ۇلتۋعان
1
جاناشىر اعايىن شامالى ەدى. اكەسىنىڭ ءۇشىن وتكىزگەننەن كەيىن-اق ەل اياعى سۋىپ، جۇرت ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستادى. كەتەرلەرىندە ءبارى دە ۇلتۋعاننىڭ الدىنا كەپ، از-كەم تىزە بۇگىپ وتىرىپ، كوڭىلىن جۇباتىپ، اقىلدارىن ايتتى.
— بەكەم بول. ۇلتۋعان شىراعىم. ەكى دۇنيەدە اتا-اناڭ ساعان ريزا شىعار. ۇلدان ارتىق كۇتپەسەڭ، كەم كۇتكەن جوقسىڭ،— دەستى.
ءسويتىپ، اكەسى ولگەن سوڭ، ءۇش كۇننەن كەيىن كەشكىسىن ۇلتۋعان ۇيدە جالعىز قالعان. نەشە كۇنگى ازان-قازان جىلاپ-سىقتاۋدان كەيىن ۇڭىرەيگەن ەكى بولمەلى ەسكى تامنىڭ ىشىندە ادامدى تۇنشىقتىرارداي تىلسىم تىنىشتىق ورنادى. بۇكىل اۋىل-ايماق كوتەرىلە كوشىپ كەتكەندەي دە، ۇلتۋعان جۇرتتا جالعىز قالعانداي كۇيدە ەدى. اينەكتەرى كىرلەي باستاعان ءتورت كوزدى كىشكەنە تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا قيىرداعى باتار كۇننىڭ اينا سىنىعىنداي جارىقشاق ساۋلەسى قىزعىلت جالقىندانىپ ءتۇسىپ تۇر. ءبىراق ءۇيدىڭ ءىشى الا كولەڭكە، كۇڭگىرت. ءبىر اۋىر ءزىل ەڭسە كوتەرتپەي ەكى يىنىنەن باسىپ، جانشىپ تۇرعان ءتارىزدى. قازا ءزىلى بولار. «توپىراعىڭ تورقا بولعىر، كوكە-اي، تاعى وسىنداي ءبىر تەرەزە نەگە سالمادىڭ ەكەن»،— دەپ ويلادى ۇلتۋعان اكەسىن ەسىنە الىپ.
تەرەزەنىڭ كىشكەنەلىگى، ءۇي ءىشىنىڭ قاراڭعىلىعى ونى ابدەن بەزە قاشارداي ەتكەن. وسى ۇيدە تۋىپ، وسى ۇيدە وسسە دە ول كىشكەنتاي كەزىنەن جالعىز قالۋدان قورقاتىن. مىنا مەلشيگەن قالىڭ كىرپىش قابىرعالاردىڭ جۇتىپ قويارداي مەڭىرەۋ سۇسى ۇرەيىن الۋشى ەدى. ەندى، مىنە، سول قورقىنىش، سول سۇستى ۇرەي مۇنىڭ جاپادان جالعىز قالعان شاعىن اڭدىپ كەپ، ءقازىر مۇنى مۇلدەم تۇمشالاپ، قورشاپ العان سياقتى. توردەگى تۇسىنا وقالى تۇسكيىز ۇستالعان ءوز توسەگىنىڭ اياق جاعىنا سۇلەسوق كۇيدە شوقيىپ كەپ، ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ وتىردى دا قويدى.
وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن مىناۋ وڭ جاق بۇرىشتا باسىن قۇبىلاعا بەرىپ اكەسى جاتىپ ەدى. ابدەن جۇدەگەن، جاعى سۋالىپ سوپايعان، كوزى ىشىنە كىرىپ شۇڭىرەيگەن، بوزعىلدانا سارعايعان ءوڭى ۇزاق اۋىرىپ ازاپپەن قينالىپ ولگەن كەيىپتە، سونشا سۋىق، ۇرەيلى بولاتىن. تۋعان اكەسى بولسا دا ۇلتۋعان ءداتى جەتىپ ماڭايلاي الماي، كوڭىلى سۋىلداپ تەرىس اينالا بەرگەن.
— كوكە-ە، شىنىمەن-اق كەتكەنىڭ بە؟! — دەپ اڭىراعان.
شىنىمەن-اق كەتكەنى ەكەن. اقىرى، ءسويتىپ، كەلمەس ساپارىنا اتتاندى. «مىنە، شەشەدەن دە، اكەدەن دە قۇتىلدىم، باسىم بوس،— دەپ ويلادى ۇلتۋعان.— ال ەندى نە ىستەيمىن؟..»
سول-اق ەكەن تاماعىنا تىعىلعان اششى وكسىكتەي وكىنىش جۇرەگىن ۋداي اشىتىپ، سىزداپ الا جونەلدى. نەشە كۇننەن بەرگى جىلاۋى جىلاۋ ما، بۇكىل كوكىرەگىن كەرنەگەن ءىشقۇستالىق لىقسىپ كەلىپ سىرتقا قاراي اتىلدى. ءوزىن-وزى تەجەي الماي، بار داۋسىن شىعارىپ، ىشتەگى شەرى تارقاعانشا اڭىراپ تۇرىپ جىلادى. «كوز جاسىم تاۋسىلعان شىعار»،— دەپ ويلاعان، جوق، تاۋسىلماپتى، ءتىپتى كول-كوسىر كوپ ەكەن، شىن تيەگى ەندى اعىتىلعان سياقتى: ءوزىن جاراتقان تاعدىرعا نالىدى؛ كوكىرەگى شەرلى ادامنىڭ لاعنات قارعىسىن ايتتى؛ وسىنشا تالكەك قىلارداي نە جازىپ ەدى، ول تاعدىرعا؟ بۇل قاي قورلىعى، قاي مازاعى؟ الدە بار جازىعى — دۇنيەگە قىز بولىپ كەلگەنى مە، وندا نەگە تۋدى، بەكەرگە؟
ءىشقۇستا ادام ىزالى بولادى، شەرىن تارقاتۋ ءۇشىن اششى ايتادى. اسىرەسە ۇلتۋعانداي وتىرىپ قالعان كارى قىزدىڭ وكىنىش ەتەرى دە، ايتارى دا كوپ ەدى.
ۇل بالانى قىزدان ارتىق بالايتىن قازاقتىڭ ەسكى راسىمىنەن مۇنىڭ اتا-اناسى دا اسا الماپتى. «شىركىن، ۇل-اي!» دەگەندە ىشكەن استارىن جەرگە قويىپ، كوكىرەكتەرى قارس ايىرىلىپ جۇرگەن اتا-اناسى، بۇل تۋعاندا مۇنى قاتەلەسىپ تۋعان ۇلعا بالاپ، اتىن ۇلتۋعان قويىپتى. اعايىن-تۋعان، اۋىل-ايماققا اتشاپتىرىپ ءسۇيىنشى سۇراتقاندا: «ءشارىپتىڭ ايەلى ۇل تاپتى!» — دەپ جار سالعىزىپتى. ءسويتىپ تۋار-تۋماستان قۇدىرەتتى جاراتىلىس پەن اتا-انا مۇنى تالاسقا سالعان. قايران اتا-انا جاراتىلىستىڭ قياناتىن مويىنداعىلارى كەلمەگەن دە.
اپىل-تاپىل جۇرە باستاعان كەزىنەن ۇلتۋعان ءوزى قاتارلى ەر بالالاردىڭ توبىنا قوسىلىپ، سولارمەن ويناپ، سولارمەن الىسىپ-جۇلىسىپ، سولارشا توبەلەسىپ، سولارشا بوقتانىپ، بەتىنەن ەشكىم قاقپاعان ەركە بوپ ءوستى. ول كەزدە ءوزىن ۇل ساناعان ءسابي كوڭىل قاپەرىندە تۇك جوق، بالعىن بالالىقتى الاڭسىز كەشتى. ال بەرتىندە، ەسى كىرگەندە ءوزىنىڭ تالكەك بولعان كۇيىن ۇققان كۇنگى قاسىرەتى شەكسىز ەدى. ءۇي سىرتىنداعى جالبىزدىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، جەر باۋىرلاپ اۋناپ جاتىپ جىلاعان. ءسابي جۇرەك تاعدىرعا دەگەن ءوزىنىڭ العاشقى نارازىلىعىن سوندا ايتقان. ايتقان دا كونگەن.
ول ەر مىنەزدى ەركە قىز بوپ ءوستى. ءبىراق جاستايىنان تىستەنىپ ءوستى. «جۇرتتىڭ جامان ون ۇلىن جولدا قالدىرماسام با!» — دەپ ءتۇيىندى. وقۋدى دا جاقسى وقىدى، ورتا مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىردى، ءبىراق ءارى قاراي وقي المادى. قارتايعان اتا-اناسى قولبايلاۋ بولدى. كۇن ساناپ، جاۋىن استىندا بىرتىندەپ ەزىلگەن كىرپىش دۋالداي كەمپىر-شالدىڭ قاۋقارى كەمىپ، ۋاقىت دەگەن قاتىگەزدىڭ ەركىمەن مۇجىلە بەردى، ىڭقىل-سىڭقىلدارى كوبەيىپ، جالعىز قىزدىڭ — ۇلتۋعاننىڭ قولىنا قارادى. ۇلتۋعان بولسا بىلەك سىبانىپ، ەڭبەككە ارالاستى. اتا-اناسىنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، كوڭىلدەرىنە كىربىڭ تۇسىرمەي، سولار دەپ تاڭى اتىپ، سولار دەپ كۇنى باتتى. سولاردىڭ كوڭىلىنە قارايمىن دەپ ءجۇرىپ، تۇرمىسقا دا شىققان جوق. ايتەۋىر ماڭدايىما جازىلعان ءبىر ب ا ق بار شىعار دەپ، اقىرىن كۇتتى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قىلتاماقتان شەشەسى دۇنيە سالدى، ال كۇنى كەشە ۇزاق سارىلعان ناۋقاستان كەيىن اكەسى قايتتى. ءسويتىپ، مىنە، ەكەۋىنەن دە قۇتىلعان ءجايى بار. ايتار اۋىزعا وڭاي دا، ايتپەسە اتا-انانىڭ ءجونى بولەك ەكەن عوي. ورىندارى ويسىراپ بوس قالعان، جوققا اينالعان. تەك كەسكىندەرىن ساعىنىشپەن ەسكە العاننان باسقا امال جوق. ەكەۋىنىڭ دە ەندى قايتىپ بۇ دۇنيەگە ورالماستارىن ەسىنە العاندا ۇلتۋعاننىڭ ەت-جۇرەگى ءۇزىلىپ، اۋىرىپ سالا بەردى. كوز جاسى اعىل-تەگىل تاعى دا اڭىرادى.
— شىنىمەن-اق مەنى تاستاپ كەتكەندەرىڭ بە؟
وسىلايشا قانشا وتىرعانى، قانشا جىلاعانى بەلگىسىز، سىقىر ەتىپ سىرتقى ەسىك اشىلدى دا، اۋىز ۇيگە تاسىر-تۇسىر باسىپ بىرەۋ كىردى. ۇلتۋعان كوڭىل ايتا كەلگەن بىرەۋ بولار دەپ، دەرەۋ ۇشىپ تۇرىپ شامدى جاققان، ءبىراق قانشا كۇتكەنىمەن الگى ادام ىشكى بولمەگە باس سۇقپادى. ءبىراز الاڭداپ وتىردى دا، اقىرى كوز جاسىن ءسۇرتىپ، اۋىز ۇيگە ۇلتۋعان ءوزى شىققان. اۋىز ءۇيدىڭ شامى سىعىرايىپ قانا جاناتىن. الا كولەڭكەدە بوساعا جاق بۇرىشتاعى ابدىرەنى قالقالاپ سۇڭقيعان بىرەۋ تۇر.
— بۇل كىم؟! — دەدى قورقىپ كەتكەن ۇلتۋعان.
— تسس، مەن عوي. ۇلتۋعان، مەن... مايدانمىن...— دەدى الگى ادام سىبىرلاي جالىنىپ.
— ە، مايدان بولساڭ شە. نەعىپ ءجۇرسىڭ؟!
— تسس... ۇلتۋعان، اينالايىن... انە، كەلىپ قالدى. ۇندەمەشى، ءوتىپ كەتسىن.
وسى كەزدە ەسىك الدىنا جەر-كوكتى جۇلىپ جەپ شابىنىپ، جۇرت بىتكەندى قارعاپ-سىلەپ، مايداننىڭ ايەلى — بۇكىل اۋىلعا ۇرىسقاقتىعىمەن كوك دولى اتانعان ءساندىبالا كەلدى.
— ءادىرا قالعىر، سەنى نە باي قىلايىن دا، نە بايپاق قىلايىن...— دەپ قويادى.
ايەلىنىڭ داۋسىن ەستىگەننەن سۇڭقيعان مايدان كوزى باعجاڭداپ ءتورت بۇكتەلىپ ابدىرەنىڭ استىنا كىرىپ كەتە جازداپ تۇر.
— ۇلتۋعان، ولە-ولگەنشە ۇمىتپايىن جاقسىلىعىڭدى، جوق دەشى مەنى، جوق دەشى،— دەپ جالىنىشتى ۇنمەن سىبىرلاي بەردى.
سويتكەنشە سىرتقى ەسىك جۇلقي اشىلعان. قولىندا قوس بىلەكتەي جۋان وقتاۋى بار، شاشى البىر-جالبىر ءساندىبالا كورىندى. ۇلتۋعان ىشكە قاراي ەنتەلەپ كەلە جاتقان ءساندىبالانىڭ قارسى الدىنا بارىپ كولدەنەڭ تۇردى. ىشكە قاراي ونشا اتتاعان جوق.
