بەس اسىل ءىس كونسەڭىز
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەس اسىل ءىس كونسەڭىز
ساباقتىڭ ماقساتى:
• وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي تۋرالى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ. اباي ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭ تۇسىنە وتىرىپ، جات قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا، كەيىپكەر وبرازىن سومداۋعا ۇيرەتۋ.
• سوزدىك قورىن مولايتۋ، وي - قيالىن، شىعارماشىلىق ارتىستىك قابىلەتىن دامىتۋ.
• ۇلى اباي ءومىرىن ۇلگى ەتۋ، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ءادىس - تاسىلدەرى:
• سۇراق - جاۋاپ، ساحنالاۋ، سۋرەت سالۋ، ولەڭ قۇراستىرۋ، وي - قوزعاۋ، بايانداۋ، ەۆريستيكالىق
كورنەكىلىگى:
• ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، كەيىپكەر اتريبۋتتارى
ساباق بارىسى
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
قۋان، شاتتان الاقاي
قۋاناتىن كۇن بۇگىن
كۇلىپ شىقتى كۇن بۇگىن
قايىرلى تاڭ، قايىرلى كۇن
سالاماتسىزدار ما دوستارىم
سالاماتسىزدار ما اپايلار
ءىى. جاڭا ساباق
انىمەن باستالادى.
- بۇل كىمنىڭ ءانى؟ - ابايدىڭ ءانى
- اباي كىم؟ - ۇلى اقىن
- جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم
مىڭمەن بىرگە الىستىم، كىنا قويما!...
دەپ اباي اتامىز بولاشاق ۇرپاققا ءسوزىن وسىلاي ارنادى. ءبىز ابايدى قازاق دالاسىنىڭ شامشىراعى دەپ اتايمىز
اباي تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل شىعىس حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ شامشىراعى
- ول حالىقتى نەگە ۇندەدى؟
• بىلىمگە، عىلىمعا، ەڭبەككە
- ونىڭ جامان ادەتتەن ساقتاۋ جولىندا قانداي ءسوزىن بىلەمىز؟
• تاماعى توقتى، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن.
- اباي اتامىز قانداي ادام ناعىز ازامات بولادى دەدى؟
• اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، سونان سوڭ، ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەك ەتكەن ادام ناعىز ازامات بولىپ سانالادى – دەدى.
- قايرات، اقىل، جۇرەكتى بىردەي ۇستا. سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك – دەمەكشى ءبىز بۇگىن توپپەن جۇمىس جاسايمىز. سول سەبەپتى توبىمىزدا جۇرەك، اقىل، قايرات دەپ اتالادى.
توپتىق جۇمىس 1 – تاپسىرما
1 – توپ اباي كىم؟
جۇرەك توبى.
• اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى سەمەي وڭىرىندە اباي اۋدانىندا قۇنانباي ۇلجاننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول اجەسى زەرەنىڭ اڭىز ەرتەگىلەرىن ەستىپ جانە اناسى وتە شەبەر اقىلدى ۇلجان اناسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن.
2 – توپ ابايدى حالىق كىم دەپ تانيدى؟
اقىل توبى
• اباي سۋرەتكەر اقىن، ول جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى ولەڭدەر جازعان.
• اباي اۋدارماشى. ءبىز ونىڭ «ءتىل مەن قاندەن»، «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» (كرىلوۆتان اۋدارعان) دەگەن مىسالدارىمەن تانىستىق.
• اباي ءقاراسوز شەبەرى. ونىڭ 45 قارا ءسوزى بار. مىسالى. كوزىمنىڭ قاراسى، سەگىز اياق.
• جۇرەگى ەلىم دەپ سوققان ۇلى ازامات.
3 – توپ ابايدى حالىق كىم دەپ تانىدى؟
قايرات توبى
• ءبىز اباي اتامىزدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «كۇز»، «جازعىتۇرىم»، «جاز» دەگەن ولەڭدەرىمەن تانىستىق.
• كۇز دەگەن ولەڭىن جاتقا ايت.
