بوساعا
(Yشتاعان)
1. اق نيەت
تەلجاننىڭ الدىندا سوناۋ ءبىر كەزدە توركوز داپتەردىڭ بەتى نە جازىلعان تىلىمدەي-تىلىمدەي ءتورت حات جاتىر. تورتەۋى دە سار تاپ بوپ سارعايىپ، يلەگەن تەرىدەي جۇمسارىپ، ابدەن توزعان. و باستا كوك سيامەن مارجانداي ەتىپ تىزىلگەن جازۋلارى دا ەندى كومەسكىلەۋ كورىنەدى. جىلدار بويى بويتۇمارداي قاسيەتتەپ كەلگەن وسىناۋ حاتتاردى ول قانشاما رەت وقىپ، قانشاما تاۋبەسىنە سى يىنعانى ەسىندە جوق. ءبىر جۋسا كەتىپ قالاتىن بارماقتاي باعىنا ماستانىپ، كوزى تۇماندانا باستاعاندا وسى حاتتاردى قولىنا الار ەدى. قولىنا العان كەزدە باياعى ءبىر كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا الدەبىر كوك اتتى ادامنىڭ ارتىنا جابىسىپ بارا جاتقان كىشكەنتاي قارا بالا كوز الدىنا كەلەر ەدى...
* * *
ول ۋاقىتتا تەلجاننىڭ كوكەسى ءبىر تابىن تايىنشا باعاتىن دا، جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا ۇنەمى كوشىپ جۇرەتىن. «اۋىل» دەگەندى ەستىگەنى بولماسا، جەتى جاسىنا دەيىن بۇل ەتەك-جەڭدى ەلجۇرتتى كورگەن جوق. كوكەسى قىس بويى تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنداعى جاپىرايعان جالعىز قىستاۋدا ءجۇز قارالى تايىنشانىڭ جەمسۋىمەن الەكتەنىپ، جاز شىعا جايلاۋعا اسىعاتىن. جايلاۋى — جولاي ءبىر قونىپ، ەكىنشى تۇنەمەلىكتە عانا ازەر تابان تىرەيتىن تەرىسبۇلاق دەگەن نۋ ورماندى، قويناۋ-قولاتتى مول اڭعار. كوك مۇزدىڭ كوبەسى سوگىلە، وسى يەن ولكەگە العاش قوس تىگەتىن دە تەلجاننىڭ كوكەسى، سول قوسىن جايلاۋعا قىزىلاسىقتان قار تۇسكەنشە جىقپايتىن دا تەلجاننىڭ كوكەسى ەدى. جاز بويى كورشى وتىرىپ، كوڭىل كوتەرىسكەن توڭىرەكتەگى قويشى قاۋىم تامىزدىڭ اياعىندا، تاۋ باسىن قار شالعان كۇنى-اق ەندى بۇل جەردىڭ قويعا قونىس بولمايتىنىن ايتىپ، بالالارىنىڭ مەكتەپكە باراتىنىن سىلتاۋراتىپ، ىقتاسىنعا قاراي ىعىسا جونەلەتىن. «ازبەر گەن-اۋ، بىزدە دە وقيتىن بالالار بار. ەل قاتارلى ەڭىسكە جىل جىمايمىز با؟» — دەپ اپاسى قينالسا، كوكەسى: «ءتايىر-اي، وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ، بىرەر كۇن كەشىگىپ بارسا، كەنجە قالار دەيمىسىڭ»، — دەيتىن جايباراقات. ونىڭ سول «بىرەر كۇنى» بىرەر اپتاعا سوزىلاتىن دا، اقىرى سەنتيابردىڭ ورتاسىنا تامان: «ءجا، بالالاردى مەكتەپكە اپاراتىن مەزگىل بولعان شىعار»، — دەپ اسىقپاي جينالا باستاۋشى ەدى.
تەلجان مەكتەپكە باراتىن جىلى دا كوكەسى تاعى ءوستىپ ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالعان. ءالى ەسىندە، بىردە شاي ۇستىندە اپاسى:
— ازبەرگەن، سەن وسى بيىل تەلجاننىڭ دا وقيتىنىن بىلەمىسىڭ؟ جەتىگە تولدى عوي، — دەگەنى بار.
— قوي، ءارى! جەتىگە تولعانى نەسى؟ كەشە عانا تۋعان بالا ەمەس پە؟ — دەپ ول تىزەسىندە وتىرعان بۇعان باجىرايا قاراعان.
— الجىعان بايعۇس-اۋ، قاي بالاڭنىڭ قاشان تۋعانى ەسىڭدە جوق پا؟ ءجۇز تايىنشانى كۇنىنە ءجۇز ساناۋمەن-اق كۇنىڭ ءوتتى عوي، — دەپ اپاسى سوندا تۇڭىلە كۇرسىنىپ ەدى.
ءار مالدىڭ ءتۇسىن قاراپ — تەگىن، تىسىنە قاراپ — جاسىن ايىراتىن كوكەسى الدىنداعى ءجۇز تايىنشانىڭ قايسىسى قاي ۋاقىتتا، قاي سيىردان تۋعانىنا دەيىن بىلسە دە، ءتورت بالاسىنىڭ اتى مەن جاسىن ءجيى شاتاستىراتىنى راس-تى. اۋىلعا ارنايى كىتاپ الۋعا بارسا، بەسىنشى كلاسقا باراتىن بالاسىنا التىنشىنىڭ، تورتىنشىگە باراتىن بالاسىنا ءۇشىنشىنىڭ وقۋلىقتارىن اكەلىپ، ارتىنان اڭىرە-ەپ وتىراتىن. اڭىرىپ وتىرىپ: «ءتايىر-اي، ساتىپ العان دۇنيە ساسىپ كەتەر دەيمىسىڭ. بيىل وقىماسا كە لەسى جىلى وقيدى دا»، — دەپ راحاتتانا كۇلەتىن. سوسىن ءبىر كۇ ءنى ەت جەپ بولعان سوڭ: «ءاي، وسى ۇيدە قاعاز قۇرىپ قالعان با؟ اكە-لىڭدەر، اناۋ ەسكى كىتاپتاردى»، — دەيتىنى تاعى بار. ساتىپ العان كيىمدەرى دە ءبىر بالاسىنا ءدال كەلگەن ەمەس. ادەتتە ولارى قاشاندا قانارداي قولپىلداپ تۇرادى. وعان ايتار ءۋاجى بىرەۋ-اق: «ءتايىراي، بالا وسپەي مە ەكەن؟.. وسكەندە ءدال بولماي ما ەكەن؟..» بالا وسكەنشە ول «قاناردىڭ» ەتەگى ەتىكتىڭ وكشەسىنە قىرقىلىپ، جى رىم-جىرىم بوپ توزىپ تا بىتەدى. توزسا نەسى بار، كوكەسىنىڭ جاڭا «قانارى» ۇستىنە قولپ ەتە تۇسەدى. ايتا بەرسەڭ، ازەكەڭنىڭ مۇنداي قىزىقتارىن تاۋىسىپ بىتپەيسىڭ. سول ۋاقىتتا قىرىقتى قۋسىرىپ تاستاسا دا سەرىلىگى قالمادى ما، كىم ءبىلسىن، كەيدە تۇسىنەن شوشىپ ويانعانداي: «جينالىسقا بارام»، — دەيتىن دە، بالاشاعاسىن يەن تاۋعا قالدىرىپ، سوناۋ شالعايداعى اۋىلعا سۋىت ءجۇرىپ كەتەتىن. ول نەتكەن ۇزاققا سوزىلعان جينالىس ەكەنىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى، ارادا ون شاقتى كۇن وتكەندە، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، كوزى كىرتيىپ ازەر جەتەدى. سونداي ءبىر «جينالىستان» ورالعان كۇنى ول:
— باعاش، تەلجاننىڭ جەتىگە تولعانى راس ەكەن. ءقابدوش ءمۇعالىم «بالالارىڭدى مەكتەپتەن كەشىكتىرمە، كىشى ۇلىڭدى دا تىزىمگە جازىپ قويدىم» دەيدى. «كىشى ۇلىڭ» دەگەنى وسى تەلجان عوي، — دەدى تاقىر باسىن سيپاي وتىرىپ.
— بۇدان باسقا قايداعى كىشى ۇلىڭ بار ەدى، جازعان؟.. بۇنىڭ جەتىگە تولعانىن وتكەندە عانا ايتپاپ پا ەدىم، — دەدى اپاسى.
— ە، ايتقاسىڭ، ايتقاسىڭ... ايتقانىڭ ەسىمە ءتۇسىپ، كىتاپ تا الا كەلدىم، — دەپ ول ىرگەدە ءبۇيىرى بۇلتيىپ جاتقان قارا قورجىننان سىرتى جىلتىر ءبىر كىتاپتى الىپ، تەلجاننىڭ اپاسىنا بەردى.
اپاسى كىتاپ سىرتىنا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى دە:
— بار بول، بار بولعىر، — دەدى كۇيىنىپ. — مىناۋىڭ «بۋكۆار» عوي. بالاڭدى ورىسشا وقىتاتىن اۋىلدا قاي مەكتەبىڭ بار ەدى؟
— ە، قايدان بىلەيىن، تۇرعازىعا ءبىرىنشى كلاستىڭ كىتابىن بەر دەپ ەدىم... بەرگەنى وسى دا. جارايدى، ورىسشا تۇسىنگەن كەزدە بۇ دا جەردە قالماس، تىعىپ قوي، — دەدى كوكەسى بايىپپەن.
تەلجاننىڭ كىتابى بولماسا دا، اپاسى قارا ساتەننەن قاعازكىتاپ سالاتىن دوربا تىگىپ بەردى. مەكتەپكە كيەر ءبىر قاباتىن دا ساقاداي ساي ەتتى. بۇنىڭ ءبارى دايىن بولعاندا، تەلجان مەكتەپكە تىپتەن اسىعا ءتۇستى. اسىعۋمەن جاز ءوتىپ، كۇز كەلدى. ماڭايداعى مالشىلار بالالارىن باياعىدا اۋىلعا اتتاندىرعان. «وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ، ويدىڭ قارا تۋلاق ءورىسى مالعا وت بولا ما؟» — دەپ تەرىسبۇلاقتان تابان اۋدارماي قالا بەرگەن تەك تەلجاننىڭ كوكەسى. سول كۇندەردىڭ بىرىندە ەتەكتەن كەلگەن ۆەتتەحنيك اعاي ءقابدوش ءمۇعالىمنىڭ: «بالالارىن تەز جەتكىزسىن»، — دەگەن «دۇعاي سالەمىن» دە اكەلگەن. «ە، جەتكىزەمىز دە، ءتايىرى»، — دەپ كوكەسى تاعى ون كۇندەي بەيعام ءجۇردى دە، اقىرى سەنتيابردىڭ ورتاسىنا تا مان ۇلكەن ەكى ۇلىن جەكە اتقا مىنگىزىپ، تەلجاندى ارتىنا ءمىن گەستىرىپ، ىسقىرا اندەتىپ، اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتى.
قوستان ۇزاي بەرە بۇل ارتىنا مويىن بۇرعاندا، اپاسى جەروشاق باسىندا قاققان قازىقتاي مەلشيىپ، اق جاۋلىعىمەن كو ءزىن ءسۇر ءتىپ تۇرعانىن بايقاپ قالعان. اپاسىنىڭ سول تۇرىسى، بۇكىل جايلاۋداعى جالعىز تىرشىلىك بەلگىسىندەي ءتۇتىنى سىزدىقتاپ، يەن شاتقال اۋزىندا قالا بەرگەن قاراشا قوس، سول قوس ىرگەسىندە ارقىراپ اققان تەرىسبۇلاقتىڭ سارىنى ۇزاق جولدا تەلجاننىڭ ەسىنەن شىقپاي-اق قويدى. دۇنيەنىڭ بار قىزىعى مەن قۋانىشى، بالداي ءتاتتى كۇندەرى مەن بالبىراپ ۇيىقتار تۇندەرى — ءبارى-بارى ارتتا قالعانداي، ەندى سول ىستىق شاقتارمەن ماڭگى قوشتاسىپ بارا جاتقانداي كوكىرەگى ۋداي اشىدى. وكسىپ-وكسىپ جىلاعىسى دا كەلدى. ال ەكى اعاسى قاراگەرگە قامشىنى ۇستى-ۇستىنە باسىپ، اۋىلعا اسىعىپ-اق بارادى. كەيدە قۇيىنداتا شاۋىپ، قارا ءۇزىپ تە كەتەدى. وزدەرى ءماز. «نەسىنە ءماز دەسەڭشى...» بۇنىڭ وزەگىن ءورت جالاپ كەلە جاتقانىن كوكەسى دە سەزەر ەمەس، ىڭىلداپ ايتقان ءوز انىمەن اۋرە. ونىڭ قانداي ءان ەكەنىن تەلجان بىلمەيدى، ايتەۋىر، الدەقانداي مۇڭلى اۋەن ءوز جۇرەگىن دە شىمىرلاتا تۇسەدى. وسى اۋەننىڭ ىرعاعىمەن جيرەن قاسقا دا قۇلاقتارىن كەزەك قاي-شىلاپ، ءبىر قالىپتى اياڭدايدى دا وتىرادى. وقتا-تەكتە كوكەسى ار تىنا قاراماستان:
— ءاي، ءتۇسىپ قالعان جوقسىڭ با؟ قانجىعادان مىقتاپ ۇستاپ ال، — دەپ قويادى. سوسىن تاڭداي قاعىپ:
— ياپىر-اي، ءا؟.. سەن دە وقيتىن بولدىڭ، ءا؟ زىمىراعان زامان دەگەن وسى، — دەپ نە زامات ءۇنسىز قالادى دا، تاعى تاۋسىلماس اۋەنىنە باسادى.
...بۇلار جولاي ءبىر قونىپ، ەرتەڭىندە تۇسكە تاياۋ عانا اۋىلعا جەتكەن. جەتىسىمەن كوكەسى اعاشتان قيىپ سالىنعان ۇزىن قارا ءۇيدىڭ الدىنا توقتادى دا:
— مەكتەبىڭ وسى، بالام، — دەپ اتتان تۇسە باستادى. اۋلادا شۋلاپ ويناپ جۇرگەن بالالار الىستان ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتكەن بۇلاردى لەزدە قورشاپ العان. ادام كورمەگەندەي ءبارى ۇدىرەيە قارايدى. بىر-بىرىنە قاراپ، كۇلىپ تە قويادى. «مىنالاردى قارا، مەكتەپكە جاڭا كەلىپ تۇر»، — دەپ مازاقتاپ تۇرعان سەكىلدى. سەكپىل بەت ءبىر سارى بالا تەلجانعا ءتىلىن شىعارىپ، اۋزىن دا قيسايتىپ جىبەردى. بۇنىڭ بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ، كوكەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
— ءوي، قورىققانى نەسى، ءاي؟.. بۇلار دا وزىڭدەي بالا ەمەس پە؟.. ءجۇر، دەرەكتىرگە بارامىز، — دەپ كوكەسى بۇنى جەتەلەي جونەلدى.
«دەرەكتىر» كوزىندە اينەگى بار، ۇزىن، قارا كىسى ەكەن. شەكپەنىنىڭ ەتەگىنە شالىنا كىرگەن كوكەسىنىڭ سالەمىنە ول دا ەرنىن جىبىر ەتكىزدى، ورىندىعىن سىقىرلاتا شالقايىپ:
— سونىمەن كەلىپ قالدىڭىز... «تاز تارانعانشا توي تارقاعانى» وسى دا، — دەدى مىرس ەتىپ.
— قايتەيىك، مالدان بوساي المادىق، — دەدى كوكەسى بوساعا تۇسىن داعى ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ.
— سوندا سىزدەن باسقا مالشىنىڭ باققانى مال ەمەس پە ەكەن؟ — دەپ «دەرەكتىر» كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الدى.
— ارينە، مال عوي... ءبىراق مەنىڭ باققانىم سيىر عوي. سيىردىڭ جايى وزىڭىزگە بەلگىلى...
— سيىردىڭ جايى ەمەس، ماعان بالانىڭ جايى كەرەك. ءجونى ءتۇزۋ اتا-انا بالاسىن مەكتەپكە ون بەس كۇن كەشىكتىرىپ اكەلە مە؟ ون بەس كۇندە وزگە بالالار قانشاما پروگرامما وتكەنىن ءسىز بىلەسىز بە؟
— قايدان بىلەيىن، باسەكە؟..
— ارينە، ءسىز قايدان بىلەسىز... ءسىز تەك سيىر جايىن عانا بىلەسىز دە... جىلدا ءوستىپ اقساق قويداي ەل سوڭىندا جۇرەسىز. جىلدا ءسىزدىڭ بالالارىڭىز ءۇشىن ءقابدوش جۇگىرەدى دە جۇرەدى. بيىل دا ەكى بالاڭىزدىڭ دوكۋمەنتتەرىن ينتەرناتقا دايىنداعان ءقابدوش... كستاتي، ول سىزگە كىم بولادى؟ تۋىسىڭىز با؟
— ءجوعا، جاي تانىس ءمۇعالىم.
— جاسىراسىز دا، ايتپەسە بوتەنگە بوتەن جاقسىلىق جاساي ما؟ جەڭ ۇشىنان جالعاسقان ءبىر جاقىندىقتارىڭىز بار-اۋ، — دەپ ول كەنەت قۋلانا جىميدى. سونان كەيىن كوكەسىنىڭ جانىندا ءدىر-دىر ەتىپ تۇرعان تەلجاندى جاڭا كورگەندەي:
— سەن، بالا، نەگە سەلتيىپ تۇرسىڭ؟ وتىر، — دەدى كوكەسىنىڭ قاسىنداعى بوس ورىندىققا سۇق ساۋساعىن كەزەپ. تەلجان جىل دام وتىرا قالدى. «دەرەكتىر» كوزىلدىرىگىنىڭ شىنىسىن اق ورامالمەن اسىقپاي سۇرتە وتىرىپ:
— كستاتي، ءسىز سوندا قانداي سيىر باعاسىز؟ — دەدى ءبىرتۇرلى جۇمساق ۇنمەن.
— تايىنشا عوي، باسەكە.
— سەمىز شىعار.
— ارينە، ءقازىردىڭ وزىندە ءارقايسىسى بەس سەنتنەردەن اسپاسا، كەم تۇسپەس.
— مەنىڭ دە بىر-ەكى تايىنشام بار ەدى. جاز بويى قىرىپ الارعا قىلشىعى جوق ءۇي ماڭىن شيىرلادى دا ءجۇردى. ءقازىر قابىرعالارى ىرسيىپ ازەر تۇر.
— ويباي-اۋ، ەرتە كوكتەمدە ايتپادىڭىز با؟ تابىنعا قوسىپ الىپ كەتەر ەدىم عوي.
— ءالى دە كەش بولماس. بىلاي... تۇسىنەسىز عوي، سوۆحوز سالعان سىر عانى اۋىستىرا سالۋ دەگەندى... — دەپ «دەرەكتىر» كوكەسىنە سىعىرايا كۇلدى.
— ءتايىر-اي، سو دا ءسوز بە ەكەن؟.. تەك ءبىزدىڭ بالالارعا وڭ كوزبەن قا راي جۇرسەڭىز...
— وعان قام جەمەڭىز... ەكى بالاڭىز ءقازىر ينتەرناتقا بارىپ ورنا لاسسىن. ال مىنا ۇلىڭىزدىڭ شارۋاسى مەنى قيناپ تۇر. ءوزىن دەي بالالار وقۋ پروگرامماسىن ءبىراز ەڭسەرىپ تاستادى، الدى ازداپ جازا دا، وقي دا بىلەدى. قالامدى قالاي ۇستاۋدى بىلمەيتىن بۇل ەندى ولاردى قالاي قۋىپ جەتپەك؟
— راس-اۋ، — دەپ كوكەسى وپ-وڭاي كەلىسە سالدى. — ەندەشە بۇنى مەن قايتا الىپ قايتايىن. كەلەسى جىلى وقىسا دا كەشىكپەس.
— سويتكەنىڭىز ءجون شىعار. ءبىراق دارىگەردەن «اۋىرىپ قالدى» دەگەن سپراۆكا الىپ، بىزگە تاستاپ كەتىڭىز. بۇل بالانىڭ ءاتىجونىن ءقابدوش تىزىمگە جازىپ قويعان.
