ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 31
تاقىرىبى: § 33. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ءبىرجاسۋشالى اعزالارعا ءتان: قورەكتەنۋ، كوبەيۋ، تىنىس الۋ، سىرتقا شىعارۋ قاسيەتتەرىنە سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، وكىلدەرىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلۋ دارەجەسى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىنا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
ءبىرجاسۋشالى قاراپايىمدار عىلىمدا قاشان جانە قانداي جاعدايدا بەلگىلى بولدى؟
ءبىرجاسۋشالىلار تابيعاتتا قاي جەرلەردە كوپ تارالعان؟ ولاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
ءبىرجاسۋشالىلار قۇرىلىسىندا، تىرشىلىگىندە بارىنە ورتاق قانداي بەلگىلەرى بار؟
ءبىرجاسۋشالىلار تۇرلەرىنىڭ ءبىر - بىرىنەن ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ ولار ءوز ىشىندە قانداي توپتارعا جىكتەلەدى؟
ءبىرجاسۋشالىلار تۇرلەرىنىڭ ورىن اۋىستىرىپ قوزعالۋ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرىڭدەر.
كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ تۇزدى ورتادان قاشۋى نەنى كورسەتەدى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ قورەكتەنۋى، تىنىس الۋى، كوبەيۋى
2. زياندى قالدىق زاتتاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋى
3. قاراپايىمداردىڭ تىرشىلىگىن ساقتاۋعا بەيىمدەلۋى.
قورەكتەنۋى. ءبىرجاسۋشالىلار نەگىزىنەن دايىن ورگانيكالىق زاتتارمەن (ءنارۋىز، كومىرسۋلار جانە ماي ءتارىزدى زاتتار) قورەكتەنەدى. سونداي - اق ولاردىڭ ىشىندە فوتوسينتەز تاسىلىمەن دە قورەكتەنەتىندەرى بار.
ەۆگلەنانىڭ قۇرىلىسىن تاعى ءبىر شولىپ، «ول فوتوسينتەز تاسىلىمەن قورەكتەنە الا ما؟ ونى نەدەن بىلۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا ويلانىپ جاۋاپ بەرىڭدەر.
جارىق جوق كولەڭكە نەمەسە قاراڭعى جەرلەردە ەۆگلەنانىڭ جاسىل ءتۇسى جويىلادى. ول جانۋار ءتارىزدى دايىن ورگانيكالىق زاتتارمەن قورەكتەنەدى. ول ورگانيكالىق زاتتاردىڭ تۇيىرشىكتەرىن جۇتپايدى. زاتتاردىڭ سۋداعى ەرىتىندىلەرىن سيتوپلازمانىڭ سىرتقى تىعىزدالعان جارعاقشاسى ارقىلى سىڭىرەدى.
امەبا جالعان اياقتارىمەن قورەكتى (مىسالى، باكتەريالاردى) قورشاپ، وراپ الادى. ودان سوڭ قورەك جاسۋشا قابىقشاسى ارقىلى سيتوپلازماعا تۇسەدى. سيتوپلازما ونى قورشاپ الادى. سوندىقتان ونى اسقورىتۋ ۆاكۋولى دەيدى. اس وسى كوپىرشىك ءتارىزدى قورشاۋدا قورىتىلادى. سەبەبى قورەكتىڭ قورىتىلىپ، جاسۋشانىڭ ءوز زاتىنىڭ جاسالۋى وسى ۆاكۋولدىڭ ىشىندە جۇرەدى. ءنارلى زات جاسۋشا سيتوپلازماسىنا تاراپ تىرشىلىك قاجەتىنە جۇمسالادى. ال كىرپىكشەلى كەبىسشە دەنەسىنىڭ الدىڭعى جاعىندا ورتاسىنا قاراي اۋزى بولادى. وعان قىسقا تۇتىكشە ءتارىزدى جۇتقىنشاق جالعاسادى. كەبىسشەنىڭ اۋىزى جاسۋشانىڭ جۇقا جارعاقشا قابىقشاسىنىڭ ىشكە ويىسۋىنان پايدا بولعان كىشكەنە عانا ويىق. وسى ويىق ارقىلى قورەك جاسۋشاعا تەز وتەدى. سوندىقتان ونى جاسۋشالىق اۋىز دەيدى. اۋىز توڭىرەگىندەگى كوپتەگەن كىرپىكشەلەر ۇنەمى قوزعالىپ، سۋ اعىنىن تۋعىزادى. اعىنمەن كەلگەن قورەك اۋىز ارقىلى جۇتقىنشاققا ءتۇسىپ، ودان سيتوپلازماعا وتەدى. سيتوپلازمادان اسقورىتۋ ءسولى ءبولىنىپ، قورەكتى قورشايدى. بۇدان كوپىرشىك تۇرىندە اسقورىتۋ ۆاكۋولى تۇزىلەدى. وندا اس قورىتىلادى.
