InfoHub Logo

قازاق ادەبيەتى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن نەمەن كەلدى؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا نەگىزىندە فولكلورمەن، ەپوسپەن كەلدى عوي. ادەبيەت تاريحىنىڭ وچەركى وسى جايدى، سوۆەتتىك، كوممۋنيستىك يدەيا قوزعاۋشى، باستاۋىش زور كۇش بولعان جايدى باسا ايتۋ كەرەك ەدى. ءۇستىرت، شاشىراڭقى ايتقان. از ايتسا دا جيناپ، تەرىپ، تولىقتىرىپ ايتپاعان. سوندىقتان، بۇل جەرىن تولىقتىرۋ كەرەك.

ەكىنشى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز كوبىنە تارتىسپەن، ايتىسپەن، سىنمەن ءوسىپ كەلەدى. بۇل جاعى دا وچەركتە جالپىلاما ايتىلعان. ايتىس، تارتىستىڭ ءتۇرلى كەزەڭى، ءتاسىل وزگەرىستەرى بار. سولاردى جالپى ءبىر سارىنمەن ايتپاي، سىرىن اشا، ءار كەزەڭدەگى يدەولوگيالىق تارتىستارعا عىلىمي قورىتىندى جاساي، مىنەزدەمە بەرە ايتۋ كەرەك. ويتكەنى، كەرتارتپا پىكىرلەردىڭ ءوزى 1917-1929 جىلداردىڭ ارالىعىندا ءبىر قالىپتا تۇرعان جوق. ەكى كەزەڭى بولدى. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ، جاڭا قوعامنىڭ مادەني، شارۋاشىلىق نەگىزدەرى تولىق جاسالماي تۇرعان كەزدە كەرتارتپا پىكىرلەر تۇتاسىمەن، اشىقتان اشىق قارسى شىقتى. بۇنى مەن 1917-1929 جىلداردىڭ العاشقى جىلدارىندا بولدى دەدىم.

ەكىنشى كەزەڭدە، سوۆەتتىك يدەيا، كوممۋنيستىك يدەيا ەركىن جەڭگەن ۋاقىتتا سول كەرتارتپالار توبى ەكى جارىلىپ، ءبىر بولەگى بىزگە قوسىلدى، ەكىنشى بولەگى تارتىستىڭ تەك ءتاسىلىن وزگەرتتى دە، يدەياسىن وزگەرتپەي كەتتى ع. توعجانوۆتىڭ «تەوريالارى» نەنى ايتۋشى ەدى؟ قازاق ەلىندە پرولەتاريات تابى جوق، ۇلكەن وزگەرىستەر جوق، سوندىقتان دا پرولەتاريات ادەبيەتىن جاساۋعا بولمايدى دەيتىن. ماركستىڭ عىلىمىنا سۇيەنە ايتىپ وتىرمىز دەگەن بولاتىن. ماركس — ەنگەلس ەكونوميكا تۇپتەپ كەلگەندە شەشۋشى كۇش دەسە دە، ءار كەزدە ەكونوميكانىڭ، ادەبيەت، مادەنيەتتىڭ وزىنە ىقپال جاسايتىن فاكتورلار بولاتىنىن ەسكەرتەدى. كەرتارتپالار مۇنى مۇلدە ۇمىتادى. مىنە وچەركتە جاۋدىڭ بۇل سىرىن اشا كەتۋ كەرەك.

ورىس ادەبيەتىنىڭ ىقپالى جايىندا. ورىس ادەبيەتى ابايدان باستاپ وسى كۇنگە دەيىن قازاق ادەبيەتىنە ىقپالىن تيگىزىپ كەلە جاتىر. ەندەشە، «ورىس ىقپالى» دەگەن ءسوزدىڭ وزىنە تاپتىق، پروگرەستىك كوزبەن قاراماي بولمايدى. ءبىز قاي باعىتتىڭ، كەرتارتپالار قاي باعىتتىڭ ىقپالىندا بولعانىن وچەركتە اشىپ ايتۋ قاجەت.

ءتورتىنشى. ءار كەزدە ادەبيەتىمىزدىڭ سيپاتىندا، سىرىندا وزگەشەلىكتەر بولىپ وتىردى. 1917-1929 جىلداردىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ ايتۋ كەرەك. العاشقى كەزدە ادەبيەتىمىزدىڭ ريەۆوليۋسيالىق رۋحى ۇستەم بولدى دا، كوركەمدىك جاعىنان كوپ كەمشىلىكتەر بولدى. سودان كەيىن مازمۇن مەن ءتۇردىڭ تەڭ ءتۇسۋىن كوزدەدىك. 1929 جىلداردا بۇل تىلەككە دە جاۋاپ بەرەرلىك شىعارمالار ولەڭ، پوەمادا بولسىن، پروزادا بولسىن تۋىپ قالعان. 1917-1929 جىلداردى ءسوز قىلعاندا بۇل جايدى جىكتەپ، مىنەزدەمە بەرۋ جاعى جەتپەي جاتىر وچەركتە. جالپى ايتىلعان. انىقتاپ ايتۋ كەرەك.