— ءتايىر-اي، دارىگەر قىز ءوزىمىزدىڭ بالدىز عوي، — دەدى كوكەسى جيرەن مۇرتىن شيىرىپ.
مانادان شىبىن جانى شىعارداي بوپ وتىرعان تەلجاننىڭ دا ارقا-باسى كەڭىپ سالا بەردى. «دەرەكتىر جاقسى كىسى ەكەن» دەپ قويدى ىشىنەن... وسى ساتتە ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، قول تىعىنا كوپ كىتاپ قىسقان، بەتىندە ءسال قوراسان داعى بار تىعىرشىقتاي سارى ادام كىرىپ كەلدى. كوكەسى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
— و، ءقابدوش تە كەپ قالدى-اۋ! اسسالاۋمالەيكۇم! — دەپ وعان قوس قولىن سوزا ۇمتىلدى.
— ەسەن-ساۋسىز با، ازەكە؟ قاراشا قازداي قاڭقىلداپ جەتتىڭىز بە اقىرى؟ — دەپ ءقابدوش ءمۇعالىم كۇلە سويلەپ، كوكەسىنىڭ قولىن الدى. سونان سوڭ تەلجانعا بۇرىلىپ:
— قالاي، باتىر، وقيمىن دەپ قۇلشىنىپ وتىرسىڭ با؟ — دەدى داۋسىن كوتەرە سوزىپ.
تەلجان يمەنشەكتەپ، ءجۇزىن تومەن سالدى. سوڭعى ءسوز جۇرەگىن زىرق ەتكىزگەن.
— بۇ باتىر كەلەسى جىلى وقيتىن بولدى، قابەكە. ءبىز سولاي كەلىس تىك، — دەدى كوكەسى. «راس پا؟» دەگەندەي ءقابدوش ءمۇعالىم «دەرەك تىرگە» قاراعان.
— ءيا، سولاي، كەلەسى جىلى وقىسىن. ءبىر جىلدىڭ ارى-بەرىسى جوق، قايتا اقىلى تولىپ كەلەدى، — دەدى «دەرەكتىر».
ەرنىن جىمقىرا تىستەگەن ءقابدوش ءمۇعالىمنىڭ سارعىش ءوڭى كۇرت كۇرەڭىتىپ كەتتى. بەتىندەگى قوراسان داقتارى دا جىبىر-جىبىر ەتكەندەي بولدى.
— جوق، بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى، ساكە. ەگەر سىزشە ايتساق، ون بەس كۇننىڭ دە ارى-بەرىسى جوق. بالانى وقىتۋ كەرەك.
— ءوي، سەن نە دەپ كەتتىڭ، ەي؟! ون بەس كۇندە قانشاما پروگرامما وتىلگەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ەرتەڭگى كۇنى بۇل ۇلگەرە الماي جاتسا، كىم جاۋاپ بەرەدى؟ كىم؟ اقساعىن قويىپ، ساۋىن باعىپ المايسىڭ با، قۇرعىر...
— ساكە، قينالماڭىز، مەن جاۋاپ بەرەم. ءبىرىنشى كلاستى وقىتا تىن وزگە ەمەس، ءوزىم عوي. ەندەشە ءبىر بالانىڭ جاۋاپكەر شىلىگىن ءوز موينىما الايىن، وقىسىن.
«دەرەكتىر» تاعى دا كوزىلدىرىگىن الىپ، شىنىسىن ۇزاق ءسۇرتتى. ۇزاق ويلاندى. كۇنىم ەندى نە بولار دەگەندەي تەلجانىڭ دا جانارىنا جاس تولدى.
— ساكە، وسىعان كەلىستىك. بالا وقىسىن، — دەدى ءقابدوش ءمۇعالىم جالىنعانداي.
— جارايدى، وقىسىن. ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، بارىنە ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ، — دەدى «دەرەكتىر» امالى قۇرىعانداي. — ال، ءسىز نە دەيسىز، ازەكە؟
— وقىسا وقىسىن، — دەپ ول بۇعان دا وپ-وڭاي كونە سالعان.
سونىمەن ماسەلە شەشىلدى. تەلجان وقيتىن بولدى. وقىعاندا، تۋرا ءقابدوش ءمۇعالىمنىڭ وزىنەن وقيتىنىن ءبىلدى. «دەرەكتىردىڭ» كابينەتىنەن سالى سۋعا كەتىپ شىققان بۇنى كوكەسى دۇكەنگە ەرتىپ بارىپ، كوستيۋم-شالبار ساتىپ اپەردى. شالبارىنىڭ بالاعىن ءۇش قايىرا بۇكتەپ، كوستيۋمىنىڭ جەڭىن ەكى قايىرا تۇرگەندە، تەلجانعا ءبارى «شاپ-شاق» بوپ شىعا كەلدى.
— بۇدان كىشىسى بولماي تۇر، — دەپ ساتۋشى قينالىپ ەدى:
— ءتايىر-اي، بالا وسپەي مە ەكەن، وسكەندە ءدال بولماي ما ەكەن؟.. سەن ودان دا ماعان ون شاقتى «اق» تاۋىپ بەر، — دەدى كوكەسى.
قىلقيعان ۇزىن مويىنداردى قارا قورجىنعا سىقاپ سالىپ العان سوڭ دا:
— قوي، مەن سەنى جولاماننىڭ ۇيىنە قالدىرايىن دا، قايتايىن، بالام. اپاڭنىڭ جالعىز قالعانىن بىلەسىڭ، كەشىك سەم، قورقاتىن شىعار، — دەپ سىرتقا بەتتەدى.
كوشەدە اتىن جەتەكتەي ءجۇرىپ ول جولامان جونىندە دە ءبىرسىدىرعى سىر ايتقان. تەلجاننىڭ تۇسىنگەنى — ول «ساپقوزدا ۇلكەن بۇعالتىر ەكەن». بۇلارعا جاقىن تۋىس كورىنەدى. ونىڭ اكەسىنىڭ شەشەسى مەن كوكەسىنىڭ اكەسىنىڭ شەشەسى ءبىر انادان تۋىپتى. اپا سى جاعىنان «جولاماننىڭ ۇيىندەگى كەلىن» دە الىس ەمەس سياقتى. قىسقاسى، ول ۇيدە بۇنى شەكەدەن شەرتىپ، ءشومىشتىڭ باسى نان قاعاتىن ەشكىم جوق بوپ شىقتى.
راسىندا، جولاماننىڭ وتباسى بۇلاردى قۇشاق جايىپ قارسى الىپ ەدى. اۋلاسى ات شاپتىرىم اباجاداي قارا ءۇيدىڭ تابال
دىرىعىن اتتاعاننان-اق تولىقتاۋ سارى ايەل سامپىلداي سويلەپ، كوكەسىن تورگە ءبىر-اق اتتى. «اينالايىنداپ» بۇنى دا جوعارى جىلجىتتى.
— اۋ، بالدىز، بولەم قايدا مەنىڭ؟ — دەدى كوكەسى جۇمساق ديۆانعا شالقايا وتىرىپ.
— بولەڭدى قۇداي الدى دەيسىڭ بە، جەزدە... جاتىر، انە، — دەپ كوكەسىنىڭ بالدىزى تورگى بولمەگە يەك قاقتى.
— نە دەيد، قۇرعىر؟.. جايشىلىق پا، ايتەۋىر؟
— باياعى ءوزىڭ بىلەتىن اۋرۋ دا، جەزدەكە.
— ە، ءتايىر-اي، ونى جازۋ وڭاي عوي... جولامان! اۋ، جولامان، بەرى شىق، كانە!
كوكەسىنىڭ جەلكە تۇسىنداعى جارما ەسىك قاق جارىلدى دا، كوزى قىزارىپ، بەتى ءىسىپ كەتكەن بىرەۋدىڭ ۇيپا-تۇيپا باسى كورىندى.
— اۋ، بولە، ساعان نە بولعان؟ ءتىرىمىسىڭ؟
— نە بولعانىن سۇراما، ازەكە، — دەپ قىزىلكوز كىسى كوكەسىنىڭ يىعىنا باسىن سۇيەدى.
— تەلجان، اكەل انا قورجىندى! — دەدى كوكەسى ءامىرلى.
ءامىرى اپ-ساتتە ورىندالدى. قورجىننىڭ ەكى باسىنان ەكى قارىن سارى ماي مەن ەكى ۇزىن مويىن ستولدان ورىن العاندا، كوكەسىنىڭ بالدىزى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمدى. سوسىن كوزىن اشىپ، اۋزىن جۇمدى.
— ءاي، جەزدەم-اي، قورجىنىڭ قۇر جۇرمەيدى-اۋ. تەك ساعىندىراتىنىڭ جامان، — دەپ ول ەكى قارىن مايدى ەكى قولتىعىنا قى سا جونەلدى. ەندى ءبىر مەزەتتە ونىڭ سامپىلداعان ءۇنى اۋىزعى بولمەدەن ەستىلدى:
— جەزدە، بالاڭنىڭ اتى كىم؟
— تەلجان عوي، بالدىز. باياعىدا ءبىز قاراقىستاقتى قىستاعان جىلى ءوزىڭ قالجا الىپ كەلمەپ پە ەدىڭ؟ سونداعى قىزىلشاقا ەمەس پە؟
— ءويبۇي، بەتىم-اي! ۇمىتىپ قاپپىن، تەگى... تەلجان، بەرى كەلشى، كۇنىم.
تەلجان قورعانشاقتاپ اۋىزعى بولمەگە شىعىپ ەدى، شىمشۋىر ۇستاعان كوكەسىنىڭ بالدىزى قازان-وشاق قاسىندا تۇر ەكەن.
— كۇنىم-اۋ، قالاي تەز ءوسىپ كەتكەنسىڭ؟ سەنى دە قولعانات بولار دەپ كىم ويلاعان؟.. تەلجان، سەن مىنا وتتى كوسەپ-كوسەپ جىبەرىپ، ساماۋىرعا شوق سالا بەرشى. مەن سيىر ساۋىپ كەلە قويايىن، — دەپ، شەلەك الىپ سىرتقا بەتتەدى.
كوسەپ-كوسەپ جىبەرىپ، كوسىپ الا قويار قىزىل شوق كورىنبەدى، بىقسىعان شالالاردى دەمىككەنشە ۇرلەپ جاعىپ، قولامتا ارا
سىندا جۇلدىزداي جىلتىراعان ۇشقىنداردى شىمشىپ تەرىپ، ءوز بويىنداي ساماۋىردىڭ كەڭىردەگىن كەپتەگەنشە نەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. بۇل جۇمىستى ءبىتتىم-اۋ دەگەن كەزدە سىرتتان:
— تەلجان، مۇندا كەلە قويشى، كۇنىم، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
ساناپ باسىپ سىرتقا شىققاندا، اۋلادا اسپانعا قاراپ مايىسىپ تۇرعان كوكەسىنىڭ بالدىزىن كوردى.
— جارىقتىقتىڭ كۇنى جاۋايىن دەپ تۇر ما، قالاي؟ ءۇي سىرتىندا ازداعان قۋ شىرپى بار ەدى، كۇنىم... سەن سونى سارايعا كىرگىزىپ، جيناي-جيناي سالشى، سۋ بوپ قالار، — دەدى ول.
ازداعان قۋ شىرپىسى — تاۋ-توبە بوپ ءۇيىلىپ جاتقان قاراعاي جاڭقا ەكەن. تەلجان ولاردىڭ ۇساقتارىن قۇشاقتاپ تاسىپ، كەسەك تەرىن قۇمىرسقاداي سۇيرەپ جەتكىزىپ، سارايعا «جيناي-جيناي» سالعانشا» دەمى دە ءبىتتى، دىمى دا قۇرىدى.
تالتىرەكتەي باسىپ ۇيگە كىرسە، تاقىر باسى شىپ-شىپ تەرلەپ، كوكەسى كۇرەڭ شايدى راحاتتانا سوراپتاپ وتىر دەيسىڭ. كوسىلە سويلەپ، كوسەمسىپ تە قويادى. جانىندا جاعىن تايانىپ، كوزىن تارس جۇمىپ العان جولامان ونى تىڭداپ وتىر ما، ۇيىقتاپ وتىر ما، بەلگىسىز. ۇستەل شەتىنەن ورىن تيگەن بۇل ءبىر كەسە شايدى اۋزىنا الا بەرگەنى سول... تۇكپىردەگى بولمەدەن شار ەتە قالعان ءسابي ءۇنى ەستىلدى.
— تەلجان، انا بالانى ءسال عانا تەربەتە تۇرشى، كوكەڭە شاي قۇيىپ بەرەيىن، — دەدى كوكەسىنىڭ بالدىزى.
بالانى «ءسال عانا تەربەتۋگە» بارعان تەلجان بەسىك جانىندا تاعى ۇزاق اينالعان. ەمەتىن مەزگىلى جەتتى مە، شىر-شىر ەتكەن شىناشاقتاي نەمە تەربەتكەن سايىن شىرقىراي تۇسەدى. ۇيدە كىشكەنتاي ايكەن جىلاعاندا، تەلجان قوسا بوزدايتىن. سوندا اپاسى بۇنى دا باۋىرىنا باسىپ ۋاتۋشى ەدى، «اينالايىن، قوزىم»، — دەپ بەتىنەن ءسۇيۋشى ەدى. ەندى بۇنى كىم «اينالايىن» دەيدى؟ كىم بەتىنەن سۇيەدى؟..
— بالدىز، تەلجاندى سەندەرگە تاپسىردىم. تاعى ءبىر اۋىز تاپ بولدى دەپ ارتىق كورمەڭدەر. قىسقى سوعىمدارىڭ مەنەن، — دەيدى ەسىك سىرتىندا كوكەسى.
— و نە دەگەنىڭ، جەزدە؟ جالعىز بالانىڭ اياعى مەن اۋزىن كوپ كورسەك، اعايىندىعىمىز قايسى؟ ءبىراق كەلمەي جاتىپ بالا باقتى رىپ قويعانىما رەنجىمە. قايتەيىن، قولعاناتقا زارمىز.
— ءتايىر-اي، باياعىدا مولداعا بالاسىن بەرگەن ادام «ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى» دەيدى ەكەن عوي. بۇنىڭ دا ەتى سەندەردىكى، بالدىز.
شاماسى، جىلاي-جىلاي شارشاعان بولۋ كەرەك، الدەن ۋاقىتتا بالانىڭ ءۇنى كىلت ءوشتى. تەلجاننىڭ دا قولى بەسىكتەن بوسادى.
الايدا، اڭگىمەنىڭ قىزۋىمەن ۇمىتىپ كەتتى مە، كوكەسىنىڭ بالدىزى بۇنى قايتا شايعا شاقىرعان جوق، ءوزى سۇعىنىپ جەتىپ بارۋعا ۇيالدى دا، بەسىك جانىندا جاۋتاڭداپ وتىرا بەردى. ءوستىپ وتى رىپ، ءبىر مەزەت توسەك اسىنداعى تەگەش تولى باۋىرساققا كوزى ءتۇستى. ءيىسى اڭقىپ تۇر، شىركىن! بۇل سول ساتتە عانا قارنى قات تى اشقانىن سەزدى. اۋزىنا كەرمەك ءدام كەلدى دە، جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويدى. ءوز ءۇيى بولسا، اناۋ قىزىلقوڭىر باۋىرساقتاردى ەكى ۇرتىنا تولتىرىپ الىپ، قاۋجاڭداپ وتىرار ەدى. امال نە، قا ءزىر وعان كوز سالۋدىڭ ءوزى ۇيات سەكىلدى... ياپىر-اۋ، بۇنى نەگە شاي عا شاقىرمايدى؟ بالانىڭ قارنى اشتى-اۋ دەپ نەگە ءبىرى ويلامايدى؟ بۇل دا ادام ەدى عوي. بۇنىڭ دا جەيتىن اۋزى، جۇتار وڭەشى بار ەمەس پە؟ جەتىم قوزىداي جاۋتاڭ قاققان مىنا كۇيىن اپاسى كورسە قايتەر ەدى؟.. تەلجاننىڭ اش وزەگىنە اششى وكسىك تىرەلدى. ارتىنشا ىپ-ىستىق جاس بەتىنەن دومالاي جونەلدى.
— ال، بالدىز، مەن قايتايىن ەندى...
تەلجان اتىپ تۇرىپ، الدىڭعى بولمەگە جۇگىرىپ شىقتى دا، كوكەسىن قۇشاقتاي الدى.
— ءوي، نە بولدى ساعان؟! نەگە جىلايسىڭ، قۇلىنىم؟!.
— ءويبۇي، بەتىم-اي، بۇل بالا تارس ەسىمنەن شىعىپتى-اۋ. كەلشى، كۇنىم، شاي ءىششى.
— قوي، قۇلىنىم، جىلاما! جىلاماي-اق قويشى! اۋىلعا ەرتەڭ-اق كوشىپ كەلەمىز... ەرتەڭ-اق
تەلجاننىڭ ەكى يىعى سەلكىلدەپ، وكسىگىن باسا الساشى. وكسىپ تۇرىپ كوكەسىنىڭ ىستىق قۇشاعىنا تىعىلا تۇسەدى. اششى تەر اڭ قىعان وسى قۇشاقتان ايىرىلعىسى جوق. كەنەت توبەدەن تاس قۇلاعانداي ۇستەل گۇرس ەتە قالدى دا، ىدىس-اياق ەدەنگە سالدىرگۇلدىر قۇلاپ ءتۇستى. تەلجان جىلاعانىن كىلت قويىپ، كوكەسىنىڭ قولتىعىنان سىعالاپ ەدى، جاڭا عانا ۇتەلدە باسى جىعىلىپ جاتقان جولاماننىڭ اۋزىنان كوبىگى اعىپ، قىزىل كوزى الارىپ كەتىپتى. تىستەنىپ جۇدىرىعىن دا ءتۇيىپ العان.
— بۇ-بۇ كىم، ءاي؟! اك-كەسى ولگەندەي بو-بوزداعان!.. اكەڭ ولسە، اك-كەڭدى مەن...
كوكەسىنىڭ بالدىزى ىدىس-اياقتىڭ سىنىعىن جيناپ، ۇستەل استىندا ءجۇر. بۇرق-سارق قايناپ ءجۇر:
— ءزارىن ىشكىر يت-اي! ءزارىن ءىشىپ قاتا قالماي ما بۇل، قاتا قالماي ما؟!
كوكەسى تەلجاننىڭ قولىنان ۇستاپ، سىرتقا شىعۋعا ىڭعايلاندى:
— بالدىز، مەن قايتايىن... جو-جوق، ءبىز قايتايىق. تەلجان كيىنە عوي، قۇلىنىم، كيىن تەز.
— قايتقانى نەسى؟.. بالا قالسىن دا.
— جو-جوق، الىپ كەتەيىن، بالدىز. دەرەكتىردىڭ ءوزى كەلەسى جىلى وقىسىن دەگەن. وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ؟..
بۇلار سول كۇنى ءتۇنى بويى جول ءجۇرىپ ەدى. جول جۇرگەندە تاۋسىلىپ بىتپەيتىن كوكەسىنىڭ ءانى دە سول كۇنى تۇندە تۇگەسىلگەندەي ەدى...
* * *
قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ قىستاۋعا كوشىپ كەلگەندەرىنە ەكى-ۇش كۇن بولعان. شاڭقاي تۇستە بۋى بۇرقىراعان ءبىر تاباق ەتتى الدارىنا قويىپ، جاڭا جاۋكەمدەۋگە كىرىسكەندە... ۇزىن قارا پلاشش كيگەن بىرەۋ تابالدىرىقتى اتتاي بەردى... ءقابدوش ءمۇعالىم! ءبىر ءتۇيىر ەت تەلجاننىڭ تاماعىنا كەپتەلدى دە قالدى.
— ءتاڭىرىم-اۋ، ءوزىڭسىڭ بە، قابەكە؟ — دەيدى كوكەسى تاڭدانىپ.
— اڭقيىپ وتىرماي قوناقتى شەشىندىرسەڭشى، — دەيدى اپاسى دا ابدىراپ.
— ءجا، اۋرە بولما، ازەكە، — دەپ ءقابدوش ءمۇعالىم پلاششى مەن قالپاعىن بوساعا تۇسىنا ءىلدى دە، تورگە وزدى.