1 – توپ. ابايدىڭ «قىس» ولەڭىن جاتقا ايت، نە تۋرالى؟
• وسى ولەڭ قانداي كوڭىل - كۇي تۋعىزدى؟
• وسى ولەڭدى قانداي اۋەنمەن ايتار ەدىڭ؟
• وسى ولەڭ بويىنشا سۋرەت سال ءتۇسىندىر
2 – توپ.
• «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىن جاتقا ايت.
• سىزبانى تولتىر
اباي اتا ءسوزى
5 اسىل ءىس.....................
5 دۇشپان........................
• ابايدىڭ ناقىل ءسوزىن اياقتا
ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى – تالاپسىز.
• ءبىلىم، تالاپ تۋرالى ماقال – ماتەل ايت.
3 – توپ «جاز» ولەڭىن جاتقا ايت. ولەڭ نە تۋرالى؟
• ولەڭ بويىنشا سۋرەت سال.
1 – توپ «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» كورىنىس
شىرىلداۋىق شەگىرتكە
ىرشىپ ءجۇرىپ ءان سالعان
كوگالدى قۋىپ گۋلايتتاپ
قىزىقپەن ءجۇرىپ جازدى العان.
جازدىڭكۇنى جاپىراقتىڭ
بىرىندە تاماق، بىرىندە ءۇي
جاپىراقۇ كەتتى جاز كەتتى
كۇز بولعان سوڭ، كەتتى كۇي.
جىلى جاز جوق، تاماق جوق
وكىنگەننەن نە پايدا؟
سۋىققا تونعان قارنى اشقان
ويىن قايدا ءان قايدا؟
ونىمەننەن تۇرمادى
قار كورىندى، قىس بولدى
ساۋىقشىل سورلى بۇكشەيدى
تىماق قانا ءىس بولدى.
سەكىرۋ قايدا ءسۇرىنىپ؟
قاباعىن قايعى جابادى
سالامدا جاتىپ ءدان جيعان
قۇمىرسقانى ىزدەپ تابادى.
سەلكىلدەپ كەلىپ جىعىلدى
اياعىنا باس ۇرا:
قاراعىم جىلت تاماق بەر،
جاز شىققانشا اسىرا!
مۇنىڭ جانىم ءسوز ەمەس.
جاز وتەرىن بىلمەپپەڭ؟
جانىڭ ءۇشىن ەڭ شارۋا
الا جازداي قىلماپپەڭ؟
مەن وزىڭدەي شارۋاشىل،
جۇمساق يلەۋ ۇيىمە؟
كوگالدى قۋىپ ءان سالىپ
ولەڭنەن قولىڭ ءتيدى مە؟
قايتەيىن قولى تيمەپتى،
ولەڭشى، ءانشى ەسىل ەر
الا جازداي ءان سالساڭ
سەكىلدە دە بيلەي بەر.
2 - توپ ابايدىڭ17 - قارا ءسوزىن ساحنالايدى.
اۆتور قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىپ، تالاسىپ عىلىمعا جۇگىنىپتى.
3 - توپ بالا اباي مەن بارلاس اقىن
بىردە ابايلاردىكىنە ەكى بوگدە قوناق كەلىپ قوندى: ءبىرى – قارتاڭ، ءبىرى – جاس قوناق. جاسىن اباي تانيدى. ول بىلتىر جايلاۋعا كەلىپ، وسى ۇيدە ءۇش كۇندەي جاتىپ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدى» جىرلاپ بەرگەن بايكوكشە دەگەن جىرشى ەدى. ال قاسىنداعى قارتاڭداۋ كىسىنى اباي بىلمەگەنىمەن، شەشەسى جاقسى تانيدى ەكەن.
قوناقتارمەن جاي سۇراسىپ، امانداسىپ بولعان سوڭ ۇلجان ابايعا قاراپ، جىميىپ:
- ال، بالام، اجەڭ مەن ەكەۋمىزدى قاجاي بەرۋشى ەدىڭ، اڭگىمە، جىردىڭ دۇكەنى، مىنە، جاڭا كەلدى. مىنا كىسى بارلاس دەگەن اقىن، - دەدى.
