InfoHub Logo

قالماق حانى قوڭتاجىعا بارىپ، تەڭدىك الىپ قايتقاننان كەيىن قازىبەكتىڭ ابىرويى حان بەرتىستەن ارتىپ كەتەدى. قاراكەسەك ىشىندە بۇرىن حان بەرتىستىڭ الدىنا كەلەتىن ەل ەندى قازىبەكتىڭ الدىنان تارايتىن بولادى. سوندىقتان بەرتىس قازىبەكپەن وشتەسە باستايدى. بەرتىس قوڭتاجىنىڭ الدىندا ايتقان قازىبەكتىڭ:

— ۋاي! ەردەن ەردىڭ نەسى ارتىق —
ەپتەستىرگەن ءسوزى ارتىق.
مالدان مالدىڭ نەسى ارتىق —
ءبىر-اق ادىم جەرى ارتىق.
مىندەتىنە العان سوزدەن شەگىنگەن جىگىتتەن
اشتان ولگەن ادامنىڭ ءوزى ارتىق! —

دەگەن ءسوزىن دە كوڭىلىنە كەك الىپ جۇرەدى ەكەن. سوندىقتان بەرتىس: «قازىبەكتىڭ كوزىن جويماي ماعان ەل دە، بيلىك تە جوق ەكەن، قالايدا ونى قۇرتايىن»، — دەپ ويلايدى.

ءسويتىپ، اينالاسىنداعى ادامداردى قازىبەككە قارسى ۇيىمداستىرادى. بەرتىستى جاقتاۋشىلاردىڭ باسىندا بەرتىستىڭ ءىنىسى تىلەۋكەنىڭ بالاسى جارىلعاپ باتىر بار ەكەن. جارىلعاپ باستاعان توپ الدىن الا ولتىرۋگە ءسوز بايلاسىپ، قازىبەكتى قوناققا شاقىرادى. سول كۇنى قازىبەكتىڭ باتىر
ءىنىسى بودەنە مال قاراپ كەتكەن ەكەن. قازىبەكتىڭ اقىلدى قىزى ماڭقان مەن بودەنەنىڭ قىزى ناۋەتەك قازىبەككە:

— ءسىز وسىعان بارماي-اق قويىڭىز. وسىلار سىزگە وشىگىپ ءجۇر ەدى، ۇيدە بودەنە جوقتا جازىم عىپ جۇرەر! — دەيدى.

— ولىمنەن قورقىپ ۇيدەن شىقپاي وتىرامىن با؟ — دەپ قازىبەك قىزدارىنىڭ ايتقانىنا كونبەي، شاقىرعان جەرگە بارماقشى بولادى.

سوندا قىزدارى:

— و ءتىلىمىزدى الماساڭىز، مىنا ءتىلىمىزدى الىڭىز! — دەپ، ىشىنەن ساۋىت كيگىزىپ جىبەرەدى.

شاقىرعان ۇيگە كەلگەن سوڭ قازىبەك ەلدى ادەتىنشە اۋزىنا قاراتىپ، ءۇيىرىپ اكەتەدى. قازىبەكتى ولتىرۋگە ۋادە بايلاسقان ادامداردىڭ وزدەرى دە قازىبەكتىڭ سوزدەرىن ۇيىپ تىڭداپ، ولىمگە قيماي ىرىك-جارما بولادى. كوپ ۋاقىت وتەدى. سول ۋاقىتتاردا قاراكەمپىر قوسىمجورعا دەيتىن كىسى:

— ونى ايتتىق، مۇنى ايتتىق، باعاناعىنى قايتتىك؟! — دەپ قيبىجىقتاي بەرەدى. سول ۋاقىتتا جارىلعاپ باستاعان ءبىر توپ قامسىز وتىرعان قازىبەكتى باس سالىپ پىشاقتاي باستايدى، ءبىراق ىشىنەن قالىڭ ساۋىت كيگەن قازىبەكتىڭ دەنەسىنە پىشاق داري قويمايدى.

بۇل كەزدە مال قاراپ كەتكەن بودەنە باتىر ۇيىنە كەلەدى. كەلىسىمەن الدىنان ەكى قىز جۇگىرىپ شىعىپ:

— اعاڭدى دۇشپاندارى قوناققا شاقىرىپ، كەتتى. «بارماڭىز!» دەپ ەدىك كونبەدى، جازىم عىپ جۇرمەسىن. تەزىرەك جەتە كور! — دەيدى.