تەلجان اسىقتى جىلىكتى بەلىنەن قىسا ۇستاعان كۇيى سىرەسىپ ءالى وتىر. بويىنان جانى ۇشىپ كەتكەن سەكىلدى. قىرسىققاندا، ءقابدوش ءمۇعالىم تۋرا جانىنا جايعاسقان.
— ءحالىڭ قالاي، باتىر؟ — دەپ ول بۇنىڭ باسىنان سيپالاپ قويدى. «باتىردىڭ» باسى تىپتەن سالبىراي ءتۇستى.
— وسى باتىر ءۇشىن ۇياتتى بوپ جاتىرمىز، قابەكە، — دەدى كوكەسى قيپاقتاپ.
— جارايدى، قىسىلاتىن دانەڭە جوق، مالشىنىڭ جاعدايىن بىلەمىز عوي. وزدەرىڭ قالاي، ات-كولىكتەرىڭ امان جەتتىڭدەر مە؟ — دەپ ءقابدوش ءمۇعالىم اڭگىمەنى وزگە ارناعا بۇرىپ جىبەردى.
تەلجاننىڭ جاڭاعى ۇشىپ كەتكەن جانى قايتا ورالعانداي، ەڭسەسىن ازداپ كوتەرە باستادى. كوكەسىنىڭ دە ارقاسىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، ەتتى ماڭعازدانا تۋراي وتىرىپ، شارۋا جايىن شالۋلاۋعا كوشكەن. شارۋا جايى — باياعى ءجۇز تايىنشانىڭ جايى، ولاردىڭ جايلاۋدان ىركىلدەپ قايتقانى، امانشىلىق بولسا، كوكتەمدە ءبارى بۇزاۋلاپ تۇراتىنى. شاي قامىمەن جۇرگەن اپاسىنىڭ دا اڭگىمەسى كوبەيگەن. ونىڭ ايتاتىنى — بالالاردىڭ جايى، مال-مال دەپ جۇرگەندە ولاردىڭ جىل سايىن مەكتەپتەن كەشىگىپ قالاتىنى، سوعان وزدەرىنىڭ قينالاتىنى، ءبىراق ءبىر بالاسىنىڭ ءتارتىبى مەن ۇلگەرىمى ءۇشىن ەشكىمنەن ءسوز ەستىمەگەنى.
— ول راس. بەكەن مەن توكەننىڭ ساباعى جاقسى، ءتارتىبى دە ءتاۋىر. قايتا قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق كەيبىر ەركەتوتايلارعا قار نىمىز اشادى. سولارعا نە جەتپەيدى دەسەڭشى، — دەپ ءقابدوش مۇ ءعالىم قينالىس ءبىلدىردى.
— تەگى جامان دا، ءتايىرى. باياعىدا مەنىڭ اكەم قارا تانىماسا دا قالىڭ ەلدى اۋزىنا قاراتقان. ال مەن...
— ال سەن ءجۇز تايىنشانى تاياعىڭا قاراتىپ ءجۇرسىڭ، — دەپ اپاسى مىرس ەتتى. — جازعان-اۋ، ماقتانعانشا ءسوزدىڭ ءجونىن ايتپايسىڭ با؟ بالانى باسقا سەكىرتەتىن «اكەم-كوكەم» ەمەس پە؟
كوكەسى كىبىرتىكتەپ، ءجۇزىن تومەن سالدى.
— قايدا بارسام، ايتەۋىر، ءجۇز تايىنشا الدىمنان شىعادى... قا بەكە، ءوزىڭ جايشا ءجۇرسىڭ بە؟
ءقابدوش ءمۇعالىم جانىنداعى تەلجانعا بۇرىلدى. تەلجاننىڭ قايتا ورالعان جانى قايتا ۇشۋعا اينالدى.
— سەندەردىڭ كوشىپ كەلگەندەرىڭدى ەستىپ، بۇگىن ات باسىن ارنايى وسىندا بۇردىم. كەلگەن شارۋام — مىنا بالانىڭ ماسەلەسى. وتكەندە بۇنى نەگە قايتا الىپ قايتقانىڭدى تۇسىنبەدىم، ازەكە. ال عاشىندا بارىنە كەلىسكەن سياقتى ەدىك.
اپاسى كۇرسىندى. كۇرسىنىپ الىپ:
— سىزبەن كەلىسكەنمەن، پاتەر جاعىمەن كەلىسۋ قيىن عوي، ءمۇعالىم. بالانى جولاماننىڭ ۇيىنە الىپ بارعان ەكەن... — دەي بەرىپ ەدى، ءقابدوش ءمۇعالىم:
— ءا، تۇسىنىكتى، ايتپاي-اق قويىڭىز، — دەپ قاباق شىتتى. — ازەكەڭ اسىققان عوي، ايتپەسە ءجونى ءتۇزۋ پاتەر تابىلار ەدى. ءبىراق ءالى دە كەش ەمەس. توقمىرزا ءمۇعالىمدى بىلەتىن شىعارسىڭدار؟
— بىلگەندە قانداي! باياعىدا مەن وعان ءشوبىن تاسىپ الۋعا تورى اتىمدى تالاي بەرگەم، — دەدى كوكەسى جەلپىنىپ.
— ول كىسى بيىل پەنسياعا شىققان. ءوزى دە، ايەلى دە يناباتتى ادامدار. مەن تەلجاندى سولاردىڭ ۇيىنە ورنالاستىرايىن. ءبىر اي ساباقتان قالسا دا، بۇل بالانىڭ ۇلگەرۋىنە ءوزىم كۇش سالارمىن. جاسى جەتكەن بالانى وقىتپاي قويۋعا مەنىڭ ءداتىم دە، ۇياتىم دا شىدامايدى...
— ويباي، وقىسىن، قۇرعىر. بۇنى وقىتپاعاندا تايىنشا باقتىرامبا؟ — دەپ كوكەسى قالبالاق قاقتى. اپاسى نەداۋىر ويلانىپ وتىردى دا:
— جارايدى، ءمۇعالىم، تەلجاندى ءبىر وزىڭىزگە تاپسىردىق، — دەدى.
تەلجان ءتۇس اۋا، كوك اتقا مىنگەن ءقابدوش ءمۇعالىمنىڭ ارتىنا جابىسىپ، قىستاۋدان ۇزاي بەردى. الدىنان قارا سۋىق ءۇرىپ تۇردى. قارا جولدا قاڭباقتار دالباقتاي دومالاپ جاتتى.
* * *
تەلجان قوڭىر مىنەز، قوڭىرقاي تىرلىكپەن توقمىرزانىڭ ءۇيىن دە دە بەس ايىن وتكىزدى. بۇل ۇيدە مۇنىڭ بەتىنە قاراپ، سەن قالايسىڭ دەيتىن پەندە جوق. ءبىرتوعا مىنەز توقمىرزا دا، زادىندا جۋاس ءزامزا تاتەي دە قاتتى سويلەپ، قاباق شىتۋدى بىلمەيدى. ۇيدەگى بۇكىل جۇمىس ىممەن تىنىپ، يشاراتپەن ىستەلىپ جاتادى. ەڭ قيىنى، سول ىمدى ءتۇسىنىپ، يشاراتتى سەزۋىڭ عانا. ايتالىق، ۇيگە كىرگەنىڭدە ءزامزا تاتەي اياعىڭا سۇقتانىپ كوبىرەك قاراسا، جۇلىعىڭا بالشىق كوبىرەك جۇققانى. ونى دەرەۋ تازالاپ كەلگەنىڭ ءجون. ۇيدە ارى-بەرى جۇرگەنىندە توقمىرزا ءجيى-جيى جوتكى رىنسە، تاپىشكەڭدى تارپىلداتپاي، جايلاپ-جايلاپ باس قا-نىڭ دۇرىس. تاپىشكە دەمەكشى، وسى ءبىر تىرپىلداعان دۇنيە تەل جان نىڭ اياعىنا بالە بولىپ جابىسقان. ءوز ۇيىندە ەتىگى مەن «ۆەزدەحودتاي» بەزىپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى ەسىكتەن كىرسە بول دى، تويتايىپ وسى بالە كۇتىپ جاتادى. سونىڭ قىرسىعىنان ءبا تەڭكەڭدى كۇنىنە ءجۇز كيىپ، ءجۇز شەشەسىڭ. العاشىندا بۇعان ۇيرەنە الماعان تەلجان تاپىشكەسىن سۇيرەتىپ سىرتقا دا شىعىپ كەتكەن. ءبىراق ول ءۇشىن بۇعان ەشكىم ۇرىسقان جوق، توقمىرزا اعاي تاپىشكەگە جابىسقان بالشىقتى پىشاقپەن ۇزاق قىردى. قى رىپ بولعان سوڭ، سابىندى سۋمەن جۋىپ، تازا شۇبەرەكپەن تابا نىن قايتا ءسۇرتتى. ءسۇرتىپ تۇرىپ، باس شايقادى. بۇدان سوڭ تەل جان دا اياعىندا نە جۇرگەنىن ۇمىتپايتىن بولدى.
بۇل ۇيدە كۇيىپ بارا جاتقان جۇمىس تا جوق. قوراداعى بىرەر قاراسى مەن ون شاقتى قوي-ەشكىسىن توقمىرزانىڭ ءوزى جايلايدى. وتىن-سۋىن دا ءوزى ازىرلەيدى. تەلجاننىڭ مىندەتى — سولاردى ۇيگە كىرگىزىپ، ۇقىپتاپ جيناپ قويۋ عانا. جانە ءبىر قىزىعى، «ءاي، سەن مىنانى ىستە» دەپ ەشكىم بۇعان تاپسىرما دا بەرگەن ەمەس، ءزامزا تاتەي اقىرىن سىبىرلاپ: «ۇيدە سۋ تاۋسىلىپ قالعان با؟» — دەسە، سۋ اكەلۋىڭ كەرەك. توقمىرزا اعايدىڭ ەرنى عانا جىبىرلاپ: «بولمە سۋىق پا، قالاي؟» — دەسە، وتىن اكەلىپ، وت جاعاسىڭ. كەش كىلىك ۇشەۋى ۇستەلدىڭ ءۇش بۇرىشىندا وتىرىپ، تاماق ىشۋگە كىرىسەدى. تاماق ىشكەندە ءوز ۇيىندەگىدەي تەلجاننىڭ اۋزى شۇرىلداپ، مۇرنى شۋىلداپ، ەس-اقىلى شىقپايدى، وڭەشىنەن اس جىم-جىرت قانا جىلجىپ كەتەدى. ىدىس ۇستاعان قولى قالتىراپ تۇراتىنى تاعى بار. ويتكەنى... بىردە ۇستەل شەتىندەگى كەسەگە شىنتاعى ءتيىپ كەتىپ، ەدەنگە قۇلاتىپ العان. قۇلاعان كەسە كەسكەن الماداي ەكىگە ءبولىنىپ قالعان. ءزامزا تاتەي ونى ەپتەپ كوتەرىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا قويىپ قويعان. سول كەسەنىڭ سىنىعى
«مەنى كوردىڭ بە؟» دەگەندەي، قىس بويى ءوز ورنىنان جىلجىعان جوق. تەلجان تەرەزە الدىنان ارى-بەرى جۇرگەندە، وعان قاراماي وتە المايدى. قاراسا بولدى، بۇل ۇيدەگى دۇنيەنىڭ ءبارى جات، ءبارى بوتەن بوپ كورىنەدى. ءوزىنىڭ دە بوتەن ەكەنىن سەزەدى. سوڭعى كەزدە ءوزى ادامدارعا جاتىرقاي، جاسقانا قارايتىن دا مىنەز تاپقان. وزگە بالالار سياقتى جادىراپ كۇلىپ، جايراڭداپ جۇرە المايدى، ءۇزىلىس كەزىندە كلاستا جالعىز قالىپ، تەرەزەدەن سىرتقا قارايدى دا وتىرادى. قىسقاسى، كانيكۋلدا قىستاۋداعى ۇيىنە بارعاندا، اپاسى دا بۇعان تاڭعالعان. «قۇلىنىم-اۋ، نەدەن جۇدەپ ءجۇرسىڭ، نەگە ءجۇنجىپ كەتكەنسىڭ؟ بالا كورمەگەن ءۇيدىڭ بازارى سىرداڭ بولۋشى ەدى، سول ۇيگە قايدان تاپ بولدىڭ ەكەن؟» — دەپ كوزىنە جاس العان، تەلجان دا ءۇنسىز جىلاعان. ءبىراق جىلاعاننان پايدا نە، كانيكۋل تەز-اق وتە شىعىپ ەدى.
سول جىلعى قىس تا قىستىعىپ، اش بورىدەي ۇلىدى دا تۇردى. قاڭتار بويى قاقاعان ايازدىڭ سوڭى اقپان باستالا اق تۇتەككە اينالعان. «بايتال تۇگىل باس قايعىنىڭ» كەبى مە، بۇرىن اپتا سايىن ات باسىن اۋىلعا بۇراتىن كوكەسىنىڭ دە اياعى سۋىدى. بۇرىن تەرەزەدەن كورىنىپ تۇراتىن اۋىل شەتىندەگى كۇرە جولدى دا كوبىندە اق مۇنار باسىپ جاتادى. اق مۇناردىڭ اراسىنان نوقاتتاي قارا كورىنسە، تەلجان ەلەڭ قاعىپ ەسىككە ۇمتىلادى. كۇتەتىنى — كوكەسى. ءبىراق قانشا كۇتكەنمەن ول جۋىق ارادا كەلمەگەن. سونان سوڭ ءبىر كۇنى مەكتەپتەن باسى اۋىرىپ كەلدى دە، ەرتە قىمتانىپ جاتىپ قالدى. سول جاتقاننان مول جاتتى. تۇلا بويى وت بوپ جانىپ، ءتۇن ۇزاق الاسۇرىپ شىعادى. كىرپىگى ءسال ىلىنسە، ۇرەيلى تۇستەر كورەدى دە، سەلك ەتىپ شوشىپ ويانادى. ويانعان ساتتە ءۇي سىرتىندا ءبىر ءۇيىر يت ۇلىعانداي ىشقىنا سوققان بوران مەن باعان باسىنداعى سىمداردىڭ سارناعان زارىن ەستيدى. ءوستىپ قينالىپ جاتقاندا، بىردە تۇندە ءزامزا تاتەيدىڭ: «بالەسى تيەر، قۇرعىر، دارىگەر شاقىرساق قايتەدى؟» — دەگەنىن قۇلاعى شالىپ قالعان. كىشكەنتاي كەزىندە ءبىر دارىگەر جامباسىنا ينە سۇققاندا، شىبىن جانى شىرقىراپ ەدى، ەندى تاعى دا ينە سۇقپاق، تاعى دا جانىن قيناماق. «قوي، تاڭەرتەڭ ۇيگە زىتايىن. جو لاي ماشينا كەزدەسەر» دەپ ويلادى تەلجان. وسى ويمەن سارى تاڭدى سارعايىپ كۇتىپ الدى دا، ەلەڭ-الاڭدا قالىڭىراق كيىنىپ، سىرتقا شىققان.
اسپان قايماقتانىپ، قۇبىلادان قىزىل سۋىق ءۇرىپ تۇر ەكەن. بار قۋاتىن توسەك سىعىپ العانداي تىرسەگى مايىسىپ، تىزەسى دىرىلدەپ، اۋلادا از-كەم بوگەلدى دە، تاۋەكەلمەن تۇزگە بەت بۇر دى. ارتتا توقمىرزانىڭ توقال تامى قالىپ بارادى. توقال تامنان ۇزاعان سايىن تىنىسى كەڭىپ، ءجۇرىسى شيراي تۇسكەندەي. تەك اۋرۋىنان ءالى ايىقپاعان با، باسى زەڭىپ، شەكەسى سولق-سولق ەتەدى.
اسپان استى بالاپان باسقان قۇس باۋىرىنداي تۇلەپ جاتىر. اۋادا كەسەك-كەسەك اق مامىقتار قالىقتايدى. اق مامىقتار سۇپ-سۋىق بوپ بەتكە جابىسادى. تەلجان اۋىلدان شىعا ءبىر تەرەڭ ناۋاعا ءتۇسىپ كەتكەن سەكىلدى، جولدىڭ ەكى جيەگىنە ۇيىلگەن سەڭسەڭ قار ۇلكەن ادامنىڭ بويىنان اسادى. ۇلكەن ادامنىڭ بەلىنەن عانا كەلەتىن بۇل تەرەڭ ناۋانىڭ ىشىندە قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ بارادى. اياق استى، اسپان استى — ءبارى-بارى اپپاق قار. اپپاق قاردى قارا پيماسى سىقىرلاتا سىزىپ كەلەدى. قىستاۋعا دەيىن قانشا شاقىرىم قالعانى دا بەلگىسىز. كۇن اشىق بولسا، توڭىرەكتەگى قوي ناۋ-قولاتتارعا قاراپ، قاي تۇسقا كەلگەنىن، تاعى قانشا جۇرە ءرىن ءبىلىپ وتىرار ەدى، امال نە، ءقازىر قارعا ادىم جەردەن ءارى بۇل دىراعان دۇنيە — بۇرقىراعان اق تۇتەك. وسىنداي بۇرقاسىندا نەسىنە جولعا شىقتى ەكەن؟ ءبىراق شىقپاسقا شاراسى بولدى ما؟ ءبىر اپتا اۋىرىپ جاتقاندا، ۇيدەن ەشكىم كەلمەدى. سول ءبىر اپتادا كۇن سايىن جاعدايىن ءبىلىپ، جاناشىرلىق كورسەتكەن جالعىز ءقابدوش ءمۇعالىم عانا. سول ءبىر اپتادا بۇل نە ويلامادى دەسەڭشى! «نەگە مەنىڭ كوكەم عانا سيىر باعادى؟ نەگە ول دا ساعىنتاي سياقتى مەكتەپ ديرەكتورى بولمادى؟ ديرەكتور بولماسا دا نەگە اۋىلدا تۇرمادى؟» دەگەن سۇراقتار وزەگىن ورتتەي جالاعان. وسى سۇراقتار، مىنە، تاعى دا جۇيكەسىن جەپ كەلەدى. راسىندا، كوكەسى ديرەكتور بولسا، بۇل ءوستىپ قار جامىلىپ، قالتىراپ كەلە جاتپاس ەدى، ساعىنتايدىڭ سۋ مۇرىن بالاسى سياقتى بۇل دا جىلى ۇيدە جىمىڭ قاعىپ وتىرار ەدى. ساعىنتايدىڭ سۋ مۇرىنى سياقتى بۇنىڭ دا شاناعى تەمىر شاناسى، وزىنە شاپ-شاق شاڭعىسى بولار ەدى. شاڭعى دەمەكشى، بۇنىڭ قارا پيماسىنىڭ ءوزى شاڭعى سەكىلدى. جارتى قۇلاش تۇمسىعى قاپ-قايقى، اپ-اۋىر. ۇزىن قونىشى قىلتاسىن قاجاي بەرەدى. قايتەرسىڭ، «ءالى-اق ءوسىپ كەتەسىڭ...» دەپ كوكەسىنىڭ ساتىپ بەرگەنى وسى عوي...
