ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 41.
تاقىرىبى: §43. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىن ءتۇسىندىرۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
قاناينالىم جۇيەسىن نەلىكتەن «تاسىمالداۋ جۇيەسى» دەيدى؟ قاندى بۇل جۇيەگە شىعارىپ، قايتارىپ وتىراتىن قانداي مۇشە؟
شۇبالشاڭ، ۇلۋ، شايان (وزەن شايانى)، شارشىلى ورمەكشى، زاۋزا قوڭىزدىڭ قاناينالىمى تۋرالى قاننىڭ جۇرەكتەن قانتامىرلارىنا، ودان ءتيىستى جۇمىس اتقارىپ قانتامىرلارى ارقىلى وكپەگە كەلىپ، قايتادان جۇرەك ارقىلى وسى جولىن قايتالايتىنىن بىلدىڭدەر. ەندى شۇبالشاڭنىڭ قاياينالىم جۇيەسىن شارتتى سىزبامەن (مۇنى داپتەرگە سىزىپ الۋ كەرەك) كورسەتىڭدەر؛
ا) وسىنداعى «جۇرەكشەنى»، ساقينالى قانتامىرلاردى جانە ارقا، قۇرساق قانتامىرلارىن انىقتاپ، ءارقايسىسىن سىزىقشامەن كورسەتىپ جازىڭدار. قان قالاي، قانداي باعىتپەن، «جولمەن» دەنەنى اينالىپ شىعادى؟
ءا) «وكپە» دەگەنىمىزبەن شۇبالشاڭدا وكپە جوق قوي. «وكپە» دەپ اتاعانىمىز دەنەنىڭ قاي مۇشەسى؟ (اتاۋىن اتا)؛
ب) شۇبالشاڭداعى قاناينالىم نەلىكتەن «تۇيىق جۇيە» دەپ اتالادى؟
شاياننىڭ «وكپەسىنىڭ» اتاۋى قانداي ەدى؟ (قانداي ورتادا مەكەندەيتىنىن ەسكە تۇسىرىڭدەر). قاناينالىمى قانداي قىزمەت اتقارادى؟
بۋناقدەنەلىلەردىڭ قاناينالىمى قىزمەتىنىڭ شايان مەن ورمەكشىدەن ەرەكشەلىگى قانداي؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بالىق ومىرتقالى جانۋارلارعا جاتادى. بالىقتىڭ جۇرەگى ەكى قۋىستى؛ ول دەنەنىڭ قۇرساق جاعىندا ورنالاسقان. قان جۇرەك قارىنشاسىنان جەلبەزەكتەرگە قاراي شىعاتىن ءىرى قانتامىرى – قۇرساق قولقاسىنا وتەدى. قارىنشانىڭ قاقپاقشاسى قاننىڭ كەرى اعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل قان، كومىرقىشقىل گازى كوپ بولعاندىقتان، ۆەنا قانى دەپ اتالادى. ونىڭ ءتۇسى قىزىل قوڭىر بولادى. جەلبەزەككە كەلگەندە قۇرساق قولقاسىنان وڭعا جانە سولعا قاراي قانتامىرلار تارالادى. ولار جەلبەزەكتە ۇساق قىلتامىرلارعا تارماقتالىپ، وتتەگىنە قانىعادى دا، ارتەريا قانىنا اينالادى. ارتەريا قان تامىرلارى جيناقتالىپ، حوردانىڭ استىندا سوزىلىپ جاتقان ارقا قولقاسىنا قۇيىلادى. قولقادان دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە قىلتامىرلار تارماقتالادى. ونداعى ءار ءتۇرلى ۇلپالاردا ارتەريا قانى وتتەگىن بەرىپ، كومىرقىشقىل گازىن جانە ءتۇرلى قاجەتسىز ونىمدەردى سىڭىرەدى دە، ۆەنا قانتامىرىمەن اعىپ، جۇرەكتىڭ قۇلاقشاسىنا قۇيىلادى. ول جيىرىلىپ، قان قارىنشاعا وتەدى. ءسويتىپ بالىقتىڭ قانى ءبىر شەڭبەر جاساپ، بۇكىل دەنەنى اينالىپ شىعادى. سوندىقتان بالىقتىڭ قاناينالىم جۇيەسىن بىرشەڭبەرلى قاناينالىم جۇيەسى دەيدى.