قىلىشى قولىندا، ايعىرى استىندا بودەنە باتىر اتتان تۇسپەستەن جۇرت جينالعان جەرگە جەتىپ كەلسە، جارىلعاپ باستاعان ءبىر توپ ادام قازىبەككە جابىلىپ جاتىر ەكەن. بىرەۋى ەسىكتەن، بىرەۋى تەسىكتەن تىم-تىراقاي قاشا-قاشا جونەلەدى.

سولاردىڭ ىشىندە جارىلعاپ باتىر دا سىرتتا دايىن تۇرعان اقبوز اتىنا مىنە قاشادى. سوندا قازىبەك:

— ءۇستىم جەڭىلدەپ كەتتى، ياپىرماي، جالعىزىم كەلگەن بولار ما؟ — دەپ، تىسقا شىعىپ، قاشقانداردىڭ ارتىنان قاراسا، بودەنە جارىلعاپتى اتۋعا ساداعىن كەزەي قالعان ەكەن.

— جالعىزىم، سول شىركىندى اتپاي-اق قويسايشى! اتىن اتىپ اشۋىڭدى باسساڭ، جەتەر. و شىركىننىڭ ارتى ءزۇرياتتى بولسا كەرەك ەدى. تۇقىمى قۇرىپ كەتەدى عوي! — دەيدى.

بودەنە ساداقتى تارتىپ قالعاندا، جارىلعاپتىڭ استىنداعى اقبوز اتى قالپاقتاي ۇشادى، ءوزى جاياۋ قاشىپ قۇتىلادى. قاشىپ كەلە جاتىپ، تۇيە قايىرىپ كەلە جاتقان قازىبەكتىڭ اكەسى كەلدىبەككە كەزدەسىپ قالادى دا، استىنداعى اتىن اۋدارىپ ءمىنىپ كەتەدى. جانە اتقا تالاسقان قارتتىڭ ءبىر اياعىن مەرتىكتىرىپ كەتەدى، سوندا بودەنە اشۋلانىپ:

— بالەم، جارىلعاپ، تۇرا تۇر! وسى قىلىشتى سەنەن باسقاعا سۋىرماسپىن! — دەپ سەرت قىپ قىلىشىن قىنابىنا سالادى.

وسىنى ەستىپ جارىلعاپ ەلدەن قاشىپ كەتەدى. بۇل كەزدە ەل سىردىڭ بويىندا ەكەن. جارىلعاپ ءوزى سەكىلدى كىشى جۇزدەن قاشىپ جۇرگەن ءبىر باتىرمەن جولداس بولىپ، قاراتاۋدى پانالايدى. ەلدەن مال ۇرلاپ، تاماق اسىرايدى. سول توڭىرەكتەگى ءبىر بايدىڭ تۋ بيەسى جوعالادى، جەرگە
العاشقى قار تۇسكەن كەز ەكەن. باي اينالا ءىز كەزسە، جىلقى جاتقان جەرگە كەلىپ قايتقان ءبىر جاياۋدىڭ ءىزىن كورەدى. ىزگە ءتۇسىپ كەلسە ءبىر سايدا جىلقى سويىپ، قارا باقىرعا ەت اسىپ جاتقان ەكى باتىرعا كەز بولادى. ەكى باتىر بايدىڭ الدىنان شىعىپ، قۇرمەتتەپ قارسى الادى.

— ەت جەڭىز! — دەپ جاڭا پىسكەن جىلقىنىڭ جاس ەتىن الدىنا تارتادى. ەت جەپ بولعاننان سوڭ باي:

— شىراقتارىم، ايتىپ تا بولمايدى، ايتپاي دا بولمايدى. بۇگىن جىلقى ارالاي شىعىپ ەدىم، ىشىنەن ءبىر تۋ بيەم جوق ەكەن. اينالا ءىز كەزسەم، ءبىر جاياۋدىڭ ءىزىن كوردىم. سول ىزگە ءتۇسىپ سەندەرگە كەلدىم. وسىنىڭ ءمانىسىن ايتشى! — دەيدى.

سوندا ولار:

— الالدان جيعان مالىڭىز ەكەن، مىنەكي، وزىڭىزگە بۇيىرىپ، تىسىڭىزگە ءتيدى! — دەيدى.

— مەن جاياۋدان باسقانىڭ ءىزىن كورمەدىم، قالاي اكەلىپ سويدىڭدار، سونى ايتشى.