قانشا پارىقسىز بولسا دا، ولىك شىققان ۇيدەن يمەندى مە، ءساندىبالا دا ەكپىنى قايتىپ، ابىرجىپ قالدى. اسىرەسە ۇلتۋعاننىڭ قىپ-قىزىل بۇلاۋداي بوپ ىسىنگەن كوزىن كورگەندە مۇلدەم ابىرجىدى.
— الگى ءبىزدىڭ مايدان كەلگەن جوق پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق.
ءساندىبالا سول ابىرجىعان كۇيىندە تاعى بىرەر ءسات تۇردى دا:
— جەر جۇتقىر قايدا كەتە قالدى؟ — دەپ وزىنشە كۇڭكىلدەي ۇرىسىپ، ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتى. بىلاي شىعا بەرە دولى تيەكتىڭ اۋزىن قايتا اعىتتى، اۋزىنا اق يت كىرىپ، قارا يت شىعىپ، بۇكىل كوشەنى باسىنا كوتەرىپ بارادى.
مايدان ابدىرەنىڭ تاساسىنان شىققان.
— ءبىر اجالدان قۇتقاردىڭ، ءاي، ۇمىتپاسپىن ولە-ولگەنشە،— دەپ سىبىرلايدى.— وي، ول كوك دولى، ايامايدى...
ۇلتۋعان ەندى اڭعاردى. مايدان ءىشىپ العان ەكەن، اۋزىنان اراق ءيىسى بۇرقىراپ تۇر. ايەلىن جامانداي جونەلدى. ۇلتۋعانعا ونىڭ مىنا سۇمىرەيگەن كۇيى دە، قىلىعى دا ۇناعان جوق.
— ءوي، سەنىڭ بۇيتكەن كۇنىڭ قۇرسىن،— دەدى ءزىلدى ۇنمەن. — ەندى قايتەيىن، ۇلتۋعان. ۇرسىپ جەڭە المايمىن، ۇرۋعا بولمايدى.
ۇلتۋعان ونىڭ ءسوزىن تىڭداماستان ىشكە بەتتەگەن.
— ۇلتۋعان رۇقسات ەتسەڭ، مەن وسى اۋىز ۇيدە وتىرا تۇرايىن،— دەدى مايدان سوڭىنان ىقىلىقتاي سويلەپ.
ۇلتۋعان ۇندەگەن جوق. مەيلى، وتىرساڭ وتىر دەگەندەگىسى. ىشكى بولمەنىڭ ەسىگىن جاپتى دا، الگىندەگى ورنىنا كەپ قايتا وتىردى. جاعىن تاياندى. ماناعى ءبىر تۇنشىقتىرا بۋناعان تىمىرسىق تىلسىم دا، جالعىزدىقتان تۋعان ۇرەي دە، اۋىر قايعى دا ءبىر ساتكە سەيىلگەن ءتارىزدى. كوز جاسى قۇرعاپ تاۋسىلعان سياقتى. بويىن باسقان دەلسالدىق، شارشاعاندىق بار. ءۇش كۇننەن بەرگى جىلاپ-سىقتاۋ، از ۇيقى ابدەن-اق قالجىراتىپ تاستاپتى. تاعى ءبىراز وتىردى، تاماق جاساپ ىشۋگە زاۋقى سوقپادى. اقىرى شامدى سەندىرمەستەن توسەككە شىقتى دا، سول كيىمشەڭ كۇيىندە كورپەگە ورانىپ جاتا كەتتى.
قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى. كوزىن اشىپ العان، توبەدەگى شام سول شاقىرايعان كۇيىندە جانىپ تۇر. ساعاتقا قاراپ ەدى، تاڭعى ءتورتتىڭ كەزى ەكەن. تىڭ-تىڭداپ، ءسال ەلەگىزگەندەي بولدى. قورادان تاۋىق شاقىردى. اۋىزعى بولمەدەن قورىل ەستىلدى. سويتكەنشە بولعان جوق جوتەل شىقتى. الگى مايدان ءالى كەتپەسە كەرەك. باعانا ءىڭىر كەزىندەگى ونىڭ ايەلىنەن قورقىپ ابدىرەنىڭ تاساسىنا تىعىلعان ءساتىن ەسىنە العان ۇلتۋعان ءسال ەزۋ تارتتى. «بايعۇس، وسىنشاما جۋاس بولار ما»،— دەپ كۇلىپ قويدى.
مايداننىڭ جوتەلگەنى، قورىلداعانى ۇلتۋعاننىڭ ەلەگىزگەن كوڭىلىن قايتا ورنىقتىردى. تۇرىپ شامدى ءسوندىرىپ، تەرەزەدەن بىلىنگەن بوزامىق تاڭ بەلگىسىنە قاراپ ماۋجىراپ جاتىپ تاعى دا ۇيىقتاپ كەتكەن. ءتۇس كوردى: اپپاق كۇمىستەي جارقىراعان سۋعا شومىلىپ ءجۇر ەكەن. كول مە، وزەن بە، بەلگىسىز سۋى جىپ-جىلى، مالتۋ بىلمەيتىن ۇلتۋعاندى وزىنەن-وزى كوتەرىپ كەتەدى. ۇلتۋعان بولسا باتىپ كەتەم-اۋ دەپ جۇرەكسىنەدى، ءبىراق قۇلاشىن جازىپ ءسال تالپىنسا-اق بولدى، اق كۇمىس سۋدىڭ بەتىندە قالىقتاي جونەلەدى. وزىندە تىپتەن سالماق جوق سياقتى، جەپ-جەڭىل، بىلەكتەرى اپپاق قۇلاشىن جازعان كەزىندە جارق-جۇرق ەتەدى. ءوز بىلەكتەرىنە ءوزى سۇقتانىپ قويادى. ادەمى ەكەنمىن-اۋ دەگەن وي كەلدى.
تەرەزە تۇبىندەگى تورعايلاردىڭ شىقىلىقتارىنان وياندى. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپتى. ۇلتۋعان ۇشىپ تۇرىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ، ۇستىندەگى ۇيپالاقتانعان كيىمدەرىنىڭ قىرتىستارىن جۇرە تۇزەتتى دە سىرتقا بەتتەدى. اۋىز بولمەدە مايدان جوق، كەتىپ قاپتى. قولقانى الار اراقتىڭ ءيىسى بىلىنەدى. تىجىرىنعان ۇلتۋعان سىرتقى ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستادى. ودان سوڭ سيىرىن ساۋىپ، تابىنعا قوستى دا، قايتىپ كەپ كىشكەنە ساماۋىرىندى تۇتاتىپ شاي قويدى. جالعىز ادامعا دا تىرشىلىك كەرەك قوي. ساماۋرىننىڭ قاسىندا جۇرەلەي وتىرىپ الگىندە كورگەن ءتۇسىن ەسىنە الدى، ءوزىنىڭ كۇنگە كۇيگەن بىلەكتەرىنە قاراپ كۇلكىسى كەلدى. «تۇسكە نە بولسا سول كىرەدى ەكەن-اۋ»... بۇگىن نە ىستەپ، نە قوياتىنىن ويلاستىردى. ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن اكەسىنىڭ جەتىسىن بەرۋى كەرەك، سونىڭ قامىنا كىرىسپەك.
ءسويتىپ، جالعىزدىق ءومىردىڭ العاشقى ءتۇنى كەيىن قاپ، العاشقى كۇنى باستالدى. جوق، كۇندىز بەل جازۋعا مۇرشاسى بولعان جوق. كورشى-قولاڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى كىرىپ-شىعىپ، ابىر-سابىر بولدى دا جاتتى. تەك كەشكىلىك مال ورىستەن قايتقان كەزدە ءارقايسىسى ءوز تىرشىلىگىن كۇيتتەپ ۇيدى-ۇيىنە تاراعان، ۇلتۋعان تاعى جالعىز قالدى.
تاعى دا ءىشقۇسالىق پايدا بولدى. كەشەگىدەي الەم-جالەم ءىرىڭ كۇيگە تۇسىرمەگەنمەن، تورىققان، جالعىزسىراپ ەلەگىزىتكەن جابىرقاۋ كۇي كوڭىلىن جۇدەتىپ، ءالسىن-السىن وكسىككە تىرەلە بەردى. جالعىز جاتا الماسىن ءبىلىپ، كورشى ءۇيدىڭ ون جاسار بالاسىن قاسىنا ەرتىپ اكەپ جاتتى. بار ءتاتتىنى وسى بالانىڭ اۋزىنا ۇستاپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ابدەن بايەك بولدى. ءوز باعاسىنىڭ ارتقانىن سەزگەن ءتاتتىقۇمار قۋ بالا دا قايتقان جوق، بەرگەننىڭ ءبارىن سىپىرتىپ سوعا بەردى. ءوزى ءداۋدىر-داۋدىر سويلەپ، بالالارمەن ءوزارا الىس-جۇلىس ويىندارىن ايتىپ، ماقتانىپ جاتىپ ازدان سوڭ ۇيىقتاپ قالدى. ۇلتۋعان بالانىڭ قىلىقتارىن، سويلەگەن سوزدەرىن قىزىقتاپ، ءبىر اۋىق كوڭىلى سەيىلىپ ءوزىنىڭ قايعىسىن ۇمىتقانداي ەدى.
باۋىرىنا تىعىلا ءتۇسىل تومپيىپ، پىسىلداي ۇيىقتاعان بالانى قىسىپ-قىسىپ قويدى. كەكىل شاشىنان سيپاپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. توپىراقتىڭ ءيىسى شىعادى وزىنەن. تاعى دا الدەقانداي سوردىڭ با، الدە تەردىڭ بە، ايتەۋىر ءبىر ايىرىپ بولماس قوڭسىق يىستەر بار بويىندا. ۇلتۋعان كىشكەنتاي كۇنىندە، ەر بالا ساناتىندا جۇرگەنىندە كۇشىكتەر اسىرايتىن، سولاردان شىعاتىن قوڭسىق يىستەر سياقتى، ءبىراق ءسابي ۇستىنەن شىققان سوڭ با، ءبىر ءتۇرلى، جيرەنىشتى ەمەس. «ەگەر، اناۋ جىلى وراققا تۇرمىسقا شىققانىمدا عوي، ەندىگى بالامىزدىڭ الدى وسىنداي بولاتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن»،— دەگەن وي كەلدى.
ەسىنە وراقتىڭ ورالۋى مۇڭ ەكەن، وي دەگەندەر وراۋى تارقاتىلىپ، ساعىز جىپتەي سوزىلا جونەلدى. وراق، وراق... ول ءبىر ورىندالماي قالعان وكىنىشتى ارمان عوي. الپامساداي زور دەنەلى بالۋان جىگىت كوز الدىنا ىرجيا كۇلىپ كەپ تۇرا قالدى. بۇلشىق ەتتەرى بۋرانىڭ سانىنداي بىلەۋ-بىلەۋ، بويى تولعان كۇش ەدى ءوزىنىڭ. ءبىراق سوزگە مۇلدە جوق بولاتىن. «ىق-قى-قى-قى»،— دەپ كۇلگەنى بولماسا تۇك ءسوز ايتپايتىن. مىنە، سول وراق ۇلتۋعانعا عاشىق بولىپ حات جازىپ ەدى ءبىر كەزدە. حاتتى، ءسىرا، جولداس جىگىتتەرىنىڭ بىرەۋى جازىپ بەرسە كەرەك، ويتكەنى: «التىننان ارداقتى، كۇمىستەن سالماقتى، جاقسى قۇربىمىز ۇلتۋعانعا...» — دەپ باستاپ، ونان ءارى ولەڭدەتىپ اكەتىپتى، ءتىپتى وراق ايتا الادى، وراق قۇراستىرا الادى دەيتىن سوزدەر ەمەس. حاتتى جۇرەگى لۇپىلدەي كۇلە وتىرىپ وقىعان ۇلتۋعان باسقا قىزدارعا كۇلكى بولعان ەبەدەيسىز جىگىتتى سول ولاقتىعىنا قاراماستان ۇناتتى. جاۋاپ جازىپ وعان دەگەن ءوز كوڭىلىنىڭ كەت ءارى ەمەستىگىن تانىتتى.
ونان سوڭ ەكەۋى وڭاشادا كەزدەسىپ، قول ۇستاسىپ، ءۇن-تۇنسىز اۋىل شەتىندە ارى-بەرى جۇرەتىن بولدى. ايلى تۇندەر، ايسىز تۇندەر، كوكتەمگى ءتۇن، جازعى ءتۇن... قايران، ورالماس بالعىن جاستىق؛ ۇلتۋعان جىگىتكە: «قارتايعاندارىندا اتا-انامدى جىلاتىپ قالاي كەتەم. ەكەۋمىز ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرايىق»،— دەگەندى ايتقان. سول كۇنى وراق ءۇنسىز كەتتى. بىرنەشە كۇنگە دەيىن حابارلاسپاي قويدى، اقىرى حات جولداپتى. بۇل جولعى حاتقا دا جولداسىنىڭ كومەگى تيسە كەرەك: «قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەر»...— دەپ ماتەلدەپ باستاپ، تاعى دا نەبىر شەشەن سوزدەردى توگىپ-توگىپ جىبەرىپتى، حات سوڭىندا: مۇنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قولىنا كۇشىك كۇيەۋ بوپ كىرە المايتىنىن، ويتكەنشە ەر جىگىتتىڭ ولگەنى ارتىق ەكەنىن جازىپتى. ۇلتۋعان حاتتى وقىپ بولىپ جىرتىپ وتقا تاستادى. ەشكىمگە ءلام دەپ تىسىنەن شىعارعان جوق، وراققا دا جاۋاپ جازبادى. «باعىما قاراي كورەرمىن، سالت باستى بىرەۋ كەزىگەر»،— دەپ جۇباتتى ءوزىن.