ۆاكۋولدىڭ ىشىندە ءسولدىڭ اسەرىمەن قورەكتىڭ كۇردەلى ورگانيكالىق زاتتارى (ءنارۋىزدار، مايلار، كومىرسۋلار) ىدىراپ، جاي زاتتار پايدا بولادى. ولاردىڭ ەرىتىندىسى سورىلىپ، قايتادان سيتوپلازماعا وتەدى. مۇندا جاندىك جاسۋشاسىنىڭ وزىنە ءتان ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋلارى ءتارىزدى ورگانيكالىق زاتتار ءتۇزىلىپ، اعزانىڭ تىرشىلىگىنە جۇمسالادى.
تىنىس الۋى. ءبىرجاسۋشالى قاراپايىمدار سۋدا ەرىگەن وتتەگىمەن تىنىس الادى. ول جاسۋشا سيتوپلازماسىنا قابىقشا ارقىلى وتەدى. وتتەگىنىڭ اسەرىمەن كۇردەلى ورگانيكالىق زاتتار (استىڭ قورىتىلۋى) جاي زاتتارعا ىدىرايدى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە قۋات (ەنەرگيا) ءبولىنىپ شىعادى. ول اعزانىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرىنە جۇمسالادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 31
تاقىرىبى: § 33. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ءبىرجاسۋشالى اعزالارعا ءتان: قورەكتەنۋ، كوبەيۋ، تىنىس الۋ، سىرتقا شىعارۋ قاسيەتتەرىنە سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، وكىلدەرىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلۋ دارەجەسى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىنا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
ءبىرجاسۋشالى قاراپايىمدار عىلىمدا قاشان جانە قانداي جاعدايدا بەلگىلى بولدى؟
ءبىرجاسۋشالىلار تابيعاتتا قاي جەرلەردە كوپ تارالعان؟ ولاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
ءبىرجاسۋشالىلار قۇرىلىسىندا، تىرشىلىگىندە بارىنە ورتاق قانداي بەلگىلەرى بار؟
ءبىرجاسۋشالىلار تۇرلەرىنىڭ ءبىر - بىرىنەن ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ ولار ءوز ىشىندە قانداي توپتارعا جىكتەلەدى؟
ءبىرجاسۋشالىلار تۇرلەرىنىڭ ورىن اۋىستىرىپ قوزعالۋ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرىڭدەر.
كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ تۇزدى ورتادان قاشۋى نەنى كورسەتەدى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ قورەكتەنۋى، تىنىس الۋى، كوبەيۋى
2. زياندى قالدىق زاتتاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋى
3. قاراپايىمداردىڭ تىرشىلىگىن ساقتاۋعا بەيىمدەلۋى.
قورەكتەنۋى. ءبىرجاسۋشالىلار نەگىزىنەن دايىن ورگانيكالىق زاتتارمەن (ءنارۋىز، كومىرسۋلار جانە ماي ءتارىزدى زاتتار) قورەكتەنەدى. سونداي - اق ولاردىڭ ىشىندە فوتوسينتەز تاسىلىمەن دە قورەكتەنەتىندەرى بار.
ەۆگلەنانىڭ قۇرىلىسىن تاعى ءبىر شولىپ، «ول فوتوسينتەز تاسىلىمەن قورەكتەنە الا ما؟ ونى نەدەن بىلۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا ويلانىپ جاۋاپ بەرىڭدەر.