قوسمەكەندىلەردىڭ جۇرەگى ءۇش ءبولىمدى، قارىنشادان جانە ەكى قۇلاقشادان تۇرادى. قان دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنەن ۆەنا قانتامىرىمەن جۇرەكتىڭ وڭ قۇلاقشاسىنا قۇيىلادى. بۇل قاندا كومىرقىشقىل گازى كوپ. سول جاق قۇلاقشاعا وكپەدەن وتتەگىن سىڭىرگەن قان قۇيىلادى. قۇلاقشالار جيىرىلعان كەزدە قارىنشاعا ەكى قۇلاقشادان ءبىراز قان ءوتىپ، ارتەريا مەن ۆەنا قانى ارالاسادى دا، دەنەسىنە ارالاس قان تارايدى. قارىنشادان ءىرى ارتەريا قان تامىرى شىعىپ، ول دەنەنى بويلاپ ارتقى جاعىنا قاراي اعادى. ودان كوپتەگەن قىلتامىرلار شىعىپ، بۇكىل ۇلپالاردى تورلايدى. ولاردى وتتەگىمەن، قورەكتىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. ارتەريا بىرتىندەپ ۆەنا قانىنا اينالىپ، ۆەنا قانتامىرىمەن جۇرەككە قاراي اعادى.
باقانىڭ قاناينالىم جۇيەسىندە ەكى شەڭبەر بار. قاندى جۇرەكتەن بۇكىل دەنەگە تاراتاتىن ارتەريا قانتامىرلارى مەن دەنەدەن جۇرەككە ورالاتىن ۆەنا قانتامىرىن ۇلكەن قاناينالىم شەڭبەرى دەپ اتايدى. قاننىڭ وكپە مەن تەرىگە باراتىن، ودان جۇرەككە قايتا كەلەتىن تارماعى – كىشى قاناينالىم شەڭبەرى دەپ اتالادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ جۇرەگى، قاناينالىم جۇيەسى باقانىكىنە ۇقساس. بۇلاردا جۇرەك ءۇش ءبولىمدى: قارىنشادان، ەكى قۇلاقشادان تۇرادى. ولاردىڭ باقادان ەرەكشەلىگى جۇرەك قارىنشاسى جارتىلاي پەردەمەن ەكى بولىمگە بولىنەدى. ءبىراق پەردە قارىنشانى تولىق بولمەگەندىكتەن ارتەريالىق قان مەن ۆەنالىق قان (باقامەن سالىستىرعاندا) از مولشەردە بولسا دا ارالاسادى. سوندىقتان قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلاردىڭ اعزاسىندا زات الماسۋ باياۋ جۇرەدى دە، دەنە تەمپەراتۋرالارى تۇراقسىز، قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنا تاۋەلدى بولادى. اۋا رايى سالقىن سولتۇستىك ايماقتاردا قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلاردىڭ سيرەك تارالعانى جانە جىلى ايماقتاردا قىستا ۇيقىعا جاتاتىنى سودان. بۇلاردى سالقىن قاندى جانۋارلار دەيدى.
قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ جۇرەگى ءتورت بولىمنەن تۇرادى. جۇرەك قارىنشاسىنىڭ پەردەسى ونى تولىق ەكى بولىمگە ءبولىپ، قان ارالاسپايدى. دەنە مۇشەلەرىنە تازا ارتەريا قانى تارالىپ، وكپەگە ۆەنا قانى كەلەدى. بۇل جانۋارلاردا زات الماسۋ قارقىندى جۇرەدى. دەنە تەمپەراتۋراسى تۇراقتى، قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنا تاۋەلدى ەمەس. ولاردى جىلىقاندى جانۋارلارعا جاتقىزادى. بۇل جانۋارلار جەر بەتىنىڭ بارلىق ايماقتارىندا تارالعان.
ءىV. بەكىتۋ.
سونىمەن، كوپجاسۋشالى جانۋارلاردا شۇبالشاڭنان باستاپ قاناينالىم جۇيەسى بولادى. قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارىندا تۇرلىشە جانە دامۋ دەڭگەيىنە قاراي بىرتىندەپ كۇردەلەنەدى.