امال قانشا، سارىلىپ كۇتكەنىمەن قولعا كىرەتىن سالت باستى كۇيەۋ كەزىكپەدى. ۋاقىت دەگەن دە اعىن سۋداي توقتاۋسىز ەكەن، جىلىسىپ وتە بەردى، وتە بەردى. وراق سول ۇلتۋعانمەن تۇسىنىسە الماي كەتكەن جىلى كۇزدە ۇيلەنگەن، ءقازىر بەس-التى بالاسى بار، ءوزى قۇمداعى مالدا فەرما باسلىعى، اندا-ساندا بولماسا اۋىلعا دا كوپ كەلمەيدى. ۇلتۋعان ونى اندا-ساندا كەلگەنىندە سىرتىنان كورىپ الاسۇرىپ، استان-كەستەن كۇيدە بوپ قالادى. جاقىننان وعان قاراعىسى، باياعىداي قول ۇستاسىپ جۇرگىسى كەلەدى. ۇلتۋعاننىڭ ەڭ ءتاتتى قيالى وسى. وراق ەندىگى كەلگەنىندە بۇل ۇيالماي بارىپ ونى وڭاشا سويلەسۋگە شاقىرۋدى ويلايدى. «ە، ءبىر كەزدەگى دوس ادامدار وڭاشا وتىرىپ سويلەسسە، وندا تۇرعان نە ابەستىك بار. مەن ونى سەمياسىنان بۇزايىن دەپ جۇرگەم جوق. وتىرامىز، سويلەسەمىز... قىزىق، سوندا نە سويلەسەمىز؟.. ول مەنى قولىمنان ۇستاسا شە...» وسى تۇسقا كەلگەندە ۇلتۋعان ءوزى قايتەرىن بىلمەي دال بولادى.
«سوندا نە دەيمىن وعان؟..» ۇلتۋعان وزىنەن-وزى بەتىنەن وتى شىعىپ، تەرلەپ كەتەدى. ءقازىر دە ءسويتىپ، بەتى دۋىلداي باستاعان.
قوينىنداعى بالا اۋزىن سىلپىلداتىپ، بىردەڭە جەپ جاتقانداي بولدى. ۇلتۋعان باسىن كوتەرىپ وعان ۇڭىلە قاراعان: ءبىر ۇرتى تومپايىپ، اۋزىن سىلپىلداتادى، ەزۋىنەن سىلەكەيى اعىپ جاتىر جىلتىراپ، سويتكەنشە بولعان جوق، بالانىڭ اۋزىنان مۇز كونفەت دومالاپ جاستىققا ءتۇستى. ۇلتۋعان بالانىڭ مىنا سۇيكىمدى قىلىعىنا ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. «شىركىن-اي، وسىنداي ءبىر بالام بولساشى»،— دەدى سىبىرلاپ. ونان سوڭ كونفەتتى الىپ، ستول ۇستىنە قويدى دا، بالانى باۋىرىنا قۇشىرلانا قىسا ءتۇسىپ، كوزىن جۇمدى. ءدال كەشەگى مەزگىلدە، تاڭعا جۋىق ويانىپ كەتكەن. كوزىن باقىرايتىپ اشىپ الدى، ويتكەنى بىرەۋ اۋىز ۇيدەن جوتەلگەندەي، قىرىلداپ سويلەگەندەي بولدى. شام توبەدە شاقىرايىپ جانىپ تۇر. اۋىز ۇيدەن جوتەل تاعى شىقتى. ۇلتۋعان شوشىپ قالدى. ىڭىردە ءوز قولىمەن سىرتقى ەسىكتىڭ ىلگەگىن سالىپ جاتقان. ەندەشە بۇل نەعىلعان جوتەل، كىم كىرىپ كەتتى؟ بالانى وياتۋعا وقتالدى دا شوشىتقىسى كەلمەدى. قورقىپ جاتتى دا قويدى. سالدەن كەيىن ۇيقىسىراعان ءسوز، قورىل تاعى ەستىلدى.
ۇلتۋعان جۇرەك توقتاتىپ، ورنىنان تۇردى دا، ىرگەدە جاتاتىن اكەسىنىڭ سەگىز ءورىم قامشىسىن الىپ، اۋىز بولمەگە شىقتى، جىرتيعان شامدى جاقتى. ءماسساعان، ابدىرەنىڭ تۇبىندە، تاقىر ەدەندە ۇزىننان سوزىلىپ مايدان ۇيىقتاپ جاتىر. شالقاسىنان تۇسكەن كۇيى ءتاتتى قورىلعا باسقان.. «ى-ىعق!» — دەپ كەۋدەسىن تولتىرىپ دەمىن ىشىنە قورىلداي تارتادى دا، اۋزىمەن: «فۋ-ۋف!» — دەپ دەمىن شىعارادى. «ى-ىعق!» «فۋ-ۋف!»...
ۇلتۋعان بىردەن نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ تۇردى دا قويدى. مايدان بۇگىن دە ءىشىپتى، اراق ءيىسى شىعادى. ءسىرا، ايەلىنەن قاشىپ كەلسە كەرەك. ەسىك كوزىندە مايىسقاق ۇزىن سىمتەمىر جاتىر، ىلگەكتى سونىمەن اشقان. ۇلتۋعان ونى ءتۇرتىپ وياتىپ كورىپ ەدى، ىڭىرسىپ اۋدارىلىپ تۇسكەنى بولماسا ويانا قويمادى.
— مىناۋ ءبىر پالە بولدى عوي،— دەدى ۇلتۋعان كۇڭكىلدەپ.
ءبىراق اشۋلانعان جوق، اشۋلانا المادى. ۇيگە كىرىپ، قايتادان توسەگىنە جاتتى. ۇيقىسى قاشىپ ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ، كوپكە دەيىن دوڭبەكشۋمەن بولدى. كۇيەۋگە شىعۋدى، تۇرمىس قۇرۋدى، ەل قۇساپ بالالى-شاعالى بوپ تىرشىلىك ەتۋدى ويلادى. مۇنىڭ ءبارى دە وعان تەك ءتاتتى قيال، الىس ارمان عانا بوپ كورىندى. ويتكەنى مۇنىمەن قۇربىلاس جىگىتتەر الدەقاشان تەگىس ۇيلى-كۇيلى بوپ كەتكەن، تەك ايەلى ولگەن، ياكي ايەل شىعارعان بىرەۋلەر كەزىكپەسە. مەيلى، قاندايى بولسا دا، ايتەۋىر كوڭىلىنە جاققان بىرەۋ كەزدەسسە بولار ەدى. ءتىپتى وندايلار كەزىكپەگەن كۇندە وزىنە ۇناعان جىگىتتى ايەلىنەن اجىراتىپ تيۋىنە دە بولادى عوي. مەيلى، ايىپتاعان جۇرت ايتا بەرسىن، بۇل دا ادام، مۇنىڭ دا جۇرگىسى، سۇيگىسى كەلەدى، ءۇيلى-باراندى بولعىسى كەلەدى... ەسىنە تاعى وراق ورالعان. قىز كوكىرەگىندە اڭساۋ، ساعىنىش وياندى. الۋەتتى ەركەك قولىنىڭ تابىن سەزىنگىسى كەلدى. «وراق... وراق... ەڭ بولماسا، تۇسىمە كىرشى»،— دەپ تىلەدى.
ءبىراق بۇل كۇنى ءتۇس كوردى مە، جوق پا، بەلگىسىز. ويتكەنى، تاعى دا سو تەرەزە تۇبىندەگى تورعايلار شىرىلىنان ويانعان، اۋدارىلىپ تۇسكەن كەزدە ويىندا ەشتەڭە قالعان جوق. تۇرا ساپ سيىرىن ساۋىپ، ورىسكە ايداپ، كۇيبەڭ تىرشىلىككە قايتا كىرىستى. كۇن ۇزىنعا ەسىنە الدەنەشە رەت مايدان ءتۇستى. «پالەسىنەن اۋلاق. تىيىم سالۋ كەرەك ەكەن وزىنە»،— دەپ قويدى. ءبىراق مايداندى كورە المادى.
2
كۇندەر وتە بەردى. ۇلتۋعان سول بۇرىنعىداي كورشى ءۇيدىڭ بالاسىن قاسىنا بىرگە الىپ جاتىپ ءجۇردى. بالا دا ابدەن اككى بوپ كانىگىپ العان. تاتتىگە تويعىزباسا جاتپايمىن دەپ بالدەنەدى. ءبىر كۇنى دۇكەن جابىق بوپ، ءتاتتى بولماي قالىپ ەدى، الگى بالا ۇلتۋعانعا ەرمەي قويدى. امال قانشا، باسقا تۇسسە باسپاقشىل. ۇلتۋعان ول كۇنى ۇيىنە جالعىز تۇنەدى. «بىرەۋدىڭ بالاسىن قاشانعى مازالاي بەرمەكپىن. ۇيرەنەيىن جالعىز جاتىپ»،— دەپ ءتۇيدى.
سول تۇننەن باستاپ ول جالعىز ۇيىقتايتىن بولدى. ءتۇننىڭ ءبىر شاعىندا ويانىپ الىپ، سىرتتان ەستىلگەن ءاربىر تىقىرعا قۇلاق تىگىپ، ەلەگىزىپ جاتاتىن بولدى. تاۋسىلماس ويلار بىرىنە-بىرى كوگەندەلىپ جانە قاجايدى. ابدەن قالجىراتىپ سۇلەسوق كۇيگە جەتكىزەدى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ەل ورىنعا وتىرعان كەز ەدى، ءۇي سىرتىنان دۇرسىلدەتە ءجۇرىپ كەلگەن ادامنىڭ اياق ءدۇبىرى ەستىلدى دە، سىرتقى ەسىكتى جۇلقىلاعانداي بولدى، ونان سوڭ ىلگەك سىرت ەتە ءتۇستى دە ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى. ۇلتۋعان ۇشىپ تۇرىپ ىشكى ەسىكتى اشىپ جىبەرگەن. اۋىز ءۇيدىڭ بوساعاسىندا كوزىن اشىپ-جۇمىپ تەڭسەلىپ مايدان تۇر.
— ساعان نە كەرەك وسى؟ نەگە كەلگىشتەي بەرەسىڭ؟ الدە، باسىنعانىڭ با؟! — دەدى ۇلتۋعان شاڭقىلداي ايقايلاپ.
مايدان ۇندەگەن جوق. سۇمىرەيىپ، تەڭسەلىپ تۇرا بەردى.
— كەت، ارى! اۋلاق! شىق ۇيدەن!
مايدان ەشتەڭە ەستىمەگەن ادامشا مەڭىرەيىپ تۇردى دا قويدى. ىزا بولعان ۇلتۋعان جۇگىرىپ بارىپ ىرگەدەگى اكەسىنىڭ قامشىسىن جۇلىپ الدى دا:
— شىق، ۇيدەن! — دەپ، ونى يىعىنان الا شىقپىرتا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. مايدان كوزى باعجاڭ ەتىپ، باسىن بۇعا بەردى. ءسىرا، قامشى قاتتى ءوتىپ كەتسە كەرەك.
— شىق، دەيمىن! — دەپ ۇلتۋعان ونى قامشىمەن تاعى تارتقان. مايدان سول باسىن بۇققان كۇيى بۇكتەتىلىپ بوساعا تۇبىنە وتىرا كەتتى. ءۇنسىز وتىرىپ الدى، يىعى عانا سەلك-سەلك ەتەدى. ۇلتۋعان ونىڭ جىلاپ وتىرعانىن سەزدى. ءبىراق ءوزى سول اشۋىنان قايتقان جوق. الدەن ۋاقىتتا مايدان بەتىن باسقان كۇيدە: «ءو-و-و...» — دەپ جاس بالاشا سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى. سونشالىق ايانىشتى، ءمۇساپىر كەيىپتە ەدى. كەنەت ۇلتۋعان جانى اشىپ، ونى قاتتى اياپ كەتتى. «بايعۇس-اي، بايعۇس-اي، پانا تۇتىپ كەلگەنىڭدە ايامادىم-اۋ»،— دەدى ءوزىنىڭ كوزى دە جاساۋراپ.
سالدەن كەيىن مايدان ازەر دەپ ورنىنان تۇرىپ، تالتىرەكتەپ كەتۋگە ىڭعايلانعان.
— قايدا باراسىڭ ەندى، وسى جەتى تۇندە، جات وسىندا،— دەدى ۇلتۋعان داۋسى قالتىراپ.— سەن دە باعىڭ جانباعان بايعۇسسىڭ عوي،— دەدى شىنىمەن مۇسىركەپ.
ءسويتتى دە ىشكى ۇيدەن كورپە-جاستىق الىپ شىعىپ، مايدانعا توسەك سالىپ بەردى.
— جات ەندى. تەك تاڭەرتەڭ ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، تۇرىپ كەتەتىن بول.
بۇل ءتۇنى ۇلتۋعان ەشبىر ويانباستان، تاڭ اتقانشا شوشىماي جاقسى ۇيىقتادى. وسى تۇننەن باستاپ ول اندا-ساندا مايدان بولسا كوپ كۇتتىرگەن جوق. ءۇش كۇننەن كەيىن-اق، ءىڭىر كەزىندە، ۇلتۋعان كەشكى شايىن ءىشىپ بوپ، ەندى جاتقالى وتىرعاندا، تالتىرەكتەي باسىپ، اقىرىن عانا كىرىپ كەلدى. كوزى قىپ-قىزىل، ىشكەندىكتەن بە، الدە جىلاعان با، كىم ءبىلسىن، كىلگىرىپ تۇر.
— ءۇلتۋعان، كەشىر مەنى... كەشىر،— دەي بەردى دىرىلدەپ.
— كەل، وتىر.
ۇلتۋعان تۇرىپ تەرەزە پەردەنىڭ ساڭىلاۋلارىن قىمتاپ قويدى.