تەلجان قانشا جول جۇرگەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر، اپپاق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ بارادى. وزەگى تالىپ، تاڭدايى كەۋىپ كەلەدى. قىستاۋعا جەتكەنشە دىمى قۇرىپ بىتەتىن شىعار، ءقازىردىڭ وزىندە اياعىنا قان تۇسكەندەي ادىمى قىسقارىپ قالعان. قىرسىققاندا، نە الدىنان، نە ارتىنان كورىنگەن ءتىرى جان جوق. پيماسىنىڭ سىقىرى مەن جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن وزگە سەلت ەتكەن دىبىس تا بىلىنبەيدى. قار ۇدەي جاۋىپ تۇر. قۇبىلادان سوققان سۋىق جەل بار. قۇبىلادان سوققان جەلدىڭ ارتى ءقايسىبىر كۇنى الاي-دۇلەي اق بورانعا اينالۋشى ەدى، ياپىر-اي، جول ورتادا ارام قاتپاسا نە قىلسىن؟.. باسى قۇرعىر دا مۇزداي قۇرىسىپ، شەكەسى شىڭىلداپ تۇرعانىن قاراشى. مىناۋ اپپاق دۇنيە بىردە قاراۋىتىپ، بىردە قىپ-قىزىل بوپ كەتەتىنى نەسى؟ اياعى نەگە تالتىرەكتەي باستادى؟ شىنىمەن-اق بار كۇشىنىڭ سارقىلىپ بىتكەنى مە بۇل؟
تەلجان بىرەر مينۋت بوي سۋىتىپ الايىن دەپ، جول جيەگىندەگى قاسات قارعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. وتىرعان ساتتە كوز الدى تاعى قىپ-قىزىل بولىپ، دۇنيە توڭكەرىلىپ جۇرە بەردى. جاڭا عانا كولبەي جاۋىپ تۇرعان قار ەندى شىراقتى اينالعان كوبەلەكتەي شىر اينالا جونەلگەن. قايتا تۇرۋعا ۇمتىلا بەرىپ، ەتپەتىنەن قۇلادى. ماڭدايى كوك سىرەۋگە شاق ەتە ءتۇستى... بۇدان ءارى نە بولعانىن بىلمەيدى، الدەن ۋاقىتتا كوزىن اشىپ ەدى، ۇلپا قارعا ءبىر قىرىنان قيسايىپ جاتقانىن بايقادى. شىنتاقتاي تىرەنىپ، ازەر بوي كوتەرىپ وتىردى. جىلايىن دەسە، جىلاي المايدى. ايقايلايىن دەسە، داۋسى شىقپايدى. قۇددى بىرەۋ قاراقۇستان ۇرىپ جىققانداي ماڭگىرىپ قالعان سياقتى. قار ءالى كولبەي جاۋىپ تۇر. «جاۋادى، — دەدى كۇبىرلەپ. — ءالى كوپ جاۋادى». بۇنى نەگە ايتىپ وتىر؟ ەسىنەن اداسقاننان ساۋ ما ءوزى؟ بويىندا جانى باردا تاعى العا جىلجىماي ما؟ تەلجان ورنىنان تۇرۋعا ەندى ىڭعايلانا بەرگەندە... كەنەت الدەقايدان سيىر موڭىرەگەندەي بولدى. بۇل نە، شالىق پا؟ جو-جوق، راسىندا سيىر موڭىرەيدى. ءتىپ ءتى جاقىن ماڭنان ەستىلەدى. ارتىنشا بۇلدىراعان الدىنان كوپ قارالى سيىردىڭ قارا-قۇراسى دا كورىندى. قاپتاپ كەلەدى جا نۋارلار... موڭىرەپ كەلەدى جانۋارلار. مانادان قىستىعىپ وتىرعان تەلجاننىڭ كوزىنەن جاس بۇرشاقتاي جونەلدى. تاتار ءدامى تاۋسىلماپتى، جىلاماعاندا ءقايتسىن-اۋ؟!. كوش الدىندا سابالاق ءجۇندى ءبىر سۇر يت بۇلكەك-بۇلكەك ەتەدى. ياپىر-اۋ، مىناۋ ءوز ءۇيىنىڭ ءيتى عوي. وزدەرىنىڭ قۇتپانى عوي. بۇلار قايدا كوشىپ با رادى سوندا؟
سيىرلار بۇدان ۇركىپ، ءبىر ورىندا ۇيلىعىپ قالعان. كوش سو-ڭىنداعى كوكەسى قۇرىعىن كوتەرىپ، شاۋىپ جەتتى جانىنا. تەلجان ۇمتىلىپ بارىپ، تىزەرلەي قۇلادى.
—ءتاڭىرىم-اۋ، مىناۋ تەلجان عوي!.. قايدان ءجۇرسىڭ، قۇلىنىم؟! قاي قۇداي سەنى قاڭعىرتقان؟! — دەپ كوكەسى اتتان سەكىرىپ ءتۇستى. سوسىن ۇستىندەگى ۇزىن، قارا تونىن شەشىپ جىبەرىپ، بۇنى تاس قىپ وراپ، اتقا كوتەرىپ وتىرعىزعانشا، جيرەن قاسقاعا مىنگەن اپاسى دا جەتكەن قاسىنا. ەمىرەنىپ كەلىپ، ەگىلىپ كەلىپ بەتىنەن سۇيگەن وعان ءبىر اۋىز ءتىل قاتۋعا تەلجاندا دارمەن جوق ەدى...
بۇل كەيىن ءبىلدى، سوۆحوزدىڭ ويداعى ءشوبى تاۋسىلىپ، ءىرى قارانى جايلاۋداعى قىستاۋلارعا شۇعىل كوشىرگەن ەكەن.
* * *
جايلاۋعا كەلگەن سوڭ تەلجاننىڭ بويى سەرگي باستادى. كوكەسى: «بيىلشا ەندى وقىمايسىڭ»، — دەپ كوڭىلىن دە جايلاپ قوي دى. ءبىراق ءبىر اپتا وتپەي-اق سول جايلى كوڭىلى تاعى سۇتتەي ىرىگەن. مالشىلاردى ارالاپ جۇرگەن بولىمشە باستىعى كوكەسىنە ءبىر جاپىراق حات تاستاپ كەتكەن. ءبىر جاپىراق حاتتى جارىم ساعات ەجىكتەپ وقىعان ول:
— ءقابدوش ءمۇعالىم بالاڭدى قايتار دەپ جاتقان كورىنەدى. قاي تەمىز، باعاش؟ — دەگەن قينالىپ.
— بالا بيىل وقىمايدى، — دەدى اپاسى قىسقا عانا. تەلجان ءىس وسىمەن تىنعان شىعار دەپ ەدى، ارادا تورت-بەس كۇن وتكەندە ءقابدوش مۇعالىمنەن جانە ءبىر حات جەتتى. ءسوزىنىڭ توقەتەرى بىرەۋاق: «ازەكە، بالاڭدى وقۋعا قايتار...»
— ءبىر بالا وقىماسا اقشاسى كەمىپ قالا ما، ءباتشاعاردىڭ؟ ەش قايدا جىبەرمەيمىن تەلجاندى، — دەدى اپاسى بۇ جولى دا قاسارىسىپ.
سوسىن كوپ وتپەي-اق ءۇشىنشى حات قولىنا تيگەندە، ول كۇيىپ كەتكەندەي بولدى دا، دەرەۋ ءوزى جاۋاپ جازۋعا وتىردى. سونداعى ۇزاق حاتىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى: «بالامدى بالا كورمەگەن ۇيگە تۇرعىزىپ، قۇسادان قان قۇستىرا المايمىن. ءبىتتى!..»
امال نە، اپاسى «ءبىتتى» دەگەنمەن، ءقابدوش ءمۇعالىم «ءبىتتى» دەپ نۇكتە قويمادى، ءۇش كۇن وتكەن سوڭ اۋىلدان كەلگەن بىرەۋ كوكەسىنە تاعى ءبىر حاتتى تابىس ەتكەن. بۇل ونىڭ ءتورتىنشى حاتى جانە سوڭعى حاتى بولاتىن. بۇرىنعى «ازەكەسى» جوق. «ازبەرگەن» دەپ تۋراسىنا كوشىپتى: «ازبەرگەن، بالاڭدى وسى اپتانىڭ اياعىنا دەيىن جەتكىزبەسەڭ، ءوزىم بارىپ الىپ قايتامىن. مەنى بوسقا قي ناما... پاتەر جاعىنا قينالساڭ، بالا ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرسىن...»
كوكەسى جيرەن قاسقاعا شانانى شەگىپ جىبەرىپ، تەلجاندى سول كۇنى اۋىلعا الا جونەلدى. كەشتەتىپ ۇيگە كىرگەن بۇلاردى ءقابدوش ءمۇعالىم دە قۋانا قارسى العان.
— قابەكە، بارىنەن بۇرىن وزىڭنەن ۇيالدىم، — دەيدى كوكەسى اق-تالعان بوپ.
— مەنەن ۇيالما، ازەكە، ۇرپاعىڭنان ۇيال. ۇرپاعىڭنىڭ بولاشا عىنان ۇيال. ءبىز جەتپەگەن بيىككە وسىلار جەتسە بوپتى دا، — دەپ ول تەلجاننىڭ ماڭدايىنان سيپاعان.
* * *
ارادا تالاي جىل ءوتتى. تەلجان كوپكە بەلگىلى تالانتتى سۋرەت ءشى بولدى. سول اتاعىمەن وتكەن جىلى اۋىلعا كەلگەندە، كوشەدە كەزدەيسوق ءقابدوش ءمۇعالىمدى كەزدەستىرگەن. قارتايسا دا باستاۋىش مەكتەپتە ءالى ءمۇعالىم ەكەن. ءبىراق جۇرت ونى بۇرىنعىداي «ءقابدوش ءمۇعالىم» دەمەي، جاي عانا «قابەكە» دەيتىن كورى نەدى. تەلجان دا اقىرىن: «ەسەنسىز بە، قابەكە؟» — دەدى.
«اسسالاۋمالەيكۇم، ءمۇعالىم!» دەسەم، اۋزىم قيسايىپ كەتەتىن بە ەدى؟» — دەپ ارتىنشا وكىنىپ تە قالدى...
2. «جىلىجايدىڭ» قيارى
تىپ-تىنىش تۇيىق كوشەنىڭ شەتىندە تۇكسيىپ تۇرعان بەس قا باتتى سۇرعىلت ءۇيدىڭ ورتاڭعى پودەزىنە كىرە بەرگەندە-اق تۇلا بويىن سۋىق ىزعار قارىپ وتكەندەي بولدى. جاڭاعى كۇنگە شاعى لىسقان سىرتتاعى اپپاق قاردان سوڭ كوزى دە كەنەت كورمەي قالعان سەكىلدى، تەك سالدەن كەيىن عانا قارا تۇنەك سەيىلىپ، قارسى الدىنان بەل ورتاسى مۇجىلگەن تاس باسپالداق پەن ەكى ەسىكتىڭ نوبايى بايقالدى. «ءتورتىنشى قابات، وتىز بەسىنشى پاتەر» دەپ ىشتەي قايتالادى. سوسىن جۇلىعىنا جۇققان كوبىك قاردى تابالدىرىققا تەۋىپ-تەۋىپ ءتۇسىردى دە، جايلاپ باسىپ، جوعارى كوتەرىلە باستادى.
ەرتەرەكتە ەڭسە كوتەرگەن ءۇي بولسا كەرەك، ءار قاباتتىڭ اراسى ارقان بويى بيىك، ۇزىن باسپالداقتارى تىپ-تىك ەكەن، ءتورتىنشى قاباتقا تابان تىرەگەنشە تىنىسى تارىلىپ، اجەپتاۋىر دەمىگىپ قالعان. «كوشەدە كولەڭكەسىنە ءسۇرىنىپ جۇرگەن بايعۇس كەمپىرگە مىنا بيىكتەن ءتۇسىپ-شىعۋ دا مۇڭ شىعار...» بىلعارى قولعابىن شەشىپ، توڭازىعان ساۋساقتارىن ىستىق دەمىمەن ۇرلەپ-ۇرلەپ قويدى دا، شاعىن دالىزگە كوز سالدى... قاراما-قارسى ەكى پاتەر... ەكى ەسىك... ەكەۋىنىڭ دە قوڭىر دەرمانتينمەن قاپتالعان، تىسى ابدەن توزعان، جيەكتەرى جىرتىلىپ، كارى قايىڭنىڭ قابىعىنداي ءار جەرى ءتىلىم-تىلىم بوپ ىرسيىپ تۇر. قالا ۇيلەرىنە ءتان سونادايدان كوزگە شالىناتىن پاتەر نومىرلەرى دە كورىنبەيدى، بۇل تەك سول جاقتاعى ەسىكتىڭ القىم تۇسىنا ۇڭىلە كەلىپ، ءبىر كەزدە تەمىر سيفرمەن شەگەلەنگەن «35»ء-تىڭ ورنىن ازەر تاپتى. ىزدەپ كەلگەن پاتەرى وسى. ىزدەپ كەلگەن پاتەرىنىڭ ەسىك-تۇتقاسى دا جوق، سۇق ساۋساق سىيىپ كەتەردەي ۇڭىرەيگەن تەسىكتىڭ ماڭايى ماي جۇققانداي جىلتىرايدى. سىرت كيىمىنىڭ جۇقالىعى ما، الدە وسىناۋ الاكولەڭكە پودەزد ءىشى سىرتتان دا سۋىق كو ءرىندى مە، قاراداي قالتىراي باستاعان بۇل ەندى تەزىرەك ۇيگە كى رۋگە اسىققان. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الدىنداعى القا-سال قا ەسىك ءتىڭ ارعى جاعىندا بۇنى ەشكىم كۇتىپ وتىرماعانداي، تا بال دىرىقتان اتتاسا بولدى، قاپ-قارا تاس ۇڭگىر، تار قاپاسقا تىرەلەتىندەي جانە ءبىراز بوگەلىپ قالدى. سونان سوڭ جاقتاۋداعى قوڭىراۋ تۇيمەسىن اقىرىن عانا باسىپ، كەيىن شەگىنىڭكىرەپ تۇردى... جىم-جىرت... سالدەن سوڭ تۇيمەنى قايتا باستى دا، ىشكە قۇلاق توستى... الدەبىر قۋىستان كۇڭگىرلەپ سويلەگەن راديونىڭ داۋسىنان باسقا تىرس ەتكەن دىبىس بىلىنبەيدى. مۇمكىن، قوڭىراۋ ءۇنىن ەستىمەي وتىرعان شىعار؟.. باس بارماعىن باتىرا ءتۇسىپ تۇيمەنى ۇزاعىراق باسقان... تىم-تىرىس. ۇيدە ءتىرى پەندە بولسا ەندىگى ءبىر تىقىرى بىلىنەر ەدى، شاماسى، سىرتقا شىعىپ كەتكەن سەكىلدى. ءبىر كۇنىن مايىپ قىلىپ، قالانىڭ سوناۋ شەتىنەن ادەيى ىزدەپ كەلگەندە، مىنا مەلشيگەن ەسىككە تاپ بولعانىنا بۇنىڭ كىلت ىزاسى كەلدى. ءبىراق كەشەگى كوكتايعاق كوشەدە اياعىن مۇزعا كىرش-كىرش قاداپ، سۇيرەتىلىپ بارا جاتقان شۇيكەدەي قارا كەمپىر كوز الدىنا ەلەستەدى دە، قايتا ساباسىنا تۇسە بەرگەن. «الىسقا ۇزاپ قايدا كەتتى دەيسىڭ، كارى قويدىڭ ءورىسى بەلگىلى عوي».
مۇزداي سىرەسىپ تۇرعان قابىرعالاردىڭ سىزى سۇيەكتەن وتەردەي ەكەن، بوي جىلىتپاق بولىپ پودەزد ىشىندە ارى-بەرى جۇرە باستادى. باسپالداق تۇسىنداعى ۇزىنشاق تەرەزەنىڭ جالعىز كوزىن قىراۋ باسقان، جۇقالاۋ عانا كوگىلدىر جارىعى كومەسكى دە كۇڭگىرت. بوساعادان قوپسىپ تۇسكەن ءبىر كەسەك سەمەنتتى ەتىك تۇمسى عىمەن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ ەدى، يەسىز قاڭىراپ قالعان ۇيدەي بۇكىل ەتاج كۇڭگىرلەپ قويا بەردى. ىلە ءۇشىنشى قاباتتا ءبى رەۋ ەسىگىن بولار-بولماس سىقىر ەتكىزگەن. بۇل كىلت ەڭكەيىپ، باس پالداق قۋىسىنان تومەن ۇڭىلگەندە، اياققى ەسىكتەن قىلتيىپ تۇر عان كوزىلدىرىكتى باس ماڭايىنا جالتاق-جالتاق قاراپ الدى دا، قايتا ىشكە زىپ ەتە ءتۇستى. باسىنا كەپكەن قارىن كەپتەگەندەي قاتقان قارا شال ەكەنىن قاس قاعىمدا بۇل بايقاپ ۇلگەردى. «جانىنىڭ ءتاتتىسىن!» — دەدى ىشتەي مىرس ەتىپ. سوسىن ەرنىنە تەمەكىسىن قىستىرىپ الىپ، پودەزدى تاعى شيىرلاپ كەتتى.
شاماسى، ءتۇس اۋعان شاق سياقتى. كۇتكەنى ءالى جوق. قولىن ءبىر سىلتەپ جۇرە بەرۋگە جۇرەگى داۋلامايدى، ءبىراز توسا تۇرايىن دەسە، باشپايلارىنىڭ باسى شىم-شىم ەتىپ شىداتار ەمەس. وزىنە دە وبال جوق، قايداعى ءبىر بەيباقتىڭ بوز ىنگەن بوشالاپ كەتكەن جىلى جوعالعان ۇلىنىڭ سۋرەتىندە نەسى بار ەدى؟ ەندى، مىنە، بىرەۋدىڭ بوساعاسىن كۇزەتىپ، بوستان-بوسقا دىردەكتەپ تۇرعانى مى ناۋ... وسى قىرسىققا قايدان عانا تاپ بولدى ەكەن؟..
كەشە كەشكىسىن جۇمىس شەبەرحاناسىنان كەشتەۋ شىققان بەتى بولاتىن. كۇنى بويى تۇنجىراپ تۇرعان اسپان استى اشىلىپ، جەر مەن كوكتىڭ اراسى بيىكتەي باستاپتى. تاڭەرتەڭنەن تار شەبەر حانادا كوڭىرسىگەن بوياۋ ءيىسى مەن تەمەكىنىڭ كوك تۇتىنىنە كومىلىپ وتىرعان بۇنىڭ دا ءبىر ءسات كەڭ سارايى اشىلىپ، تازا اۋادا ءبىراز بوي سەرگىتىپ العىسى كەلگەن دە، كوشە شەتىندەگى كوكتايعاق تروتۋارمەن ۇيىنە جاياۋ تارتقان. بۇل ۋاقىتتا جۇرت تا جۇمىسىنان تاراپ، قالانىڭ قان بازارى تىپتەن قايناي تۇسكەن كەز ەدى، اعىلىپ-سابىلىپ جاتقان قالىڭ نوپىرمەن بىرگە بىر-ەكى كۆارتالدى قيىپ وتكەن سوڭ، سول جاقتاعى قاپتالعا بۇرىلا بەر-گەنى سول... كەنەت ترامۆاي جولى وتەتىن كولدەنەڭ كوشەدە ماشينالار ازان-قازان بولىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى شيق-شيق ەتىپ توقتاي قالعان... قارسى بەتتەگى سۆەتوفوردىڭ قىزىل كوزى قىليلانىپ كەتىپتى. سول قىزىل كوزگە قاراي، «قىرىپ جىبەرسەڭ دە مەيلىڭ» دەگەندەي، ءبىر ىلميگەن كەمپىر ءىلبي باسىپ كەتىپ بارادى... الدىارتى تۇگەل ماشينا. ياپىر-اي، باسىپ كەتە مە، قاعىپ كە تە مە دەگەن ءقاۋىپتى قاپەرىنە دە الار ەمەس. ءسويتىپ ماڭايىنا سەلت ەتپەگەن قالپى ول جول جيەگىنە جەتكەن دە، بۇكەڭدەپ تۋرا جۇرە بەرگەن. كوك جارىق جانسىمەن بۇل دا ارعى بەتكە ءوتىپ، كەمپىردىڭ ىزىنە ءتۇستى. «قارتايعان سايىن ادام جانى ءتاتتى بولادى دەۋ ءشى ەدى، قاتەر اتاۋلىعا قاس قاقپاعان قانداي جان؟» دەپ وي لا دى بۇل. كىم دە بولسا، ايتەۋىر، ءتىرى ادامنىڭ تىرشىلىگىن جا ساپ، ءبىر قولىمەن تاياققا سۇيەنىپ، ءبىر قولىمەن تور دوربا كوتەرىپ، جىبىرلاپ بارادى الدىندا. تەمىر تاياق كوك تايعاققا كىرش-كىرش قادالادى... كەڭ قونىشتى قارا پيما جەر سىزادى سۇيرەتىلىپ. تۇگى قىرىلعان ءتۇبىت ورامال ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتكەن... سوڭىنان بىرەۋدىڭ وكشەلەپ كەلە جاتقانىن سەزدى مە، ءبىرازدان كەيىن ول بىرتىندەپ جولدان قيىستاي باستادى. بۇل دا ودان وزىپ كەتپەي، ءجۇرىسىن تەجەي بەرگەن. ءبىراق كەمپىر سول قيعاشتاعان كۇيى... بۇل «ءاۋ» دەگەنشە، جول جيەگىندەگى ارىق قا كۇمپ ەتە ءتۇستى. قولتىعىنداعى شيىرشىقتاپ ورالعان اق قاعازىن لاقتىرىپ تاستاپ، بۇل دا ارىققا سەكىرىپ ءتۇستى دە، كوتەرەم توقتىداي تىرباڭداپ جاتقان ونى قاڭباقتاي كوتەرىپ، جولعا تىك قويا سالدى.