شوقشالاۋ عانا اق ساقالى بار، كەلبەتى كەلگەن، زور داۋىستى، اق سارى كىسى – بارلاس ابايعا سالعاننان ۇنادى. بىلگەنىن ىشىنە بۇگىپ، تىعىلىپ، ۇندەمەي وتىراتىن وزگە ۇلكەندەردەي ەمەس، بارلاس ىلە سويلەپ كەتەتىن اق جارقىن، اشىق. وسى ۇيگە ىلعي دا كەلىپ جۇرگەن اۋىل ادامى سياقتى.
ءۇي ءىشى تەگىس حوش العان سوڭ، ەكى اقىن دا وڭاي شەشىلدى. وسى تۇندە اس پىسكەنگە شەيىن بارلاس «قوبىلاندى باتىر» جىرىن جىرلادى. ابايدىڭ قازاق اۋزىنان دا، كىتاپ ىشىنەن دە ءومىرى ەستىپ بىلمەگەن ەڭ ءبىر سۇلۋ، ەڭ ءبىر اسەرلى، كۇشتى جىرى وسى ەدى. بارلاس جىرىن ءبىتىرىپ، قول جۋعالى قامدانعان ۋاقىتتا، اباي:
- مۇنى ايتقان كىم؟ وسى ولەڭدى شىعارعان كىم ەكەن؟ – دەپ، باعانادان بەرى ءوزىن سۇيسىندىرگەن اقىننىڭ اتىن بىلمەك ەدى.
- ارىدەن كەلە جاتقان دەسەدى - اۋ، بالام، بۇنىڭ ءتۇبىن. ەرتەڭىندە جۇرۋگە ىڭعايلانعان ەكى اقىندى ابايدىڭ تىلەگى بويىنشا ۇلجان جىبەرمەدى.
- اسىقپاي، ءالى ءبىراز كۇن قوناق بولىپ جاتىپ كەتىڭدەر، - دەدى.
اباي كۇندىز دە، تۇندە دە بارلاستاردىڭ قاسىنان شىقپايدى. وسى جولى اباي ءارى ءوزى، ءارى شەشەسى ارقىلى سالماق سالىپ، بارلاس پەن بايكوكشەنى ءدال ءبىر ايداي جىبەرمەي ۇستاپ ەدى. بۇل ۋاقىتتاردا جاس بالا بارلاس، بايكوكشەمەن ءبىرجولاتا دوس، جاقىن بوپ الدى. ۇيرەنە كەلە، تۇندە بارلاستىڭ قوينىنا كىرىپ تە جاتادى. كۇندىز بارىنشا كۇتەدى. بالا ابايدىڭ ۇعىمتال، زەرەكتىگىنە قاتتى ريزا بوپ، شىن سۇيگەن بارلاس ءبىر وڭاشادا جاي عانا تاقپاقتاپ:
- شىراعىم، ەر جەتەرسى،
- ەر جەتسەڭ، ءسىرا، نە ەتەرسىڭ؟
- الىسقا شىرقاپ كەتەرسى،
- شىداساڭ، شىڭعا جەتەرسىڭ،-
دەپ ەدى بارلاس اقىن بالا ابايدىڭ بويىنداعى مول دارىن - قاسيەتتى سول كەزدە - اق بايقاعان بولاتىن.
• مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن
جوق باردى ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن – دەپ اباي اتامىز جىرلاعانداي اقىندىق ونەرلەرى بار وقۋشىلارعا تاپسىرما رەتىندە «سىزدەي تۇلعا ۇمىتىلمايدى» دەگەن تاقىرىپتا 4 جولدىق ولەڭ شىعارۋ.
1 توپ اباي اتا تۋرالى ولەڭ جازامىز،
بار اقىلىن ءبىز ۇيرەنىپ الامىز
ءسىز سەكىلدى ولەڭ جاسساق وسكەندە
ءىزىڭىزدى جالعاستىرىپ جۇرەمىز.
2 – توپ
مەنىڭ اتام – اباي اتا
ول بىزگە ءبارىن ۇيرەتكەن.
اتامنىڭ بالاسى بولماي
ادامنىڭ بالاسى بول دەپ ۇيرەتەدى.