— شاي ىشەسىڭ بە؟
مايدان باسىن يزەدى. ونان سوڭ ۇلتۋعان قۇيعان شايدى ىقىلىقتاي وتىرىپ سوراپتاي ۇرتتادى. ەكى ۇرتتادى دا كەسەنى ءارى يتەرىپ قويدى. ەندى باسىن كوتەرىپ ءۇي ىشىنە، قابىرعالارعا، زاتتارعا قاراي باستادى. ۇلتۋعاننىڭ اپاسىنىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتىنە تەسىلە قاراپ، ءبىر كەزدە سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— مارقۇم، جاقسى كىسى ەدى، تالاي رەت قولىنان ءدام تاتىپ ەم...
شىداي المادى، ۇلتۋعان دا جىلادى...
ءسويتىپ، ەكەۋى ءوزارا تۋىس، جاقىن جاندارداي، بىر-بىرىمەن ءۇنسىز ۇعىسقانداي ءبىر جىلاستى، ءبىر قويدى، ۇزاق وتىردى. ۇلتۋعان شامدى ءوشىرىپ، ەكەۋى قاراڭعىدا جانە وتىردى. ارتىق اۋىز ءبىر ءسوز بولعان جوق. ومىرلەرى وكىنىشتى ەكى جان وسى وتىرىسىمەن بىر-بىرىنە شاعىنعان، ءبىرىن-بىرى جۇباتقان ەلجىرەۋىك ەزگەك كۇيدە ەدى. ەكەۋى دە تاڭدى كوزدەرىمەن اتىردى.
وسىدان كەيىن مايدان ەكى كۇندە ءبىر ۇلتۋعانعا كەلىپ، ۇزاق وتىرىپ اڭگىمەلەسەتىندى، سىرلاساتىندى شىعاردى. ىشپەي كەلەتىن بولدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا جاقسى ءبىر سىيلاستىق، قارىم-قاتىناس باستالدى. ەندى ۇلتۋعان جاتسا-تۇرسا مايداندى ويلايتىن. «نەسى بار، مومىن جىگىت. جار بولۋعا لايىق»،— دەپ قوياتىن. سونىمەن بىرگە مايداننىڭ ءسوز باستار كۇنىن دە اسىعا كۇتتى. كۇتكەندەي-اق مايدان بىردە قاراڭعىدا:
— ۇلتۋعان، مەن سەنى سۇيەمىن،— دەدى.
ۇلتۋعان ءلام دەمەستەن ءدىر-دىر ەتىپ كەلىپ، جىگىتتىڭ قولىن الىپ ماڭدايىنا باستى. بەتى دۋىلداپ، باسى ءسال اينالعانداي بولدى. مايدان ۇمتىلىپ كەلىپ قاراڭعىدا ەكىنشى قولىمەن قىزدىڭ ماڭدايىنان، بەتىنەن سيپالاپ، وزىنە قاراي قاپسىرىپ سۇيە بەرگەن. ەسى شىققان ۇلتۋعان قاپەلىمدە ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەي دىمى قۇرىپ، اقىرىن تۇنشىعا ىڭىرسىپ، باسىن شايقادى.
— مايدان، توقتاشى، قويشى،— دەدى.
ونان سوڭ ەكەۋى دە جۇرەكتەرى دۇرسىلدەپ ۇزاق تۇردى. قىز مۇلدە موپ-موماقان ايانىشتى حالدە، قاراڭعىدا جىگىتكە تەسىرەيە قاراپ قاتتى دا قالدى.
— ۇلتۋعان، سەن رەنجىپ تۇرسىڭ با؟
— جوق. ءبىر ءتۇرلى باسىم اينالىپ كەتتى،— دەپ قىز شىنىن ايتتى.
مايدان ونى تاعى وزىنە تارتقان. قىز قارسىلىقسىز جىگىت قۇشاعىنا قاراي ءوزى بەرىلدى. مايدان تىنىسى تارىلعانداي ەنتىگە دەم الىپ، تاعى دا سيپالاپ، ايمالاي باستادى.
مايدان ۇلتۋعاننىڭ ۇيىنە قاتارىنان ەكى كۇن كەلىپ قونعان. ىستىق كوڭىلدەر تەك ءبىر-بىرىن ويلاپ، بىر-بىرىنە ىنتىعا تۇسۋدەن وزگە دۇنيەنى تەگىس ۇمىتقان ەدى. كوپ قۋانىش، از باقىتتىڭ شارپۋى ەكەۋىن دە ەلىكتىرىپ، مۇلدە ماس قىلعان. سىرتتارىنان اڭدىعان كوز، كىنا تاعار ءسوز بارى قاپەرلەرىنە دە كەلگەن جوق. قاراڭعى ۇيدە ءالى دە ۇيرەنىسە الماي كۇيىپ-جانىپ، ىسسىلاپ جاتىپ سىبىرلاسادى، ءبىرىن-بىرى قاشان كورىپ، قاشاننان بىلەتىندەرىن ەستەرىنە الادى. ءبىر قىزىعى، ەكەۋى دە بىر-بىرىنە كوپتەن ىشتەي ىنتىق، عاشىق جاندار بولىپ شىعادى، تەك جاقىن كەلىپ تانىسار شاق، تابىسار ءساتتىڭ رەتى كەلمەگەن، بۇيرىق بولماعان. قانداي وكىنىشتى!
— ...ەسىڭدە مە، الدىڭعى جىلى مەن بريگادير بوپ كوك جورعاعا مىنەتىندە، سەن پىشەندە شومەلە سالىپ ءجۇردىڭ عوي، سوندا ءبىر رەت كەشكىسىن اۋىلعا قايتاردا، كەل، الدىما ءمىن، اتىم جۋاس دەپ شاقىرعانىمدا جولاماي قويدىڭ ەمەس پە،— دەدى مايدان.
— ءيا، مەن سو سەن شاقىرعاندا بارا قويسام، ەرتەڭىنە ەل نە دەيتىن ەدى. ءوزىڭ دە ءبىر ماۋباسسىڭ، تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە شاقىرىپ،— دەيدى ۇلتۋعان ونى ەركەلەي جازعىرىپ.
— ەگەر سوندا وڭاشادا شاقىرسام مىنەر مە ەدىڭ؟
— مىنبەگەندە، مىنەر ەدىم... جانە سەنى بىلاي ەتىپ تاس قىپ قۇشاقتار ەدىم دە، جىبەرمەي قويار ەدىم. كانە، قۇتىلىپ كورشى ەندى.
— سەن مەنىڭ قابىرعالارىمدى سىندىرارسىڭ.
— سىندىرماعاندا، سىندىرام... مايدان، نەگە وسىنشا ارىقسىڭ؟
— بىلمەيمىن.
— قارا جۇمىس ىستەمەگەندىكى عوي. وسى مەن ەس بىلگەلى سەنىڭ اتتان تۇسكەنىڭدى ءبىر كورگەن ەمەسپىن، بىرەسە ەسەپشى، بىرەسە بريگادير، ىلعي سونداي ءبىر ات ۇستىندە جۇرەتىن جۇمىستاردى ىستەيسىڭ.
— سەن ىستىقتاعان جوقسىڭ با، ۇلتۋعان؟
— جوق. سەن ىستىقتاپ جاتىرسىڭ با؟! مەن ارىرەك جاتايىن با؟
— جوق، جوق. وسىلاي جاتايىقشى. سەنىڭ ەتىڭ ىستىق.
— سەنىڭ دە...
ەسىك الدىنا دۇرسىلدەي ءجۇرىپ كەلگەن اياقتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. سىرتقى ەسىكتى جۇلقىپ قالدى دا، سارتىلداتا قاقتى. ءساندىبالا ەكەن.
— ۇلتۋعان! ءاي، ۇلتۋعان، اش ەسىگىڭدى! — دەدى.
زارە-قۇتتارى قالماعان مايدان دا، ۇلتۋعان دا دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ، تىم-تىرىس تىنا قالدى. ەسىك تاعى دا ساتۇر-سۇتىر قاعىلدى. اعاشپەن، الدە تەمىرمەن ۇرىپ تۇرعان سەكىلدى.
— نە ىستەيىن؟ اشايىن با؟ — دەدى ۇلتۋعان.
— تسس... ۇندەمە...
ەسىكتى ءبىراز توقپاقتاعان ءساندىبالا ەندى تەرەزەگە كەلدى. ۇلتۋعاندى جەر-جەبىرىنە جەتىپ، تىلدەي باستادى. ءتىلى مۇنداي اششى بولار ما، ساي-سۇيەكتەن وتەدى. ۇلتۋعاندى تەڭەمەگەن مەرەزى جوق.
— شىعار بەرى، كانە، اناۋ قاسىڭدا جاتقان بايىمدى. ايتپەسە ەسىك-تەرەزەڭدى كۇلپارشا عىپ بۇزىپ كىرىپ، ەكەۋىڭنىڭ يت تەرىلەرىڭدى باستارىڭا قاپتايمىن،— دەپ زىركىلدەيدى.
بۇلار ەش دىبىس بەرگەن جوق، بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇسىپ جاتىر. بۋىن-بۋىنىن سۋىق العانداي ۇلتۋعاننىڭ ونە بويى قالتىراپ كەتتى. ءساندىبالانىڭ ايتقان سوزدەرىنەن جەر بولىپ قورلانۋ بار، ويتكەنى جەر بەتىندەگى ايەل زاتى اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى بارىپ تۇرعان بۇزىعى دا، جەكسۇرىنى دا وسى سياقتى، مۇنان وزعان سايقالدىق، مۇنان وزعان ازعىن جوق؛ كەشە اكەسىنىڭ كوزى جۇمىلدى، ال بۇ بولسا سول اكەدەن قالعان قارا شاڭىراقتى ويران ەتىپ سايقالدىقتىڭ ورداسى عىپ جاتىر. قورىققاندىكى بولۋ كەرەك، ۇلتۋعان جىلاي دا المادى. تەرەزە اينەگى سالدىر ەتە تۇسكەندە، سەلك ەتە قالدى. مايدان ەكەۋى دە ءۇرپيىسىپ ۇشىپ-ۇشىپ تۇردى. قاراڭعى ۇيدە قولدارىنا ىلىككەن كيىمدەرىن كيە باستادى. تەرەزەنىڭ ەكىنشى كوزى سالدىر ەتىپ ۇشىپ ءتۇستى.
— مىنە، ادىرە قالعىر، شاڭىڭدى ءوستىپ اسپانعا قاعام،— دەپ دولىرىپ العان ءساندىبالا جەرگە تۇسكەن اينەكتەردى تابانىمەن كۇتىر-كۇتىر ەزىپ قويادى.
سويلەگەن ءسوزى، ەنتىگە العان دەمى ىشتەگىلەرگە ەندى قول سوزىم جەردەن انىق جەتىپ تۇردى.
— ءما، كەرەك بولسا، ادىرە قالعىر، تاعى دا! — دەپ ءساندىبالا قولىنداعى زاتىمەن سالىپ-سالىپ قاپ تەرەزەنىڭ قالعان ەكى كوزىن دە كۇلپارشا ەتتى. ونان سوڭ ءبىراز قىبى قانعانداي، ىشكە قاراي باسىن سۇعىپ:
— ال ەندى جاتىڭدار، ەكى جالەپ...— دەپ ايقايلاپ سويلەدى دە بۇرىلىپ كەتىپ قالدى.
قارعاپ-سىلەگەن، شاپتىعا ايتقان سوزدەرى كوپكە دەيىن ەستىلىپ تۇردى. بىرتە-بىرتە اۋىل كوشەسىنە تىنىشتىق قايتا ورنادى. تەرەزەدەن تۇنگى سالقىن سامال جەل سوقتى. تەرەزە پەردەنى جەلپىلدەتىپ، ءۇيدىڭ ىشىنە تىستاعى قاراڭعىلىقتى تىقپالاپ جاتقان سياقتى.
مايدان مەن ۇلتۋعان ەكەۋى ەكى جەردە الگىندەگى ءبىر ۇرەيلى ساتتەن ەستەرىن جيا الماي قالشيىپ قاتىپ قالعان ەدى. اۋەلى مايدان جيدى ەسىن، قاراڭعىدا قارمانىپ ءجۇرىپ شالبارىن ىزدەپ تاپقان. كيمەك بولا بەرىپ ەدى، ۇلتۋعان ۇمتىلىپ كەپ، جابىسا كەتتى.
— كيمەيسىڭ. بارمايسىڭ ەشقايدا دا، جىبەرمەيمىن! — دەپ، بۋلىعىپ جىلاپ، مايداندى تىرپ ەتكىزبەي قۇشاقتاپ وتىرىپ الدى.
مايدان ۇندەگەن جوق، تاس بولىپ قاتقانداي مەلشيىپ وتىردى دا قالدى. ەكەۋى دە شىرىقتارى بۇزىلعان، ىڭىردە عانا بەلشەدەن باتقان قۋانىش، باقىت اتاۋلىدان جۇرداي بولعان ءمۇساپىر حالدە ەدى. تەرەزەدەن دامىلسىز ۇرگەن تۇنگى قوڭىر سامال بويلارىن سىرەپ، جالاڭاش دەنەلەرىن دىردەك قاققىزدى. ۇلتۋعان قول سوزىپ، توسەك ۇستىندەگى كورپەنى الىپ، ارقالارىنا جابىنعان.
بىرتىندەپ تاڭ اتتى، ءۇي ىشىنە جارىق كىرە باستادى. ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراعان، ەكەۋىنىڭ دە وڭدەرى بوپ-بوز، كوزدەرىنىڭ استى كوگىلدىر تارتىپ كۇلتىلدەگەن، شۇڭىرەيگەن جۇدەۋ ەدى. مايدان قىزدىڭ جالاڭاشتانعان يىعىن قاپسىرا قىسىپ وزىنە تارتتى دا موينىنان ءسۇيدى.
