InfoHub Logo

اشىق ساباق (7سىنىپ)
تاقىرىبى: ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىس گرافيگى. ينەرسيا. كەڭىستىك جانە ۋاقىت
ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىس گرافيگى، ينەرسيا، كەڭىستىك جانە ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
2. تاربيەلىك: ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىس گرافيگى، ينەرسيا، كەڭىستىك جانە ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ءبىرىن-بىرى تىڭداۋعا، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.

3. دامىتۋشىلىق: ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىس گرافيگى، ينەرسيا، كەڭىستىك جانە ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ بارىسىندا، وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ، ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ.

ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ويىن ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق-جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سۋرەتتەر، تەست
ءپان ارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، تاريح، سىزۋ

ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ قۇرال جابدىعىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. وقۋشى ءبىلىمىن جان-جاقتى تەكسەرۋ:
- بالالار، ءقازىر قانداي مەزگىل؟
- كۇز.
- دۇرىس ايتاسىڭدار، بالالار. ءقازىر كۇز مەزگىلى. تابيعاتتا كوز جۇگىرتسەك قانداي وزگەرىستەردى بايقايمىز؟
-....
- يا، بالالار، تالدان جاپىراقتار سارعايىپ ءتۇسىپ جاتىر. ءقازىر وندا ءبىز تۇسكەن جاپىراقتاردى جيناۋ بارىسىندا «جاپىراقتار» ويىنىن وينايمىز.
1-جاپىراق: قوزعالىس جىلدامدىعى دەگەنىمىز نە؟ ول نەنى كورسەتەدى؟ فورمۋلاسىن جاز.
2-جاپىراق: ەگەر جول مەن جىلدامدىق بەلگىلى بولسا، قوزعالىس ۋاقىتىن قالاي تابۋعا بولادى؟
3-جاپىراق: جىلدامدىق پەن ۋاقىت ارقىلى جۇرىلگەن جولدى قالاي ورنەكتەيدى؟
4-جاپىراق: دەنەنىڭ جىلدامدىعى ءوزىنىڭ سان مانىنەن باسقا تاعى نەمەن سيپاتتالادى؟ جىلدامدىق قانداي جاعدايدا وڭ، ال قانداي جاعدايدا تەرىس مانگە يە بولادى؟
5-جاپىراق: ەگەر جولاۋشى 5 كم جولدى 2ساعاتتا ءجۇرىپ وتسە، جولاۋشىنىڭ جىلدامدىعى قانداي بولعانىن تاپ.
6-جاپىراق: كم/ساع-پەن بەرىلگەن جىلدامدىقتى م/س-پەن قالاي ورنەكتەيدى؟
7-جاپىراق: ورتاشا جىلدامدىق دەپ نەنى تۇسىنەمىز؟ ورتاشا جىلدامدىقتى قالاي ەسەپتەپ تابۋعا بولادى؟
8-جاپىراق: دەنە قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىنداعى ورىن اۋىستىرۋىن قالاي ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى؟

ءىىى. جاڭا تۇسىنىك بەرۋ:
كورنەكىلىك ءۇشىن قوزعالىستى گرافيك كومەگىمەن سيپاتتاۋعا بولادى.
ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىستى گرافيك تۇرىندە بەينەلەۋ ءتاسىلىن قاراستىرايىق. باستاپقى t0=0 بولعان مەزەتتە دەنەنىڭ كوورديناتاسى x0، ال كەز كەلگەن t ۋاقىت مەزەتىندەگى كوورديناتاسى ح بولسىن. سوندا ورىن اۋىستىرۋ l =ح-x0 بولادى. ال ءبىرقالىپتى قوزعالىس كەزىندەگى ورىن اۋىستىرۋ l=v*t ەكەنى بەلگىلى. مۇندا، ى جىلدامدىق تۇراقتى شاما بولعاندىقتان، ءبىرقالىپتى قوزعالاتىن دەنەنىڭ ورىن اۋىستىرۋى قوزعالىس ۋاقىتا تۋرا پروپورسيونال. وسى ەكى ورنەكتى سالىستىرا وتىرىپ، بىلاي جازۋعا بولادى: ح-x0=v*t. ورنەكتەگى x0ء-دى تەڭدىكتىڭ وڭ جاعىنا شىعارىپ، بىلاي ورنەكتەي الامىز:

بۇل ورنەك ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالاتىن دەنەنىڭ نەمەسە ماتەريالىق نۇكتەنىڭ قوزعالىس زاڭى دەپ اتالادى. وسى زاڭدى قولدانا وتىرىپ، دەنەنىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى كوورديناتاسىن تابۋعا بولادى.
ايتالىق، دەنە ءبىرقالىپتى قوزعالا وتىرىپ، ءاربىر سەكۋند سايىن 3 م ارالىقتى ءجۇرىپ ءوتسىن. ۋاقىت قوزعالىس باستالعان مەزەتتەن ەسەپتەلەدى. بۇل جاعداي ءۇشىن دەنە كوورديناتاسىنىڭ ۋاقىتقا تاۋەلدىلىگى تومەندەگىدەي كەستە تۇرىندە بەرىلەدى:
t، c 0 1 2 3 4 5
ح، م 0 3 6 9 12 15