1929-41 جىلداردىڭ ارالىعىندا ادەبيەتىمىز تاقىرىپ، ءتۇر، وبراز جاساۋ جاعىنان كوپ العا كەتتى. بەسجىلدىقتار ادەبيەتىمىزدە مىقتى ورىن الدى. مىلقاۋ تابيعاتتى، ەسكەن تەحنيكانى، عىلىمدى مەڭگەرگەن ادامداردىڭ، جاۋىنا راقىمسىز، وتانىنا مۇلدە بەرىلگەن ادامداردىڭ بەينەسى كورىندى ادەبيەتىمىزدە. وچەرك وسىنى دالەلدەرمەن جەتكىزە ايتىپ بەرە الماعان. ونى ايتپاي بولمايدى.

مۇحتار، ءسابيت جايىندا بىر-ەكى اۋىز ءسوز.

وچەركتە مۇحتار جايىندا ايتىلعان سوزدەر ءبىراز وزگەرتۋدى تىلەيدى. مەنىمشە، مۇحتاردى ۇشكە ءبولىپ ايتقان ءجون. مۇحتاردىڭ باسقا يدەيادا، باسقا لاگەردە بولعان كەزىن جاسىرۋعا بولمايدى، تاريحي شىندىقتى بەلگىلى دارەجەدە ايتۋ كەرەك. 1932 جىلدان باستاپ مۇحتار سوۆەت ادەبيەتشىلەرىنىڭ توبىنا قوسىلدى. سودان كەيىن جازعان «تۇنگى سارىن» پەساسى مۇحتاردىڭ ودان ارعى شىعارمالارىنان بولەك تۇر. ريەۆوليۋسيانى جىرلاعان جانە كوركەمدىك جاعىنان جوعارى ورلەگەن دراماتۋرگيامىزدىڭ ءبىر كەزەڭى وسى «تۇنگى سارىن». ال، پروزادا بىرنەشە اڭگىمەلەرى بار: «شاتقالاڭ»، «ءجاميلا»، «اڭشى» تاعى باسقالار. بۇلارى جامان اڭگىمەلەر مە؟ كەمشىلىكتەرى بار شىعار، ونداي كەمشىلىكتەر قايسىمىزدا جوق، سابيتتە دە، قاجىمدا دا، بارىمىزدە دە بولدى. سوندىقتان، 1932 جىل مەن 1941 جىلدىڭ ارالىعىنداعى مۇحتارعا بۇرىنعى كوزبەن قاراماي، ورىنسىز ىلە بەرمەي، ءادىل باعا بەرۋ كەرەك. جامانىن جاسىرما، جاقسىلىعىن اسىرما.

مۇحتار جايىندا ءۇشىنشى رەت ايتىلاتىن ءسوز «اباي» رومانى ماڭىندا بولۋ كەرەك. «اباي» مۇحتاردىڭ بويىن تولىق كورسەتتى. پارتيا، ۇكىمەت، بۇكىل سوۆەت جۇرتشىلىعى الدىندا جوعارى باعا الىپ وتىرعان شىعارما. وچەرك بۇل جونىندە جەتىمسىز ايتقان. جەتكىزە ايتۋ كەرەك.

ءسابيت جايىندا. قازاق سوۆەت ادەبيەتى تاريحىن ايتقاندا، ءسابيتتى ايتپاسقا امال جوق. ءبىراق، ءسابيت قالاي ايتىلعان. ءسابيت ءاربىر جانردا كەزدەسەدى. وچەركتىڭ ءون بويىندا اتالىپ وتىرادى. مەنىمشە، بۇلاي اتاۋ جەتىمسىز. ونىڭ ۇلكەن پوەما جاساۋدا، ۇلكەن رومان جاساۋدا، قازاق سوۆەت پوەزياسىندا جاڭا ءتۇر ەنگىزۋدە سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان ۇلكەن. ادەبيەتىمىزدىڭ بەلگىلى ءداۋىرىن، بەلگىلى جانرلاردىڭ دامۋىن ءسوز قىلعاندا، ءسابيتتىڭ بۇل قاسيەتىن جيناقتاپ، دالەلدەپ ايتقان ورىندى. وچەركتە جالپى ايتىلعان.