— الىس جەردەن كەلىپ ەدىك، اتىمىز سۋىپ تۇر ەدى. تاياۋ جەردە جىلقىنىڭ داۋىسى شىعىپ جاتقان سوڭ بىرەۋىمىز بارىپ، جۋساپ جاتقان ءبىر بيەنى باس سالىپ، ارقالاي الىپ كەلدىك.

— دۇرىس، ولاي بولسا، بالام! وزدەرىڭ ەكەۋ ەكەنسىڭدەر. بۇل بىرەۋىڭنىڭ قوناقاسىڭ بولار. تاياۋدا شوپكە قويعان قۋ ءمۇيىز ون ەكى وگىزىم بار ەدى، سونىڭ دا بىرەۋىن الىپ كەتىپ جەڭدەرشى!

— جارايدى! — دەپ ەكەۋى اتىنا ءمىنىپ، بايعا ەرىپ شىقتى.

باي وگىزدەرىن قورادان ايداپ شىققاندا، جارىلعاپ باتىر ون ەكى وگىزدىڭ بىرەۋىنە تاپ بەرىپ، ءبىر قولىمەن مۇيىزىنەن، ءبىر قولىمەن قولتىقتاپ الىپ اتتىڭ جالىنا ءبىر-اق سالىپتى. باي: «وگىزدى جەردەن كوتەرىپ العانمەن الىسقا كەتە الماس» دەگەن ويمەن ارتىنان ىلەسە جۇرەدى.

ەكى باتىر ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى الىپ تاۋ اراسىنداعى جۇرتىنا كەلدى. سوندا باي:

— جارايدى، ەكەۋىڭە ەكى قوناقاسى بەردىم. قۇلاقپەن ەستىگەننەن گورى كوزبەن كورەيىن دەپ ەدىم، كوردىم، سەندىم، — دەپ قايتىپ كەتىپتى.

سول كەزدە قازىبەكتىڭ قىزى ماڭقاندى قاراكەرەي قابانباي اۋلىنا ۇزاتقان ەكەن. بۇلاردىڭ اراسى اراز بولعانمەن تۋىستارى جاقىن بولعاندىقتان، جارىلعاپ باتىر ماڭقاندى ىزدەپ بارىپتى.

— مەن وسى اڭ بولىپ، تاۋ اراسىندا وتەمىن بە؟ بولماسا ەلدى كورەر كۇن بولار ما ەكەن؟ — دەيدى ماڭقانعا جارىلعاپ.

سوندا ماڭقان ايتىپتى:

— مەنىڭ ۇيگە باراتىن مەزگىلىم بولعان جوق ەدى. توركىندەپ قايتايىن. ەل اراسىنان كوپ ۇزاماي، قۇلاعىڭدى سالا ءجۇر.

ءسويتىپ، ماڭقان توركىنىنە كەلەدى. اكەسى قازىبەكتىڭ ۇيىنە تۇسەدى.

— مەزگىلىم بولماي مەن كەلىپ قالىپ ەدىم، سۇراعانىمدى الار ما ەكەم؟ — دەيدى.

— مەنىڭ ساعان بەرمەيتىم بولار دەيمىسىڭ؟ مەنەن سۇراعانشا، بودەنەدەن سۇراسايشى! — دەپتى قازىبەك.

سودان ماڭقان بودەنەنىڭ ۇيىنە كەلىپتى. بودەنە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، باسىنا كەلىپ جىلاپ وتىرىپتى. ءبىر ۋاقىتتا بودەنە ويانىپ كەتىپ:

— وپىرماي، قاراعىم، نەگە جىلاپ وتىرسىڭ؟ — دەپتى. سوندا ماڭقان:

— مەزگىلىم بولماي كەلىپ قالىپ ەدىم، سۇراعانىمدى السام، جەر ۇستىمەن جارقىراپ قايتامىن عوي. «اگەردە الا الماسام، جەردى استىمەن كەتەمىن بە، ۇستىمەن كەتەم بە؟» — دەپ، — جول تابا الماي وتىرمىن! — دەپتى.

— جارىلعاپتان باسقانىڭ ءبارىن ال! — دەپتى بودەنە.