— ي-ي، ءتايىر-اي، — دەدى ول كونەتوز سۇر پالتوسىنىڭ ەتەگىن قاق قىشتاپ. — قۇلاپ قالدىم با، ءقايتتىم؟..
الاقانداي بەتى ءاجىم-اجىم، شۇيكەدەي عانا قارا كەمپىر ەكەن. «ءوزىڭ كىمسىڭ؟» دەگەندەي، ول دا بۇعان جاساۋراي قاراعان. قا راعان دا:
— ءراش، — دەگەن داۋسى قالتىراپ. — قۇداي-اۋ، ءدال ءراش... قۇددى ءراش... سەپسيگەن ساقالىنا دەيىن اۋماي قالعانىن...
ونىڭ قايداعى ءراشتى ايتىپ تۇرعانىن بۇل قايدان ءبىلسىن، ەسىنە اۋىلداعى ءوز شەشەسى تۇسكەن دە، ءىشى ءىرىپ جۇرە بەردى. سوڭعى كەزدە ول دا ءوستىپ تىم شوگىپ كەتىپ ەدى.
— شەشەي، قاي جەردە تۇراسىز، جۇگىڭىزدى جەتكىزىپ بەرەيىن، — دەدى تور دوربانى جەردەن كوتەرە بەرىپ، «شەشەي» دەپ سىزىلا قال عانى وزىنە ىڭعايسىز دا كورىندى. سونىسىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي، ىلە:
— جۇگىڭىز اۋىر ەكەن، اپا، — دەپ دوربانى سالماقتاپ قويدى. راسىندا زىلدەي ەكەن قۇرعىر. ىشىنەن اق قاعازعا ورالعان ءار ءتۇرلى بۋىنشاق-تۇيىنشەك پەن تورت-بەس شيشا ايراننىڭ كوك قالپاعى قىلتيادى. كەمپىردى ارىققا سۇيرەي جونەلگەن دە وسى سۇيرەتپەسى سياقتى.
—ە، اۋرە بوپ قايتەسىڭ، كۇنىم... ءۇيىم انەۋ كوشەنىڭ بۇرىشىندا عانا، — دەپ ول تاياعىنا قول سوزعان.
— جو-جوق، جەتكىزىپ سالايىن، اپا... اسىعىس ەمەسپىن، — دەدى بۇل كەمپىردى قولتىعىنان دەمەپ.
— بۇنىڭ نەسى اۋىر دەيسىڭ، كۇندە كوتەرىپ جۇرگەن كوك دوربام عوي... ىشىندە ءىلىپ الار دا ەشتەمە جوق، كەپەر-سەپەر، ءسۇت دەگەندەي بىردەمە... جولىڭنان قالماساڭ، جۇرە عوي. ءوزىڭ ءبىر ءراش سەكىلدى بالا ەكەنسىڭ... ي-ي، قۇلىنىم-اي، جاعى قۋداي بوپ ءجۇرىپ ساقال جىبەرگەنى نە ءسان؟.. ءراشتى ايتام دا باياعى، — دەپ، كەمپىر جۇرە سويلەپ، جولعا تۇسكەن.
— ءجۇرىپ كەلە جاتىپ قالعىپ كەتكەنىڭىز نە؟ — دەدى بۇل وزىنشە ازىلدەگەن بوپ.
— الجىعان كەمپىردەن نە سۇرايسىڭ، كۇنىم؟.. الگىندە انشەيىن ءراشتى ويلاپ كەلە جاتقام... ادامنىڭ تۇسىنە دە قايقاي داعى كىرمەي مە، ءباتشاعار. كەشە تۇندە دەيمىن-اۋ، سۇعاناق وي لار سىلەمدى قاتىرىپ، ۇزاق ۋاقىت ۇيىقتاي السامشى. تەك تاڭ عا جاقىن كىرپىگىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن... كوز الدىما ءراشتىڭ كەلە قالعانى... ءدال باياعىداي اكەسىنىڭ موينىنا ءمىنىپ الىپ، ارسالاڭداپ وتىر قۇلىنىم. ءبىراق، ءجۇدا، ۇلكەن بوپ كەتكەن ەكەن دەيمىن، ساقالى سەپسەڭدەپ اكەسىنە «ءشۇۋ-شۇۋ» دەپ قويادى تەبىنىپ. «بالام-اۋ، سەرەڭدەگەن اياعىڭمەن وكپەسىن ەزەسىڭ عوي، تۇسسەڭشى» دەيمىن كۇلىپ. ول ماعان بۇرتيا قارايدى دا، ۇندەمەيدى... ەندى ءبىر ساتتە و، ءقۇداۋاندا... اكەسىنىڭ جاپ-جالتىر باسىن قالامۇشپەن سىزا باستايدى شيمايلاپ. «قوي، ءاي، كوزىن شىعاراسىڭ!» دەپ شوشىنا ايقايلاپ، ويانا كەلگەنىم... جاتقان جەرى جاننات بولعىر، اكەسى مارقۇم ءراشتى قاتتى جاقسى كورۋشى ەدى، بىردەمە دامەتىپ ءجۇر مە، كىم ءبىلسىن... ارۋاقتاردى اۋىزعا الىپ، ءدام تاتۋعا دا كارى-قۇرتاڭ قالدى ما ءقازىر؟..
بۇنىڭ ويىنا تاعى اۋىلداعى ءوز اناسى ورالعان. ۇيگە بارعان سايىن ول: «جارىعىم-اي، انەۋ كۇندەرى ءبىر نارسەگە قاتتى رەنجىپ ءجۇردىڭ-اۋ، تۇسىمە تىم جۇدەۋ كىردىڭ سوندا. باسىم جاستىققا تيسە بولدى، كوزىڭ كىرتيىپ، ءبىر بۇرىشتا ءۇرپيىپ وتىرعانىڭدى كورەم. سوسىن ويانعان كەزدە جىلاپ تا الامىن. ءوستىپ جۇرگەن مەن بايعۇستا نە ەس بولسىن، كەيدە ساماۋىرعا سۋ قۇيام دەپ ءسۇت قۇيىپ، مانتىرام وتىرام دا»، — دەيتىنى بار.
— بالالارىڭىز بار ما، اپا؟ — دەدى بۇل جەر استى باسپال داق-تارىمەن كوشەنى قيىپ وتكەن سوڭ.
— ە، نەگە بولماسىن؟.. ءبارى دە ەرجەتكەن. ءبارىن دە ادام ەتكەنبىز. ايتەۋىر، جەردە قالعان ءبىرى جوق. ۇلكەن ۇلىم — ەنجەنەر، تاشكەندە تۇرادى. وتكەن جازدا كامانديروپكەگە كەلگەندە، ۇيگە دە سوعىپ اتتانعان... ودان كەيىنگى قىزىم كانديدات، ينستوتتا ساباق بەرەدى. كەيىنگى كەزدە ول دا ۇيگە ءجيى كەلىپ ءجۇر. انا ايدىڭ باسىندا عانا ىدىس-اياعىمدى تۇگەل جۋىپ، كىتاپتاردىڭ شاڭىنا دەيىن ءسۇرتىپ كەتتى، — دەپ كەمپىر تىرلىگىنە شۇكىرشىلىك ەتكەندەي، ءسوزىن شۇبىرتا سوزدى.
«كۇلسەڭ، كارىگە كۇل» دەپ بۇل جىميدى دا قويدى. ايتپەسە «كان ديدات» قىزعا كىتاپتىڭ شاڭىن ءسۇرتۋ ءسوز بە ەكەن؟
— قىزىڭىز بۇرىن الىس جەردە تۇرعان عوي، — دەدى بۇل ونىڭ «كەيىنگى كەزدە ءجيى كەلىپ ءجۇر» دەگەنىنە وراي.
— ءجوعا، تۋعاننان وسى قالادا. اكەسى مارقۇم ەسىك-تەسىكتى ساعا لاپ ءجۇرىپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە ەكى بولمەلى ءۇي الىپ بەرگەن... وسى ارادان ءتورت-اق استانوپكە جەردە... ە، ونى قويشى، جاقسىجامانى كوز الدىمداعى بالا عوي، بارىنەن دە ءراشتى ايتساڭشى... سو بالانى ويلاي-ويلاي ەسالاڭ بوپ ءبىتتىم، تەگى. كۇندىز-تۇنى ەلەسى ءبىر كەتپەيدى ەسىمنەن... تەگىن ەمەس قوي بۇنىسى، تەگىن ەمەس. امان-ساۋ جۇرسە، توعىز ايدان بەرى ءبىر حابارىن بەرمەس پە ەدى؟.. بۇگىن، مىنە، دەكابىردىڭ جيىرماسى. وسىدان تۋرا توعىز اي ءۇش كۇن بۇرىن — مارتتىڭ ون جەتىسى كۇنى سوڭعى حات كەلدى دە، سودان ۇشتى-كۇيلى جوعالدى... سو حاتىندا جۋىقتا لەيسىپ دەگەن قالاعا ستاجەروپكەگە جۇرەم، كەلەسى حابارىمدى سول جەردەن كۇت دەپ ەدى... ءاي، تەگىن ەمەس قوي... تەگىن ەمەس... باياعىدا اكەسىنە قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ ايتتىم، ءبىر بالاڭدى ماسكەۋدەن وقىتتىڭ عوي، راشكە الماتى دا جەتەر، وسى ارادان بىتىرسە دە جەردە قالماس دە ءدىم. وعان كوندى مە؟.. ەندى نە ءولى، نە ءتىرىسىن بىلمەي، قۇر سۇلدەرىم جۇرگەنى مىناۋ... ءاي، تەگىن ەمەس قوي، — دەپ، كەمپىر كوزىنە جاس الدى.
«بالاڭىز قاي وقۋدى ءبىتىردى؟ قاشان ءبىتىردى؟ ماماندىعى نە؟» دەگەن سۇراقتار بۇنىڭ كومەيىندە كەپتەلىپ-اق ەدى، ءبىراق ءوزى دە قاپالى جاندى قازبالاي ءتۇسۋدى ءجون كورمەدى دە، ۇندەگەن جوق.
— مىنە، كەلىپ تە قالدىق، — دەدى كەمپىر ءبىر بەس قاباتتى ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تاقالا بەرگەندە. — مەن وسى ءۇيدىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا تۇرامىن. پاتەرىم جايلى، ءۇش بولمەلى... اسىقپاساڭ، ءجۇر، ءدام تاتىپ شىق.
— راحمەت، — دەدى بۇل ءۇيدىڭ باس-اياعىنا بارلاي قاراعان قالپى. ەڭسەسى بيىك-اق ءتىپتى. قۇددى ءۇي ەمەس، تاس قامال ما دەيسىڭ. سۇپسۇر سىرتىنىڭ ءوزى مىسىڭدى باساتىنداي. تەرەزەلەرى دە تەمىر قاقپاداي وڭكيىپ تۇر. ءبىراق، ءبىر قىزىعى، سول تەرەزەلەردىڭ كوپشىلىگى قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ، تىرشىلىكتەن تيتتەي بەلگى تانى تار ەمەس. «ەل ورىنعا قونباي جاتىپ، وتىن ەرتە وشىرگەن بۇل قانداي جۇرت؟» دەپ ويلادى بۇل. مۇمكىن، ەشكىم تۇرمايتىن شىعار؟..
— اپا، اناۋ تەرەزەلەر... بوس پاتەر مە؟ — دەگەن سوسىن.
— بالام-اۋ، قالادا بوس پاتەر بولۋشى ما ەدى؟ — دەدى كەمپىر بۇنىڭ قولىنان دورباسىن الىپ جاتىپ.
— مەن انشەيىن... شامىنا قاراپ...
— ە، بالام، كەزىندە بۇل ءۇيدىڭ دە وتى ەرتە جانىپ، كەش سونگەن... ىرگەسىنەن ءيتتىڭ ءوزى يمەنىپ وتەتىن كۇن بولعان. ءقازىر عانا عوي قۋ مازارداي قاڭىراپ قالعانى، — دەپ كەمپىر جۇرە بەرگەن. ءبىراق ءسال ۇزاپ بارىپ، قايتا بۇرىلىپ ەدى. — ءويبۇي، كۇنىم-اي، تارس ەسىم نەن شىعىپتى-اۋ!.. «مىڭنىڭ ءتۇرىن تانىعانشا، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەگەن، اتىڭ كىم ءوزىڭنىڭ؟ قانداي جۇمىس ىستەيسىڭ؟
— اتىم — تەلجان. سۋرەتشىمىن.
— ە-ە، سولاي دە... بالا كەزىندە ءراش تا بىردەمەنى شيمايلاپ وتى رۋشى ەدى... سوندا سەن ادامنىڭ دا سۋرەتىن جاسايسىڭ با؟
— جاسايمىن، — دەدى بۇل كەمپىردىڭ «جاسايسىڭ با؟» دەگەنىنە كۇلىپ.
— جاقسىلىعىڭ قۇدايدان قايتسىن، كۇنىم، سەن وندا ماعان ءراشتىڭ سۋرەتىن ۇلكەن ەتىپ جاساپ بەرشى. ۇيدەگى كارتىشكەسىنىڭ ءبارى بارماق باسىنداي عانا. سەن سولاردىڭ ءبىرىن ۇلكەيتىپ كورشى. اقىڭدى جەمەسپىن.
— اقىڭىزدىڭ كەرەگى جوق. قاشان كەلەيىن سىزگە؟
— تۋرا ەرتەڭ كەل. مەن قاي ۋاقىتتا بولسىن ۇيدەمىن. ءتورتىنشى ەتاج، وتىز بەسىنشى پاتەر... — ول ءسوزىن اياقتاعانشا، كەنەت ماڭاي كوز قارىعىنداي جاپ-جارىق بوپ كەتتى. كەمپىر تۇراتىن ءۇيدىڭ ءدال قارسىسىنان تاعى ءبىر بەس قاباتتى ءۇي سالىنىپ جاتىر ەكەن دە، ونىڭ قاسقا ماڭدايىنان قۋاتتى پروجەكتور جارقىراپ شىعا كەلىپتى.
— اكەلەرىن قويۋعا اسىققانداي جانتالاسۋىن، — دەپ كەمپىر ءتۇن جامىلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقانداردى جاراتپاعانداي ءبىر ۋىس بەتى تىرجيىپ ءسال تۇردى دا، كەتە باردى.
قۇرىلىستىڭ داڭ-دۇڭ شۋى جۇيكەسىن جەيتىن شىعار، ايتپەسە مۇنداي ءۇيدىڭ تەز بىتكەنىنە قۋانباي ما دەپ ويلادى بۇل. راسىندا، سىرتى سىمباتتى-اق ەدى ونىڭ. ءار قاباتتى تۇتاس وراعان ۇزىن بالكوندارىنا قاراعاندا، ءوزى تۇرعىن ءۇي سەكىلدى. اق قاڭىلتىر جاپسىرعان تەرەزە جاقتاۋلارى پروجەكتور جارىعىمەن شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. ۇيگە كىرە بەرىستەگى ءمارمار باسپالداقتى، «قايسىڭ كىرسەڭ دە، قادامىڭ قۇتتى بولسىن» دەگەندەي، بىر-ەكى قىز تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ سىپىرىپ ءجۇر. «ەرتەڭ بىرەۋلەر وسىندا تۇرادى عوي، ۇل-قىزىمەن قىزىعىن كورەدى عوي. قانداي باقىتتى جاندار؟!» دەپ بۇل ۇيگە قىزىعا قاراعان...
...تۋ سىرتىنان تىرس ەتىپ ەسىك اشىلدى. مانادان سۋىق پودەز دە سىقىرلاپ تۇرعان تەلجان جالت بۇرىلعاندا... جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. سول جاقتاعى پاتەردەن اۋزىنا ۇلكەن سۋمكا تىستەگەن تا يىن شاداي سۇر يت شىعىپ كەلەدى ەكەن. ارتىنشا وڭ قولىمەن تاياق، سول قولىمەن ءيتتىڭ ءجىبىن ۇستاعان ءبىر كەميەك كەمپىر دە كورىندى. ءيتتىڭ قۇلاعى تىكىرەيىپ، تابانداپ توقتاي قالعان. كەمپىر كوگىلدىر كوزىمەن بۇنى تىنتە قاراپ، از-كەم بوگەلىپ تۇردى دا:
— اح، تى بەسسوۆەستنىي! — دەدى ءىس-مىس جوق. — وپيات پريشەل!.. وپيات حوچەش چتو-نيبۋد ۆوروۆات، دا! جۋليك تى، بوروداتىي.
— يا نە ك ۆام...يا ك ۆاشەي سوسەدكە... س تروستيكوم، — دەي بەردى بۇل ابىرجىپ.
— تۋت ۆسە س تروستيكوم. يش تى كاكوي ۋمنىي!..
وسى ساتتە، و، تاۋبە!.. كۇن ۇزاق كۇتتىرىپ قويعان ەسىك وپ-وڭاي اشىلا سالعانى. اشىلا سالعاندا، سۇرىنە-قابىنىپ كەشەگى كەمپىر شىعا كەلگەنى.
— ماشەنكا، تى چتو! ون جە كو منە...
— تاك ونو چتو. يا دۋمالا... وپيات توت بوروداتىي...
— وي، الجىعان نەمە، ساقالدىنىڭ ءبارى ۇرى مەن قارى دەپ پە ەدىڭ؟ و، نەسى، ءاي، تەگى... جۇرە عوي، كۇنىم، ءجۇر تەز. — كەمپىر
بۇنى يتتەن جاسقاپ، ۇيگە كىرگىزىپ الدى دا، ەسىگىن سارت ەتكىزىپ جا با قويدى. — جو-جو، ەتىگىڭدى شەشپەي-اق قوي، كۇنىم. ەدەن دەگەن مۇزداي، قۇرعىر. ءتۇۋ، ءوزىڭ بوپ-بوز بوپ كەتىپسىڭ عوي.
— مانادان كىرە الماي... قوڭىراۋدى باسىپ...
— وي-بۇي، بالام-اي، تۇندە ۇيىقتاي الماعان سوڭ، مانا تۇكپىردەگى بولمەگە قيسايا كەتىپ ەدىم... تاستاي قاتىپپىن، تەگى... ەتىگىڭدى شەشپە دەدىم عوي ساعان، ەدەن ءجۇدا سۋىق مۇندا. بىلاي... زالعا قاراي وتە بەر، مەن ءقازىر ىستىق شاي دايىنداپ جىبەرەيىن. ايتپاقشى، جاڭاعى كەمپىرگە رەنجىمەي-اق قوي، و دا ءبىر جۇيكەسى جۇقارىپ جۇرگەن جاننىڭ ءبىرى. وتكەن اپتادا ەسىگىن جوندەتىپ الايىن دەپ ساقالى سەپسيگەن بىرەۋدى سۇيرەتىپ كەلسە، سول سىلىمتىك نەمەسى سوزگە اينالدىرىپ وتىرىپ، اياققا جاعار ءسپىرتىن قاعىپ كەتىپتى. سودان بەرى ساقالدى كورسە، سايتانى قوزىپ شىعا كەلەتىنى بار. سۇيەنەرى جوقتى سۇمەلەك تە باسىنباي ما، ءتايىرى...