سىن جايىندا ايتىلعان سوزدەر مەنى قاناعاتتاندىرمايدى. سىن تومەن، رەسەنزيا كولەمىندە دەيدى. بۇل ءسوزدى ەستي-ەستي جالىقتىق. تومەن، رەسەنزيا كولەمىندە بولسا دا، سىنداردا سىن بار، باعىت بار. ەسماعامبەت پەن بەيسەمبايدىڭ سىندارىنىڭ سول سىرىن، باعىتىن كورسەتە ايتۋ كەرەك قوي دەيمىن. جۋىردا، موسكۆادا بولىپ وتكەن جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا فادەيەۆ جولداستىق ءقايسىبىر سىنشىلار تۋرالى ايتقانى بىزدەگى ءقايسىبىر سىنشىلارعا دا ءدال كەلەدى. شىعارمانىڭ مەملەكەتتىك، قوعامدىق تىلەككە ساي، باستى قاسيەتتەرىن كورمەي، ۇساق كەمشىلىكتەرىن كورگىش، نەمەسە باستى كەمشىلىكتەرىن كورمەي، نەكەن-ساياق جىلتىراۋىق سوزدەرىن كورىپ دارىپتەگىش سىنشىلار بىزدە دە بولعان، ءالى دە سارقىنشاعى بار. ولار، تىلەسىن، تىلەمەسىن، بۋرجۋازيالىق ەستەتتەر جولىندا ەكەنىن باتىل ايتۋىمىز كەرەك. وچەرك سىنداردىڭ سىنىن اشىپ ايتا الماعان. سول بەيشارا سىنداردىڭ ءىشىن اقتارساڭىز —الدىمەن پاتريوتتىق سەزىمى، تۋا قالعان ادەبي جاڭالىققا قۋانىشى جەتپەي جاتادى. بۇنداي سىنداردى كورمەۋگە، ەلەمەۋگە بولمايدى.

عالي، ساپارعالي، قاسىم، ابۋلەر جايىندا بىرەر ءسوز. وچەركتىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ءعاليدىڭ اتى دا اتالمايدى. ەكىنشى بولىمدە عالي اقىنداردىڭ تىزىمىنە جالپى كىرەدى دە، جەكە ايتىلمايدى. ءاربىر اقىن بار دا، ونىڭ ءار ءتۇرلى مانەرى بار ەمەس پە؟ عالي شاشى اعارعانشا جەكەشە ايتارلىق ەشتەڭە جازباعانى ما؟ مەنىمشە، ايتارلىعى بار. نەگە ايتىلماعانى تۇسىنىكسىز.

ساپارعالي جاس اقىن دەپتى. قاليجان، قاسىمداردىڭ قاتارىندا تۇر. ءساپارعاليدىڭ ءبىرىنشى ولەڭى 1913 جىلى شىققان دەسەدى. جاسى ەلۋدەن استى. ەندى قاي جەرى جاس؟

وچەركتىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە مالىك، ءابۋ دەپ تۇرىپ الادى ەكەن. بۇل تىم ارتىق ايتىلعان. قاسىم جونىندە ءجوندى ايتىلماعان. دۇرىس ەمەس. «ۆۆەدەنيە» دەگەن بۇكىل كىتاپتىڭ جيىنتىعى ءتارىزدى. ونىڭ ىشىندە بارلىق جازۋشىنى باس-باسىنا تالداۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن قاتار، اتالعان جازۋشىنى از سوزبەن باعاسىن جەتكىزە ايتپاسقا تاعى بولمايدى.

ادەبيەتكە مىنەزدەمە بەرگەندە، ادەبيەتىمىزدىڭ، ءوسۋىن ايقىن دالەلدەيتىن ءۇش فاكتى ۇمتىلماسىن: ادەبيەتىمىز العاشقى كەزدە ۇلت كولەمىندە، ودان كەيىن بۇكىل وداق كولەمىندە، ءقازىر بۇكىل دۇنيە ءجۇزى كولەمىندە كوممۋنيزم يدەياسىن، ۇلى وتانىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىن جىرلاپ وتىر.

قورىتا كەلگەندە، وچەركتىڭ جەلىسى دۇرىس تارتىلعان، نەگىزىندە بىتكەن ەڭبەك. تەك، ارتىق جەرىن مىنەپ، كەم جەرىن تولىقتىرۋ كەرەك. جالپى كولەمى وسى قالپىنان ازايماسا، كوبەيمەسىن.

1955

---