سوندا ماڭقان اياعىن كوسىلىپ جىبەرىپ جىلاعان ەكەن. (* ول كەزگى ادەت بويىنشا، قىز اياعىن كوسىلىپ جىلاۋ «بۇدان كەيىن كورمەيمىن» دەگەندەي اۋىر جىلاۋ بولادى ەكەن)

— بەرسەڭ، اتىن اتاماي بەرسەڭ ەتتى، اتىن اتاپ بەرگەنىڭ نەعىلعانىڭ؟ — دەپتى.

سوندا بودەنە باتىر قىزدىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ-وتىرىپ:

— پاي-پاي! قىز جاۋ دەگەن وسى-ا! دۇشپانىمدى سۇرادىڭ-اۋ! سەنى رەنجىتپەسپىن دەۋشى ەدىم، سەن جىلاعان سوڭ جاتىرىم اياعىمنىڭ باسىنا ءتۇستى عوي. ەركەكتىڭ دە جاتىرى بولادى ەكەن-اۋ! جارايدى، الشى-الشى! — دەپتى.

ماڭقان قۋانىپ كوزىنىڭ جاسىن تىيىپ، جارىلعاپقا كىسى جىبەرتىپتى. جارىلعاپ قاسىنا بەس-التى كىسىسىن ەرتىپ قازىبەكتىكىنە كەلىپتى. قازىبەك قان تىلەمەيتىن كەشىرىمدى ادام، قازىبەكتىڭ كەشىرەتىنىن ءبىلىپ، قازىبەكتى ەرتىپ بودەنەنىكىنە كەلىپتى. اتتان تۇسە قالىپ، بودەنەنىڭ اياعىنا باس كيىمىن سالىپ، جۇرەسىنەن وتىرىپ قولىن الادى.

سوندا بودەنە كوزىن الارتىپ، جارىلعاپتىڭ قولىن قىسىپ قالادى، جارىلعاپتىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتەدى، قولىن بوساتقان سوڭ ورنىنان زورعا تۇرىپ بارىپ، ءبىر بۇرىشقا وتىرادى.

بودەنە قىلىشىن قىنىنان ءبىر الىپ، ءبىر سالىپ جارىلعاپقا قاراي بەرەدى. جۇرت «مىناۋ بۇلدىرەيىن دەپ وتىر ما» دەپ قازىبەككە جالتاق-جالتاق قارايدى.

— نە ىستەر دەيسىڭدەر، قاۋىپتەنبەڭدەر، سەرتىن ورىنداپ وتىرعانى شىعار! — دەپتى قازىبەك.

سونىمەن تابىسىپ تاراپتى. سول كەزدە جارىلعاپ ءوز ۇيىنە كەلىپ جاتقان ەكەن. سوندا ايەلى:

— ياپىرماي، سەن وسى جولى بودەنەمەن تابىسىپ كەلدىڭ، بىلەم! — دەپ ايتپاي بىلگەن ەكەن. ويتكەنى بودەنەمەن ارازداسقالى بەرى جارىلعاپ ۇيىنە جاسىرىنىپ كەلىپ تۇرعانمەن، توسەكتەپ قالعان ەكەن.

* * *

قازىبەكتى توقسان ءتورت جاسىندا كىشى ءجۇز ساۋىن ايتىپ اسقا شاقىرىپتى.

— قازىبەك وسى اسقا قاتىسسىن، اگاردا قاتىسپاسا، حالقىمىز تۇگەلدەي وكپەلەيدى، — دەپتى.

سوندا قازىبەك وسى اسقا بارارىن دا، بارماسىن دا بىلمەي سول ءتۇنى توڭبەكشىپ، كەيىپ شىعىپتى. قازىبەك سىرىمبەت دەگەن كىشى بالاسىنىڭ قولىندا ەكەن. سىرىمبەت مۇنى ءبىلىپ، بەكبولاتتى شاقىرتىپتى. بەكبولات ءۇشقارا تاۋىندا وتىرادى ەكەن، قاسىنا 25 كىسى ەرتىپ كەلىپتى. كەلگەننەن كەيىن سىرىمبەت اعاسىنا:

— اكەڭ تۇنىمەن كەيىپ شىقتى، كىسى دەپ ماعان سىرىن ايتپايدى. نەگە كەيىگەنىن سەن سۇراشى! — دەيدى. سوندا بەكبولات:

— اكە، تۇنىمەن نەگە كەيىدىڭىز، نەگە كەيىگەنىڭىزدى ايتىڭىزشى! — دەپتى.

— ساعان بىرەۋ ايتتى ما، كەيىگەنىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟ —  دەيدى قازىبەك.

