ءبىزدى ءارقاشاندا پارتيا باستايدى
پارتيامىزدىڭ XX سەزى ەلىمىزدە كوممۋنيزم ورناتۋ جونىندە بارشا سوۆەت ادامدارىنىڭ الدىنا زور مىندەتتەر قويدى. سونىمەن قاتار سەزد يدەولوگيالىق جۇمىستارىمىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. وسىعان وراي مەن، يدەولوگيا مايدانىنىڭ ەڭ ماڭىزدى سالالارىنىڭ ءبىرى بولعان كوركەم ادەبيەتتىڭ تەز ارادا شەشىلۋگە ءتيىستى كەيبىر ماسەلەلەرىن ورتاعا سالماقشىمىن.
قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىلارى، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار، ءوز حالقىنىڭ سول زامانداعى وزىق ويلى ادامداردى، قازاق جەرىنە ايدالىپ كەلگەن ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرىنىڭ دوستارى — شوقان ءۋاليحانوۆ، اباي قۇنانبايەۆ، ىبىراي التىنساريندەر وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن، فەوداليزم قارا تۇنەگىنىڭ ورتاسىندا، پاتشالىق سامودەرجاۆيە قىسىمى جاعدايىندا، قازاقستان ساحاراسىندا ورىس حالقىمەن سونبەيتىن دوستىق قاسيەتتى تۋىن كوتەرگەن بولاتىن. قازاقتاردىڭ، ورىس مادەنيەتىنە ەتەنە ارالاسۋى ءومىردىڭ قاجەتى ەكەنىن ولار سول كەزدىڭ وزىندە-اق ايقىن بىلگەن-دى.
بارشاعا ءمالىم بولعان فاكتىنى بۇل ارادا دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، ەلىمىزدەگى بارلىق حالىقتار قويان-قولتىق ارالاسىپ، تابىسىپ، جاراسقان جاعدايدا، ولاردىڭ دامۋىنا پروگرەسسيۆتىك ورىس مادەنيەتىنىڭ ءمان-ماڭىزى، اتقاراتىن قىزمەتى ارتا ءتۇستى، كۇشەيدى.
مەن ورىس ادەبيەتىن جان-جاقتان اندىزداپ كەلىپ، تارام-تارام كوپ وزەندەر قۇيىپ جاتقان، وزەندەردىڭ قارت اناسى — ۆولگاعا تەڭەيمىن. ۇلى وزەنگە توعىسقان قىرۋار وزەندەر ءبارى قوسىلىپ ءبىر تۇتاس سوۆەت ادەبيەتىن قۇرايدى.
ءبىزدىڭ سوۆەت وداعىندا ورىس ادەبيەتىنىڭ يگى ىقپالى، وركەندى اسەرى تيمەگەن بىردە-بىر ۇلت ادەبيەتى بولعان ەمەس. ورىس ادەبيەتى ءبىزدى بيىك يدەيامەن قارۋلاندىردى، ءبىزدىڭ زەردەمىزگە، سانامىزعا اسەم تالعام ەكتى، ءبىزدىڭ بىلۋگە قۇشتارلىق سەزىمىمىزدى كۇشەيتتى، ماقسات-مۇددەمىزدى مولايتتى، ارمانىمىزعا قانات ءبىتىردى. مۇحتار اۋەزوۆ سونشالىق جەكە-دارا دارىن يەسى، ۇلت جازۋشىسى بولعانىمەن، تولستويدان ءتالىم الماسا مۇنداي ۇلىلىق دارەجەگە جەتپەگەن بولار ەدى. ايتالىق، ۆيلليس لاسيس ەۆروپا ادەبيەتىنە كەمەل جەتىك بولا تۇرسا دا، گوركييدىڭ يگى اسەرى، ىقپالى تيمەسە مۇنداي بيىك تۇعىرعا قونباس ەدى. شىعىس پوەزياسىنىڭ ءمولدىر بۇلاعىنان سۋارىلعان، كورنەكتى اقىندار — سامەد ۆۋرگۋنمەن ميرزو تۇرسىنزادەنى دە سوۆەت ادەبيەتىنىڭ بيىك بەلەسىنە كوتەرگەن ماياكوۆسكيي اسەرىنىڭ قۇدىرەتى.