جارىق جوق كولەڭكە نەمەسە قاراڭعى جەرلەردە ەۆگلەنانىڭ جاسىل ءتۇسى جويىلادى. ول جانۋار ءتارىزدى دايىن ورگانيكالىق زاتتارمەن قورەكتەنەدى. ول ورگانيكالىق زاتتاردىڭ تۇيىرشىكتەرىن جۇتپايدى. زاتتاردىڭ سۋداعى ەرىتىندىلەرىن سيتوپلازمانىڭ سىرتقى تىعىزدالعان جارعاقشاسى ارقىلى سىڭىرەدى.
امەبا جالعان اياقتارىمەن قورەكتى (مىسالى، باكتەريالاردى) قورشاپ، وراپ الادى. ودان سوڭ قورەك جاسۋشا قابىقشاسى ارقىلى سيتوپلازماعا تۇسەدى. سيتوپلازما ونى قورشاپ الادى. سوندىقتان ونى اسقورىتۋ ۆاكۋولى دەيدى. اس وسى كوپىرشىك ءتارىزدى قورشاۋدا قورىتىلادى. سەبەبى قورەكتىڭ قورىتىلىپ، جاسۋشانىڭ ءوز زاتىنىڭ جاسالۋى وسى ۆاكۋولدىڭ ىشىندە جۇرەدى. ءنارلى زات جاسۋشا سيتوپلازماسىنا تاراپ تىرشىلىك قاجەتىنە جۇمسالادى. ال كىرپىكشەلى كەبىسشە دەنەسىنىڭ الدىڭعى جاعىندا ورتاسىنا قاراي اۋزى بولادى. وعان قىسقا تۇتىكشە ءتارىزدى جۇتقىنشاق جالعاسادى. كەبىسشەنىڭ اۋىزى جاسۋشانىڭ جۇقا جارعاقشا قابىقشاسىنىڭ ىشكە ويىسۋىنان پايدا بولعان كىشكەنە عانا ويىق. وسى ويىق ارقىلى قورەك جاسۋشاعا تەز وتەدى. سوندىقتان ونى جاسۋشالىق اۋىز دەيدى. اۋىز توڭىرەگىندەگى كوپتەگەن كىرپىكشەلەر ۇنەمى قوزعالىپ، سۋ اعىنىن تۋعىزادى. اعىنمەن كەلگەن قورەك اۋىز ارقىلى جۇتقىنشاققا ءتۇسىپ، ودان سيتوپلازماعا وتەدى. سيتوپلازمادان اسقورىتۋ ءسولى ءبولىنىپ، قورەكتى قورشايدى. بۇدان كوپىرشىك تۇرىندە اسقورىتۋ ۆاكۋولى تۇزىلەدى. وندا اس قورىتىلادى.
ۆاكۋولدىڭ ىشىندە ءسولدىڭ اسەرىمەن قورەكتىڭ كۇردەلى ورگانيكالىق زاتتارى (ءنارۋىزدار، مايلار، كومىرسۋلار) ىدىراپ، جاي زاتتار پايدا بولادى. ولاردىڭ ەرىتىندىسى سورىلىپ، قايتادان سيتوپلازماعا وتەدى. مۇندا جاندىك جاسۋشاسىنىڭ وزىنە ءتان ءنارۋىز، ماي، كومىرسۋلارى ءتارىزدى ورگانيكالىق زاتتار ءتۇزىلىپ، اعزانىڭ تىرشىلىگىنە جۇمسالادى.
تىنىس الۋى. ءبىرجاسۋشالى قاراپايىمدار سۋدا ەرىگەن وتتەگىمەن تىنىس الادى. ول جاسۋشا سيتوپلازماسىنا قابىقشا ارقىلى وتەدى. وتتەگىنىڭ اسەرىمەن كۇردەلى ورگانيكالىق زاتتار (استىڭ قورىتىلۋى) جاي زاتتارعا ىدىرايدى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە قۋات (ەنەرگيا) ءبولىنىپ شىعادى. ول اعزانىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرىنە جۇمسالادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