ارىپپەن بەلگىلەنگەن قاناينالىم جۇيەلەرىنىڭ قايسىسى قانداي جانۋارعا ءتان ەكەنىن انىقتاپ، ءارىپ پەن جانۋار ءنومىرىن قوسىپ داپتەرلەرىڭە جازىڭدار جانە تۇسىندىرىڭدەر.
ا. جۇرەگى ەكى ءبولىمدى. قاناينالىم جۇيەسى ءبىر شەڭبەرلى. ورگانيزمى وتتەگىنە باي تازا ارتەريالىق قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى (نەلىكتەن؟). (3. بالىق)
ءا. جۇرەگى ءۇش ءبولىمدى. اعزاسى ۆەنالىق جانە ارتەريالىق قان بىردەي مولشەردە ارالاسقان قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى (نەلىكتەن؟). قاناينالىم جۇيەسى ەكى شەڭبەرلى. (4. قۇرباقا.)
ب. جۇرەگى ءۇش ءبولىمدى. اعزاسى ارتەريالىق قانى كوبىرەك ارالاس قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. كاناينالىم جۇيەسى ەكى شەڭبەرلى. (1. كەسىرتكە.)
ۆ. جۇرەگى ءتورت ءبولىمدى. اعزاسى تازا ارتەريالىق قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى (نەلىكتەن؟). (2. ارقار؛ 5. قۇس.)
قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلار سولتۇستىك ايماقتاردا وتە سيرەك تارالعان. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇعان قاننىڭ قانداي قاتىسى بار؟
قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر جۇرەگى قۇرىلىسىنىڭ جورعالاۋشىلار جۇرەگى قۇرىلىسىنان قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟
بۇلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ تۇراقتى، ورتا جاعدايلارىنا تاۋەلدى ەمەستىگىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
ءۇي تاپسىرماسى. § 43 وقۋ، 93، 94، 95 - سۋرەتتەردى سالۋ.
ساباق: 41.
تاقىرىبى: §43. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىن ءتۇسىندىرۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
قاناينالىم جۇيەسىن نەلىكتەن «تاسىمالداۋ جۇيەسى» دەيدى؟ قاندى بۇل جۇيەگە شىعارىپ، قايتارىپ وتىراتىن قانداي مۇشە؟
شۇبالشاڭ، ۇلۋ، شايان (وزەن شايانى)، شارشىلى ورمەكشى، زاۋزا قوڭىزدىڭ قاناينالىمى تۋرالى قاننىڭ جۇرەكتەن قانتامىرلارىنا، ودان ءتيىستى جۇمىس اتقارىپ قانتامىرلارى ارقىلى وكپەگە كەلىپ، قايتادان جۇرەك ارقىلى وسى جولىن قايتالايتىنىن بىلدىڭدەر. ەندى شۇبالشاڭنىڭ قاياينالىم جۇيەسىن شارتتى سىزبامەن (مۇنى داپتەرگە سىزىپ الۋ كەرەك) كورسەتىڭدەر؛
ا) وسىنداعى «جۇرەكشەنى»، ساقينالى قانتامىرلاردى جانە ارقا، قۇرساق قانتامىرلارىن انىقتاپ، ءارقايسىسىن سىزىقشامەن كورسەتىپ جازىڭدار. قان قالاي، قانداي باعىتپەن، «جولمەن» دەنەنى اينالىپ شىعادى؟
