا، جالعىز مەنىڭ سالعان ەگىنىم دەيسىڭ بە؟ ەل ىرزىعى،— دەپ اقتالدى.
ەندى ەكى شال اتتارىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، اياڭ جۇرىسپەن اۋىلعا قايتتى. جول بويى بەكەڭ بار اڭگىمەنى جىرداي عىپ ايتىپ شىقتى. كۇيزەلگەن ءحالىن دە ءبىلدىردى.
— سەن نە دەيسىڭ؟ ءۇيجىعىلعانداعى استىقتىڭ شىعىمى جاقسىلىققا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جاقسىلىققا بولار. ايتپەسە، سونداي بىتىك شىعار ما ەدى.
— وندا، سەرىكتى جاي سوققانى قالاي؟
بوگدە شال دا ويلانىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا:
— اللانىڭ ءىسى عوي،— دەي سالدى.
— ءيا، اللانىڭ ءىسى،— دەپ بەكەڭ دە قوستادى.
كەشكىسىن كەمپىرىنە ءۇيجىعىلعانداعى ەگىندى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ اڭگىمەلەدى.
— جارىقتىق، ارۋاعىڭنان اينالايىنداردىڭ توپىراعىنىڭ قاسيەتى عوي،— دەدى كەمپىرى.
***
ءسابيرا اكەلگەن ەگىننىڭ ءبىر باۋى پرەدسەداتەلدىڭ بولمەسىنە قويىلعان. ەندى اۋداننان كەلگەن وكىل اتاۋلىنىڭ كوزى ەڭ الدىمەن وسى ەگىندى كورەتىن بولدى. سۇيسىنە تاڭىرقاسىپ بيىكتىگىن ولشەيدى، ماساعىن سالماقتايدى. ال كەتەر كەزدەرىندە باسقالارعا كورسەتۋ ءۇشىن دە، ءارقايسىسى بىر-ەكى ماساقتان قالتالارىنا سالىپ كەتەدى. بىرەر جەتىدەن كەيىن، بۇرىشتا ساۋدىراپ ەگىننىڭ ساباقتارى قالدى. پرەدسەداتەل بەكەڭە ءۇيجىعىلعاننان تاعى ءبىر باۋ اكەپ بەرۋىن ءوتىندى.
بەكەڭ ءۇيجىعىلعانعا ەكىنشى رەت كەلدى. استىق سارعايا باستاپتى. جارىلارداي بوپ ىسىنە نىعىزدالعان ءدان قاتايىپ قالعان. بىر-ەكى ماساقتى ۇگىپ، ءدانىن اۋزىنا ساپ كورىپ ەدى تىسىنە جابىستى. «جارىقتىق، جاقىن قاپتى-اۋ پىسۋگە دە» دەپ تامساندى. ءبىر باۋ ەگىندى جۇلىپ قانجىعاسىنا بوكتەردى. ەندى كەتپەك ەدى وسى كەزدە ءۇيجىعىلعاننىڭ ەڭىسىنەن شىعار جالعىز اياق جولمەن كوزىلدىرىكتى، قولىندا تاياعى بار، اق قۇبا جاس جىگىت جاياۋ كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. سونى كورىپ كىدىردى. جىگىت بەكەڭە سالەم بەرىپ، ءوزىن كورشى كولحوزدىڭ جاڭادان كەلگەن اگرونومىمىن دەپ تانىستىردى. ءۇيجىعىلعاندا وسكەن ماقتاۋلى استىقتى كوزىمەن كورۋگە ارنايى شىعىپتى. جىگىت بىرنەشە ماساقتى ۇگىپ داندەرىن ساناپ، ەگىننىڭ بويىن ولشەپ، توپىراقتى ۋىستاپ كورىپ، بىتىك ەگىنگە تاڭ-تاماشا بولدى.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، وسى تۇس ەرەكشە قۇت-بەرەكە دارىعان جەر سياقتى،— دەدى ول. بەكەڭە جىگىتتىڭ مىنا ءسوزى دە، يناباتتى مىنەزى دە، ءتىپتى جاياۋ جۇرگەنى دە ۇناپ كەتتى. «بىلەتىن بالا» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن. جىگىت الدىندا ءوزىنىڭ دە كوپتى بىلەتىن شەجىرە قارت ەكەنىن سەزدىرگىسى كەلدى دە:
— اتا-بابامىزدىڭ جەرى عوي. ەرلىكپەن وتكەرىپتى ومىرلەرىن... اناۋ ءبىر تۇستا زيراتتارى بولعان... بۇل ەگىن... قاسيەتتى توپىراققا وسكەن،— دەدى.
