كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى. تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 42
تاقىرىبى: §44. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى. تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ قوزعالۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلار سولتۇستىك ايماقتاردا وتە سيرەك تارالعان. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇعان قاننىڭ قانداي قاتىسى بار؟ قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر جۇرەگى قۇرىلىسىنىڭ جورعالاۋشىلار جۇرەگى قۇرىلىسىنان قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟ بۇلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ تۇراقتى، ورتا جاعدايلارىنا تاۋەلدى ەمەستىگىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. قوزعالۋ جانە ونىڭ ماڭىزى
2. ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى.
قوزعالۋ جانە ونىڭ ماڭىزى. اعزا ۇزدىكسىز قوزعالىستا تىرشىلىك ەتەدى. قيمىل - قوزعالىستىڭ ءتۇرى وتە كوپ. ءتىپتى ۇيقىدا جاتقان جانۋاردى مۇقيات قاراپ، باقىلاساڭدار، دەنەسىنىڭ الۋان ءتۇرلى قيمىلداپ - قوزعالىپ جاتاتىنىن بايقايسىڭدار. جانۋار اعزاسىنداعى كوپتەگەن قيمىل - قوزعالىستار مەن (تىنىسالۋ، قاناينالىمى، استىڭ قورىتىلۋى، ت. س. س.) تانىستىڭدار. جانۋارلار بۇكىل دەنەسىمەن ءيىلىپ، بۇگىلىپ نەمەسە ادىمداپ، جۇگىرىپ ورىن الماستىرىپ قوزعالادى. جانۋارلار مۇنداي قوزعالىس ارقىلى ءوز تىرشىلىگىنە ءقاۋىپتى جاعدايلاردان قورعانادى (امەبانىڭ تۇز ەري باستاعان تامشىدان تۇزى جوق تامشىعا ءوتۋىن ەسكە تۇسىرىڭدەر). ول تىرشىلىگىنە قاجەتتى جاعدايلاردى ىزدەپ تابادى (كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ پىشەن باكتەريالارى كوپ جينالعان جەرگە «ءجۇزىپ» بارۋى).
كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە جانۋارلار قوزعالۋىنىڭ قانشاما ءتۇرىن كورەمىز: ۇشقان قۇس، اۋلادا سەكەڭدەپ ءدان، قوڭىز تەرىپ جەگەن تورعايلار. تىرشىلىك قامىمەن ەرسىلى - قارسىلى قوزعالىپ، سوقپاق «سالىپ العان» قۇمىرسقالار. تىزە بەرسەك مۇنداي مىسالدار كوپ. قوزعالىس – جانۋارلار تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى ارەكەت.
ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى. گيدرا ءبىر زاتقا تابانىمەن بەكيدى. ونىڭ قوزعالۋىندا سىرتقى قاباتى – ەكتودەرماداعى جابىن - بۇلشىقەت جاسۋشالارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇل جاسۋشالاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇبىندە جيىرىلعىش بۇلشىقەتتى تالشىق بار. بارلىق جاسۋشالاردىڭ وسى تالشىقتارى قىسقارعاندا گيدرانىڭ دەنەسى جيىرىلادى. ەگەر دەنەنىڭ ءبىر جاعىنداعى تالشىقتار جيىرىلسا، وندا گيدرا دەنەسى سول باعىتقا قاراي يىلەدى دە، قارمالاۋىشتارىمەن توسەمىككە (سۋبسترات) بەكىنەدى. تەك وسىدان سوڭ عانا تابانىن العاشقى بەكىپ تۇرعان جەردەن بوساتىپ، بەكىنگەن الدىڭعى جاعىنا دەنەسىن تارتىپ الادى. تابانىمەن بەكىنگەننەن كەيىن دەنەسى باس جاعىنان باستاپ تاعى سوزىلادى. سونىمەن گيدرا «ادىمداپ» قوزعالادى.
گيدرا بىردە تابانىمەن، بىردە قارمالاۋىشتارىمەن كەزەك بەكىنىپ «توڭكەرىلىپ» تە قوزعالادى. بۇل قوزعالىستاردىڭ قاي ءتۇرى بولسىن جابىن ۇلپالارداعى تالشىقتى جاسۋشالار ارقىلى جۇزەگە اسادى.