3 – توپ
اباي اتا ەشقاشان ۇمىتىلمايدى،
سەبەبى ءبىز ۇرپاعىمىز ولاردىڭ
وقىپ بارلىق ولەڭىن
بىزدە ولەڭ جازامىز.
● اباي
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ
ۇيقىعا كەتەر ماۋجىراپ
قالانى جىم - جىرت دەل - سال قىپ
ءتۇن بولادى شاۋتىراپ
شام شىعارماس جولداعى
سىلكىنە الماس جاپىراق
تونشىعارسىڭ سەنداعى
سابىر قىلساڭ ازىراق
● لەرمونتوۆ
گورنىە ۆەرشينى
سپيات ۆو تمە نوچنوي
تيحيە دولينى
پولنى سۆەجەي ملوي
نە پىليت دوروگا
نە دروجات ليستى
پوگادي نەمنوگو
وتداحنەم ي تى
● گەتە
ۇيبەر اللەن گيپفەلن يح رۋ
ين اللەن ۆيپفەلن شپۋيرەن دۋ
ھاۋم اينەن حاۋھ
دە فۋگلياين شۆايگەن يم باردە
بارتە نۋر بالدە رۋ يست دۋ اۋھ
ۇلى اقىن اباي تۋرالى ۇلاعاتتى سوزدەر (ءۇي تاپسىرماسى، ىزدەنىپ كەلۋ)
1. اباي قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان عۇلاما عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول قازاق حالقىنىڭ ەل بولۋىنا ۇلان - عايىر ەڭبەك ەتكەن داناگەر. اباي الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىلداردىڭ قاتارىنداعى عاجايىپ تۇلعا.
(ن. ءا. نازاربايەۆ)
2. اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ
ابايدى وقى ەرىنبە
ادامدىقتى كوزدەسەڭ
جات توقىپ ال كوڭىلگە (س. تورايعىروۆ)
3. قازاق ادەبيەتىنە اباي كىرگىزگەن جاڭالىق كوپ اباي قازاقتاعى سۋرەتى سۇلۋ ءسوزدىڭ اتاسى، تەرەڭ سىرلى، كەڭ ماعىنالى كەستەلى ولەڭنىڭ اتاسى. قازاق ولەڭىنە ۇلگى ورنەك بەرگەن، تۇرىك كوبەيتىپ، قالىبىن مولايتقان. ول ادەبيەتكە، ولەڭ جىرعا بۇرىننان ورناعان تەرىس پىكىر، تەرىس ۇعىمنىڭ ءبارىن جوعالتىپ جۇرتتىڭ ويىن تاربيەلەگەن. (م. اۋەزوۆ)
* دۇرىس ايتامىز اباي تۋرالى اقىندىعى تۋرالى سىنشى، سۋرەتشى كىم؟
م. اۋەزوۆ.
بەكىتۋ.
1. ابايدىڭ شىن اتى كىم؟ (يبراھيم)
2. اباي قاي جىلى، قايدا دۇنيەگە كەلگەن؟ (1845، سەمەي وبلىسى)
3. ءيبراھيمدى كىم اباي دەپ اتاپ كەتكەن؟ (اجەسى زەرە)
4. اباي نەشە اعايىندى؟ 6
5. اباي قايدا وقىدى؟ (سەمەي قالاسىنداعى مەدرەسەدە)
6. اباي نەشە ءتىل بىلگەن؟ (اراب، پارسى، ورىس)
قورىتىندىلاۋ
• اباي اتانىڭ بالاسى ەمەس، حالىق ادامنىڭ بالاسى
• مىنەكەي بالالار: ءولدى دەۋگە بولا ما، ايتىڭدارشى،
ولمەي تۇعىن ارتىندا ءىز قالدىرعان.
دەمەكشى ويشىل دانىشپان اقىننىڭ جۇرەگىن تەربەگەن تاماشا اندەرى ءوزىنىڭ قالىڭ ەل قازاعىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى.
ەندەشە ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي» اتتى انىمەن اياقتايىق.