— ا-ا...
جىگىت كوزىلدىرىگىن الدى. كوزىن سىعىرايتىپ بەكەڭە قادالا قاراپ ءبىراز تۇردى. ىشىڭىزدە كەرەمەت قۇپيا سىر جاتقان سياقتى عوي، اقتارساڭىزشى دەگەندەي سىڭاي بار. بەكەڭ اتىن ءسال ويپاڭداۋ جەرگە ءتۇسىرىپ ءمىندى دە:
— سولاي، بالام،— دەدى ەرگە شىرەنە وتىرىپ.— نەلەر قىزىق اڭگىمەلەر بار عوي.
— مىنا ەگىن جينالعان سوڭ، اڭگىمەڭىزدى تىڭداۋعا ارنايى كەلەمىن،— دەدى جىگىت.— قارسى بولماساڭىز جازىپ الارمىن.
جىگىتتىڭ «جازىپ الارمىن» دەگەن سوزىنە دە بەكەڭ ءدان ريزا بولدى.
— ەسەن بول، بالام،— دەپ قوشتاستى.
بەكەڭ جول بويىنا كوزىلدىرىكتى بەيتانىس جىگىتتىڭ كوڭىلدەگى جاقسى ويدى وياتۋعا سەبەپكەر بولعانىنا تاڭداندى. بۇرىن ەش ۋاقىت ەرتەگى-اڭىزدار ايتىپ كورمەگەن بەكەڭ ەندى ءقازىر تىڭدار ادام بولسا، نەلەر قىزىقتى جايدى قۇيقىلجىتار ءتۇرى بار. بابالاردىڭ باتىرلىعىن ءتىلى جەتكەنشە دارىپتەپ، ۇرپاققا پاش ەتپەك.
الدى-ارتتى وراپ زىڭىلداپ ۇشقان سونادان ەسى شىعىپ، تىپىرشىپ كەلە جاتقان تورى ات كەنەت جالت ەتكەندە، بەكەڭ ءبىر جاعىنا بۇلت ەتىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى. جولدىڭ ءدال ورتاسىنان تىشقان ءىن قازىپتى. باسى اندا-ساندا قىلت ەتىپ، دىمقىل توپىراقتى سىرتقا بۇرق دەگىزەدى. ات سودان ۇركىپتى. ءدال توبەدە بيىكتە تىشقاننىڭ وسى ارەكەتىن اڭدىعانداي، شۇيلىگە قالقىپ قاراقۇس ءجۇر.
بەكەڭ ەڭ اۋەلى ءوز ۇيىنە سوعىپ، كەمپىرىنە ءۇيجىعىلعاننىڭ ەگىنىن كورسەتىپ، ءبىر تاڭىرقاتقىسى كەلدى. بالسارى ەتەك-جەڭىن ءتۇرىنىپ، تەزەك تاپتاپ ءجۇر ەكەن.
— بەكە-ay، مىناۋىڭدى قۇراق پا دەيىن دەسەم ماساعى بار، ەگىن دەيىن دەسەم تاعى سەنبەي تۇرعانىم،— دەدى ىستەپ جاتقان ءىسىن تاستاي بەرىپ.
— وسى عوي، ءۇيجىعىلعاننىڭ ەگىنى.
بالسارى سالبىراپ، ءۇزىلىپ تۇسكەلى تۇرعان ماساققا قول سوزعان.
— ءجا، ەندى، قولىڭدى جۋىپ-اق ۇستاساڭشى،— دەدى بەكەڭ كوزىن الارتىپ.
انشەيىندە قارسى ءسوز ايتىپ، دۇرسە قويا بەرەتىن بالسارى بۇل جولى ۇندەگەن جوق. قولىن جۋا تۇرىپ:
— كەڭسەگە شايىڭدى ءىشىپ اپ بار،— دەدى كوڭىلدى ۇنمەن. ونان سوڭ الىسقا سىلەيە قاراپ، كوز ايىرماستان: — اناۋ، نە ءتۇتىن، بەكە؟ — دەپ سۇرادى.