شەتەلدىك كەيبىر جازعىشسىماقتار ورىس مادەنيەتى سوۆەت وداعىنداعى حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن تۇنشىقتىرىپ، جانشىپ جاتىر-مىس دەپ، ارسىزدىقپەن جالا جاۋىپ جۇرگەنىن دە ءبىز بىلەمىز. مۇنىڭ شىلي وتىرىك ەكەنىن دالەلدەۋدىڭ قاجەتى دە جوق. سوۆەتتىك قۇرىلىس، كوممۋنيستىك پارتيينىي، دانا ۇلت ساياساتى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزعا ورىس مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسىن ەمىن-ەركىن يگەرۋگە شەكسىز مۇمكىندىك بەردى. وتكەن زاماندا ەزىلگەن، ازاپ شەككەن حالىقتار بۇل كۇندە جاسامپاز ەڭبەككە جاپپاي جۇمىلدى، جان-جاقتى، سان الۋان تۆورچەستۆومەن ەركىن شۇعىلدانۋدا.
سوۆەت ەلى تۋرالى بىلاپىت وسەك تاراتۋعا جانى قۇمار شەتەلدىك مىرزالار، سەندەر بوسقا ساندىراقتاپ جۇرسىڭدەر! ورىس مادەنيەتى ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى تۇنشىقتىرمايدى، قايتا جوعارى كوتەرەدى، كوركەيتەدى، وركەندەتەدى، ورىس ادەبيەتى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتەرىمىزگە كومەكتەسەدى، قولتىقتايدى، ءبىزدى جاڭا تابىستارعا، مول جەتىستىكتەرگە شابىتتاندىرادى. ەكىنشى انا ءتىلى بولىپ وتىرعان ورىس ءتىلى ارقىلى ءبىز الەمدىك مادەنيەتكە ارالاستىق. شەكسپير مەن بايرون، شيللەر مەن گەتە، بالزاك پەن رومەن روللان شىعارمالارىن وقيمىز. سوۆەت وداعىندا قانداي عانا ۇلت بولماسىن ءتىپتى سان جاعىنان ازعانتاي تاريح تۇرعىسىنان مادەني تاجىريبەسى شاعىن ۇلتتاردىڭ وزدەرى دە شاپشاڭ دامۋدا، جالپى ادامزات مادەنيەت قازىناسىنا ۇلەس قوسۋدا. تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتتەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى ورىس تىلىنە اۋدارۋ ارقىلى الەمدىك ادەبيەتتىڭ يگىلىگىنە اينالدى. بۇعان دالەل رەتىندە جامبىل ولەڭدەرى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
سوۆەت وداعىنىڭ ورىس ادەبيەتى سومداپ سوعىپ، بولاتتاي شىنىقتىرعان كوپ ۇلتتى باۋىرلاس ادەبيەتتەرى ەڭ الدىمەن بىر-بىرىنە، ونىڭ بەر جاعىندا، ورىس ادەبيەتىنە دە ىقپال جاساۋدا. جەڭگەن سوسياليزم ەلىندە ادەبيەت پەن مادەنيەت ءوز جەتىستىكتەرىن ءوزارا بولىسە، الماستىرا وتىرىپ، بىزدە مادەنيەتتىڭ ۇلتتىق ءتۇرى دەپ اتالاتىن وزگەشە ۇلگىلەرىن جارقىراتىپ جايىپ سالىپ، ءبىرىن-بىرى بايىتۋدا.