باعالاۋ ماداقتاۋ
ۇيگە: ولەڭدەرىن ىزدەنىپ كەلۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
• وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي تۋرالى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ. اباي ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭ تۇسىنە وتىرىپ، جات قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا، كەيىپكەر وبرازىن سومداۋعا ۇيرەتۋ.
• سوزدىك قورىن مولايتۋ، وي - قيالىن، شىعارماشىلىق ارتىستىك قابىلەتىن دامىتۋ.
• ۇلى اباي ءومىرىن ۇلگى ەتۋ، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ءادىس - تاسىلدەرى:
• سۇراق - جاۋاپ، ساحنالاۋ، سۋرەت سالۋ، ولەڭ قۇراستىرۋ، وي - قوزعاۋ، بايانداۋ، ەۆريستيكالىق
كورنەكىلىگى:
• ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، كەيىپكەر اتريبۋتتارى
ساباق بارىسى
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
قۋان، شاتتان الاقاي
قۋاناتىن كۇن بۇگىن
كۇلىپ شىقتى كۇن بۇگىن
قايىرلى تاڭ، قايىرلى كۇن
سالاماتسىزدار ما دوستارىم
سالاماتسىزدار ما اپايلار
ءىى. جاڭا ساباق
انىمەن باستالادى.
- بۇل كىمنىڭ ءانى؟ - ابايدىڭ ءانى
- اباي كىم؟ - ۇلى اقىن
- جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم
مىڭمەن بىرگە الىستىم، كىنا قويما!...
دەپ اباي اتامىز بولاشاق ۇرپاققا ءسوزىن وسىلاي ارنادى. ءبىز ابايدى قازاق دالاسىنىڭ شامشىراعى دەپ اتايمىز
اباي تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل شىعىس حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ شامشىراعى
- ول حالىقتى نەگە ۇندەدى؟
• بىلىمگە، عىلىمعا، ەڭبەككە
- ونىڭ جامان ادەتتەن ساقتاۋ جولىندا قانداي ءسوزىن بىلەمىز؟
• تاماعى توقتى، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن.
- اباي اتامىز قانداي ادام ناعىز ازامات بولادى دەدى؟
• اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، سونان سوڭ، ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەك ەتكەن ادام ناعىز ازامات بولىپ سانالادى – دەدى.
- قايرات، اقىل، جۇرەكتى بىردەي ۇستا. سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك – دەمەكشى ءبىز بۇگىن توپپەن جۇمىس جاسايمىز. سول سەبەپتى توبىمىزدا جۇرەك، اقىل، قايرات دەپ اتالادى.
توپتىق جۇمىس 1 – تاپسىرما
1 – توپ اباي كىم؟
جۇرەك توبى.
• اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى سەمەي وڭىرىندە اباي اۋدانىندا قۇنانباي ۇلجاننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول اجەسى زەرەنىڭ اڭىز ەرتەگىلەرىن ەستىپ جانە اناسى وتە شەبەر اقىلدى ۇلجان اناسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن.
2 – توپ ابايدى حالىق كىم دەپ تانيدى؟
اقىل توبى
• اباي سۋرەتكەر اقىن، ول جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى ولەڭدەر جازعان.
• اباي اۋدارماشى. ءبىز ونىڭ «ءتىل مەن قاندەن»، «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» (كرىلوۆتان اۋدارعان) دەگەن مىسالدارىمەن تانىستىق.
• اباي ءقاراسوز شەبەرى. ونىڭ 45 قارا ءسوزى بار. مىسالى. كوزىمنىڭ قاراسى، سەگىز اياق.
• جۇرەگى ەلىم دەپ سوققان ۇلى ازامات.
3 – توپ ابايدى حالىق كىم دەپ تانىدى؟
قايرات توبى
• ءبىز اباي اتامىزدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «كۇز»، «جازعىتۇرىم»، «جاز» دەگەن ولەڭدەرىمەن تانىستىق.
• كۇز دەگەن ولەڭىن جاتقا ايت.