ات ۇستىندەگى بەكەڭ، الگىندە عانا ءوزى كەلگەن جاققا قارادى. ءوڭى كۇرت سۇرلانىپ كەتتى. اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، قولىن كولەگەيلەپ، كوزىن قايتا-قايتا جىپىلىقتاتا قارادى. ءۇيجىعىلعان ۇستىنەن قويۋ كوك ءتۇتىن كورىنەدى.
— ءورت! ءورت، اتتان! — دەپ ىشقىنا داۋىستاعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
— ات-تان!
ارىق شەتىندەگى سىمباتتى كوك تەرەكتىڭ قولىنا ىلىنگەن ءبىر بۇتاعىن سىندىرا جۇلىپ الدى دا، ءۇيجىعىلعانعا قاراي شابا جونەلدى. قۇيىنداي ۇشقان تورى ات كوزدەن جاس اعىزىپ كەلەدى. اندا-ساندا كوزىنىڭ جاسىن ساۋساعىمەن سىرىپ تاستاعان بەكەڭ، ءتۇتىننىڭ مولشەرىن باعدارلايدى. ءيا، تۇيدەكتەلگەن قويۋ ءتۇتىن — لاۋىلداي جانعان ءورتتىڭ ءتۇتىنى، اسپانعا لاپىلداي كوتەرىلەدى. قاتتى جانىپ جاتىر. تەك استىق قانا وسىلاي ورتەنەتىن. ۇرەيلى ءورت. اۋماعى دا كەڭ سياقتى. ءبىر ءسات بەكەڭنىڭ كوز الدىنا شاتىرلاي جايىپ جاتقان مارجان ءداندى استىق ەلەستەدى. «و، دۇنيە، ەندى بابالار زيراتىنىڭ ءۇستىن ءورت جايلايىن دەگەنى مە؟» تورى اتقا قامشىنى باسىپ كەلەدى. مىنە، الدا ەڭ سوڭعى ءدوڭ قالدى. سوزىلا شاپقان تورى تىك وردەن ىركىلمەي شىقتى. اپ-ساتتە ءۇيجىعىلعان الاقانعا سالعانداي كورىندى. كوزى جاسقا تولى بەكەڭ ات باسىن ىركىپ، قولىنداعى تەرەك بۇتاعىن لاقتىرىپ جىبەردى دە كەڭكىلدەي كۇلدى. ەگىن ءدىن امان ەدى. اناداي جەردەگى، توڭىرەگىن سوقامەن ايداپ تاستاعان، ءبىر شوشاق ءشوپ لاۋىلداپ جانىپ جاتىر. كوزىلدىرىكتى جىگىت كيىمىن جالپىلداتىپ، وشىرمەك بوپ دالباسا ەتىپ ءجۇر.
بەكەڭدى كورە سالىپ قارسى جۇگىردى. قانى قاشىپ، مۇلدەم ۇرەيى قالماپتى.
— مەن... تەمەكى تارتىپ، كولەڭكەدە ۇيقتاپ كەتىپپىن... سوندىرەيىك... سۋ، سۋ...— دەيدى ەسى شىعىپ.
— ءجا، سابىر ەت، بالام. ورتەنەر ءشوپ ورتەنىپ كەتتى عوي. ەندى، تەك استىققا تيگىزبەيىك،— دەدى بەكەڭ ونى جۇباتىپ.
ءشوپ جانا كەلە تومەن باسىلىپ، ورنىندا ك ۇلى عانا قالدى. وت تا لاۋىلداماي، ەندى كۇل استىنان بىقسي جاندى. كوزىلدىرىكتى جىگىت ءالى ءدىر-دىر ەتەدى.
— اڭقاۋ باسىم... قالاي كەتىپ قالعانىن بىلمەيمىن.
بەكەڭ دۇرسە قويا بەرىپ، سىباپ ۇرسۋعا وقتالدى دا، ونسىز دا ءوڭى كىرمەي تۇرعان جىگىتتى اياپ، ىركىلدى.