بوساعا تۇسىنداعى قارا ديۆانعا جايعاسقان بۇل ءبىرازعا دەيىن ءدىرىل قاعىپ وتىردى دا، تەك نە زاماتتان سوڭ بويىنا جىلۋ شىمشىمداپ كىرىپ، مۇزداي سىرەسىپ قالعان اياق-قولىنا قايتا جان بىتە باستادى. راسىندا ءۇي سالقىنداۋ كورىندى. كۇلگىن ءتۇستى پەردەسى جارتىلاي اشىلعان قوس تەرەزە جاقتان ازداپ سىز بىلىنەدى. بولمە ءىشى كۇڭگىرت، قابىرعالاردىڭ ءار جەرى قابىرشاقتانىپ، الگى قوپسىپ تۇسكەلى تۇر. دۇنيە اتاۋلىدان كوزىنە ىلىككەنى: سول جاق قاناتقا تۇتاستاي تۇتىلعان تۇكتى كىلەم... توبەدەن سالبىراي تونگەن حرۋستال مونشاقتى ليۋسترا... توردە ويۋلى ساندىقتىڭ ۇستىنە قويىلعان ەسكى تەليەۆيزور. بۇنىڭ ءبارى جيىرما-وتىز جىل بۇرىن كەز كەلگەن ۇيدەن كەزىگە بەرمەيتىن «ءىشىڭ كۇيسىن» بول عانداي. ءقازىر دە جۋىپ، تازالاپ جىبەرسە، جۇتىنىپ شىعا كەلەتىن ءتۇرى بار. بۇل ەندى ديۆان جاقتاۋىنا قولىن ۇزىننان سا لىپ شالقايا وتىرىپ ەدى، شىنتاعىنا قاتتى ءبىر زاتتىڭ باتقانى بايقالدى. قاراسا، قابىرعا قۋىسىنا قىستىرىلىپ تۇرعان الدەبىر راما ەكەن... ديۆاندى بەرى جىلجىتىپ، سۋىرىپ ال دى... پورترەت... مايلى بوياۋمەن سالىنىپتى. شاڭ باسقان بە تىنە ۇڭىلە كەلىپ، ونىڭ تاڭاتار اقىن ەكەنىن ازەر تانىدى. تاپ-تاقىر باسى مەن ۇيالى قارا كوزدەرىنە شىبىن قونا-قونا، اق جاعال تارتقان. «كوزدەن كەتكەننىڭ كوڭىلدەن كەتەرى» وسى. سۋرەتى قايدان ءجۇر ەكەن مۇندا؟ بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ءبىرىنشى كۋرسقا قابىلدانعاندا، بۇلار وسى اقىنمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن. سوندا ول بۇعان «بوساعا» دەگەن كىتابىنا قولتاڭبا دا جازىپ بەرىپ ەدى. ونداعى ءبىر ولەڭدى بۇل ءالى كۇنگە جاتقا بىلەدى. باسى قالاي ەدى ءوزى؟.. ءيا، بىلاي...
تىعىلىپ جاتىپ تاسادا تاس اتار تاعدىر — بوسوبا. توسقاۋىل تyرار توسىنeا وسى lيگە بولدىم بوساeا... اكەنىڭ جولى تيىن-دى، (اكەلەر سەزەر كۇيىمدى). Iالتىراپ جlءرىپ lا7تاردا شىلدە بوپ جىلىتتىم ءۇيىمدى...
— شاي قايناعانشا ءراشتىڭ سۋرەتتەرىن كورە وتىر. — كەمپىر قارا پيماسىن سۇيرەتە باسىپ كەلىپ، بۇنىڭ الدىنا تورت-بەس البوم قويدى.
— سىزدەر تاڭاتار اقىنمەن تانىس پا ەدىڭىزدەر؟ — دەدى بۇل پورت رەتتى قابىرعاعا سۇيەپ جاتىپ.
— كۇنىم-اۋ، ول ءراشتىڭ پاپاسى ەمەس پە؟ كەشەدەن بەرى نە ۇمىتتىم دەسەم، ءوز ءجونىمدى ايتپاپپىن عوي. مەن وسى اعاڭمەن قىرىق جىل وتاسقان الماش دەگەن اپاڭمىن. سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— قازاقشا وقىعان قاي بالا تاڭاتار اعانى بىلمەيدى، اپا؟ ءبىز دە سولاردىڭ ءبىرىمىز.
داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتكەنىن كەيىن اڭعاردى. ويدا جوقتا اقىن ۇيىنە تاپ بولعانىنا قۋانىپ قالعان جايى بار.
— اۋىلدا وسكەن بالاسىڭ عوي، تەگى. ايتپەسە قىرىق جىل ءبىر ىننەن ءورىپ، ءبىر شاڭىراقتان باس كوتەرىپ جۇرگەن كورشىلەردىڭ ءوزى ونىڭ قاي كىتابىن بىلەدى؟ كورشى دەيمىن-اۋ، وتكەن جولى، ءوزى ءمىزدىڭ مايانى ايتام دا، اكەسىنىڭ بار جازعانىن جيىپ-تەرىپ باسپاعا الا جونەلىپ ەدى، كەيىن بىرەۋ زۆونداپ كەڭك-كەڭك كۇلە-ەپ تۇر. «بىزگە قازاق اندەرى ەمەس، تاكەڭنىڭ ءوز جازعاندارى كەرەك»، — دەيدى ماسقارا بولعاندا. سويتسە، الگى جامان قىز اكەسىنىڭ ولەڭ كىتاپتارىنىڭ اراسىنا «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار» دەگەن ءان كىتابىن دا قوسىپ جىبەرىپتى... قوي، ءۇيباي، شايىمدى كورەيىن بارىپ.
تەلجان كەمپىردى ءبىرتۇرلى ايانىشتى كوزبەن ۇزاتىپ سالدى دا، البومداردى اقتارۋعا كىرىستى. قوڭىر پۇلىشپەن تىستالعان ءبىرىنشى البومنىڭ العاشقى بەتىنە ۇلكەن ارىپتەرمەن «راشيد ۆ دەتستۆە» دەپ جازىلىپتى. ءراش، ءراش دەگەنى — راشيد بولدى عوي دەدى دە، ەكىنشى بەتتى اشتى... تاكەڭ ەكى-ۇش ايلىق نارەستەنى الاقانىنا سالىپ كوتەرىپ وتىر. جانىندا الماش اپاي. ەكەۋىنىڭ دە جاستاۋ كەزدەرى. تاكەڭ اق كويلەگىنە شوقپارداي قارا گالستۋك بايلاپتى دا، اپاي شاشاقتى گۇلدى ورامالدى موينىنا بوس وراي سالىپتى، مويىل قارا شاشىن شومەلەدەي ەتىپ توبەسىنە ءتۇيىپ قويعان. ەكەۋىنىڭ دە ءبىر سىزاتسىز بالاۋسا جۇزدەرىنەن قايعىسىزمۇڭسىز كۇندەردىڭ ىستىق لەبى ەسكەندەي. ەكەۋىنىڭ دە ءموپ-مولدىر تۇنىق كوزدەرى نارەستەگە رياسىز قادالىپ، جىپ-جىلى جىميا قالعان. اناۋ قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان شاڭ-شاڭ پورترەتتەگى ءشومىش يەك، اينا تاز تاكەڭ مەن مىنا اس ۇيدەگى شۇيكەدەي كەمپىر، ءبىر كەزدە وسىنداي ۋىلجىعان جاس بولدى دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى... البومنىڭ كەلەسى بەتىندە وتكرىتكانىڭ كولەمىندەي ەكى سۋرەت جاپسىرىلىپتى. جوعارعىسىندا... تاكەڭ مەن اپاي جەتى-سەگىز جاسار ءبىر ۇل، ءبىر قىزدى جەتەكتەپ، جەلەكتى ب ا ق ىشىندە بەسىك-اربا يتەرىپ كەلەدى. شاماسى، مامىر ايى سياقتى، توڭىرەك تۇگەل اپپاق گۇلگە ورانعان، اعاش ءبۇرىن ۇرلەپ قالساڭ، ۇلبىرەپ اق كوبەلەك ۇشاتىنداي. جەتەكتەگى ۇل مەن قىزدى دا اق كوبەلەك تەي ۇلبىرەتە كيىندىرىپتى. بۇلاردىڭ ءبىرى — كەمپىر ايتقان الگى اكە ءسىنىڭ ولەڭ كىتاپتارىنىڭ اراسىنا «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الاردى» قوسىپ جىبەرگەن «جامان قىز» دا، ەكىنشىسى — «ءقازىر تاشكەندە تۇراتىن، وتكەن جىلى كومانديروپكەگە كەلگەندە ۇيگە دە سو عىپ اتتانعان ەنجەنەر» ۇلى بولسا كەرەك. بەسىكتە جاتقانى، ارينە، ءراش قوي... ال تومەنگى سۋرەتتە ەكى بەتى الماداي ءسابي تىربيعان ساۋساقتارىن العا سوزىپ، ءماز بوپ وتىر تالپىنىپ، شاتتانىپ وتىر قۋانىپ. شىركىن، بالانىڭ قۋانىشىنان ءتاتتى نە بار، ءتىپتى قاراي بەرگىڭ كەلەدى ەلجىرەپ. بۇل دا ءراش قوي، ارينە... تەلجان بۇدان كەيىنگى بەتتەن تاكەڭدى دە، الماش اپايدى دا كورە المادى، ءتۇرلى ءتۇستى ۇلكەن سۋرەتتە اق حالاتتى ەكى ايەلدىڭ ورتاسىندا ون شاقتى ءبۇلدىرشىن موپ-موماقان مولدىرەي قالىپتى. ءبارى بىرەكىلەر شاماسىندا. ءبارى بىردەي بۇرتيىپ، الدەنەگە رەنجىگەندەي تومسارا تۇسكەن. ەڭ الدىڭعى قاتاردا وتىرعان ءراشتىڭ كوزىنەن تاڭعى شىقتاي مولتىلدەپ ءبىر تامشى دا ۇزىلگەلى تۇر... «پاپا-مامام قايدا مەنىڭ؟ قايدا تاستاپ كەتتى مەنى!» دەپ جىلاپ العان سەكىلدى. سۋرەتتىڭ تومەنگى جاعىنا قىزىل سيامەن «پەرۆىي دەن ۆ دەت-ياسلي» دەپ جازىلىپتى.
تەلجان البومدى اسىقپاي پاراقتاپ وتىر. ساۋساق ۇشىنان قاتپار-قاتپار، ءتۇرلى ءتۇستى، ۇلكەندى-كىشىلى نەبىر سۋرەت سۋسىپ ءوتىپ جاتىر... ءراشتىڭ ءسابي كۇندەرى... بالداي ءتاتتى بالالىق شاعى... قىزىقتى دا قىمبات مەكتەپتەگى كەزى... اق شاتىرلى پيو نەر لاگەرى... الىس-الىس ساپارلار... مىنە، ول بۇيرا شاشى جەل بىرەپ، ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا جۇگىرىپ كەلەدى جالاڭاياق... انە، اكەسىمەن بىرگە كرەملدىڭ الدىندا تۇر مونتيىپ... مىنا ءبىر سۋرەتتە اي-پەتريگە شىعىپ بارادى ورمەلەپ. قانداي عاجاپ؟! بارماقتاي بالانىڭ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالماعان. تۋا سالىپ بار قىزىققا كۇمپ بەرگەن. بار تاماشا قۇشاق جايىپ كۇتىپ تۇرعان الدىنان. قارايسىڭ دا قىزىعاسىڭ. قىزىعاسىڭ دا قىزعاناسىڭ. تاس كومىردى كورسە: «بۇ نە دەگەن قۇمالاق؟» — دەيتىن وسىنداي بالالار شىعار. ال سول «قۇمالاقتى» بۇل — وتىزدان اسقان وسى تەلجان ءالى كۇنگە وتقا جاعىپ، شاي قايناتىپ وتىرعانىن سول بالالار قايدان ءبىلسىن؟.. ارى-بەرىدەن سوڭ، ءبى رەۋدىڭ سۋرەتىن سالام دەپ، قاقاعان سۋىقتا قالتىراپ كەلگەن وسى تەلجاننىڭ بالالىق شاعىنان قالعان ءوز سۋرەتى كانە؟ التى جاسىندا جايلاۋدا گەولوگتار ءتۇسىرىپ العان جالعىز فوتوسى بار ەدى، كەيىن جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا كوشىپ جۇرگەندە، ول دا جوعالىپ تىنعان...
ساۋساق ۇشىنان ءتۇرلى ءتۇستى، ۇلكەن-كىشىلى نەبىر سۋرەت سۋسىپ ءوتىپ جاتىر. سۋرەت ەمەس، ءراشتىڭ بۇكىل جۇرگەن ءىزى، ەسەيۋ جولى، باقىتتى دا قۋانىشتى كۇندەرى بۇنىڭ كوز الدىنان سىرعىپ وتە بەرگەندەي... ول ۇنەمى ادەمى كيىنگەن. نە كيسە دە ۇستىنە قۇيىپ قويعانداي قونا كەتكەن. ءبىر كيىممەن ەكى رەت تۇسكەن سۋرەتى دە جوق... مىنە، ول ءجۇنى سىرتىنا قاراعان قارا تون كيىپ، پاركتە تۇر. نە بارى ون-ون بەستەگى كەزى، ءبىراق ۇلكەن ادامداي شىرەنە قالىپتى شىركىنىڭ. تەلجان ەرنىن تىستەدى. كوكەسى قىرىق جىل بويى قوي باقسا دا، بۇل مۇنداي توندى ءوڭى تۇگىل تۇسىندە دە كيىپ كوردى مە؟ تون دەمەكشى... باياعىدا... بۇنىڭ دا ون-ون بەستەگى كەزى ەدى. اۋىلدان بەس شاقىرىم جەردەگى قىستاۋدان بارىپ-كەلىپ وقيتىن. ۇستىنە كيگەنى اعاسى سەيدەشتەن اۋىسقان ەسكى پالتو ەدى. ءوزى ەسكى، ءوزى كەڭ كيىمدە ءقايبىر لىپا بولسىن، ەتەكتەن ۇرگەن جەل قويىن-قولتىعىن قۋالاپ، جونارقاسى ءبىر جىلىنباي، مۇزدايتىن دا تۇراتىن. بۇنىڭ بۇرسەڭ قاعىپ جۇرگەنىن كورگەندە كوكەسى: «كەلەسى ايدىڭ بىرىنە دەيىن شىداي تۇر، قۇلىنىم، سوندا جىلى تون الىپ بەرەمىن»، — دەپ دامەلەندىرىپ قويادى. انە-مىنە دەگەنشە، «كەلەسى ايدىڭ ءبىرى» دە كەلىپ جەتەدى. ءبىراق سول ۋاقىتتاعى مالشىلاردىڭ جايى دا ءماز بولمادى ما، كوكەسى اۋىلعا بارىپ كەلگەندە، بالا-شاعاسىنان ۇيالعانداي كوپكە دەيىن بۇگەجەكتەپ، ءجۇزىن تومەن سالا بەرەتىن... سوسىن بۇل تاعى «كەلەسى ايدىڭ ءبىرىن» كۇتۋشى ەدى. ءوستىپ جۇرگەندە قىس ورتاسىندا ەسكى قورا نىڭ جارتى توبەسى قۇلاپ تۇسكەن دە، قىرىق شاقتى قوي قىرىلعان دا قالعان. سودان كەيىن-اق كوكەسىنىڭ موينىنا سۋ كەتتى، العانىنان «سالعانى» كوبەيىپ، كوپكە دەيىن تەك تولەۋدەن كوز اشپاي قويدى. كوپكە دەيىن ۇيدەگى جەتى بالا دا ءبىرىنىڭ ەسكىسىن ءبىرى كيىپ، ءبىرىنىڭ جىرتىعىن ءبىرى جاماپ، ايتەۋىر، ىلدەبايلاپ كۇن كەشكەن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، تەلجان ءقازىر سول كۇندەردى ءبىر ءتاتتى قيماستىقپەن، ىستىق ساعىنىشپەن ەسكە الاتىنى بار. ەسكە السا، ەندى اينالىپ كەلمەيتىن ەڭ اياۋلى ساتتەرىنەن قاپىدا ايىرىلىپ قالعانداي قايران جۇرەكتىڭ سىزداي قالاتىنى تاعى بار. راسىندا، تىم اياۋلى ەدى سول كۇندەر. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى جەتى بالانى جەتكىزەم دەپ ءجۇرىپ ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بولعان اتا-اناعا دەگەن اياۋشىلىق، بۇگىندە وزىنەن بۇرىن وزگەنى ويلاپ، «مەن جەمەيىن، سەن جە» دەيتىن جەتى بالانىڭ بىر-بىرىنە دەگەن اسا جاناشىرلىعى، جالپى ادام بالاسىنا دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىك — ءبارى-بارى بۇلاردىڭ بويىنا سول ءبىر شاقتا ءدانىن سەپكەن سەكىلدى. شۇكىرشىلىك، وسى مىنەز، وسى قاسيەتتەن اينىعان ءالى ەشقايسىسى جوق، بۇدان باسقاسى اۋىلدان شاشاۋ شىقپاي، قارا شاڭىراقتى جاعالاي ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، بەرەكە-بىرلىكتى سۇتتەي ۇيىتىپ وتىرعاندارى اناۋ. ەل مەن جەردەن ەرتە جىراقتاپ كەتكەنمەن، بۇنىڭ دا جارتى جانى اۋىلدا جۇرەدى. جانە قانشاما جىل قالادا تۇرسا دا، كىرپىگى ىلىنە قالسا، باياعى ەسكى قىستاۋدان ءبىراق شىعارىن قايتەسىڭ؟ سويتكەن اۋىلعا بارماعالى دا جىلدان اسىپتى. ءسويتىپ وسىرگەن اتا-اناسىنا حات جازباعالى دا ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولىپتى. بار سىلتاۋدى شارۋاعا جاۋىپ، بار كىنانى كۇيكى تىرلىككە تىرەپ، ءوزىن-وزى الداۋمەن، جۇباتۋمەن جۇرگەن ءجۇرىسى وسى... «مۇنداي تىرلىكتىڭ اتاسىنا نالەت! جاز شىقسا ەكەن تەزىرەك...»
— اكە-شەشەڭ بار ما، كۇنىم؟
— بار... امان-ساۋ، — دەدى بۇل البومعا ۇڭىلگەن كۇيى. داستارقان جاساپ جاتقان كەمپىرگە تىكتەپ قاراۋعا ءجۇزى شىداماعان. «بار» دەگەنى راس-اۋ، «امان-ساۋلىعىن» قايدان ءبىلىپتى؟..
— سۋرەتتەرى كوپ ەكەن، — دەپ سوسىن اڭگىمەنى ءراشقا بۇرا سالدى.
— ونىڭ كوپتىگىن قايتەيىن، مىڭ سۋرەتتەن ءراشىمنىڭ جالعىز ءسوزى ارتىق ەدى عوي. — كەمپىردىڭ داۋسى قالتىراي شىقتى.
كەلەسى البومدى بۇنىڭ دا قولى قالتىراي اشقان. جالىققانى ما، الدە جاڭاعى كوڭىلسىز وي كوڭىلىن سۋىتىپ تاستادى ما، ەندىگى بەتتەرگە جاي عانا كوز جۇگىرتىپ، اسىعىس پاراقتاي باستادى... مۇندا دا ءار سۋرەتكە ءراشتىڭ قاشان، قاي جەردە، كىممەن تۇسكەنى ۇنەمى ۇقىپتىلىقپەن جازىلىپ وتىرىپتى. بۇل سوعان قاراپ بايقاعانى: ول ەسەيگەن سايىن ءوز تۋىستارىنان گورى وزگە بىرەۋلەرمەن يىقتاسىپ، قۇشاقتاسىپ، قاتارلاسىپ جۇرگەنى جيىلەي تۇسەدى ەكەن. ەندىگى تاعدىرىن سولارعا قوساقتاپ، نوقتا ءجىبىن سولارعا ۇستاتىپ، ىستىق ۇيادان بىرتىندەپ الىستاپ، قاشىق تاپ بارا جاتقانداي دا ەكەن. قۇددى ماناعى «دەت-ياسليدەگى» اق حا لات تى ەكى ايەل ونى ءبىر جاسىندا اتا-اناسىنان قاعىپ الىپ — مۇعالىمگە، ءمۇعالىم — پيونەرگە ۆوجاتىيىنا، پيونەر ۆوجا تىيى — سپورت ترەنەرىنە... ءسويتىپ قولدان-قولعا قاقپاقىلداي ءوتىپ، اقىر سوڭىندا دوسەنت، پروفەسسورلاردىڭ جانىنا دىك ەتە ءتۇس كەن ءتارىزدى. بۇعان قىزىعا قاراپ وتىرعان تەلجاننىڭ ەسىنە تاعى باياعى ەسكى قىستاۋ تۇسكەن... بۇل دا تالاي قاقپاقىلدان ءوتىپ ەدى... جەتى جاسىندا جولاماننىڭ ءۇيى... جولاماننان — توقمىر زانىڭ توقال تامى... توقال تامنان — ءقابدوشتىڭ قورجىن ءۇيى... ودان ينتەرنات... فەرما... كازارما... جاتاقحانا... ويلاپ قاراسا، ءوزى دە تۋعان ۇيىمەن تىم ەرتە قوشتاسىپتى. مۇمكىن، جىل وتكەن سايىن اعا-باۋىردان الىستاپ بارا جاتقانى دا سوندىقتان شىعار...