— بۇگىن جۇرتتىڭ ءبارى ەستيدى عوي. نە بەتىممەن قارايمىن ەلگە. سۇمدىق-اي! — دەپ ۇلتۋعان بەتىن باستى.
— ءجا، جىلاي بەرمەسەڭشى،— دەدى مايدان.
— جىلاپ وتىرعام جوق... مايدان ەندى مەنەن كەتەسىڭ بە؟ — دەدى ۇلتۋعان سىبىرلاپ.
— جوق.
— كەتەسىڭ عوي، كەتەسىڭ عوي...
— جوق دەدىم عوي، كەتپەيمىن! جات، دەمال...
ۇلتۋعان ءۇشىن ءبۇل كۇننەن اۋىر، بۇل كۇننەن اسقان جازالى كۇن بولعان ەمەس شىعار. كورشى-كولەڭ ويانباي تۇرىپ، ەلەڭ-الاڭنان سيىرىن ساۋىپ، بوس جىبەرە سالدى دا، توسەگىنە كەپ تارس بۇركەنىپ جاتىپ الدى. تاماق تا ىشكەن جوق، ەشتەڭەگە زاۋقى دا بولعان جوق. ءتۇس كەزىندە بىرەۋ كەپ ەسىكتى توقىلداتقان، وعان دا تۇرمادى. الدەن ۋاقىتتا تۇندەگى سىنعان اينەكتەردى كۇتىرلەتە باسىپ، اڭعال-ساڭعال تەرەزەدەن بىرەۋ باسىن سۇقتى.
— حوزيايكا بار، جوك؟ — دەدى داۋىستاپ.
كادىمگى وسى اۋىلداعى اينەك سالعىش يۆان دەگەن شال. ۇلتۋعان باسىن كوتەرگەن.
— ماگان اينەك سالادى جيبەرگەن،— دەدى شال.
— سالىڭىز،— دەدى ۇلتۋعان، تۇرىپ ەسىك اشتى. Kiم جىبەردى دەپ شالدان سۇراعان دا جوق.
تەمەكى ساسىعان شال مۇرنىنىڭ استىنان ىڭىلداپ اندەتە ءجۇرىپ اينەكتەردى سالدى دا، جونشە كەتتى.
ۇلتۋعان توسەككە قايتا جاتقان. ەكى شەكەسى سولقىلداپ، جۇرەگى اينىدى. اقىرى قىستىعىپ جىلادى. ءبىراق بۇرىنعىداي داۋىس شىعارىپ، ياكي وكسىك قىسىپ جىلاعان جوق. شالقاسىنان سۇلق جاتقان كۇيدە ەكى كوزىنەن جاس پارلاي بەردى. ىپ-ىستىق بوپ بەتىنەن قيعاشتاپ تارام-تارام جول سىزىپ، جاستىققا تىرس-تىرس تامىپ جاتتى.
كۇن باتتى. ىمىرت ءۇيىرشىپ، بولمەنىڭ ءىشىن قاراڭعىلىق جايلاي باستادى. ۇلتۋعان سوندا دا قوزعالعان جوق. سولقىلداپ بولماعان سوڭ ورامالمەن شەكەسىن مىقتاپ وراپ، تارتىپ تاستادى.
ىستىعى بار سياقتى. «اۋىرعان بولارمىن»،— دەپ ءتۇيدى. مايدان كەلەر مە ەكەن، كەلمەس پە ەكەن؟» وسى ويدىڭ ورالۋى مۇڭ ەكەن، جىندانارداي حالگە جەتتى. «كەلمەيدى، كەلمەيدى!» — دەگەندە بۇكىل تىرشىلىكتەن ايىرىلعان، كۇدەر ۇزگەن كۇيگە ءتۇستى.
سىرتقى ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، سالدەن سوڭ اۋىز ءۇيدىڭ شامى جاندى، ونان ىشكى ەسىك اشىلدى، بوساعاعا سوزىلا باسىپ كەپ مايدان تۇرا قالدى.
— نەگە كەلدىڭ؟! نەگە كەلدىڭ؟! كەت!...— دەپ اتتانداي داۋىستاپ جىبەرگەن ۇلتۋعان ۇشىپ بارىپ ونىڭ موينىنا اسىلا كەتتى. تاس قىپ قۇشاقتاعان كۇيدە ەسىنەن تانعان ادامشا: «مايدان-اۋ، مايدان... جانىم-اۋ!» — دەپ داۋىس ساپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. مايدان ونى ازەر دەپ كوتەرىپ اكەپ ورنىنا جاتقىزدى. ەكەۋى دە سو قۇشاقتارىن جازباعان كۇيدە، شەشىنبەستەن، بۇل دۇنيەدەن الىس باسقا دۇنيەگە كەتكەن ەدى. ءلام-ميم دەپ سويلەسكەن جوق، تەك جۇرەكتەرى لۇپىلدەپ، ىستىق دەمدەرى شارپىسىپ، كوكىرەكتەرى عانا سايرايدى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ەكەۋى تاعى دا ءساندىبالانىڭ ايقايىنان شوشىپ وياندى. ەس جيعانشا بولمادى تەرەزە تاعى دا كۇلپارشا بولدى. ىشكە تارس-تۇرس كەسەكتەر اتىلدى. مايدان اتىپ تۇرىپ سىرتقا كەتكەن. سالدەن كەيىن ءساندىبالانىڭ:
— ويبا-ا-ي-ي! ءولدىم! ءولدىم!..— دەگەن اتتانى شىقتى. سويتكەنشە بولعان جوق، اۋىل اراسى شاڭ-شۇڭ ايقاي-شۋعا اينالىپ كەتتى.
ۇلتۋعان قالش-قالش ەتىپ، زارە-قۇتى قاشىپ، جاتقان ورنىنان قوزعالا المادى. سو كۇيى تاڭ اتقانشا كوزى باجىرايدى دا جاتتى. مايدان قايتىپ ورالعان جوق. نە ىستەپ، نە قويدى، نە كۇيگە ۇشىرادى؟ ول جاعى مۇلدە بەلگىسىز. الدە توبەلەسىپ الىپ بۇرىنعى ادەتتەرىنشە ساندىبالامەن تاتۋلاسقان شىعار. ەندى قايتىپ ۇلتۋعان جاققا جولاماستاي بوپ، ءبىرجولا كەتكەن بولار، ءسىرا... مەيلى ەندى، جىلاعاننان نە پايدا، ويلاعاننان نە وپا. كەلگىسى كەلسە كەلەر، كەلمەسە تاعى ءوزى بىلەر. ۇلتۋعان تۇرىپ، ءۇي ءىشىن سىپىرىپ، جيىستىرا باستادى.
تاڭەرتەڭگىسىن اتقارۋشى شال كەلدى. باستىق كەڭسەگە شاقىرتقان ەكەن. ۇلتۋعاننىڭ جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. بارىنەن دە جامان قورقاتىنى باستىقتىڭ الدى ەدى، جينالىسقا سالىپ، بۇكىل ەل-جۇرتتىڭ الدىندا ماسقارا ەتسە، ونان وتكەن نە قورلىق بولسىن. ونان دا اسىلىپ ولگەنى ارتىق تا.
— بارمايمىن،— دەدى ۇلتۋعان. ءوزى ءۇيدىڭ توبەسىنە قارادى، ەكى كوزى ءتىنتىنىپ اسىلىپ ولەر شەگە ىزدەگەندەي بولدى. اتقارۋشى شال بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي ەرنى جىبىر-جىبىر ەتىپ ءبىراز تۇردى دا، اقىرى ۇلتۋعاننىڭ ءسوز تىڭداماس ءتۇرىن كورىپ، بۇرىلىپ شىعا بەردى، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە ءسال بوگەلىپ:
— جاڭا الگى مايداندى ءمىليسا كەپ، اۋدانعا اكەتتى — دەدى.
— نەگە؟!
— قامايتىن شىعار ءتارىزى. تۇندە ايەلىن كوگالا قويداي عىپ ساباپ سالىپتى. ءتايىرى، بۇل كۇندە ايەلگە قول جۇمساپ نەسى بار دەسەڭشى.
وسىنى ايتىپ اتقارۋشى شال شىعىپ كەتكەن. مىنا حابار ۇلتۋعانعا جاي وعىنداي ءتيدى. نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەي، بىرەسە دالاعا شىعىپ، ونان قايتا ۇيگە كىرىپ الاسۇردى. «سورلادى-اۋ، سورلادى-اۋ!..» — دەپ كۇبىرلەي بەرەدى. قايناپ تۇرعان ساماۋرىننىڭ وتىن ءسوندىرىپ، سۋىن توگىپ تاستادى. شاي ءىشىپ وتىراتىن قاي ءسانى قالدى ەندىگى جەردە. نە ىستەيدى ەندى؟! قايدا بارادى، كىمگە بارادى؟
3
ەگەر وسىدان بىرەر اي بۇرىن ۇلتۋعاننان: «وسى مايدان قانداي جىگىت، ساعان ۇناي ما، ءوزى؟» — دەپ سۇراعان بىرەۋ بولسا، بۇل ءتىپتى نە دەرىن بىلمەس ەدى-اۋ. سۇڭقيعان ارىق، ۇنەمى اراق ءىشىپ جۇرەتىن بادىراق كوز جىگىتتىڭ قاي ءتۇرىن، قاي قىلىعىن ۇناتامىن دەر ەدى. قايتا كۇلەر ەدى عوي. ءاجۋا قىلار ەدى... ال ەندىگى كۇيى مىناۋ: دۇنيەدەگى ەڭ جاقىنى، ەڭ ارداقتىسى مايدان عانا، جاتسا-تۇرسا سونى ويلايدى.
جاڭا كيىمدەرىن كيىنىپ، قولىنا تۇيىنشەك ۇستاعان ۇلتۋعان ساسكەلىكتە كەلەتىن اۆتوبۋسپەن اۋدان ورتالىعىنا ءجۇرىپ كەتكەن. جول بويى مايدان جايىن ويلاۋمەن بولدى: كىنالى ول ەمەس، ونىڭ باسىن شاتىپ قويعان بۇل عوي، قاماۋ كەرەك بولسا، مۇنى نەگە قامامايدى، ەشبىر وكىنىشسىز، ارتىنا قايىرىلماستان كەتە بەرەر ەدى عوي. كىمى قالىپ بارادى ارتىندا قارايلايتىنداي؟ تەك مايدان بوساسا، سو بايعۇستىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسپەسە، بۇعان سونان ارتىق نە قۋانىش، نە باقىت كەرەك. ءقازىر اۋدانعا جەتىسىمەن بۇل تۇپادان تۋرا ميليسيا باستىعىنا بارادى، بار جايدى ەش بۇكپەسىز سوعان تۋرا بايان ەتەدى دە، ءوزىن قاماۋدى، مايداندى بوساتۋدى وتىنەدى. جىلاپ وتىرىپ الادى، ءبىراق قايتسە دە مايداندى بوساتىپ، ورنىنا ءوزى قالادى.
اۆتوبۋستان تۇسكەن بويدا ول ميليسيا ءبولىمىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن سۇراپ الدى دا، اسىعىس باسىپ سوندا تارتتى. ىستىق كۇندە قوڭىرسىق لەبى جۇرەكتى قاپقان اسفالت كوشە بىلق-بىلق ەتىپ مايىسىپ، ءجۇرىسىن اۋىرلاتىپ جىبەردى. سالدەن كەيىن ءيىس-قوڭىس پەن زىڭىلداعان ىستىقتان باسى اينالعانداي بوپ كەتتى. كوزى قاراۋىتىپ ەكى وكپەسى كەۋدەسىنە سىيماي، لوبلىعىپ، لوقسي باستادى. بۇكىل ونە بويىن ءزىل بىردەڭە تومەن تارتقانداي. «بەتىم-اي، جۇكتى بوپ قالعام با؟» — دەگەن وي وسىپ جىبەرگەن. قورقىپ كەتتى. اناداي جەردەگى باعانعا بارىپ، بۋىن-بۋىندارىنىڭ ءدىرىلى باسىلعانشا ءسال سۇيەنىپ تۇردى. ۇرەيمەن قاتار شىم-شىمداعان قۋانىش تا ورالدى.
ميليسياعا بۇل كەلگەندە تۇسكى ءۇزىلىس كەزى ەكەن. باستىق جوق بوپ شىقتى. اۋەلدە جىلى شىرايمەن امانداسقان جىلپىلداعان جىلتىر قارا كەزەكشى جىگىت مۇنىڭ مايداندى ىزدەپ كەلگەنىن ەستىسىمەن، ءتۇسى كۇرت سۋىپ سالا بەردى. كىشىرەك كوزى تەسىرەيىپ، وڭمەنىنەن ءوتىپ:
— كىمى بولاسىڭ؟ ايەلىسىڭ بە؟ — دەدى بىردەن «سەنگە» كوشىپ.
زارەسى ۇشقان ۇلتۋعان «جوق» دەۋگە دە، «ءيا» دەۋگە دە اۋزى بارماي، بولار-بولماس قانا باسىن يزەگەندەي بولعان.
— نەمەنە، جولىعۋعا كەلدىڭ بە؟
— ءيا.
— جولىعۋعا بولمايدى.
— بار جاعدايىمدى ايتسام دەيمىن باستىقتارىڭىزعا ءتۇسىندىرىپ.
— سەن قاتىن، باستىقتىڭ دا باسىن قاتىرما. ابدەن داعدى عىپ العانسىڭدار، قيت ەتسە ۇردى-سوقتى دەپ، ميليسياعا حابارلاپ، ارتىنان جىلاپ-سىقتاپ كەلىپ جۇرگەندەرىڭ ءوستىپ...