كۇندەلىكتى تاجىريبەدەن ءبىز قانداي دا جىلدامدىق العان دەنە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قوزعالىسىن ساقتايتىنىن بىلەمىز. مىسالى، جەردە جاتقان دوپتى اياقپەن تەپكەننەن كەيىن عانا ول قوزعالا باستايدى، اتكەنشەك قولمەن يتەرگەندە عانا قوزعالادى، ت. ب. وسى مىسالداردىڭ ءوزى – اق كەز كەلگەن دەنە سىرتتان اسەر بولماعاندا ءوزىنىڭ جەرمەن سالىستىرعاندا تىنىشتىق كۇيىن نەمەسە ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىسىن ساقتايدى دەگەن بولجام ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنىڭ دۇرىستىعىنا عالىمدار ءار ءتۇرلى تاجىريبەلەر جاساي وتىرىپ كوز جەتكىزگەن.
باسقا دەنەلەر ارەكەتىن تيگىزبەگەندە دەنەنىڭ جىلدامدىعىن ساقتاۋ قۇبىلىسى ينەرسيا دەپ اتالادى. (لاتىنشا ينەرسيا – قوزعالىسسىزدىق، ارەكەتسىزدىك).
ءىV. جاڭا تۇسىنىكتەر مەن ىس-ارەكەتتەر ءتاسىلىن قالىپتاستىرۋ:

- قوزعالىس زاڭىنىڭ ورنەگى

باسقا دەنەلەر ارەكەتىن تيگىزبەگەندە دەنەنىڭ جىلدامدىعىن ساقتاۋ قۇبىلىسى ينەرسيا دەپ اتالادى. (لاتىنشا ينەرسيا – قوزعالىسسىزدىق، ارەكەتسىزدىك).

V. ءمۇعالىمنىڭ پروبلەمالىق جانە اقپاراتتىق سۇراقتارى: «قىستىڭ قامىن جاز ويلا» دەگەن قازاقتا ماقال بار. ياعني الدىمىز قىس بولعاندىقتان، قىستىق ازىق-تۇلىگىمىزدى جيناپ الۋ ءۇشىن قىرمانعا بارامىز، ياعني «قىرمان» ويىنىن وينايمىز.
- قوزعالىس زاڭىنىڭ فورمۋلاسىن جاز.
ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالاتىن دەنەنىڭ قوزعالىس گرافيگى قانداي بولادى؟
دەنەنىڭ قوزعالىس جىلدامدىعى وعان تەك باسقا دەنە ارەكەت ەتكەندە عانا وزگەرەتىنىن كورسەتەتىن مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
دەنەگە ەش نارسە ارەكەت ەتپەسە، ول قانداي كۇيدە بولادى؟
ينەرسيا دەپ نەنى ايتادى؟
كەڭىستىك جانە ونىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى، ولشەمى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
ۋاقىت جانە ونىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى، ولشەمى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
ەگەر قوزعالىستاعى دەنەنىڭ جولىنداعى بارلىق كەدەرگىلەر جويىلعان جاعدايدا، ول قالاي قوزعالار ەدى؟ – دەگەن سۇراققا مۇقيات زەرتتەۋلەرىنىڭ بارىسىندا جاۋاپ بەرگەن كىم بولدى؟
Vءى. جاڭا تۇسىنىكتى تەكسەرۋ: ديداكتيكالىق تاپسىرمالار

VIءى. جاڭا ساباقتى بەكىتۋگە ارنالعان جاتتىعۋلار (ەسەپتەر، ساراماندىق جۇمىستار، زەرتحانالىق جۇمىستار، تەستتىك باقىلاۋلار):
9-جاتتىعۋ: ا)، ءا)، ب)
VIIءى. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ:
ادامدار كۇندەلىكتى ومىردە ينەرسيامەن ءجيى ۇشىراسادى. مىسالى، كولىكتىڭ كەز كەلگەن تۇرىندە كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشى كولىك كەنەت توقتاعاندا العا قاراي ەڭكەيىپ، ال جىلدامدىعىن كۇرت ارتتىرعاندا ارتقا قاراي شالقايا تۇسەدى. مىنە، بۇل مىسالداردىڭ بارىندە دە دەنە ءوزىنىڭ ينەرسياسى بويىنشا قوزعالىس جىلدامدىعىنىڭ باعىتىن ساقتاۋعا تىرىسادى.
Iح. وقۋشىلار ەڭبەگىن باعالاۋ:
ح. ءۇي تاپسىرماسى: (شىعارماشىلىق تاپسىرما):
1. §27. ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىس جىلدامدىعى
§28. ينەرسيا
§29. كەڭىستىك جانە ۋاقىت
2. 9 جاتتىعۋ (2)، (3)
3. وزدەرىڭدى قورشاعان ورتاداعى، ميكروالەمدەگى، عارىشتاعى ينەرسيا بويىنشا قوزعالاتىن دەنەلەرگە مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
4. ا) گاليلەو گاليلەي ءومىربايانىنا رەفەرات جازۋ.
ءا) گاليلەو گاليلەي ەڭبەكتەرى جايلى ماعلۇمات جيناۋ
ب) وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى سۋرەت سالۋ جانە ءسوزجۇمباق، رەبۋس
قۇراستىرۋ.