شۇبالشاڭنىڭ دەنەسى ۇزارىپ جىڭىشكەرەدى، قىسقارىپ جۋانداي دا الادى.
قۇرتتىڭ ۇنەمى سىلەمەيلى شىرىشپەن شىلانىپ، ىلعالدانىپ تۇراتىن جۇقا ءمولدىر تەرىسىنىڭ استىندا تەرى، جاناسىپ جاتاتىن ساقينالى بۇلشىقەتتەر جانە ونىڭ ىشكى جاعىندا دەنەنى بويلاپ ۇزىن سالالى بۇلشىقەتتەر ورنالاسادى. ءاربىر بۋىلتىعىنىڭ قۇرساق جاعىندا ءتورت جۇپتان قىسقا قىلتاندارى بار.
ساقينالى بۇلشىقەتتەر جيىرىلعاندا قۇرت دەنەسى جىڭىشكەرەدى. دەنەنىڭ ارتقى بولىگىندەگى قىلتاندارى جەرگە تىرەلىپ، الدىڭعى بولىگى العا قاراي جىلجىپ، ۇزارادى. ودان سوڭ ۇزىن سالالى بۇلشىقەتتەر جيىرىلادى. بۇل كەزدە دەنەنىڭ الدىڭعى بولىگىندەگى قىلتاندارى جەرگە تىرەلەدى دە، ارتقى بولىگى العا تارتىلىپ، دەنە قىسقارادى.
ءسويتىپ، ساقينالى جانە ۇزىن سالالى بۇلشىقەتتەردىڭ كەزەكتەسىپ جيىرىلۋى مەن دەنەنىڭ ارتقى جانە الدىڭعى بولىگىندەگى قىلتاندارىنىڭ الما - كەزەك تىرەك بولۋى قۇرتتىڭ العا جىلجىپ قوزعالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
شۇبالشاڭدار توپىراقتى باس بولىگىمەن قازىپ، تىرشىلىك ەتەدى. تىعىز توپىراقتى «اۋزىمەن اساپ»، ىشەگىنەن وتكىزىپ، انال تەسىگى ارقىلى شىعارىپ وتىرادى. بۇدان بورپىلداق توپىراقتار مايدا تۇيىرشىككە اينالىپ، اۋا مەن سۋدى سىڭىرەدى. توپىراق قۇرىلىمى جاقسارادى. مۇنداي توپىراقتا وسىمدىكتەر جاقسى وسەدى.
ءجۇزىم ۇلۋى، بوگەت ۇلۋى، ايقۇلاق سياقتى بىلقىلداقدەنەلىلەر تەرى بۇلشىقەت قاپشىعىن تۇزەتىن جۇمساق دەنەسىمەن، «اياق» دەپ اتالاتىن قۇرساق ءبولىمىنىڭ تولقىندانىپ جيىرىلۋى، سوزىلۋى ارقىلى باياۋ جىلجىپ قوزعالادى. دەنە سىرتىن شىلايتىن شىرىش ۇلۋدىڭ اياعى مەن توسەمىك (اعاش جاپىراعى، سۋ تۇبىندەگى تاس، سۋ وسىمدىكتەرى جانە ت. س. س.) اراسىنداعى ۇيكەلىستى جەڭىلدەتىپ، قوزعالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كالمار، سەگىزاياق، كاراكاتيسا سياقتى تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەتىن بىلقىلداقدەنەلىلەر رەاكتيۆتى تاسىلمەن قوزعالادى (98 - سۋرەت). شاپانشا ساڭىلاۋى ارقىلى شاپانشا قۋىسىنا سۋ تولادى دا، ودان سوڭ «اياقتىڭ» الدىڭعى بولىگىنەن پايدا بولعان شۇقىراق (ۆورونكا) ارقىلى سىرتقا ۇلكەن كۇشپەن ايداپ شىعارىلادى. وسى سۋ اعىنى دەنەنى العا قاراي سەرپىندى يتەرىپ، ەكپىنمەن جىلدام قوزعالتادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 42
تاقىرىبى: §44. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى. تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ قوزعالۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىن وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلار سولتۇستىك ايماقتاردا وتە سيرەك تارالعان. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇعان قاننىڭ قانداي قاتىسى بار؟ قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر جۇرەگى قۇرىلىسىنىڭ جورعالاۋشىلار جۇرەگى قۇرىلىسىنان قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟ بۇلاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ تۇراقتى، ورتا جاعدايلارىنا تاۋەلدى ەمەستىگىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. قوزعالۋ جانە ونىڭ ماڭىزى
2. ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى.