— ول مەنى ۇرعان جوق...
— مەنى دە ۇرعان جوق، ەندەشە. بار، قايت ۇيىڭە، ون بەس كۇننەن كەيىن ءبىر-اق كورەسىڭ!
كەزەكشى مۇنان ءارى سويلەسپەيتىن ءتۇر كورسەتىپ، كەيىن بۇرىلىپ كەتتى. ۇلتۋعان سىرتقى ەسىك سىرتىنا شىعىپ، ميليسيا باستىعىنىڭ كەلۋىن دالادا وتىرىپ كۇتكەن. ءبىراق قانشا سارىلىپ كۇتكەنىمەن ول كىسى تۇستەن كەيىن جۇمىسىنا كەلمەدى. ءبىر كەزدە الگى كەزەكشى ميليسيونەر اشىق تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ، باستىقتارىنىڭ بۇگىن-ەرتەڭ كەلمەيتىنىن، تىعىز ءبىر شارۋامەن جول ءجۇرىپ كەتكەنىن ايتتى.
ابدەن قاجىعان، قاتالاپ شولدەگەن ۇلتۋعان مۇنان كەيىن دە مايدانعا جولىعۋعا ارەكەتتەنىپ كوردى دە، اقىرى ودان ەشتەڭە ونبەسىنە كوزى جەتكەن سوڭ كەشكى اۆتوبۋسپەن اۋىلعا قايتتى. ونە بويى سالدىراپ، قاتتى شارشاعانىن سەزدى.
اۋىلعا كۇن ۇياسىنا قونا جەتكەن. اۆتوبۋستان تۇسە بەرگەنىندە قارسى الدىنان قۇيعىتا شاۋىپ بريگادير ساعىنباي شىعا كەلدى.
— ءاي، ۇلتۋعانسىڭ با؟ — دەدى اتىنىڭ باسىن ىركىپ.— قايدا ءجۇرسىڭ سونشا، بۇگىن كۇنى بويى ىزدەپ تابا المادىم عوي. تەرەزەڭدى سالعىزىپ قويعام.
— راقمەت. اۋدانعا بارىپ ەم.
— ءا، الگى مايداندى قاماپ قويىپ پا؟ كورە الدىڭ با؟
— جوق.
— بايعۇس-اي! ال، ەندى ءوزىڭ جۇمىستى ۇمىتقاننان ساۋسىڭ با، وسى؟ ۇيدە وتىرۋىڭ جەتتى ەمەس پە؟ اكەسىن قانجىعاسىنا بايلاپ جۇرگەن ەشكىم جوق، ءبارىمىزدىڭ دە اكەمىز ولگەن. تىرشىلىك قامىنا كىرىسسەڭشى. ەرتەڭ ەرتە اناۋ قوعالىبۇلاقتاعى پىشەنگە باراسىڭ. دايىن بول.
— ماقۇل. تەك باستىق شاقىرتقان ەدى، سو كىسىگە جولىعايىن.
— جولىعاتىن دانەڭە جوق. جۇمىستان قالماي ءجۇرىپ كەت. باستىققا مەن ءوزىم ايتارمىن.
سوڭعى ءسوزىن جۇرە سويلەگەن ساعىنباي شابا جونەلدى. ۇلتۋعاننىڭ كوڭىلى ەداۋىر سەرگىگەندەي بوپ قالدى. «شىنىندا دا جۇمىسقا شىقپاعانىما كوپ بولىپتى-اۋ»،— دەپ ويلادى.— تىرشىلىك قامىن ۇمىتىپپىن عوي، مۇلدە».
سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە ۇلتۋعان شاي قويىپ ءىشىپ، قوعالىبۇلاققا كەتكەلى جينالىپ جاتقاندا، كۇتپەگەن جەردەن كورشى ءۇيدىڭ كەمپىرى كەلدى. كالوشىن شەشىپ، تورگە وزىپ بارىپ جايعاسىپ وتىردى دا:
— بۇگىن كۇن جۇما بولعان سوڭ قۇران وقيىن دەپ كەلدىم،— دەدى قاتقىل داۋىسپەن.
ونان سوڭ قوڭىر ۇنمەن زارلاتىپ باستاي جونەلدى. ۇلتۋعان كوزىنىڭ قيىعىمەن كەمپىرگە ۇرلانا قاراعان: كەسكىنى اسا سايابىر سالماقتى ەكەن. بۇل دۇنيەنىڭ كاكىر-شۇكىر كوپ تىرلىگىنەن اۋلاق، قوڭىر سالقىن باسقا ءبىر دۇنيەگە بەتى اۋعان سياقتى. الدەن سوڭ الاقانىن جايىپ، ىشتەي كۇبىرلەپ كەتتى دە، ۇلتۋعاننىڭ اكەسىنىڭ، ونان شەشەسىنىڭ اتتارىن اتاپ، سولارعا يمان باعىشتاپ بارىپ بەتىن سيپادى. كەمپىردىڭ مىنا قىلىعىنا ۇلتۋعان ابدەن ريزا بوپ قالدى. شايىن دەمدەپ جىبەرگەن.
بىرەر شىنى شايدى اسىقپاي ىشكەن كەمپىر:
— شىراعىم، ۇلتۋعان، اسىعىس ەكەنسىڭ، بۇيىمتايىمدى قىسقا سويلەيىن،— دەپ باستادى دا، ءوزىنىڭ بالا سۇيمەي زارىعىپ جۇرگەن، نەمەرە ءىنىسىنىڭ ەگەر بۇل قومسىنباسا ءسوز سالار ويى بارىن ايتتى.
— ءالى ەلۋگە كەلە قويعان جوق، جاس،— دەدى كەمپىر ءسوزىنىڭ سوڭىندا. كەمپىردەن وڭاي قۇتىلىپ كەتكىسى كەلگەن ۇلتۋعان:
— اپا-اۋ، ول كىسىنىڭ ايەلى بار عوي،— دەگەن كۇلىپ.
— شىراعىم، ايەلىنىڭ ءوزى رۇقسات بەرىپ وتىر. وندايعا زاڭ دا قارسى بولمايتىن كورىنەدى عوي،— دەپ، كەمپىر بۇلتارار جولدى كەسىپ تاستادى.
ۇلتۋعان ۇندەگەن جوق. جۇمىسقا اسىعىس ەكەنىن سەزدىرىپ، ورنىنان تۇرعان.
— ويلان، شىراعىم، قابىرعاڭمەن كەڭەس،— دەپ كەمپىر دە كەتتى.
گۇلدى ورامالىن كوزىنە تاس قىپ تارتىپ الىپ ۇيدەن شىققان ۇلتۋعان كەڭسە الدىندا پىشەنشىلەردى قوعالىبۇلاققا اپاراتىن ماشينانىڭ ارت جاق بۇرىشىنا كەپ ەلەۋسىزدەۋ وتىرا كەتكەن.
— ۇلتۋعانبىسىڭ ەي، امانىڭ قايدا؟ — دەدى ءبىر كەلىنشەك سامپىلداپ.
ۇلتۋعان ۇندەگەن جوق، ەستىمەگەن ادامشا تەرىس قاراپ وتىرا بەردى. قورىققانى وسىنداي تىلدەر بولاتىن، ەندى نە دە بولسا شىداپ باعۋعا، ۇندەمەۋگە تىرىستى.
— يباي-اۋ، ءوزى ءتىپتى سويلەسكىسى كەلمەيدى. ءبىزدى مەنسىنبەي قاپتى عوي،— دەدى تاعى دا الگى كەلىنشەك.
— جايىڭا وتىر، ەي، قاتىن. نەمەنە بايىڭنان ايرىلعىڭ كەپ وتىر ما،— دەدى ەكىنشى ءبىر سىپسىڭ كەلىنشەك.
— سوندايى بار ەكەن عوي، حا-حا-حا-حا...
كوزى جاساۋراعان ۇلتۋعان ماشينانىڭ بورت تاقتايىن تىرناعىمەن تىرناي بەردى. «كۇلىڭدەر، كۇلىڭدەر... قالاي تابالاساڭدار دا تاباندارىڭنىڭ استىنا ءبىر ءتۇستىم عوي»،— دەپ ويلادى. ال ايەلدەر بولسا ءسوزدى بىرىنەن-بىرى قاعىپ اكەتىپ قاقپاقىلداپ جاتىر.
— سورلاعاندا مايدان سورلادى عوي، بايعۇس،— دەيدى.
— ە، وزىنە دە سو كەرەك سۇيرەتىلگەن نەمەنىڭ...
— الگىندە الگى ءساندىبالا اۋدانعا كەتتى.
— و دا ءبىر بەيباق. ءوزى ايداتىپ جىبەرىپ، ءوزى ارتىنان ىزدەپ جۇرگەن.
مۇنان ءارى ماشينا ءجۇرىپ كەتتى دە، قارسى الدىنان جەل گۋلەپ ۇلتۋعان ايەلدەردىڭ ءسوزىن ەستۋدەن قۇتىلدى. قوعالىبۇلاققا جەتىسىمەن ماشينادان جۇرتتان بۇرىن ءتۇسىپ، قولىنا ىلىككەن ءبىر ايىردى الدى دا جىرىلىپ، وزىنشە بولەك شەت كەتتى. ايەلدەردىڭ ءبارى بۇعان جيرەنىشپەن جيىرىلا قاراپ، ماڭايلارىنا جۋىتپايتىنداي بوپ كورىندى. تۇسكە دەيىن ەڭ بولماسا باسىن ءبىر كوتەرىپ، بىرەۋگە تىكتەپ قاراعان جوق. بۇتا-بۇتانىڭ اراسىنداعى شوپتەردى جيناستىرعان بوپ ىلعي قالتارىستا ءجۇردى. ەكى-ۇش ايەلدىڭ باسى قوسىلا قاپ، سامپىلداي سويلەسىپ، سىقىلىقتاي قالعان كۇلكىلەرى ەستىلسە، ەكى بەتى ورتتەي جانىپ دۋىلداپ، كىرەرگە جەر تاپپاي دىزاقتايدى.
ءتۇس كەزىندە ايەلدەر ءبىر جەرگە جينالىپ، باستارىنا كولەڭكە جاساپ، سۋسىندارىن ىشۋگە وتىردى. ءارقايسىسى ۇيلەرىنەن الىپ شىققان قارىنعا، تورسىققا قۇيعان اشىعان كوجە، قىمىز-ايراندارىن ورتاعا قويعان. ۇلتۋعان بولسا باسىنا بايلاعان ورامالىن جۋعان بوپ بۇلاق باسىندا جالعىز قالعان. ەل قۇساپ ۇيدەن ايران الىپ شىقپاپ ەدى. اسىعىستا قاعازعا وراي سالعان ءبىر جاپىراق ناندى سۋعا ماتىرىپ جەپ وتىرعان. وسى كەزدە ايەلدەردىڭ ءبىرى:
— الگى ۇلتۋعان قايدا؟! — دەدى داۋىستاپ.— يباي-اۋ، نەعىپ قاشاقتاپ ءجۇر بىزدەن.
ءسويتىپ ەدى، ەكىنشى ايەل بىردەڭە دەپ كۇڭكىلدەي سويلەپ وعان جاۋاپ بەردى.
— ە، وعان سەندەردىڭ نە شىمبايلارىڭ كۇيىپ بارادى؟ ءجا ساندالماڭدار،— دەدى الگى ءبىرىنشى ايەل وكتەم ۇنمەن جەكي سويلەپ،— ءبىر ايتتىڭدار، بولدى عوي. جامان قار، مىقتى بولسا ءساندىبالا نەگە بايىن تىيىپ المايدى. قويىڭدار، ونداي ءسوزدى! ۇلتۋعان! ءاي، ۇلتۋعان!
— اۋ!
— ءجۇر بەرى!
— ءقازىر...
— بول، ءجۇر ەندى! ونىسى نە؟! كىنالى بولساڭ ءساندىبالانىڭ الدىندا كىنالى شىعارسىڭ، ءجۇر بەرى.
ومىرىندە بىرەۋدىڭ وزىنە اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، مۇسىركەگەنىن سەزسە جارىلىپ كەتەردەي بوپ نامىستاناتىن ۇلتۋعان، مىناۋ ايەلدىڭ مىناۋ مۇسىركەۋىنە ەت جۇرەگى ەزىلىپ، مۇلدە ەگىلىپ كەتتى. كوزى جاساۋراپ، تاماعىنا وكسىك تىعىلىپ ۇندەي الماي قالدى.
— ءاي، ۇلتۋعان!
— ءق-ا-زىر...— دەدى ءالسىز قىرىلداپ.
بۇل كەلگەندە ايەلدەر سوزدەن سۋ سەپكەندەي تىيىلىپ، سۋسىندارىن ىشۋگە كىرىسكەن.
— كەل، قاراعىم، قاقىرىعىڭ تۇتەدى عوي، مىنا ايراننان جۇتىپ جىبەرشى،— دەدى الگى كەكسە ايەل قاسىنا وتىرعىزىپ. مۇنان كەيىن ونى ەشكىم جەرلەگەن دە جوق، قورلاعان دا جوق. ءتىپتى مۇنىڭ بار-جوعىنا دا كوڭىل اۋدارعان جان بولمادى. بۇعان ايتىلار ءزارلى ءسوز دە تىيىلدى. ءباز-باياعى قالىپ قايتا ورنادى.
ءۇش كۇننەن كەيىن جاۋىن جاۋىپ، پىشەنشىلەر ۇيدە قالعان. تۇسكە جاقىن جاۋىن سايابىرلاعان كەزدە ۇلتۋعان قانت-شاي الۋ ءۇشىن دۇكەنگە كەلدى. ويلاماعان جەردەن وراققا كەزدەستى: مۇلدەم سەمىرىپ كەتىپتى، ىرسىلداپ دەم الادى. كۇن جاۋىندى سالقىن بولسا دا ءوزى قارا تەرگە ءتۇسىپ بىرشىلداپ تۇر. ءىشىپ السا كەرەك، ۇلتۋعاندى كورىپ، قىزارا كۇلىمسىرەدى.