— ءوي، جامان نەمە، سەن جازىپ تا وڭدىرماسسىڭ،— دەدى ونان سوڭ ىزالانا زەكىپ.
***
استىق قىزىل كۇرەڭ تارتتى. ماساقتارى سىڭعىرلاپ، جينايتىن كەز دە جەتتى. ەگىن وراعى باستالىپ، ديقانشىنىڭ كۇندىز-تۇنى دامىل كورمەيتىن شاعى تۋدى.
كۇن مۇنارلانىپ، دالا دا شاڭىتتى. ەگىن اراسىنداعى الا جازداي شىرماۋىق باسىپ كەتكەن سۇرلەۋ جولدارمەن ايقىش-ۇيقىش سوزىلعان بورپىلداق قارا جولدار كوبەيدى. بۇرق-بۇرق ەتكەن قالىڭ شاڭ قاپىرىق تۇتەتەدى. ەرتەلى-كەش ەگىس باسىندا جۇرگەن بەكەڭنىڭ توپىراق تۇتقان بەت-اۋزى كون تەرىشە تىرىسىپ، جالاق بولۋعا تايادى. تاڭدايى قۇرعاپ، ءجيى شولدەيدى.
بۇگىن ءۇيجىعىلعانداعى ۋچاستوككە كومباين تۇسەدى دەگەندى ەستىپ، ەرتەرەك كەلگەن مۇندا. استىق ءتۇسىمىن ءوز كوزىمەن كورمەك ەدى. كەڭ جازىقتى تۇسكە دەيىن ارالاپ، شولىركەپ كەلە جاتقان. ەگىن ورۋعا ەندى عانا كىرىسكەن كومباينعا قاراي بۇرىلدى. تراكتورشى سامات ەكەن. بەكەڭ تاياعاندا-اق ول تراكتورىن توقتاتىپ، جەرگە قارعىپ ءتۇستى دە:
— وۋ، شال، تەز، تەز! قۇداي ايداپ كەلەدى ەكەن سەنى،— دەپ قۋانا قارسى الدى.— ءوزىڭ قوقىرايماي، تۇسسەڭشى اتتان. ءاي، قايرات،— دەدى كومباينەرگە داۋىستاپ،— سەنىڭ الگى تورسىعىڭدا كوجەنىڭ سۋىنان قالىپ پا ەدى؟ اكەلشى. مىنا شالدىڭ ەرنى كەزەرىپ كەتىپتى. كونىن ءبىر ءجىبىتسىن. حا-حا-حا.
بەكەڭ بيداي كوجەنىڭ مۇزداي سۋىنان ۇزاق ءسىمىردى. ءتىپتى اتىنىڭ شىلبىرىن بوساتىپ العانىن دا بايقاماي قالدى. شىبىنداپ، جۇلقىنىپ تۇرعان تورى سىتىلا جونەلدى. سۇيرەتىلگەن شىلبىردان وسقىرا ۇركىپ، ويناق سالىپ، لەزدە توبە اسىپ كەتتى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، شال، كوسموس زامانىندا جاياۋ قالام دەمە، ءقازىر ماشينا كەلەدى. كانە، شاقشاڭدى اپكەل بەرى،— دەدى داۋرىعا سويلەگەن سامات. ونان سوڭ بەكەڭنىڭ شاقشاسىنداعى ناسىبايدىڭ جارتىسىن الاقانىنا سالىپ الدى دا،— كوپ الدى دەپ رەنجىمە، شال،— دەپ قويدى.— بيىل مەن قالاي شالجاقتاسام دا ءجونى بار. مىنە، كوردىڭ بە، مىنا جامباسقا وسكەن استىقتى. رەكورد ەمەس پە؟! — سامات سول قولىمەن زيرات توڭىرەگىندەگى تىڭ جەردى نۇسقايدى. بۇل، شالىم، بىلسەڭ مىنا مەنىڭ ءتول ەڭبەگىم. وللاھي، سولاي. وسى جەردى ءدال بيىلعى كوكتەمگە دەيىن ەشكىم ايداماپتى، ايداۋدى ويلاماپتى دا. قانشاما تىڭ جەر بوس جاتقان. بيىل كوكتەمدە ەشكىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز-اق، قايدان شىقساڭ، ونان شىق دەپ ءبىر تۇندە ايدادىم دا تاستادىم. ەندى ءقازىر باستىقتار كورەدى دە: «باياعىدان بەرى بۇل جەردى نەعىپ ايداماعانبىز» دەپ، تاڭدايلارىن قاعىسىپ، وكىنەدى. مەن ولارعا: «ال، باستىقتار، رەكورد كەرەك پە ەدى، مەن ءوسىردىم، ەندى ەڭبەك ەرى دەگەن اتاق اپەرمەڭدەر، سوندا بولسىن ءسوزىم سەندەرمەن» دەيىم.— ول ناسىبايدى اۋزىنا سالىپ جىبەردى دە، ساقاۋلانىپ: — ساعان دا ياقمەت، شال! مال تۇسىرمەي جاقسى قويىپسىڭ،— دەدى. بەكەڭ ساماتتى ومىرىندە جاڭا كورگەندەي باجىرايىپ قارادى دا قالدى. ويى ۇيقى-تۇيقى بوپ كەتتى. «وۋ، سوندا بارىنە كىنالى وسى انتۇرعان بولعانى ما؟ ەندەشە، ارۋاق وسىنى نەعىپ اتپاعان».