قوزعالۋ جانە ونىڭ ماڭىزى. اعزا ۇزدىكسىز قوزعالىستا تىرشىلىك ەتەدى. قيمىل - قوزعالىستىڭ ءتۇرى وتە كوپ. ءتىپتى ۇيقىدا جاتقان جانۋاردى مۇقيات قاراپ، باقىلاساڭدار، دەنەسىنىڭ الۋان ءتۇرلى قيمىلداپ - قوزعالىپ جاتاتىنىن بايقايسىڭدار. جانۋار اعزاسىنداعى كوپتەگەن قيمىل - قوزعالىستار مەن (تىنىسالۋ، قاناينالىمى، استىڭ قورىتىلۋى، ت. س. س.) تانىستىڭدار. جانۋارلار بۇكىل دەنەسىمەن ءيىلىپ، بۇگىلىپ نەمەسە ادىمداپ، جۇگىرىپ ورىن الماستىرىپ قوزعالادى. جانۋارلار مۇنداي قوزعالىس ارقىلى ءوز تىرشىلىگىنە ءقاۋىپتى جاعدايلاردان قورعانادى (امەبانىڭ تۇز ەري باستاعان تامشىدان تۇزى جوق تامشىعا ءوتۋىن ەسكە تۇسىرىڭدەر). ول تىرشىلىگىنە قاجەتتى جاعدايلاردى ىزدەپ تابادى (كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ پىشەن باكتەريالارى كوپ جينالعان جەرگە «ءجۇزىپ» بارۋى).
كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە جانۋارلار قوزعالۋىنىڭ قانشاما ءتۇرىن كورەمىز: ۇشقان قۇس، اۋلادا سەكەڭدەپ ءدان، قوڭىز تەرىپ جەگەن تورعايلار. تىرشىلىك قامىمەن ەرسىلى - قارسىلى قوزعالىپ، سوقپاق «سالىپ العان» قۇمىرسقالار. تىزە بەرسەك مۇنداي مىسالدار كوپ. قوزعالىس – جانۋارلار تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى ارەكەت.
ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى. گيدرا ءبىر زاتقا تابانىمەن بەكيدى. ونىڭ قوزعالۋىندا سىرتقى قاباتى – ەكتودەرماداعى جابىن - بۇلشىقەت جاسۋشالارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇل جاسۋشالاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇبىندە جيىرىلعىش بۇلشىقەتتى تالشىق بار. بارلىق جاسۋشالاردىڭ وسى تالشىقتارى قىسقارعاندا گيدرانىڭ دەنەسى جيىرىلادى. ەگەر دەنەنىڭ ءبىر جاعىنداعى تالشىقتار جيىرىلسا، وندا گيدرا دەنەسى سول باعىتقا قاراي يىلەدى دە، قارمالاۋىشتارىمەن توسەمىككە (سۋبسترات) بەكىنەدى. تەك وسىدان سوڭ عانا تابانىن العاشقى بەكىپ تۇرعان جەردەن بوساتىپ، بەكىنگەن الدىڭعى جاعىنا دەنەسىن تارتىپ الادى. تابانىمەن بەكىنگەننەن كەيىن دەنەسى باس جاعىنان باستاپ تاعى سوزىلادى. سونىمەن گيدرا «ادىمداپ» قوزعالادى.
گيدرا بىردە تابانىمەن، بىردە قارمالاۋىشتارىمەن كەزەك بەكىنىپ «توڭكەرىلىپ» تە قوزعالادى. بۇل قوزعالىستاردىڭ قاي ءتۇرى بولسىن جابىن ۇلپالارداعى تالشىقتى جاسۋشالار ارقىلى جۇزەگە اسادى.