— سالەمەت پە، ۇلتۋعان. اكەيدىڭ قازاسىنىڭ قايىرىن بەرسىن،— دەپ كوڭىل ايتتى.
ونان سوڭ جاقىنداپ كەپ قول بەردى. قولى دوبالداي جۇپ-جۇمساق، مايلى ەكەن. ۇلتۋعان ءبىر ءتۇرلى سەكەم الىپ، تىتىركەنىپ قالدى. وراق بولسا اۋىلدان جىراق، شالعايدا جاتاتىندارىن، اياق استى ءبىر جول بولماسا، كەلە المايتىندارىن ايتىپ ءبىراز اقتالا سويلەدى. ءوزى ورىندى-ورىنسىز ىرق-ىرق ەتىپ كۇلە بەرەدى. ۇلتۋعانعا ونىڭ مىنا ءتۇرى دە، مىنەز-قۇلقى دا ۇناعان جوق. ءتىپتى ءبىر كەزدەگى ءوزى عاشىق بولعان وراق وسى دەۋگە ءداتى بارار ەمەس. وراق كەيىن بۇرىلعان كەزدە، ىشەگىن تارتتى: «قۇداي-اۋ، وسىنداي دا جالپاق ادام بولادى ەكەن عوي. سۇمدىق-اي!..»
ۇيگە قايتىپ ورالعان سوڭ الگىندەگى وراقپەن كەزدەسۋىن ەسىنە العان. جىگىتتىڭ دوبالداي مايلى قولى، كوڭىل ايتقان كەزدەگى قىزارا تەرشىپ كۇلگەنى ەسىنە تۇسكەن. «ءتۇۋ، نوقاي عوي، سو كۇيى... نوقاي ەكەن عوي، بايعۇس-اي. مەن دە سونى جىگىت دەپ ەسىمە الىپ وكىنىپ ءجۇرمىن-اۋ... ۇيات-اي! — دەپ ءوزىن-وزى جەرلەپ الدى.— ونان دا بايسىز-اق وتەيىن دە!»
4
بىرەۋ تەرەزەنى قاققانداي بولعان، ۇلتۋعان شوشىپ وياندى. ءۇيدىڭ ءىشى تاس قاراڭعى ەكەن. ءتۇننىڭ ورتاسى بولسا كەرەك. «راس قاقتى ما، الدە ءتۇسىم بە»،— دەگەنشە بولعان جوق، تەرەزەنى بىرەۋ تاعى دا اقىرىن عانا شەرتىپ تىقىلداتتى.
— ۇلتۋعان، مەن عوي...
مۇنان ءارى ۇلتۋعاننىڭ توسەكتەن قالاي اتىپ تۇرعانى، ەسىكتى قالاي اشقانى، مايداننىڭ موينىنا قالاي اسىلا كەتكەنى ەسىندە جوق. مايداننىڭ ءوسىپ كەتكەن ساقال-مۇرتىن دا ەلەمەدى. سىرتقى ەسىكتىڭ كوزىندە قۇشاقتادى دا تۇرىپ الدى.
— توقتاشى، ۇلتۋعان، ىشكە كىرەيىكشى. مەنىڭ ءۇستى-باسىم كىر...
— مەيلى، مەيلى...
ونان سوڭ جىگىتتىڭ بەت-اۋزىنان شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.
— مەيلى كىر بولساڭ دا سۇيەم سەنى. بەتىڭنەن ەمەس تابانىڭنان سۇيەم سەنىڭ، جانىم... ساعىندىم ابدەن...
اۋىزعى بولمەگە كىرگەن سوڭ قاراڭعى بۇرىشتا ەكەۋى ءبىرىن-بىرى سيپالاپ، ماۋىقتارى باسىلعانشا ۇزاق تۇردى. ىرگەدەگى قورادان قاناتتارىن سابالاپ، اتەش شاقىردى...
— ۇلتۋعان، مەن جۋىنايىنشى.
— ءقازىر، مەن سۋ جىلىتىپ بەرەم، ءبىراتالا سۋعا ءتۇسىپ ال.
ۇلتۋعان دەرەۋ قازاننىڭ استىنا وت جاعىپ، سۋ جىلىتتى دا، قارسىلاسقانىنا قاراماستان مايداندى ءوز قولىمەن شەشىندىرىپ، ءدال ءبىر تۇڭعىش بالاسىن شومىلدىرعانداي، جوكەمەن ارقاسىن ىستى.
— بۇرىن دا سەمىز بايعۇس ەدىڭ، قۇر قابىرعالارىڭ قاپتى عوي، ىرسيىپ،— دەپ مۇسىركەپ قويدى.
شومىلىپ بولعاننان كەيىن ۇلتۋعان مايدانعا اكەسىنەن قالعان ەسكى كيىمدەردى كيگىزدى دە، ونىڭ كىر كيىمدەرىن جيناپ الىپ جۋۋعا كىرىستى. جامان ءيىس-قوڭىستاردى ەندى عانا سەزگەن، جۇرەگى لوبلىعىپ كەتتى. ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ وتىرعان مايدان ونىڭ قيمىل-قوزعالىسىنان كوز الار ەمەس. شاشى تىقىرلاپ الىنعان، ساقال-مۇرتى قاۋعيىپ وسكەن، ۇرتى ورتايعان، ءتۇرى جۇدەۋ، تەك كوزى عانا وت شاشىپ، جالت-جۇلت ەتەدى.
— بارىپ جاتساڭشى، دەمالساڭشى..
— بىرگە جاتامىز عوي.
— ءوزىڭ نەمەن كەلدىڭ؟
— جاياۋ.
— قۇداي-اۋ، سوناۋ اۋداننان جاياۋ كەلدىڭ بە؟ — دەدى ۇلتۋعان شوشىنىپ.
— ءيا، باعانا كەشكىسىن بوساتقان. ەرتەڭگە دەيىن اۆتوبۋس كۇتكەنمەن قالتامدا ءبىر تيىن اقشام جوق، سونان سوڭ جاياۋ ءجۇرىپ كەتتىم.
— قارنىڭ دا اش شىعار.
— ەپتەپ...
ۇلتۋعان كىردى جۋىپ بولا ساپ، ساماۋرىندى تۇتاتتى.
بار ءدامدىسىن داستارقانعا توگىپ، ەكەۋى ۇزاق وتىرىپ شاي ءىشتى. تاڭ الدىندا ۇلتۋعان سيىرىن ساۋىپ، بوساتىپ جىبەردى دە، سىرتقى ەسىككە قۇلىپ سالىپ، ءوزى بالا كەزىندەگىسىندەي ىشكە اۋىز ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كىردى.
— ايتپەسە، مازا بەرمەيدى،— دەدى.
مۇنان كەيىن ەكەۋى دە ۇزاقتى كۇنگە تۇياق سەرىپپەي جاتىپ ۇيىقتادى. ءتۇس كەزىندە ەسىك الدىنا دۇرسىلدەتە شاۋىپ، اتتى بىرەۋ كەلگەن. ساعىنباي ەكەن.
— اپا، مىنا ۇلتۋعان قايدا كەتكەن؟ — دەپ داۋىستاي سۇرادى كورشى كەمپىردەن.
— بىلمەدىم. ەرتەدەن بەرى ءۇيى قۇلىپتاۋلى تۇر عوي.
ۇلتۋعان دا، مايدان دا راقاتتانىپ كۇلىپ الدى. وزدەرىنىڭ وسىنشا تاپقىرلىقتارىنا ءماز بولدى. بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇسىپ، الاڭسىز ۇيقىعا باتتى. سىرت دۇنيە، تىرشىلىك ەندىگى جەردە ەكەۋىنە دە قاجەتسىز ەدى. بۇل ىستەرىنىڭ اياعى نەمەن تىنارىن، قالاي بىتەرىن ەكەۋى دە ويلاعان جوق. ويلاعىلارى دا كەلمەدى. ساعىنىسۋ بار، ىنتىعا ءتۇسۋ بار، بىر-بىرىنە ەركەلەۋ بار، ءبىرىن-بىرى ىشتەي اياۋ بار.
— تۇرمەنىڭ ءىشى جامان شىعار؟ — دەيدى ۇلتۋعان.
— اتاما. جاقسىلىعى شامالى. اۋەلگى كۇنى كەشكىسىن قورلانعانىم سونشا، ءتىپتى ءوزىمدى-وزىم ولتىرگىم دە كەلدى. ءبىر لەزۆيە تاۋىپ الىپ، تىعىپ قويدىم. جۇرت ۇيىقتاعان سوڭ كۇرە تامىرىمدى قيماق بولعام.
— استاپىراللا، قويشى، مايدان. ونىڭ نە، ايتپاشى. قورقام.
— تەگىندە، ءومىردىڭ وپاسىز جالعان ەكەنىن تۇرمەدە وتىرعاندا سەزەدى ەكەنسىڭ. قايسى ەدى، ءبىر اندە: «بۇل جالعان... وپاسىز، وتەر-كەتەر ەسكەن جەلدەي...» — دەۋشى ەدى عوي. ءدال سول وي كەلەدى ەكەن. جىلداپ وتىرعانداردىڭ قالاي شىدايتىنىنا تاڭىم بار. ءسىرا، ولار يتجاندى بولىپ كەتەتىن شىعار. وسىلايشا ۇزاق كۇن ءوتتى. تۇنگە قاراي ەل اياعى باسىلىپ، جۇرت ۇيقىعا كەتكەن كەزدە، ۇلتۋعان ەسىكتى اشىپ، سىرتقا شىقتى، سيىرىن ساۋىپ وزەننەن بارىپ سۋ اكەلدى. تەرەزەلەرىن قاراڭعىلاپ قويىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وڭدىق-مۇڭدىق شارۋالارىن ىستەدى. تاڭ الدىندا ەسىكتىڭ سىرتىنان قۇلىپتى قايتا سالىپ، ەكەۋى تىم-تىرىس بوپ تاعى جاتتى. تاعى ۇيقى، سىبىرلاسا سىرلاسۋ، ءبىرىن-بىرى جاقسى كورىپ ەلجىرەۋ، ءبىرىن-بىرى ايمالاۋ... بۇ دۇنيەدە تەك ەكەۋى عانا بار، ەكەۋىنىڭ ىستىق ماحابباتى عانا بار. مەيلى كۇندەر وتە بەرسىن، مەيلى دۇنيەنى ءورت قاپتاسىن، ەكەۋى ءۇشىن ءبارىبىر. شاتىرلاپ جانىپ كەپ اسپان ەكەۋىن وسى جاتقاندارىندا باسىپ قالسا قانداي جاقسى بولار ەدى.
بۇل كۇن دە ۇزاق ءوتتى. كوشەدەن دابىر-دۇبىر سويلەسىپ، جۇرت جۇرەدى، بۇزاۋ موڭىرەيدى، يت ۇرەدى، تاۋىقتار قىت-قىتتايدى. ەكىنشى كۇن ەكەۋى دە سىرتقا شىعىپ، قول ۇستاسىپ اۋىلدان ۇزاپ، دالادا قىدىرىستادى، تازا اۋادا بويلارىن جازدى. شىق تۇسكەن كوك شوپكە وتىرىپ، الداعى تىرشىلىكتەرىن ءسوز قىلدى.
— اۋىلدان كەتكەنىمىز ءجون بولار،— دەدى مايدان.— مىنا قاراسايعا بارىپ مەن تەمىر جولعا جۇمىسقا كىرەم. قالاساڭ سەن دە جۇمىس ىستەرسىڭ، ايتپەسە، ءتىپتى ۇيدە وتىر. اسىراي الماي بارا جاتقان كىمىمىز بار.
— ساعان ۋاقىتىندا تاماق ءپىسىرىپ قويىپ، كۇتىپ وتىرسام عوي.
— ءيا.
— شىنىندا دا مەن سەن ءۇشىن تاماق ءپىسىرىپ، كۇتىپ وتىرعاننان وزگە ەشتەڭە تىلەمەس ەم، مايدان...
— نە؟
— مەن ەكىقاباتپىن.
— راس ايتاسىڭ با؟ جانىم-اۋ، مەنىڭ تىلەگىم سول ەدى عوي. ەندى بولدى، ەندى بىر-بىرىمىزدەن كەتە المايمىز. ءومىر بويى بىرگە بولامىز. ءتۇۋ، توڭىپ قاپسىڭ عوي.
— ءجۇر قايتالىق.
شىعىس جاق باياۋ عانا قىلاڭىتا باستادى. قاراڭعىلىق ىدىراپ، توڭىرەك بوزاڭ تارتتى. ەڭ اۋەلى، بىتپىلدىق ويانادى ەكەن، ءار تۇستان بىر-بىرىنە حابار بەرىپ «بىتپىلدىقتاي» باستادى.
كەلەسى كۇن ەڭ ۇزاق كۇن بولدى. ۋاقىت مۇلدەم جىلجىماي قويدى. العاشقى كۇنگىدەي ۇيقى دا جوق. ءتۇس كەزىندە ەكەۋىنىڭ دە ۇيقىلارى قانىپ وياندى دا، سودان كەشكە دەيىن ءۇي ىشىندە سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى. ەكەۋى دە سىعالاپ پەردە استىنان دالاعا قارايدى. بولىمسىز نارسەنى قىزىقتاپ ءسوز قىلادى.
— مىنا كورشى كەمپىردىڭ اتا قازى لاقتى قۋىپ ءجۇر، — دەپ كۇلەدى ۇلتۋعان. مايدان بولسا دۇكەن جاققا قارايدى.