ءا) «وكپە» دەگەنىمىزبەن شۇبالشاڭدا وكپە جوق قوي. «وكپە» دەپ اتاعانىمىز دەنەنىڭ قاي مۇشەسى؟ (اتاۋىن اتا)؛
ب) شۇبالشاڭداعى قاناينالىم نەلىكتەن «تۇيىق جۇيە» دەپ اتالادى؟
شاياننىڭ «وكپەسىنىڭ» اتاۋى قانداي ەدى؟ (قانداي ورتادا مەكەندەيتىنىن ەسكە تۇسىرىڭدەر). قاناينالىمى قانداي قىزمەت اتقارادى؟
بۋناقدەنەلىلەردىڭ قاناينالىمى قىزمەتىنىڭ شايان مەن ورمەكشىدەن ەرەكشەلىگى قانداي؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بالىق ومىرتقالى جانۋارلارعا جاتادى. بالىقتىڭ جۇرەگى ەكى قۋىستى؛ ول دەنەنىڭ قۇرساق جاعىندا ورنالاسقان. قان جۇرەك قارىنشاسىنان جەلبەزەكتەرگە قاراي شىعاتىن ءىرى قانتامىرى – قۇرساق قولقاسىنا وتەدى. قارىنشانىڭ قاقپاقشاسى قاننىڭ كەرى اعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل قان، كومىرقىشقىل گازى كوپ بولعاندىقتان، ۆەنا قانى دەپ اتالادى. ونىڭ ءتۇسى قىزىل قوڭىر بولادى. جەلبەزەككە كەلگەندە قۇرساق قولقاسىنان وڭعا جانە سولعا قاراي قانتامىرلار تارالادى. ولار جەلبەزەكتە ۇساق قىلتامىرلارعا تارماقتالىپ، وتتەگىنە قانىعادى دا، ارتەريا قانىنا اينالادى. ارتەريا قان تامىرلارى جيناقتالىپ، حوردانىڭ استىندا سوزىلىپ جاتقان ارقا قولقاسىنا قۇيىلادى. قولقادان دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە قىلتامىرلار تارماقتالادى. ونداعى ءار ءتۇرلى ۇلپالاردا ارتەريا قانى وتتەگىن بەرىپ، كومىرقىشقىل گازىن جانە ءتۇرلى قاجەتسىز ونىمدەردى سىڭىرەدى دە، ۆەنا قانتامىرىمەن اعىپ، جۇرەكتىڭ قۇلاقشاسىنا قۇيىلادى. ول جيىرىلىپ، قان قارىنشاعا وتەدى. ءسويتىپ بالىقتىڭ قانى ءبىر شەڭبەر جاساپ، بۇكىل دەنەنى اينالىپ شىعادى. سوندىقتان بالىقتىڭ قاناينالىم جۇيەسىن بىرشەڭبەرلى قاناينالىم جۇيەسى دەيدى.
قوسمەكەندىلەردىڭ جۇرەگى ءۇش ءبولىمدى، قارىنشادان جانە ەكى قۇلاقشادان تۇرادى. قان دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنەن ۆەنا قانتامىرىمەن جۇرەكتىڭ وڭ قۇلاقشاسىنا قۇيىلادى. بۇل قاندا كومىرقىشقىل گازى كوپ. سول جاق قۇلاقشاعا وكپەدەن وتتەگىن سىڭىرگەن قان قۇيىلادى. قۇلاقشالار جيىرىلعان كەزدە قارىنشاعا ەكى قۇلاقشادان ءبىراز قان ءوتىپ، ارتەريا مەن ۆەنا قانى ارالاسادى دا، دەنەسىنە ارالاس قان تارايدى. قارىنشادان ءىرى ارتەريا قان تامىرى شىعىپ، ول دەنەنى بويلاپ ارتقى جاعىنا قاراي اعادى. ودان كوپتەگەن قىلتامىرلار شىعىپ، بۇكىل ۇلپالاردى تورلايدى. ولاردى وتتەگىمەن، قورەكتىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. ارتەريا بىرتىندەپ ۆەنا قانىنا اينالىپ، ۆەنا قانتامىرىمەن جۇرەككە قاراي اعادى.