1 – توپ. ابايدىڭ «قىس» ولەڭىن جاتقا ايت، نە تۋرالى؟
• وسى ولەڭ قانداي كوڭىل - كۇي تۋعىزدى؟
• وسى ولەڭدى قانداي اۋەنمەن ايتار ەدىڭ؟
• وسى ولەڭ بويىنشا سۋرەت سال ءتۇسىندىر
2 – توپ.
• «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىن جاتقا ايت.
• سىزبانى تولتىر
اباي اتا ءسوزى
5 اسىل ءىس.....................
5 دۇشپان........................
• ابايدىڭ ناقىل ءسوزىن اياقتا
ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى – تالاپسىز.
• ءبىلىم، تالاپ تۋرالى ماقال – ماتەل ايت.
3 – توپ «جاز» ولەڭىن جاتقا ايت. ولەڭ نە تۋرالى؟
• ولەڭ بويىنشا سۋرەت سال.
1 – توپ «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» كورىنىس
شىرىلداۋىق شەگىرتكە
ىرشىپ ءجۇرىپ ءان سالعان
كوگالدى قۋىپ گۋلايتتاپ
قىزىقپەن ءجۇرىپ جازدى العان.
جازدىڭكۇنى جاپىراقتىڭ
بىرىندە تاماق، بىرىندە ءۇي
جاپىراقۇ كەتتى جاز كەتتى
كۇز بولعان سوڭ، كەتتى كۇي.
جىلى جاز جوق، تاماق جوق
وكىنگەننەن نە پايدا؟
سۋىققا تونعان قارنى اشقان
ويىن قايدا ءان قايدا؟
ونىمەننەن تۇرمادى
قار كورىندى، قىس بولدى
ساۋىقشىل سورلى بۇكشەيدى
تىماق قانا ءىس بولدى.
سەكىرۋ قايدا ءسۇرىنىپ؟
قاباعىن قايعى جابادى
سالامدا جاتىپ ءدان جيعان
قۇمىرسقانى ىزدەپ تابادى.
سەلكىلدەپ كەلىپ جىعىلدى
اياعىنا باس ۇرا:
قاراعىم جىلت تاماق بەر،
جاز شىققانشا اسىرا!
مۇنىڭ جانىم ءسوز ەمەس.
جاز وتەرىن بىلمەپپەڭ؟
جانىڭ ءۇشىن ەڭ شارۋا
الا جازداي قىلماپپەڭ؟
مەن وزىڭدەي شارۋاشىل،
جۇمساق يلەۋ ۇيىمە؟
كوگالدى قۋىپ ءان سالىپ
ولەڭنەن قولىڭ ءتيدى مە؟
قايتەيىن قولى تيمەپتى،
ولەڭشى، ءانشى ەسىل ەر
الا جازداي ءان سالساڭ
سەكىلدە دە بيلەي بەر.
2 - توپ ابايدىڭ17 - قارا ءسوزىن ساحنالايدى.
اۆتور قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىپ، تالاسىپ عىلىمعا جۇگىنىپتى.
3 - توپ بالا اباي مەن بارلاس اقىن
بىردە ابايلاردىكىنە ەكى بوگدە قوناق كەلىپ قوندى: ءبىرى – قارتاڭ، ءبىرى – جاس قوناق. جاسىن اباي تانيدى. ول بىلتىر جايلاۋعا كەلىپ، وسى ۇيدە ءۇش كۇندەي جاتىپ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدى» جىرلاپ بەرگەن بايكوكشە دەگەن جىرشى ەدى. ال قاسىنداعى قارتاڭداۋ كىسىنى اباي بىلمەگەنىمەن، شەشەسى جاقسى تانيدى ەكەن.
قوناقتارمەن جاي سۇراسىپ، امانداسىپ بولعان سوڭ ۇلجان ابايعا قاراپ، جىميىپ:
- ال، بالام، اجەڭ مەن ەكەۋمىزدى قاجاي بەرۋشى ەدىڭ، اڭگىمە، جىردىڭ دۇكەنى، مىنە، جاڭا كەلدى. مىنا كىسى بارلاس دەگەن اقىن، - دەدى.