— انە، ساعىنباي كەپ اتىنان ءتۇستى ،— دەيدى.
— مايدان سەنى ءساندىبالا ىزدەستىرىپ جاتقان شىعار، ەكى كۇننەن بەرى قايدا ءجۇر دەپ.
— ىزدەستىرسە تاۋىپ كورسىن.
ەكەۋى دە قوسىلا كۇلەدى. سالدەن كەيىن ۇلتۋعان ويلى كۇيدە كۇرسىنە سويلەدى:
— ءبۇيتىپ قاشانعى تىعىلىپ وتىرامىز، ءبارىبىر تابادى عوي، — دەدى.
وسى ساتتە ەكەۋى دە بىر-بىرىنە تۋرا قاراۋدان تايقىپ، شىرىقتارىنىڭ بۇزىلار شاعىن ۇرەيمەن ەستەرىنە الدى. كوڭىلدەرى جۇدەپ سالا بەردى.
— مايدان، وسى سەنىڭ نەشە بالاڭ بار؟
— تورتەۋ. مەيلى، ءتىپتى ون بولسا دا، ەندى قايتىپ ءساندىبالاعا بارمايمىن.
— ال مەن سەنى بارام دەسەڭ دە جىبەرمەيمىن، — دەپ ۇلتۋعان وعان ەركەلەي اسىلدى.
ەندى ەكەۋى دە كۇننىڭ تەزىرەك باتۋىن تىلەدى. كەشەگىدەي قىرعا شىعىپ، تازا اۋادا قول ۇستاسىپ جۇرۋگە اسىقتى. ءبىراق ول ويلاعاندارى بولمادى.
كەشكە قاراي اسپاندى تۇتاسقان قارا بۇلت تورلاپ، جارق-جۇرق نايزاعاي ويناپ، داۋىلداتقان نوسەر جاۋىن جاۋدى. سودان ءتۇنى بويى ءبىر تولاستاعان جوق، سەلدەتىپ قۇيدى دا تۇردى. تەك ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن عانا باسىلدى. ۇلتۋعان دا، مايدان دا دالانىڭ تۇنجىر قاباعىنان ەڭسەلەرى ءتۇسىپ ەزىلىپ، ءىشقۇسا كۇيگە تۇسكەن. تۇستە كۇننىڭ كوزى بۇلت استىنان جارق ەتىپ شىعا قالعان كەزدە، قۋانىپ كەتكەن ۇلتۋعان:
— ءتۇۋ، تاماشاسىن-اي، دالاعا شىعايىقشى،— دەدى شىداي الماي.
— سەن شىعىپ، ءبىراز ءجۇرىپ قايت.
— سەن رەنجىمەيسىڭ بە؟
— جوق. تەك سىرتىمنان جاۋىپ كەت.
— وندا مەن ءبىراز بارلاۋ جاساپ قايتايىن، دۇنيەدە نە بوپ، نە قويىپ جاتىر ەكەن. سۇراعاندارعا قالاعا بارىپ قايتتىم دەپ قويام.
جاۋىننان كەيىن دۇنيە تەگىس جۋىلعان، ءموپ-مولدىر تازا ەدى. اسپانداعى جەل قۋعان بۇلتتار توز-توز بوپ ىدىراي جىرتىلىپ، جوڭكىپ بارادى. تىسقا شىققان بويدا ۇلتۋعاننىڭ كوڭىلى الىپ ۇشىپ، وزىنەن-وزى ءبىر جاققا بارعىسى، جۇرگىسى كەپ كەتتى. قايدا بارسا؟ ءا، ايتپاقشى، دۇكەنگە بارۋىنا بولادى. مايدانعا ءبىر جارتى اكەپ بەرىپ، ءبىر قۋانتسىن دا. ىشپەگەنىنە كوپ بولدى عوي، ءبىر جاساپ قالار. ءسويتىپ دۇكەنگە قاراي ءجۇردى. كوشە بويى ەسىك-تەرەزەلەرىنەن سىعالاي قالعان قاتىنداردىڭ بىردە-بىرىنە پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. كەۋدەسىن تىك ۇستاپ، ەرەگەسكەندەي اياعىن الشاڭ باستى. «بۇعا بەرسەڭ، سۇعا بەرەدى دەگەندەي جۇرتتىڭ باسىنىپ الاتىن ادەتى ەمەس پە»،— دەپ قويدى.
دۇكەندە كوپ ەشكىم جوق ەكەن. بىر-ەكى باقتاشى جىگىت اراق الىپ تۇر جانە توپىرلاعان ءبىر ۇساق بالالار ءجۇر. التى-جەتىلەر شاماسىنداعى قارا دومالاق بالانى قورشاپ الىپتى. ونىڭ قولىندا ەكى بوس بوتەلكەسى بار، ساتۋشىعا ۇسىنىپ تۇر.
— كامپيت بەرىڭىزشى، — دەيدى تاقىلداپ.
— ءاي، سەنەن بوتەلكە المايمىن. اپاڭنىڭ ءوزى اكەپ وتكىزسىن، — دەگەن ساتۋشى.
— اپام اۋىرىپ جاتىر،— دەدى بالا.
— ءا، اۋىرىپ جاتىر ما؟ وندا امال جوق،— دەپ ساتۋشى بوتەلكەلەردى الدى دا، ارزان كونفەتتەن ولشەمەستەن ءبىر ۋىس قىپ بالاعا ۇستاتا سالدى.— ەندىگارى بوتەلكە اكەلمە، سەنەن المايمىن،— دەدى ەسكەرتىپ.
— ەندى ۇيدە بوتەلكە جوق.
بالالار شىعىپ كەتكەن.
— ءوزى ءبىر تاقىلداعان سۇيكىمدى بالا ەكەن،— دەدى ەرىكسىز جىميعان ۇلتۋعان، سوڭىنان سۇيسىنە قاراپ.
— ە، الگى مايداننىڭ بالاسى عوي،— دەي سالدى ساتۋشى.
ۇلتۋعاننىڭ جۇرەگى زىرق ەتە تۇسكەن. نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەي، بەت-جۇزى دۋىلداپ، اتىپ سىرتقا شىقتى. بالالار دۇكەننىڭ الدىندا كونفەتتى ءبولىسىپ تۇر ەكەن. قايسىسى ەدى، الگى بالا؟ ءا، اناۋ ەكەن عوي.
— ءاي، بالا، سەنىڭ اتىڭ كىم؟
— سايلان.
— اپاڭنىڭ اۋىرىپ جاتقانى راس پا؟
راس. باعانا ۇيگە دوكتىر كەلگەن، جۇرەگى اۋىرادى دەيدى.
بالالار ءبىرىن-بىرى قۋىپ جارىسا جونەلگەن. ۇلتۋعان ەسىنەن تانعانداي سىلەيىپ تۇردى دا قالدى. الگىندەگى الىپ ۇشقان كوڭىل، قۋانىش اتاۋلىلار تۇتە-تۇتەسى شىعىپ، ىلەزدە عايىپ بولعان ەدى. ەندى ءيىنى سالبىراپ، سۇمىرەيىپ كەيىن قايتتى. تۋرا مايداننىڭ ۇيىنە قاراي بەت الدى. نە دە بولسا ءساندىبالانىڭ ءوزىن كورۋ كەرەك.
مايداننىڭ ءۇيى وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن ءوزى بريگادير بولىپ جۇرگەندە سالعان ءتورت بولمەلى، ۆەرانداسى بار، ۇلكەن ءۇي ەدى. ۇلتۋعان كەلگەندە جاسى وندار شاماسىنداعى شاشى جالبىراعان قىز بالا ۆەراندادا كىر جۋىپ وتىر ەكەن. مايداننىڭ تۇڭعىشى وسى بولۋى كەرەك. ءوڭى مايدانعا دا، ءساندىبالاعا دا ۇقسايدى. جۋىپ وتىرعانى كىشكەنتاي ءىنىسىنىڭ كيىمدەرى.
— اپاڭ ۇيدە مە؟
قىز ۇلتۋعاندى كورىپ ءسال تىكسىنىپ قالعان. ەسى كىرگەن بالا ۇلتۋعاننىڭ كىم ەكەنىن ىشتەي سەزەتىن سياقتى.
— اپام ۇيىقتاپ جاتىر، وياتۋعا بولمايدى،— دەدى ونان سوڭ.
ۇلتۋعان ۆەراندانىڭ ىشىنە، ونان اشىق تۇرعان ەسىكتەن ىشكى بولمەلەرگە كوز تاستاعان؛ بارلىق تۇستا شاشىلىپ جاتقان بالالاردىڭ كيىمدەرى، جۋىلماعان ىدىس-اياقتار، ناننىڭ قوقىمدارى. ەدەندى مىنا قىز بالا جۋعان بولۋ كەرەك، شاماسى جەتپەي ساتال-ساتال عىپ ەزىپ تاستاعان. قاراپ تۇرىپ ادامنىڭ كوڭىلى جۇدەيدى، ەرىكسىز ايايدى.
قىز مۇنىڭ مىنا تۇرىسىنا قايتىپ كوڭىل اۋدارعان جوق، ەزىلگەن كىرىن جۋا بەردى. دالادان شار ەتىپ بالانىڭ جىلاعانى ەستىلدى. قىز اتىپ شىعىپ كەتتى.
— مەن ساعان جىلاتپاي وينات دەدىم عوي،— دەپ وزىنەن كىشى بىرەۋىنە ۇرىسا باستادى.
ۇلتۋعان ەندى بايقادى: ءۇيدىڭ كولەڭكە جاعىندا ەكى جاسار ۇل بالانى بەستەر شاماسىنداعى قىز بالا قول ارباعا وتىرعىزىپ، سۇيرەتىپ ءجۇر ەكەن. جۇرەگى شىم-شىم ەتىپ شانشىپ كەتكەن. ۇلتۋعان مۇنان ءارى تۇرا بەرۋگە توزە الماي جۇگىرە شىعىپ ۇيىنە بەتتەدى. القىنا باسىپ كەلگەن بويدا، سارت-سۇرت جۇلقىپ، ەسىكتەرىن اشتى دا، تۇپكى بولمەنىڭ بوساعاسىنا كەپ تۇرا قالدى.
— مايدان، تەز كيىن دە شىق! — دەدى ونان سوڭ، بۇيىرعان ۇنمەن.
— نە بوپ قالدى؟
— كيىن، كيىن!
تۇككە تۇسىنبەگەن مايدان كوزى باعجاڭداپ كيىنۋگە كىرىستى. كيىنىپ بولعان سوڭ:
— ءيا، نە بوپ قالدى؟ — دەدى ۇرەيلەنىپ.
— ۇيىڭە بار.
— بار ايتپاعىڭ سول ما ەدى؟!
— ءيا، مايدان. اينالايىن، مەن دەسەڭ ۇيىڭە بار. مەن ەشقايدا كەتپەيمىن عوي، تەك بۇگىن ۇيىڭە بارشى. تىڭداشى، ءتىلىمدى الشى ءبىر رەت.
مايدان ەكى ءيىنى سالبىراپ، كوپ وتىردى، اقىرى ۇلتۋعاننىڭ ايتقانىنان قايتپاسىنا كوزى انىق جەتكەننەن كەيىن بارىپ:
— ماقۇل،— دەپ لاجسىز ورنىنان تۇردى.— تەك ەرتەڭ قايتىپ كەلەم وزىڭە. ەندىگى جەردە سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن.
— جارايدى. بارا عوي، جانىم. توقتاشى، كانە ءسۇيشى مەنى...
مايداننىڭ ۇيدەن قالاي شىققانىن، سۇڭقيىپ كوشە بويلاپ قالاي جۇرگەنىن ۇلتۋعان تەرەزەدەن كوز الماي باقىلاپ تۇردى. ىستىق جاس بەتىنەن سورعالاپ، جول سىزادى.
سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە مايدان ۇلتۋعاننىڭ ۇيىنە كەلمەس بۇرىن، جولشىباي كەڭسەگە سوققان. جۇرت گۋ-گۋ ەتىپ ءجۇر ەكەن. ۇلتۋعان تاڭەرتەڭ ەرتەمەن بۇل اۋىلدان كوشىپ كەتىپتى، قايدا كەتكەنىن جان بىلمەيدى. مايدان سەنەر، سەنبەسىن بىلمەي، الىپ ۇشىپ ۇلتۋعاننىڭ ۇيىنە كەلگەن، اڭعال-ساڭعال ەسىز جۇرتتىڭ ۇستىنەن شىقتى. دىمى قۇرىپ، بۇكتەتىلگەن كۇيى بوساعاعا وتىرا كەتتى. ايىرىلىپ قالعانىن ءبىلدى. تارقاتىلعان سان قيلى ويدىڭ تۇيىنىنە جەتە الماي دال بولدى. «اپىر-اۋ، ۇلتۋعاننىڭ مۇنىسى نەسى!» دەپ نالىدى.
You Might Also Like
-
ءوز ومىرىندە رايىمبەك ءبىرىنشى رەت ولەڭ جازعان. بۇل جاي، اناۋ-مىناۋ ولەڭ ەمەس، قىزعا ارنالعان ماحاببات جايىنداعى ولەڭ ەدى. ولەڭنىڭ تۋۋى دا، جازىلۋى دا تىپتەن كەزدەيسوق بولدى. رايىمبەك ولەڭ جازىپ جۇرگ...
-
تاڭ الدىندا كۇن كۇركىرەدى. العاشقىدا لەگەننىڭ ءتۇبىن باسقانداي كۇتىرلەپ تۇردى. ونان قاڭىلتىر توبەنى بىرەۋ تەپكىلەپ، ويناق سالعانداي بولدى. ەندى ءبىر ساتتە شاتىر-شۇتىر اسپان ايىرىلىپ، جەر سولق ەتە ءتۇس...