— ءاي، سەن وسى تۇستا زيرات بارىن ءبىلىپ پە ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— قايداعى زيرات؟
— وڭباعان-اۋ، جەردى تاس-تالقان عىپ جىرتقاندا كورمەدىڭ بە؟
سامات شىرت ەتە ءتۇستى.
— ءاي، شال، وڭباعانىڭ نە كوكىپ تۇرعان. ءوزىڭ قالاي سويلەيسىڭ؟ بايقا. نەمەنە، مەن سەنىڭ زيراتتارىڭدى تۇگەندەۋشىڭ بە ەدىم. ونىسى نەسى، ەي. كانە، مارش، بۇل جەردەن!
سامات تراكتورىنا كەتتى.
— قاپ، مىنا ءيتتى-اي، ءا. قاپ...— دەپ كەيىگەن بەكەڭ شاراسى تاۋسىلىپ تۇرىپ قالدى. ەندى بىردەڭە دەر بولسا، سامات قويىپ جىبەرۋدەن دە تايىنار ەمەس.
بەكەڭ ەندى ەكى قولىن ارتىنا قايىرا ۇستاپ، شەتكە شىعىپ تۇردى. تراكتور ىشىنەن ءتىسىن اقسيتا كۇلگەن سامات ءدال جانىنان ءوتتى. ونىڭ ىرجاقتاعان كەيپى بەكەڭنىڭ يت جىنىن قوزدىردى. «ءاي، ارۋاق دەگەن بار بولعىر، جوق شىعار. جوق قوي. ايتپەسە اتپاس پا ەدى، مىنا پەرىنى تاباڭدا،— دەپ كۇيىپ-پىستى بەكەڭ.— «نە كوكىپ تۇرسىڭ»،— دەدى-اۋ...»
سالدەن سوڭ قىرمان جاقتان ماشينا دا كەلدى. كومباينمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ، قورابىنا تولتىرا استىق قۇيىپ الدى. ءبىر كەزدە ماشينا كابيناسىنان ءسابيرا شىقتى. اياعى كادىمگىدەي اۋىرلاپ قالعان ەكەن. ول جەرگە تۇسكەن كومباينەرمەن سويلەسىپ، شابىلعان جەردى قاراپ شىقتى. كومباين ارتىنان تۇسكەن توپاندى تەكسەردى. ونان سوڭ قايراتقا الدەنەندەي بۇيرىقتار ايتتى دا، كەرى بۇرىلعان ماشيناعا وتىردى. پايا ۇستىنەن دەمىگە قوزعالىپ، جاي جۇرگەن ماشينا بەكەڭە جەتە توقتادى.
— اتا، ءجۇرىڭىز، وتىرىڭىز، — دەدى شوفەر جىگىت.
بەكەڭ تايانعاندا ءسابيرا اۋىر قوزعالىپ، ماشينانىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى.