شوقشالاۋ عانا اق ساقالى بار، كەلبەتى كەلگەن، زور داۋىستى، اق سارى كىسى – بارلاس ابايعا سالعاننان ۇنادى. بىلگەنىن ىشىنە بۇگىپ، تىعىلىپ، ۇندەمەي وتىراتىن وزگە ۇلكەندەردەي ەمەس، بارلاس ىلە سويلەپ كەتەتىن اق جارقىن، اشىق. وسى ۇيگە ىلعي دا كەلىپ جۇرگەن اۋىل ادامى سياقتى.
ءۇي ءىشى تەگىس حوش العان سوڭ، ەكى اقىن دا وڭاي شەشىلدى. وسى تۇندە اس پىسكەنگە شەيىن بارلاس «قوبىلاندى باتىر» جىرىن جىرلادى. ابايدىڭ قازاق اۋزىنان دا، كىتاپ ىشىنەن دە ءومىرى ەستىپ بىلمەگەن ەڭ ءبىر سۇلۋ، ەڭ ءبىر اسەرلى، كۇشتى جىرى وسى ەدى. بارلاس جىرىن ءبىتىرىپ، قول جۋعالى قامدانعان ۋاقىتتا، اباي:
- مۇنى ايتقان كىم؟ وسى ولەڭدى شىعارعان كىم ەكەن؟ – دەپ، باعانادان بەرى ءوزىن سۇيسىندىرگەن اقىننىڭ اتىن بىلمەك ەدى.
- ارىدەن كەلە جاتقان دەسەدى - اۋ، بالام، بۇنىڭ ءتۇبىن. ەرتەڭىندە جۇرۋگە ىڭعايلانعان ەكى اقىندى ابايدىڭ تىلەگى بويىنشا ۇلجان جىبەرمەدى.
- اسىقپاي، ءالى ءبىراز كۇن قوناق بولىپ جاتىپ كەتىڭدەر، - دەدى.
اباي كۇندىز دە، تۇندە دە بارلاستاردىڭ قاسىنان شىقپايدى. وسى جولى اباي ءارى ءوزى، ءارى شەشەسى ارقىلى سالماق سالىپ، بارلاس پەن بايكوكشەنى ءدال ءبىر ايداي جىبەرمەي ۇستاپ ەدى. بۇل ۋاقىتتاردا جاس بالا بارلاس، بايكوكشەمەن ءبىرجولاتا دوس، جاقىن بوپ الدى. ۇيرەنە كەلە، تۇندە بارلاستىڭ قوينىنا كىرىپ تە جاتادى. كۇندىز بارىنشا كۇتەدى. بالا ابايدىڭ ۇعىمتال، زەرەكتىگىنە قاتتى ريزا بوپ، شىن سۇيگەن بارلاس ءبىر وڭاشادا جاي عانا تاقپاقتاپ:
- شىراعىم، ەر جەتەرسى،
- ەر جەتسەڭ، ءسىرا، نە ەتەرسىڭ؟
- الىسقا شىرقاپ كەتەرسى،
- شىداساڭ، شىڭعا جەتەرسىڭ،-
دەپ ەدى بارلاس اقىن بالا ابايدىڭ بويىنداعى مول دارىن - قاسيەتتى سول كەزدە - اق بايقاعان بولاتىن.
• مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن
جوق باردى ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن – دەپ اباي اتامىز جىرلاعانداي اقىندىق ونەرلەرى بار وقۋشىلارعا تاپسىرما رەتىندە «سىزدەي تۇلعا ۇمىتىلمايدى» دەگەن تاقىرىپتا 4 جولدىق ولەڭ شىعارۋ.
1 توپ اباي اتا تۋرالى ولەڭ جازامىز،
بار اقىلىن ءبىز ۇيرەنىپ الامىز
ءسىز سەكىلدى ولەڭ جاسساق وسكەندە
ءىزىڭىزدى جالعاستىرىپ جۇرەمىز.
2 – توپ
مەنىڭ اتام – اباي اتا
ول بىزگە ءبارىن ۇيرەتكەن.
اتامنىڭ بالاسى بولماي
ادامنىڭ بالاسى بول دەپ ۇيرەتەدى.