كوك پۇلىشپەن تىستالعان سوڭعى البومدا اللا پۋگاچيەۆا نىڭ، ۆىسوسكييدىڭ، دەميس رۋسسوس پەن كارەل گوتتىڭ، تاعى سونداي ايگىلى ونەر جۇلدىزدارىنىڭ ادەمى سۋرەتتەرى جاپسىرىلىپ تى. ول سۋرەتتەردىڭ جيەگىن ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشپەن قورشاپ، بەت ءتىڭ اشىق قالعان تۇستارىنا ساعدي، ءجامي، نيزامي سياقتى ەجەلگى شىعىس اقىندارى مەن گەتە، گەينە، ەسەنيننىڭ ماحاببات، جاس تىق تۋرالى ءبىر-بىر شۋماق ولەڭىن جازىپ، ءار بەتتى ءوستىپ بەزەن ءدىرىپ قويعان. تەلجان بۇلاردىڭ اراسىنان كەيدە ءراشتىڭ دە بارماقتاي باسىن كەزىكتىرگەنمەن، ونىڭ ءوز اكەسىن كورە المادى.
تىeىلىپ جاتىپ تاسادا تاس اتار تاعدىر — بوسوبا. توسقاۋىل تyرار توسىنeا وسى ۇيگە بولدىم بوساعا... — دەگەن سول ءراشتىڭ اكەسى ەدى.
تەلجان مانادان ىڭعايلاپ قويعان بىر-ەكى سۋرەتتى قالتاسىنا سالدى دا، البومداردى جيىپ-تەرىپ، ديۆان شەتىنە ۇيە سالدى. كۇن نەداۋىر ەڭكەيىپ قالىپتى. بولمە كۇڭگىرت. تەرەزەدەن ەسكەن سالقىن سىز بەتكە اپ-انىق بىلىنەدى. اتتەڭ، جىرتىق-تەسىگىن بىتەپ السا، قالادا مۇنداي ءۇي قىج-قىج قايناپ تۇرماي ما؟..
— كەل، كەڭ وتىرىپ شاي ىشەيىك، بالام. بۇل بولمەگە داستارقان جاسالماعالى دا قاشان.... — كەمپىر بۇعان ۇلكەن قۇرمەت كورسەتكەندەي جانىنان ورىن نۇسقادى.
— اس ۇيدەن اۋىز تيە سالمادىق پا... — دەدى بۇل وزىنشە سىپا-يىسىپ.
— ءجوعا، قوناعىن قازان-وشاق قاسىنان شىعارىپ سالعان قاي قازاقتى كوردىڭ؟.. سوسىن ءوزىم دە وسى بولمەدە ىشكەندى ءتاۋىر كورەمىن. كەڭ داستارقان باسىندا وتكەن-كەتكەنىڭ مەن بالا-شاعاڭدى ويلاپ، قۇلا شايدى اسىقپاي سوراپتاپ وتىرعانعا نە جەتسىن؟!. ءبىراق وعان كۇندە كەلەر قوناعىڭ قايسى؟..
«قوناققا دا زار قىپ قويعان قۇداي-اي!..» ءوزى دە قوناق كۇتە بىلەتىنى بايقالادى. بار ءدامدىسىن ۇيىپ-توگىپ تاستاپتى. ءسۇرى شۇجىق، كونسەرۆىدەگى ءسۇت، بۇقتىرىلعان ەت، سارى ماي... تۇپ-تۇگەل ۇستەلدە تۇر.
— ايتەۋىر، بار جاقسىلىقتى ۇكىمەتتەن كورىپ وتىرمىز، — دەدى كەمپىر بۇنىڭ الدىنا «شپروت» بالىعىن ىسىرىپ قويىپ. — ءوزى ءمىزدىڭ سالوندا نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. قاشان بارساڭ — قالاعانىڭدى الاسىڭ.
— كورشىلەرىڭىز كىم؟
— مەن سياقتى كارى-قۇرتاڭدار... كەزىندە ۇل-قىز ءوسىرىپ، استارىنا ماشينە ءمىنىپ، شەتىنەن شىرەپ تۇرعان ازاماتتار ەدى. ەندى تەك قارا باستارى قالقايىپ قالدى عوي، تۇگە...
كەمپىر قىزىليەگىنە قىستىرعان ءبىر ءتۇيىر ەتتى تەرەزەگە قادال عان كۇيى ۇزاق مالجاڭداتتى. اۋزى قىبىرلاعانى بولماسا، ءشۇڭى رەيگەن كوزدەرى تاستاي قاتىپ قالعان. قاراۋىتا تۇسكەن بولمەمەن بىرگە سول شۇڭىرەيگەن كوزدەن دە تىرشىلىك ساۋلەسى ءسات ساناپ سونە بەرگەندەي.
— ىستىقتاي اس الىپ وتىر، بالام، — دەدى ول الدەن ۋاقىتتا. — شيكىلى-پىسىلى بار ءمازىرىم وسى... ايتپاقشى... — كەمپىر كەنەت الدەنەنى ۇمىتقانداي، اس ۇيگە بۇكەڭدەي جونەلدى دە، سالدەن سوڭ جۇگەرىنىڭ سوبىعىنداي ۇپ-ۇزىن ەكى قياردى قوس قولداي ۇستاپ كەلىپ، ستولعا سەرەيتە سالدى. — تەپليسانىڭ قيارى عوي... جاڭا تۋ رايىن دەپ تۇرىپ، ەسىمنەن شىعا قاپتى...
تەلجان كۇلىپ جىبەردى. وسى ۇزىن قياردى كورسە، كوز الدىنا ىلعي ماقسۇت دەگەن قالالىق جىگىت كەلە قالاتىنى بار. ەكەۋى ۋچيليششەدە بىرگە وقىپ ەدى. جەرىڭدى كورسەتشى دەپ كوپتەن قولقالاپ جۇرگەن سوڭ، وتكەن جىلى جازدا ونى تۋعان اۋىلىنا الىپ بارعان. سوندا ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتقاندا، الدارىنان ەكىۇش جىگىت جولىعىپ، بۇل ولارمەن بوگەلىپ قالعان دا، ماقسۇت سەرەڭدەپ جۇرە بەرگەن. «مىناۋىڭ ناعىز جيراف قوي»، — دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى تاڭدانىپ. «كىشىرەيتشى كىشكەنە، تەپليسانىڭ اگۇرشىگى دەسەڭ دە جەتپەي مە؟» — دەدى ەكىنشىسى مىسقىلمەن.
بۇعان ءبارى قارقىلداپ كۇلگەن. بۇنى الىسقا ۇزاي قويماعان ماقسۇت تا ەستىپ قويىپتى. تەلجان قۋىپ جەتكەندە، ول: «بىرىنشىدەن، جيرافتىڭ قازاقشاسى — كەرىك، تەپليسا — جىلى جاي، وگۋ رەس — قيار. سەنبەسەڭ، ورىسشا-قازاقشا سوزدىككە قارا. ەكىنشىدەن، ءتىلدى بىلمەي بىرەۋگە تيىسپەگەن قاجەت»، — دەپ كوزىن ەجىرەيتە قاراعان. بۇل ۇندەگەن جوق، «وگۋرەستىڭ — قيار ەكەنى راس، ءبىراق «ءتىلدى بىلمەي بىرەۋگە تيىسپەگەن قاجەت» دەگەن دە قازاق شا ما؟ الدە ءتىلدى سوزدىكتەن ۇيرەنگەن ادام وسىلاي سويلەي مە؟» دەپ ويلادى دا قويدى.
سول «جىلىجايدىڭ قيارىن» كەمپىر، مىنە، جۇقالاپ تۋراپ وتىر. شىركىننىڭ، سىرتى سۇلۋ بولعانمەن، ءىشى كەۋەك ەكەنى راس قوي. تابيعاتىڭ ىستىق-سۋىعىن بىردەي كورىپ، جەل مەن كۇننىڭ اياسىندا جەلكىلدەپ وسپەگەن دۇنيەدە ءقايبىر ءدام-تاتۋ بولسىن؟..
— كەلەسى كۇزدە اعاڭنىڭ جەتپىس جىلدىعى، — دەدى كەمپىر. — سوعان قازىردەن قامدانىپ جاتقان جايىمىز بار. شۇكىرشىلىك، شالدىڭ ەسكى دوستارى ەكى تومدىق كىتابىن قايتا باستىرىپ شىعارعالى وتىر. بالالارىم حوش كورسە، سونىڭ اقشاسىنا مارقۇمنىڭ باسىن قارايتىپ، بەيىتىنە ءبىر بەلگى قويسام دەيمىن.
— قۋانباسا، نەسىنە حوش كورمەيدى؟
— كىم ءبىلسىن... مايا كەلگەن سايىن «داچام جوق» دەپ قىڭقىلدايدى. تاشكەندەگى ۇل «ءۇيىم تار» دەپ حات جازادى. ونىمەن قويماي جۋىقتا ول «جالعىزسىراپ جۇرسەڭ، بالامدى جىبەرەيىن، ۇيىڭە پراپەسكا جاسا...» دەپ جازىپتى. ەرتەڭ ارميەگە كەتەتىن بالاعا پراپەسكا نە كەرەك؟.. قۇرسىنشى، بارىنە كومەكتەسەم عوي، ءبىراق مەنى جاعاتتاعاندى قويىپ، توعىز ايدان بەرى نە ءولى، نە ءتىرىسى بەلگىسىز ءراشتى نەگە ىزدەمەيدى؟!. ايتپايىن دەسەم دە ىشكە سىي مايدى، قۇرعىر...
كەمپىر تەرەڭ كۇرسىندى. تەلجان سالقىن شايعا ەرنىن تيگىزدى دە، كەسەسىن شەتكە ىسىرىپ قويدى. قايتاتىن مەزگىل جەتكەن سياق تى. ءبىراق كەمپىردەن رۇقسات سۇراۋعا باتىلى جەتپەي جانە ءبى راز قيپاقتاپ وتىردى دا، اقىرى:
— اپا، كەلىنىڭىز ۇيدە جالعىز ەدى... — دەدى سىپايى.
— ءا، سولاي ما؟.. بالالار قايدا؟
— ەلدە.
— ە-ە، بالام، ەلىڭ دە جاقسى، باقشاڭ دا جاقسى. ءبىراق بارىنەن دە كەلىننىڭ ءوزى جاقسى. — كەمپىر سۇيرەتىلە تۇرىپ، ۇستەلىن جيناي باستادى.
تەلجان سىرتقا شىققاندا، وتكەن تۇندە پروجەكتور جارىعىمەن سالىپ جاتقان جاڭا ۇيگە تاعى قىزىعا قاراعان. كەشە بايقاماپتى، ءار ەتاجدى تۇتاس وراپ العان ۇزىن بالكونداردىڭ اراسىندا لودجيا دا بار ەكەن. ۇلۋ تاستارمەن قاپتالعان قىزىلسارعىش قابىرعاسى مەن تەرەزەلەردىڭ اق قاڭىلتىرى باتار كۇن ءنىڭ ساۋلەسىنە شومىلىپ، تىپتەن جارقىراي ءتۇسىپتى. نەتكەن كەرە مەت؟! ەرتەڭ بىرەۋلەر بۇعان دا كوشىپ كىرەدى. ابىر-سابىر توي بولادى، اسىر سالىپ بالالار وينايدى. «شىركىن، كىمنىڭ باقى تى جانىپ تۇر ەكەن؟!.»
* * *
تەلجان ون كۇن بويى بار شارۋاسىن دوعارىپ قويىپ، ءراشتىڭ پورترەتىن مايلى بوياۋمەن جازىپ شىققان. ەندى سونى باگەت راماعا سالىپ، كەمپىرگە الىپ-ۇشىپ كەلەدى، قۋانتايىن دەپ كەلەدى اسىعىپ... ابىروي بولعاندا، جۇمىسى كوڭىلىنەن شىققان ءتا ءرىزدى. ءبىراق ءسال عانا كوزىنە كۇمانى بار. البومداعى سۋرەتتەرىندە دوپدوڭگەلەك جانارى ۇنەمى ۇشقىن اتىپ تۇرعانداي ەدى، ال مۇن دا... ولەۋسىرەپ ءوشىپ بارا جاتقانداي. ءبىرتۇرلى جانسىز، جىگەر ءسىز... ءبارىن قويشى، كەمپىر قۋانسا بوپتى دا.
ءتورتىنشى ەتاجعا ەنتىگە كوتەرىلىپ، باياعى القا-سالقا ەسىكتى بىرەكى قاققانى سول، كوپ كۇتتىرمەي-اق كەمپىردىڭ باسى قىلتيدى.
— ءا، سەن بە ەدىڭ؟.. كىر.
— امان-ساۋ وتىرسىز با، اپا؟
— شۇكىر.
— مىناۋ الگى... ءراشتىڭ سۋرەتى ەدى.
— راقمەت.
كەمپىر بۇنىڭ قولىنان پورترەتتى الدى دا، سىرتىنا ورالعان قاعازدى دا اشپاستان ءدالىز بۇرىشىنا سۇيەي سالدى. تەلجان اڭتاڭ. ءوز «جاقسىلىعىنا» وزىنشە قارىمتا كۇتىپ ەدى، كەمپىردەن ەشقانداي ريزاشىلىق بىلىنەر ەمەس. ءبىر ۋىس بەتى جيىرىلىپ، كوزى كىرتيە ءتۇسىپتى. «اۋىرىپ تۇر ما، بەيشارا؟»
— وزىنەن دە حات كەلگەن، — دەدى ول سامارقاۋ. — بىرەر جىلعا دەيىن بارا المايمىن دەي مە، ۇيلەندىم دەي مە سول... لەيسىپتە، پاشپۇرتىم ازىرگە ماسكەۋدە دەپ تانتا ما... بىلجىراعان بىردەمە. ونى قويشى، مەنى ەسىمنەن تاندىرعان مىنا تىلەۋبەردىنىڭ جايى...
— ونىڭىز كىم تاعى؟
— كىم دەرىڭ بار، كۇنىم... زامانىندا ازۋىن ايعا بىلەگەن ازامات ەدى، ەر ەدى ناعىز ەڭىرەگەن! اقىرى بۇلاي بولارىن كىم بىلگەن، كىم ويلاعان؟ بۇگىن تاڭەرتەڭ ءوزى كەلىپتى... اناۋ جاڭا ۇيگە.
— ول نە ءۇي سوندا؟
— كارىلەردىڭ ءۇيى عوي... پانسيونات.
تەلجان ۇيدەن شىعا جونەلدى. كوڭىلى الاي-تۇلەي. كوز الدىن تۇمان باسقانداي. مىڭ سان ساۋال ميىن ءمۇجىپ بارادى، جەگى قۇرتتاي جەپ بارادى جۇيكەسىن. «ادامبىز!» دەيمىز ايقاي لاپ. «ادامگەرشىلىك!» دەيمىز ۇزدىگىپ. ادام بولساق، ارتىمىزعا نەگە ءبىر قايىرىلمايمىز؟ ادام بولساق، جىلاننىڭ بالاسىنداي نەگە جان-جاققا زىتا قاشامىز تۋا ساپ؟»
سىرتتا ىزعىرىق جەل تۇرىپتى. ارتىنا قايىرىلا ءبىر قاراپ ەدى، كەمپىر بالكونعا شىعىپ، جاڭا ءۇي جاققا قاراپ تۇر ەكەن.
3. سارى ساماۋىر
ايجاندى ەلدەن الىپ قايتقالى ەكى ايدان اسقان. ەكى ايدا، ىشتەن شىققان شۇباردى قويىپ، وگەيدىڭ دە تاس باۋىرى جىبيتىندەي كەز ەدى، ءبىراق مىنا جۇدىرىقتاي قىزدىڭ جۇرەگى توڭ بوپ قاتىپ قالعانداي — اينالايىن دەپ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ تۇرعان تەل جانعا دا، قۇلىنىم دەپ قۇراق ۇشىپ جۇرگەن گۇلسانعا دا جىلي قويار ءتۇرى جوق. ەكى ايدا ءۇيدىڭ باياعى قوڭىر تىرلىگى دە ءبىراز وزگەرگەن. بۇرىن قارا سۋدى دا قاناعات تۇتىپ وتىرا بەرەتىن بۇلارعا ەندى داستارقاننىڭ ءتۇر-تۇسى دە ۋايىم: ەلدەن كەلگەن بالاعا ەت كەرەك، اققا ۇيرەنگەن اۋىزعا ءسۇت قاجەت — ىزدەيسىڭ دە جۇگىرەسىڭ، جۇگىرەسىڭ دە تاباسىڭ. وسى قۇيتاقانداي قىز ءۇشىن گۇلساننىڭ دا ەرتەلى-كەش جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيدى، كوزىن تىرناپ اشىپ تۇرىسىمەن ونى جۋىندىرىپ، كيىندىرىپ، جەڭىل-جەلپى تاماقتاندىرىپ الادى دا، وزىمەن بىرگە قىزمەتكە جەتەلەي جونەلەدى. جەتەلەي ءجۇرىپ، بازار-دۇكەن ارالاپ، كەش كىسىن تور دورباسىن تاتتى-دامدىگە تولتىرىپ تا قايتادى. «قۇدايىم-اي، نە باقشا جوق، نە باعاتىن ادام جوق، وسى قىزدى سۇمەڭدەتىپ سۇيرەۋمەن-اق جۇيكەم توزىپ ءبىتتىم عوي»، — دەپ كەيدە كەيىپ كەلەدى. كەيىپ وتىرىپ تەلجانعا تيىسەدى. قۇلاق ەتتى جەر باياعى گوي-گويى: «بالانى جورگەگىندە شىرىلداتىپ سەن بەرگەنسىڭ شەشەڭە. ءبارى سەنىڭ كەسىرىڭ». بۇل ۇندەمەي تىنادى. ۇندەمەسە دە ىشتەي سەزەدى: گۇلساندى قينايتىن — قيسىنى كەلمەگەن باقشانىڭ از كۇندىك قيىندىعى ەمەس، تاس ەمشەكتى ءجىبىتىپ، تار قۇرساقتى كەڭىتىپ تۋعان جالعىزدىڭ ءالى كۇنگە وزىنەن جاتىرقاپ، قاراداي جاسقانىپ تۇراتىنى سياقتى. سىرتقا سىر بىلدىرمەگەنى بولماسا، تەلجاننىڭ دا جانىن جەگىدەي جەيتىن وسى جاي. العاشقى كەزدە: «جاڭا ورتانى جاتسىنىپ جۇرگەن شىعار، بىرتىندەپ ۇيرەنەر، باۋىرعا كىرەر، ەندى بىزدەن بەزىپ قايدا بارادى؟..» دەپ ويلاعان. ءبىراق، امال نە، ايجاننىڭ ازىرگە «اينالايىنعا» الدانىپ، «قۇلىنىمعا» قۇلاپ تۇسەر سىڭايى بىلىنبەيدى، قاشان كورسەڭ بۇلاردان ۇركەكتەپ، ۇدىرەيىپ تۇرعانى. ۇيدە جۇرسە، يمەنىپ، ارتىق قادام باسپايدى. داستارقانعا كەلسە، ءار تاعامدى ءتۇرتىپ كورىپ، شۇقىپ قانا ءدام تاتىپ، ايتەۋىر، ولمەس توياتىن تابادى دا، ءۇنسىز تۇرىپ كەتەدى. سوسىن ءجۇزىن تومەن سالعان كۇيى قوناق بولمەسىنە كىرەدى دە، جۇمساق ديۆان ۇستىندە كۇن ۇزاق شوقيادى دا وتىرادى. مۇندايدا ءوزىڭ سوزگە تارتپاساڭ، وزدىگىنەن ءبىر اۋىز ءتىل دە قاتپايدى، تۇر دەسەڭ — تۇرادى، ءجۇر دەسەڭ — جۇرەدى، قۇددى ماقاۋ ادام سياقتى. ەشكىم جوقتا ەگىلىپ تۇرىپ جىلاپ الا ما، كىم ءبىلسىن، كەي تۇندەرى كوز الدى ىسىڭكىرەپ قالعانىن تەلجان تالاي بايقاعان. جىلاپ دەمەكشى... وتكەن ءبىر كۇنى ول بولماشىعا بوتاداي بوزداپ، بۇنى قاتتى ابىرجىتقانى بار.