بىزدەگى مادەنيەتتىڭ مازمۇنى سوسياليستىك، ءتۇرى ۇلتتىق دەيتىن بەلگىلى قاعيدا تەك ءتىل ايىرماشىلىعىن، وزگەشەلىگىن عانا كوزدەمەيدى، اسىرەسە ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق تابيعي بولمىسىن، ولاردىڭ «ۇلتتىق مىنەزىن» كوزدەيدى. ال ءبىراق، ءتىل دە، ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق بولمىسى دا ۇنەمى ۇزدىكسىز داميدى. مىسالعا كاپيتاليزمدى اتتاپ ءوتىپ، فەوداليزمنەن تىكەلەي سوسياليزمگە كەلگەن كەيبىر ورتا ازيالىق رەسپۋبليكالاردى الايىق. ويلاۋ بەينەسىندە، پسيحيكادا، ءۇي تۇرمىسىندا، رۋحاني جانە ماتەريالدىق جاعىنان دا بۇل رەسپۋبليكالاردىڭ ازاماتتارى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان جوق پا؟ بۇل رەسپۋبليكالارداعى الدىڭعى بۋىن اعا ۇرپاقتىڭ ساناسىن ءبىزدىڭ شەكارامىزدان تىسقارى جاتقان قازىرگى شىعىس ازاماتتارىنىڭ ساناسىمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ەكى اراسى جەر مەن كوكتەي. سوۆەت زامانىندا تۋعان، حالىقتار دوستىعى مەن تۋىسقاندىعى رۋحىندا تاربيەلەنگەن ءبىزدىڭ جاس ۇرپاقتار تۋرالى بۇل جەردە تاپتىشتەپ ايتساق تا بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ولار تۋىسقاندىق، دوستىق، مورالدىق بيىك قاسيەتتى، وسكەلەڭ ءومىردىڭ ۇلگى-ونەگەسىن بۇكىل الەمگە كورسەتۋدە. مورال مەن ەتيكانىڭ توزىعى جەتكەن ولشەمدەرى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا بىرتە-بىرتە ءوشىپ بارادى. ۇلتتىق سالت-سانا جاڭا مازمۇنمەن تولىعۋدا، تۇرلەنۋدە.
ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ ءتۇرى ۇلتتىق. سولاي بولا تۇرسا دا ءتۇرى ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بۇكىل سوۆەتتىك سوسياليستىك مادەنيەتكە ءتان قاسيەتتەردى، سيپاتتاردى بارعان سايىن ءوز بويىنا دارىتۋدا. سوندىقتان دا سوسياليستىك ۇلتتار كوركەمونەرىنىڭ ۇلتتىق ءتۇرى ماسەلەسى قازىرگى شاقتا ماركستىك-لەنيندىك ءىلىم تۇرعىسىنان تياناقتى تەوريالىق شەشىمگە دىلگەر بولىپ وتىر.
سوسياليستىك ەستەتيكانىڭ ءبىرسىپىرا ماسەلەلەرىنىڭ تۇبەگەيلى شەشىلمەۋى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ جالپى دامۋىنا ءسال دە بولسا كەمشىلىك كەلتىرەتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدىڭ مادەني ومىرىندەگى اسا ەلەۋلى وقيعا بولعان جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق ەكىنشى سەزى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ وسكەن جولىن، قول جەتكەن تابىستارىن اتاپ كورسەتتى، شەشىلمەگەن وزەكتى ماسەلەلەرىن تالدادى. سونىمەن قاتار، بۇكىل ادەبي پروسەستى — كوپ ۇلتتى ادەبيەت پروسەسىن تەوريالىق جاعىنان تەرەڭ تالداۋعا سەزگە قاتىسۋشىلاردىڭ ازىرلىگى جەتكىلىكسىز بولعانىن دا كورسەتتى.
سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە م. گوركيي «ءبىزدىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىمىزدى الۋان تايپالاردىڭ الۋان تىلدەگى ادەبيەتتەرى ءبىر تۇتاس تۇلعا سيپاتىندا قارەكەت ىستەۋدە» دەگەن بولاتىن. ۇلى جازۋشى وسى ماسەلەگە جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارعان-دى. سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزى ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىر تۇتاستىعىن بۇكىل الەم الدىندا تاعى دا ايقىن كورسەتىپ بەردى.
ۇلت ادەبيەتتەرىنىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋداعى ولقىلىق، ەلەۋلى كەمشىلىك ءبىزدى قاتتى تولعاندىرادى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتەگى اسا ماڭىزدى ماسەلە. نەگە دەسەڭىز، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارلىق تۋىسقان ادەبيەتتەر ەڭ الدىمەن ورىس ءتىلى ارقىلى، ورىس ادەبيەتى ارقىلى بىر-بىرىمەن تاجىريبە الماسادى، قارىم-قاتىناس جاسايدى. بۇل ورايدا ورىس ءتىلى قان اينالىمىن باسقارىپ، رەتتەپ تۇرعان جۇرەكتىڭ قىزمەتىن اتقارادى.