3 – توپ
اباي اتا ەشقاشان ۇمىتىلمايدى،
سەبەبى ءبىز ۇرپاعىمىز ولاردىڭ
وقىپ بارلىق ولەڭىن
بىزدە ولەڭ جازامىز.
● اباي
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ
ۇيقىعا كەتەر ماۋجىراپ
قالانى جىم - جىرت دەل - سال قىپ
ءتۇن بولادى شاۋتىراپ
شام شىعارماس جولداعى
سىلكىنە الماس جاپىراق
تونشىعارسىڭ سەنداعى
سابىر قىلساڭ ازىراق
● لەرمونتوۆ
گورنىە ۆەرشينى
سپيات ۆو تمە نوچنوي
تيحيە دولينى
پولنى سۆەجەي ملوي
نە پىليت دوروگا
نە دروجات ليستى
پوگادي نەمنوگو
وتداحنەم ي تى
● گەتە
ۇيبەر اللەن گيپفەلن يح رۋ
ين اللەن ۆيپفەلن شپۋيرەن دۋ
ھاۋم اينەن حاۋھ
دە فۋگلياين شۆايگەن يم باردە
بارتە نۋر بالدە رۋ يست دۋ اۋھ
ۇلى اقىن اباي تۋرالى ۇلاعاتتى سوزدەر (ءۇي تاپسىرماسى، ىزدەنىپ كەلۋ)
1. اباي قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان عۇلاما عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول قازاق حالقىنىڭ ەل بولۋىنا ۇلان - عايىر ەڭبەك ەتكەن داناگەر. اباي الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىلداردىڭ قاتارىنداعى عاجايىپ تۇلعا.
(ن. ءا. نازاربايەۆ)
2. اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ
ابايدى وقى ەرىنبە
ادامدىقتى كوزدەسەڭ
جات توقىپ ال كوڭىلگە (س. تورايعىروۆ)
3. قازاق ادەبيەتىنە اباي كىرگىزگەن جاڭالىق كوپ اباي قازاقتاعى سۋرەتى سۇلۋ ءسوزدىڭ اتاسى، تەرەڭ سىرلى، كەڭ ماعىنالى كەستەلى ولەڭنىڭ اتاسى. قازاق ولەڭىنە ۇلگى ورنەك بەرگەن، تۇرىك كوبەيتىپ، قالىبىن مولايتقان. ول ادەبيەتكە، ولەڭ جىرعا بۇرىننان ورناعان تەرىس پىكىر، تەرىس ۇعىمنىڭ ءبارىن جوعالتىپ جۇرتتىڭ ويىن تاربيەلەگەن. (م. اۋەزوۆ)
* دۇرىس ايتامىز اباي تۋرالى اقىندىعى تۋرالى سىنشى، سۋرەتشى كىم؟
م. اۋەزوۆ.
بەكىتۋ.
1. ابايدىڭ شىن اتى كىم؟ (يبراھيم)
2. اباي قاي جىلى، قايدا دۇنيەگە كەلگەن؟ (1845، سەمەي وبلىسى)
3. ءيبراھيمدى كىم اباي دەپ اتاپ كەتكەن؟ (اجەسى زەرە)
4. اباي نەشە اعايىندى؟ 6
5. اباي قايدا وقىدى؟ (سەمەي قالاسىنداعى مەدرەسەدە)
6. اباي نەشە ءتىل بىلگەن؟ (اراب، پارسى، ورىس)
قورىتىندىلاۋ
• اباي اتانىڭ بالاسى ەمەس، حالىق ادامنىڭ بالاسى
• مىنەكەي بالالار: ءولدى دەۋگە بولا ما، ايتىڭدارشى،
ولمەي تۇعىن ارتىندا ءىز قالدىرعان.
دەمەكشى ويشىل دانىشپان اقىننىڭ جۇرەگىن تەربەگەن تاماشا اندەرى ءوزىنىڭ قالىڭ ەل قازاعىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى.
ەندەشە ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي» اتتى انىمەن اياقتايىق.
باعالاۋ ماداقتاۋ
ۇيگە: ولەڭدەرىن ىزدەنىپ كەلۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