— ءسىزدىڭ تىنىشىڭىز كەتكەن سوڭ، مەنىڭ دە تىنىشىم كەتىپ كەلدىم، — دەپتى بەكبولات.

— جارايدى، مەنىڭ تىنىشىم كەتكەنىن بىلسەڭ، تۋعان ەكەنسىڭ. كىشى ءجۇز ساۋىن ايتىپ، ات قويىپ اسقا شاقىرىپ وتىر. سوعان بارماسام، حالىق رەنجيتىنىن ايتادى. بارسام، كەشەگى ءوزىم تۇستاس تولە بي، ماما بي، قاراجىگىت بي جوق، مەنى كىم تانيدى، كىممەن سويلەسىپ وتىرامىن. سونى ويلاپ تىنىشىم كەتىپ شىقتى! — دەيدى.

سوندا بەكبولات:

— ءبىزدى دە كىسى دەپ ەل جۇرت بيلەتىپ ءجۇر عوي، ولاردىڭ دا ءبىز سياقتى ەل بيلەتىپ قويعان كىسىلەرى بار شىعار. سولارمەن دە سويلەسەرمىز، — دەيدى.

— سوندا سەن مەنىڭ بارعانىمدى ۇناتىپ تۇرسىڭ با؟ — دەيدى قازىبەك.

— مەن ۇناتامىن بارعانىڭىزدى.

— سەن ۇناتساڭ، ەندەشە، مەنىڭ جابدىعىمدى جاساپ، جۇرگىز!

سونىمەن، قازىبەكتى ات-تونىن سايلاپ، ارباسىن دايىنداپ، الىپ ءجۇرىپ كەتىپتى. ورتا ءجۇزدىڭ شەكاراسىنان شىعىپ، ادامدار باسىن قوسقان سوڭ قازىبەك كىسىلەردىڭ شاماسىن سۇراپتى.

— بەس ءجۇز شاماسىندا كىسى كەلە جاتىر، — دەپتى.

— اسا كوپ ەمەس ەكەن. ولاي بولسا، مەنەن تۋعان بەس بالا بىلاي شىقشى، — دەپ وڭاشا شىعارىپ الىپ، — مەنىڭ قولىمدى حالىق كوپ كوتەرتۋگە ءتيىس، اركىمنىڭ ءارتۇرلى تىلەگى بار عوي. مەنەن تۋعان بالالار وسىدان سەندەر دۇنيە، مال ءۇمىت قىلماڭدار، مەنىڭ ولەر الدىنداعى كەبىنىم عوي. حالىق ىرىمداپ ءبولىپ السىن! — دەيدى.

سونىمەن، بۇلار كىشى جۇزگە بارىپ، اسقا قاتىسىپتى. قازىبەكتىڭ باتاسىن الىپ، جۇرتتان بەس-التى ءجۇز جىلقى، ءجۇز ەلۋدەي تۇيە ءتۇستى. حالىق قايتىپ شەكاراعا كەلىپ، تارقايتىن جەردە قازىبەك بەكبولاتقا:

— وسى مالدى حالىققا ۇلەستىر، بىرەۋى نارازى بولىپ كەتپەسىن، — دەيدى.

بەكبولات مالدى ءيىرىپ تۇرىپ حالىققا ءبولىپ بەرەدى. ءبىر وتىز-قىرىق قارا قالعان كەزدە كەنجە بالاسى سىرىمبەت تۇرىپ:

— ەلدىڭ ءبارى الىپ جاتىر، بىزگە دانەكەنىڭ كەرەگى جوق پا؟ — دەپتى. سوندا قازىبەك بەكبولاتتى شاقىرىپ الىپ:

— مىنا كوپشىلىكتىڭ ىشىندە قۇر قالعان نارازىسى بار ما؟ تاعى دا ءبىر رەت ايقايلاپ، قۇر قالعانى بولسا، بەرشى! — دەيدى.

بەكبولات جار سالىپ ايقايلاپ، تاعى دا ون-ونبەس مال ۇلەستىرەدى. قالعان جيىرما شاقتى قاراسىن سىرىمبەتكە بەرگىزىپ:

— سىرىمبەت، ولەر الدىنداعى كەبىنىمنەن سەن دە الدىڭ عوي، اتىڭ دا، اتاعىڭ دا، كولەمىڭ دە وزگەسىندەي بولماسىن، — دەپتى.

سىرىمبەت كەيىن وسپەي، شاعىن اۋىل بولىپ كەلدى.

---