ءبىز، ۇلت جازۋشىلارى ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ءتىپتى شەت ەل جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن تىكەلەي ءتۇپ نۇسقاسىنان اۋدارامىز. جولما-جول اۋدارمانى استە قولدانبايمىز. سسسر حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنەن شىعارمالاردى «ەكى ساتى» ارقىلى اۋدارۋ تاجىريبەسى بىزدە كوپ ۋاقىتتان بەرى ورىن الىپ كەلەدى. بۇدان ادەبي شىعارمانىڭ ۇلتتىق ءتۇرى دە، اۆتوردىڭ وزىندىك دارالىعى دا وراسان زيان شەگەدى. ءبىز بالزاكتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن، جەكە-دارا ەرەكشەلىك قاسيەتتەرىن شىعارمالارىنىڭ اينىتپاي اۋدارىلعان ءتۇپ نۇسقاسىنان تانىپ، سۇيسىنەمىز، ءلاززات الامىز. ال ەندى جولما-جول اۋدارما ارقىلى اۋدارىلعان سادريددين ايني شىعارمالارىنا لايىقتى باعا بەرۋ، جازۋشىنىڭ تابيعي دارىنىڭ ۇلىلىق قاسيەتىن تانۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. مەن بۇل قيىن ماسەلەنى اكىمشىلىك جولىمەن قاس قاعىمدا وپ-وڭاي شەشىپ تاستاۋعا بولادى دەيمىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل شارۋاشىلىعىمىزدى بىرتە-بىرتە تارتىپكە سالىپ رەتتەپ الاتىن مەزگىل جەتتى. بۇل شارالار مەملەكەتتىك تۇرعىدان جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە، اسىرەسە موسكۆانىڭ گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا تۋىسقان حالىقتاردىڭ بىرەۋىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋدى وقۋ پروگرامماسىنا ەنگىزۋ كەرەك. بۇل شارا ءبىزدىڭ مادەني «بايلانىسشىلارىمىز» — اۋدارماشىلار كادرلارىن جاقسارتۋىمىزعا كومەكتەسەدى. بۇل شارا ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى ءبىر تۇتاس ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋ يگىلىگى ءۇشىن تۋىسقان ادەبيەتتەر تاجىريبەسىن زەرتتەۋ مەن جيناقتاۋ ءىسىن ىلگەرى باستىرادى.
مەن بۇل پىكىرلەردى پارتيامىزدىڭ XX سەزىنە بايلانىستى ورتاعا سالۋدى ماقۇل كوردىم. بىلايشا ايتقاندا بۇل قويىلىپ وتىرعان ماسەلەلەر ماڭىزى از، كۇيكى ماسەلەلەر ىسپەتتەس بولىپ كورىنۋى ىقتيمال. ال سايىپ كەلگەندە مادەنيەتىمىزدىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن، ادەبيەتىمىزدىڭ بۇدان بىلاي دا دامۋى ءۇشىن اسا پايدالى دا ماڭىزدى ماسەلەلەر.
كوپ ۇلتتى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ دامۋىنداعى وزەكتى، ماڭىزدى ماسەلەلەردى جازۋشىلار، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىمدار، فيلوسوفتار بىرىگىپ، كۇش قوسىپ شەشەدى. پارتيا بىزگە ءارقاشان قامقورشى بولىپ، كومەكتەسىپ كەلەدى. بۇدان بىلاي دا سولاي كومەكتەسەدى، جەڭىسكە باستايدى.
1951
You Might Also Like
-
قازاق ادەبيەتى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن نەمەن كەلدى؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا نەگىزىندە فولكلورمەن، ەپوسپەن كەلدى عوي. ادەبيەت تاريحىنىڭ وچەركى وسى جايدى، سوۆەتتىك، كوممۋنيستىك يدەيا قوزعاۋشى، باستاۋ...
-
وكتيابر تاڭى اتقالى قىرىق جىل. قىرىق جىلدا جاسالعان جاڭالىقتارعا قاراسام كوز جەتپەيدى، ايتۋعا ءسوز جەتپەيدى. جەرىم، ەلىم، ويىم — ءبارى وزگەرگەن. وزگەرمەگەن، جاڭارماعان نە قالدى؟ بۇعان جاۋاپتى ءى...