باقانىڭ قاناينالىم جۇيەسىندە ەكى شەڭبەر بار. قاندى جۇرەكتەن بۇكىل دەنەگە تاراتاتىن ارتەريا قانتامىرلارى مەن دەنەدەن جۇرەككە ورالاتىن ۆەنا قانتامىرىن ۇلكەن قاناينالىم شەڭبەرى دەپ اتايدى. قاننىڭ وكپە مەن تەرىگە باراتىن، ودان جۇرەككە قايتا كەلەتىن تارماعى – كىشى قاناينالىم شەڭبەرى دەپ اتالادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ جۇرەگى، قاناينالىم جۇيەسى باقانىكىنە ۇقساس. بۇلاردا جۇرەك ءۇش ءبولىمدى: قارىنشادان، ەكى قۇلاقشادان تۇرادى. ولاردىڭ باقادان ەرەكشەلىگى جۇرەك قارىنشاسى جارتىلاي پەردەمەن ەكى بولىمگە بولىنەدى. ءبىراق پەردە قارىنشانى تولىق بولمەگەندىكتەن ارتەريالىق قان مەن ۆەنالىق قان (باقامەن سالىستىرعاندا) از مولشەردە بولسا دا ارالاسادى. سوندىقتان قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلاردىڭ اعزاسىندا زات الماسۋ باياۋ جۇرەدى دە، دەنە تەمپەراتۋرالارى تۇراقسىز، قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنا تاۋەلدى بولادى. اۋا رايى سالقىن سولتۇستىك ايماقتاردا قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلاردىڭ سيرەك تارالعانى جانە جىلى ايماقتاردا قىستا ۇيقىعا جاتاتىنى سودان. بۇلاردى سالقىن قاندى جانۋارلار دەيدى.
قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ جۇرەگى ءتورت بولىمنەن تۇرادى. جۇرەك قارىنشاسىنىڭ پەردەسى ونى تولىق ەكى بولىمگە ءبولىپ، قان ارالاسپايدى. دەنە مۇشەلەرىنە تازا ارتەريا قانى تارالىپ، وكپەگە ۆەنا قانى كەلەدى. بۇل جانۋارلاردا زات الماسۋ قارقىندى جۇرەدى. دەنە تەمپەراتۋراسى تۇراقتى، قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنا تاۋەلدى ەمەس. ولاردى جىلىقاندى جانۋارلارعا جاتقىزادى. بۇل جانۋارلار جەر بەتىنىڭ بارلىق ايماقتارىندا تارالعان.
ءىV. بەكىتۋ.
سونىمەن، كوپجاسۋشالى جانۋارلاردا شۇبالشاڭنان باستاپ قاناينالىم جۇيەسى بولادى. قاناينالىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارىندا تۇرلىشە جانە دامۋ دەڭگەيىنە قاراي بىرتىندەپ كۇردەلەنەدى.
ارىپپەن بەلگىلەنگەن قاناينالىم جۇيەلەرىنىڭ قايسىسى قانداي جانۋارعا ءتان ەكەنىن انىقتاپ، ءارىپ پەن جانۋار ءنومىرىن قوسىپ داپتەرلەرىڭە جازىڭدار جانە تۇسىندىرىڭدەر.
ا. جۇرەگى ەكى ءبولىمدى. قاناينالىم جۇيەسى ءبىر شەڭبەرلى. ورگانيزمى وتتەگىنە باي تازا ارتەريالىق قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى (نەلىكتەن؟). (3. بالىق)
ءا. جۇرەگى ءۇش ءبولىمدى. اعزاسى ۆەنالىق جانە ارتەريالىق قان بىردەي مولشەردە ارالاسقان قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى (نەلىكتەن؟). قاناينالىم جۇيەسى ەكى شەڭبەرلى. (4. قۇرباقا.)
ب. جۇرەگى ءۇش ءبولىمدى. اعزاسى ارتەريالىق قانى كوبىرەك ارالاس قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. كاناينالىم جۇيەسى ەكى شەڭبەرلى. (1. كەسىرتكە.)
ۆ. جۇرەگى ءتورت ءبولىمدى. اعزاسى تازا ارتەريالىق قانمەن قامتاماسىز ەتىلەدى (نەلىكتەن؟). (2. ارقار؛ 5. قۇس.)
قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلار سولتۇستىك ايماقتاردا وتە سيرەك تارالعان. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇعان قاننىڭ قانداي قاتىسى بار؟
قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر جۇرەگى قۇرىلىسىنىڭ جورعالاۋشىلار جۇرەگى قۇرىلىسىنان قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟
بۇلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ تۇراقتى، ورتا جاعدايلارىنا تاۋەلدى ەمەستىگىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
ءۇي تاپسىرماسى. § 43 وقۋ، 93، 94، 95 - سۋرەتتەردى سالۋ.