— بالام، بەكەر قينالدىڭ عوي. ۇستىنە مەن-اق وتىرايىن دا، — دەدى بەكەڭ قىزعا ريزا بولعان كوڭىلمەن،— مەن بۇل بار بولعىردىڭ ىشىندە وتىرا الماۋشى ەدىم. يىسىنە شىداي المايمىن.
شوفەر جىگىتتىڭ دەمەۋىمەن بەكەڭ دە ماشينانىڭ ۇستىنە شىقتى.
— ءۇستى جايلى ەكەن، وتىرا بەرەيىن، — دەدى ءسابيرا.
ماشينا ءۇستى شىنىندا دا جايلى ەكەن. تولىقسىعان ماشينا جۇرىسىنە قاراي بيداي ىلگەرى-كەيىن جۇمساق قانا لىقسيدى. جاڭا استىقتىڭ ءدانى دە تولىق قاتا قويماپتى. ءسۇت ارالاس قويۋ توق ءيىس اڭقيدى. ماشينا ەگىستىكتەن شىعىپ، قارا جولعا ءتۇستى. ەندى ءجۇرىسى مۇلدەم جايلى. ءتىپتى بۇلك ەتكىزەر ەمەس.
— اتا،— دەدى الدەن ۋاقىتتا ءسابيرا. — ءسىز ماعان ءالى دە اشۋلىسىز با؟
ءسابيرانىڭ ءسوزدى بۇلاي تىك باستاۋىنان بەكەڭ ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— نەگە، شىراعىم، نەگە؟ — دەي بەردى.
— مەن بىلەمىن نەگە ەكەنىن، اتا، ارتىنان ەستىگەم بىلەتىندەردەن. وسى ۋچاستوكتى ايداتقان مەن دەپ ويلاعان بولارسىز...
— سەنەن ەمەس ەكەنىن ءبىلدىم عوي، شىراعىم،— دەپ بەكەڭ وعان كەشىرىم وتىنە قارادى.
— زيرات قاي تۇسىندا ەدى؟ — دەپ سۇرادى ءسابيرا.
ەندى زيرات جايلى ءسوز ەتە بەرۋدى ءجون كورمەگەن بەكەڭ:
— بىلمەيمىن، شىراعىم،— دەپ شىنىن ايتتى.— قاي تۇستا قالعانى بەلگىسىز. ءتىپتى قويالىقشى سونى. ءبىر كەزدە بار بولسا دا، ءقازىر جوق قوي.
ءسابيرا ەزۋ تارتتى.
— ءسىزدى سامات كوندىرگەن ەكەن.
— ە، كونبەگەندە شە. «توقپاق مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەر» دەگەن ەمەس پە،— دەپ قويدى بەكەڭ. ونان سوڭ كوڭىلدەنە ءتۇسىپ: — جارىقتىق، باياعىدا، جاۋگەرشىلىكتە جۇرگەن ءبىر بابالارىمىز...— دەپ ءتۇسىپ، ۇزاق سونار اڭگىمەسىنىڭ ءبىرىن باستاماق بولعان.
ءبىراق ءسابيرانىڭ كوڭىلى، ونىڭ ءسوزىن تىڭدايتىنداي ەمەس، مۇلدەم باسقا جاقتا ەدى. قاپ-قارا الا بوپ نوقتا باسقان ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، قالىڭ ويعا بەرىلگەن.
داننەن ۋىستاپ الىپ الاقانىنا ساپىرا ۇشىردى.
— تۇقىمدىق استىقتى وسىدان قۇيامىز،— دەدى الدەن سوڭ.— كەلەر جىلى بۇل ءدان جەر قوينىنا ەنەدى. قىزىق-اۋ ءومىر... جەرگە كومىلەدى، سودان ءونىپ شىعادى...
كۇزگى سۇرعىلت اسپاندا قازباۋىر بۇلتتار تۇر. قوزعالمايدى. مۇمكىن قوزعالسا دا بىلىنبەيتىن بولار.
You Might Also Like
-
«رۋحاني جاڭعىرۋ» جالپىۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ جاڭا كومپونەنتتەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ كوپ عاسىرلىق مۇراسىنىڭ سيفرلىق وركەنيەت جاعدايىندا تۇسىنىكتى ءارى سۇرانىسقا يە بولۋىن قامتاماسىز ەتە وت...