شۇبالشاڭنىڭ دەنەسى ۇزارىپ جىڭىشكەرەدى، قىسقارىپ جۋانداي دا الادى.
قۇرتتىڭ ۇنەمى سىلەمەيلى شىرىشپەن شىلانىپ، ىلعالدانىپ تۇراتىن جۇقا ءمولدىر تەرىسىنىڭ استىندا تەرى، جاناسىپ جاتاتىن ساقينالى بۇلشىقەتتەر جانە ونىڭ ىشكى جاعىندا دەنەنى بويلاپ ۇزىن سالالى بۇلشىقەتتەر ورنالاسادى. ءاربىر بۋىلتىعىنىڭ قۇرساق جاعىندا ءتورت جۇپتان قىسقا قىلتاندارى بار.
ساقينالى بۇلشىقەتتەر جيىرىلعاندا قۇرت دەنەسى جىڭىشكەرەدى. دەنەنىڭ ارتقى بولىگىندەگى قىلتاندارى جەرگە تىرەلىپ، الدىڭعى بولىگى العا قاراي جىلجىپ، ۇزارادى. ودان سوڭ ۇزىن سالالى بۇلشىقەتتەر جيىرىلادى. بۇل كەزدە دەنەنىڭ الدىڭعى بولىگىندەگى قىلتاندارى جەرگە تىرەلەدى دە، ارتقى بولىگى العا تارتىلىپ، دەنە قىسقارادى.
ءسويتىپ، ساقينالى جانە ۇزىن سالالى بۇلشىقەتتەردىڭ كەزەكتەسىپ جيىرىلۋى مەن دەنەنىڭ ارتقى جانە الدىڭعى بولىگىندەگى قىلتاندارىنىڭ الما - كەزەك تىرەك بولۋى قۇرتتىڭ العا جىلجىپ قوزعالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
شۇبالشاڭدار توپىراقتى باس بولىگىمەن قازىپ، تىرشىلىك ەتەدى. تىعىز توپىراقتى «اۋزىمەن اساپ»، ىشەگىنەن وتكىزىپ، انال تەسىگى ارقىلى شىعارىپ وتىرادى. بۇدان بورپىلداق توپىراقتار مايدا تۇيىرشىككە اينالىپ، اۋا مەن سۋدى سىڭىرەدى. توپىراق قۇرىلىمى جاقسارادى. مۇنداي توپىراقتا وسىمدىكتەر جاقسى وسەدى.
ءجۇزىم ۇلۋى، بوگەت ۇلۋى، ايقۇلاق سياقتى بىلقىلداقدەنەلىلەر تەرى بۇلشىقەت قاپشىعىن تۇزەتىن جۇمساق دەنەسىمەن، «اياق» دەپ اتالاتىن قۇرساق ءبولىمىنىڭ تولقىندانىپ جيىرىلۋى، سوزىلۋى ارقىلى باياۋ جىلجىپ قوزعالادى. دەنە سىرتىن شىلايتىن شىرىش ۇلۋدىڭ اياعى مەن توسەمىك (اعاش جاپىراعى، سۋ تۇبىندەگى تاس، سۋ وسىمدىكتەرى جانە ت. س. س.) اراسىنداعى ۇيكەلىستى جەڭىلدەتىپ، قوزعالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كالمار، سەگىزاياق، كاراكاتيسا سياقتى تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەتىن بىلقىلداقدەنەلىلەر رەاكتيۆتى تاسىلمەن قوزعالادى (98 - سۋرەت). شاپانشا ساڭىلاۋى ارقىلى شاپانشا قۋىسىنا سۋ تولادى دا، ودان سوڭ «اياقتىڭ» الدىڭعى بولىگىنەن پايدا بولعان شۇقىراق (ۆورونكا) ارقىلى سىرتقا ۇلكەن كۇشپەن ايداپ شىعارىلادى. وسى سۋ اعىنى دەنەنى العا قاراي سەرپىندى يتەرىپ، ەكپىنمەن جىلدام قوزعالتادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