بىردە كەشكىسىن بۇل سىرتتان كىرە بەرە ءبىر تۇكپىردەن تۇنشىعا شىققان ايجاننىڭ داۋسىن ەستىگەن. تورگى بولمەگە جەتىپ بارسا... ول ديۆانعا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ەكى يىعى سولقىلداپ، وكسىپ جاتىر ەكەن. «نە بولدى، كۇنىم، كىم ءتيدى ساعان؟» — دەپ شاشىنان سيپاي بەرىپ ەدى، ول قولىن قاعىپ جىبەردى دە، مۇرنىن قورس-قورس تارتىپ، ءۇنىن تىپتەن ۇدەتە ءتۇسسىن. سىڭسىعاندا داۋسى ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. جۇباتايىن دەسە، بۇنى جانىنا جۋىتار ەمەس، قولى تيەر-تيمەستە كىرپىدەي جيىرىلا قالادى. ەكى كەشتىڭ اراسىندا قايدا كەتە قالعانى بەلگىسىز، ۇيدە گۇلسان دا جوق ەكەن. ابدەن امالى قۇرىعان بۇل شامدى شىر اينالعان سايتان كوبەلەكتەي ديۆان جانىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە قويدى. تىم بولماسا، ايجاننىڭ نەگە جىلاپ جاتقانىن بىلمەي ءدى. كەيدە تۇنشىعا سىبىرلاپ: «تاراعىم! — دەيدى ۇزدىگىپ. — تاراعىم-اي!..» تەلجان تاراعى نەسى دەپ تاڭدانىپ تۇرعان مەزەتتە، سىرتتان تىپىڭداي باسىپ گۇلسان كىرگەن.
— سەن بە؟! — دەدى بۇل سالعان جەردەن. — بۇنى جىلاتقان سەنبىسىڭ؟!
ول جاۋاپ ورنىنا كىشكەنتاي قول سۋمكاسىنان جاپ-جاڭا جاسىل تاراقتى سۋىرىپ الىپ، ەربەڭدەپ جاتقان ايجاننىڭ قولىنا ۇستاتا قويعان.
— جانىم-اۋ، مىنە، تاراعىڭ... جاڭا تاراق... جاڭا ساتىپ اكەل ءدىم، مىنەكي. قويشى ەندى، جىلاماشى!
ايجان وكسىگىن ءسال باسىپ، تاراققا قاراپ الدى دا، ونى كەنەت لاقتىرىپ كەپ جىبەردى.
— تاراعىم، — دەدى سوسىن تاعى بۋلىعىپ. — قارا تاراعىم!..
تەلجاننىڭ سوندا عانا ەسىنە ءتۇسىپ ەدى. ايجان ەلدەن كەلگەلى جانىنان ەكى ەلى تاستامايتىن جامان قارا تاراعى بار-دى. سيىر مۇيىزىنەن جۇقالاپ كەسىپ جاساعان، تىستەرى سىنىپ، ءجۇزى ابدەن مۇجىلگەن سول ەسكى تاراقتىڭ نە قۇدىرەتى بارىن كىم ءبىلسىن، ايجاننىڭ ول تۇندە قوينىنان، كۇندىز قولىنان تۇسكەن ەمەس. جانە ءبىر قىزىعى، ايجان ونىمەن بەس تال شاشىن تاراعاننان گورى كىر-كىر ءجۇزىن ءتامپىش تاناۋىنا تاقاپ، يىسكەپ وتىرۋى كوپ ەدى. مۇنداي كەزدە گۇلساننىڭ الاقانداي بەتى تىرجيىپ، جيىركەنە قالاتىنى دا ەسىندە. بالا ەندى سول تاراعىن ىزدەيدى، سوعان بولا وكسىپ جاتىر بۋلىعىپ.
— قايدا؟ — دەدى بۇل گۇلسايعا زىلدەنە داۋىستاپ. — الگى قارا تاراعى قايدا بۇنىڭ؟!.
— مەن ونى مۋسورعا تاستاي سالىپ ەم، — دەيدى ول ابىرجىپ. — جۇمىستاعى ايەلدەردەن ۇيات، تەگى... كىرى بەس ەلى زاتتى مۇرنىنا تىعىپ...
— تاپ!.. جەرگە تىعىپ جىبەرسەڭ دە تاپ بالانىڭ تاراعىن. پىس-سىق!
جەتى جىل ءبىر وشاقتان ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرىپ تەلجاننان مۇن داي ءسوز ەستىپ كورمەگەن ول سىرتقا سىزدانا شىعىپ كەتكەن دە، سالدەن كەيىن مىجىرايعان قارا تاراقتى قاسىنا اكەپ تاستاي سالعان.
سول كۇنى ەكەۋى العاش رەت بولەك جاتتى...
بالا دەگەن پەرىشتەنىڭ تىم ىستىق، تىم ءتاتتى ەكەنىن دە بۇل العاش رەت وسى تۇندە سەزگەندەي...
ايجاننىڭ تۇلا بويدى كۇيدىرگەن ىپ-ىستىق دەمى، تىق-تىق سوققان جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى، پىس-پىس ەتكەن نازىك دەمالىسى — ءبارى-بارى دە بۇنى ءبىر راحات كۇيگە بولەگەن. ءوستىپ جاتىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ايجاننىڭ قولىنداعى الگى جامان تاراقتى بۇل دا ەمىرەنە يىسكەپ ەدى. ودان جاڭا ساۋعان ءسۇتتىڭ بە، ايراننىڭ با، الدە قۋراعان ءسۇرى ءشوپتىڭ بە، ايتەۋىر، ءبىر جاعىمدى ءيىسىن سەزدى. ونى يىسكەگەن سايىن ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، جۇيەجۇيەسى بوساپ، كوڭىلى ءبىرتۇرلى بۇزىلا بەردى دە، وكسىپ تۇرىپ جى لاعىسى كەلدى. الدەنەنى اڭقاسى كەۋىپ اڭسايتىن سياقتى، ءبىراق نەنى اڭسايتىنىن تۇسىنبەيدى. الدەبىر التىنعا بەرمەس اسى لىن جوعالتىپ العانداي بولادى، ءبىراق نە جوعالتىپ، نەدەن ايىرىلىپ قالعانى جانە ەسىنە تۇسپەگەن... نە زاماتتا كىرپىگى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، تۇسىندە... قىزىق-اۋ، بۇنىڭ بالا كەزىندە بوساعادا ىرك-ىرك ەتىپ تۇراتىن باياعى قارا سابانى كوردى. بۇكىل اۋىل ساپسىپ ىشكەندە سارقىلمايتىن قۇتتى قارا سابا ەدى ول... ءيا، اپاسى سول سابانىڭ اۋزىنان بۇعان ساۋمال قۇيىپ تۇر ەكەن دەيدى. ءبىراق كەمەرىنەن تولعان توستاعاندى بۇل ەندى ەرنىنە تيگىزە بەرگەندە... بىرەۋ ونى شاپ بەرىپ جۇلىپ الادى دا: «جەتەد! — دەيدى الارىپ. — قالعانىن ينتەرناتتان ىشەسىڭ». «تاعى ىشەيىنشى، تاعى كىشكەنە»، — دەپ بۇل جالىنا داۋىستاپ، ويانىپ كەتكەن. ويانعان ساتتە كادىمگىدەي شولدەپ جاتىر ەكەن. ەرنى كەبەرسىپ، تاڭدايى قۇرعاپ قالعانداي. الاكولەڭكە بولمە ىشىنەن ءدال جاڭاعى سابا ءيىسىن سەزگەندەي بولدى. ءتىپتى تۋرا تاناۋىنىڭ ءتۇ ءبى نەن قىتىقتايتىن سەكىلدى. قوينىنا تىعىلا تۇسكەن ايجاننىڭ جۇپ-جۇمساق شاشىنان يىسكەپ ەدى، مىنە، عاجاپ!.. ساۋمال ءيىسى سودان اڭقيدى. كۇنىنە بەس رەت جۋسا كەتپەگەن بۇ نە دەگەن ءيىس دەسەڭشى!.. تەلجان جايلاپ تۇردى دا، اس ۇيدەگى كراننان سارىلداتىپ سۋ ءىشتى. حلور تۇنىپ قالعان با، اش وزەگىن بىردەمە ءتىلىپ وتكەندەي بولدى. وسى مەزەتتە ەسىكتەن گۇلساننىڭ ۇيپاتۇيپا باسى كورىنگەن. كەشەگى سىزى بەتىندە ءالى كىلكىپ تۇر ەكەن. ەرتە تۇرىپ زىتا جونەلە مە دەگەندەي:
— كۇلگە اۋناپ تاپقان بالام جوق، اكەمىن دەسەڭ، قىزىڭدى سەن دە سۇيرەپ كور! — دەدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. بۇنىسى — ايجاندى قىزمەتكە ەرتە كەت دەگەنى ەدى.
امال جوق، ەرتە كەتتى. ەرتە كەتكەنىنە قۋاندى دا. ويتكەنى ايجاننىڭ دا بالداي ءتاتتى كۇلىپ، بالاعا ءتان سويلەي بىلەتىنىن تەلجان العاش رەت سوندا بايقاعان. قالاي دەيسىز عوي؟.. بۇنىڭ كوپتەن بەرى كورمەگە دايىنداپ جۇرگەن «اجە» دەگەن پورترەتى بارتۇعىن. «اجە» دەگەنى — تۇندە عانا تۇسىندە قارا سابادان ساۋمال قۇيىپ بەرەتىن، اينالايىن، وسى ايجاننىڭ اپاسى ەدى. شەبەرحاناعا كىرگەن بويدا ول كوپ سۋرەتتەن كوزى سوعان تۇسكەندە:
— اپا! — دەگەن ايقايلاپ. — اپام مەنىڭ! — پورترەت جانىنا جۇگىرىپ باردى. — اپام!.. بۇل — مەنىڭ اپام! — دەدى قۋانا جىميىپ. جىميعان كەزدە البىراعان بەتىنە كىپ-كىشكەنتاي شۇقىر ۇيىرىلە قالادى ەكەن. تەلجان ەرىكتەن تىس ونى جەردەن تىك كوتەرىپ الىپ، شاشىنان يىسكەپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە:
— ءيا، سەنىڭ اپاڭ، — دەدى داۋسى قالتىراپ. — ول ءقازىر الىس-الىس تاۋلاردىڭ ار جاعىندا ساعان التىن ءمۇيىزدى ەلىك ىزدەپ ءجۇر.
— جو-وق، ەلىك ەمەس، — دەيدى ايجان داۋلاسىپ. — ول ماعان بيىك-بيىك تاۋلاردىڭ ار جاعىنان التىن ءمۇيىزدى كيىك اكەلەمىن دەپ كەتكەن.
تەلجان ەرنىن تىستەدى. بالا كەزىندە سان ەستىگەن ەرتەگىسى دە سانادان سارعايا كوشە باستاپتى. سول ەرتەگىنى ايتاتىن اپاسى دا «بيىك-بيىك تاۋلاردىڭ ار جاعىنا» ەمەس، نە بارى اۋىل سىرتىنداعى كىشكەنتاي توبەگە عانا اتتانعانىن، ودان ەندى ماڭگى قايتپايتىنىن قايران ءسابي قايدان ءبىلسىن...
بۇدان كەيىن ايجان از دا بولسا بەتىن بەرى بۇرعانداي ەدى. ەرتەڭ-گىلىك ەلدەن بۇرىن ويانىپ، الدەقايدا اسىعىپ تۇرادى. تەلجان الداپ-سۋلاسا، الدىنا قويعان استى دا تاۋىسىپ ءىشىپ الادى. سونان سوڭ ەكەۋى ءۇي سىرتىنداعى ايالداماعا كەلەدى دە، اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، سوناۋ شەتتەگى شەبەرحاناعا تارتىپ وتىرادى. ارينە، ايجاندى وندا اسىقتىراتىن — اپاسىنىڭ سۋرەتى. ءوز بويىنداي اۋىر پورترەتتى تىرتىڭداپ سۇيرەپ، بىردە تورگە اپارىپ قويادى، بىردە كۇن جاق بەتكە جىلجىتادى. تاعى ءبىر مەزەتتە ونىمەن كادىمگىدەي كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ جۇرەدى. كەيدە ءسابي جۇرەگى ساعىنىشتان سىزداپ كەتە مە، سۋرەتكە مۇڭايا قاراپ وتىرىپ:
— اعا، اۋىلعا قاشان بارامىز؟ — دەيدى تەلجانعا.
— كۇزدە، — دەيدى بۇل.
— كۇز قاشان بولادى؟
— جاپىراق سارعايعاندا بولادى.
ول تەرەزە الدىندا جەلكىلدەپ تۇرعان جاس تەرەككە جابىعا قارايدى. ونىڭ جاپ-جاسىل جاپىراعى جۋىق ارادا سارعايا قويما سىن سەزەتىن سياقتى.....
بۇل ايجاننىڭ سويلەگەنىنە ءماز، تاعى بىردەمە سۇراسا ەكەن دەپ تىلەيدى. كوڭىلى تۇسكەندە، ول ءار نارسەنىڭ باسىن شالىپ، وزىنشە ءتاپ-تاۋىر اڭگىمە ايتقان بولادى. نە كەرەك، ءوستىپ ەندى-ەندى ىرىققا كونە بەرگەندە، قىرسىق قىزدىڭ تاعى قىڭىرايا قالعانى.
دەمالىس كۇنى تۇستىكتە بۇلار شاعىن اس ۇيدە شاي ىشۋگە كىرىسكەن. ايجان ادەتتەگىدەي داستارقانعا شۇقىپ قانا ءتيىسىپ، ۇستەل شەتىندە ءبۇيىرى بۇلتيىپ تۇرعان ءۇش ليترلىك كوك شاينەككە كوزى جاۋدىراي قاراپ وتىردى دا:
— اعا، — دەدى تەلجانعا جالىنىشتى ۇنمەن. — ساماۋىردان قا شان شاي ىشەمىز؟
تەلجاننىڭ جۇرەگى دىز ەتە ءتۇستى. «ساماۋىر» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى بۇعان سونشاما جىلى، سونشاما ساعىنىشتى ەستىلگەن. وسى ءبىر عانا ءسوز قاس قاعىم ساتتە نەبىر ءتاتتى كۇندەرىن ەسكە تۇسرىگەندەي ەدى. سوسىن سەن نە سەزەسىڭ دەگەندەي گۇلسانعا بۇرىلعاندا، ول التىن تىستەرىن جارقىراتىپ، جايباراقات كۇلە-ەپ وتىرعانىن بايقادى. كۇلىپ وتىرىپ:
— نەمەنە، شاينەكتىڭ شايى ىشىڭە باتپاي ءجۇر مە؟ — دەگەن ءوزىن شە ازىلدەگەنسىپ.
— شاينەكپەن شاي ىشپەيدى، — دەدى ايجان بۇرتيىپ. — شاينەكپەن دارەتكە سۋ جىلىتادى.
— نە دەيد؟! — سەن ونى قايدان كوردىڭ؟! — دەپ گۇلسان شورشىپ ءتۇستى.
— اپامنان... اپام «سىرتقا سۋ جىلىتىپ شىقپاعان ادام حارام بولادى» دەيدى.
— ەستيىن دەگەنىڭ وسى عوي، — دەپ تەلجان ورنىنان تۇرىپ كەتكەن...
ساتىندە سالقىنداۋ اسەر ەتكەنىمەن، ايجاننىڭ سوزىنە بۇلار اسا ءمان بەرگەن جوق-تى. كۇيبەڭ تىرلىكپەن ءجۇرىپ، ءتىپتى ونى ۇمىتىپ تا كەتىپتى. ءبىراق ايجاننىڭ ەسىندە ەكەن، ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ پۇشىق شاينەككە تاعى جاقتىرماي قاراعان كۇيى:
— اعا، ساماۋىردان قاشان شاي ىشەمىز؟ — دەگەن مۇڭايىپ.
— بالام-اۋ، وسى شاينەكتەن ساماۋىردىڭ نەسى ارتىق؟ ەكەۋىنىڭ دە قايناتاتىنى ءبىر قارا سۋ ەمەس پە؟ — دەدى تەلجان تاۋسىلىپ.
— جوق، ساماۋىر جاقسى. اپام «ساماۋىر — كىسى شاقىرادى، كىسى — ۇيگە ىرىس-نەسىبە شاقىرادى» دەيدى.
— جەردەن شۇقىساڭ دا ءبىر ساماۋىر تاپشى. بۇل ۇيگە دە ىرىس-نەسىبە قونار ما ەكەن، — دەدى گۇلسان.
تەلجان سول كۇنى ەسىكتەن ەسىك، تەسىكتەن تەسىك قويماي، قالانى شىر اينالىپ ءجۇرىپ، اقىرى ايناداي جالتىراعان ءبىر كىشكەنتاي ساماۋىر تاۋىپ قايتقان. وعان ايجان دا قاتتى قۋانعان. ءبىراق... قاقپاعىن اشىپ جىبەرگەندە سىلەيدى دە قالدى.
— بۇنىڭ وتتىعى قايدا؟ — دەدى تەلجانعا كوزى بوتالاپ.
— بۇل توكپەن قاينايدى، بالام... مىنە، بىلاي... — دەپ تەلجان ساماۋىر ىشىنەن شنۋرىن سۋىرىپ الىپ، ونىڭ ءبىر ۇشىن كىندىگىنە تىقتى دا، كوڭىلدەنە سويلەپ، دىمقىل شۇبەرەكپەن ءىشى-سىرتىن سۇرتە باستادى.
— ءقازىر بۇعان سۋ قۇيامىز، سوسىن توكقا جالعايمىز... كور دە تۇر، بەس-اق مينۋتتا قايناپ شىعا كەلەدى. سونان سوڭ ماماڭ ۇشەۋىمىز راحاتتانىپ ءبىر شاي ىشەمىز بۇدان!..
ايتقانداي-اق، وعان سارىلداتىپ سۋ قۇيدى... ىشەگىن شۇباتىپ توكقا تىقتى. بۇل «جۇمىستى» بار پەيىلمەن تىندىرعاننان كەيىن، وزىنە ريزا پىشىنمەن ايجانعا بۇرىلعان.
ول ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ۇزىلگەندەي ءوڭى بوزارىپ، اششى وكسىگى وزەگىن ورتەپ تۇرعان-دى:
— اپ-پام!.. سا-ارى ساماۋىر، — دەپ قىستىعا بۋلىعىپ تەلجاننىڭ قۇشاعىنا قۇلاپ ءتۇستى...
...بۇل كۇنى تۇندە ءبىر شاڭىراق استىنداعى ءۇش ادام دا كوپكە دەيىن كوز ىلگەن جوق. ۇشەۋىنىڭ دە قاي-قايداعىسىن قوزعاعان باياعى سارى ساماۋىر ەدى..
* * *
سارى ساماۋىر دەسە، ايجاننىڭ ويىنا اپاسى ورالاتىن.
قالاعا كەلگەلى سول شۇيكەدەي ارىق كەمپىردىڭ ەلەسى ەسىنەن ءبىر شىققان ەمەس. كوزىن ءسال جۇمسا بولدى، ول: «قۇلىنىم-اۋ»، — دەپ بۇعان قۇشاق جايا ۇمتىلىپ كەلە جاتقانداي بولادى. ەندى بىردە: «شولدەدىڭ عوي، كۇنىم، ءجۇرشى، شاي ىشەيىك»، — دەپ تۋرا قۇلاق تۇبىنەن سىبىرلاپ تۇرعانداي سەزىلەدى. شاي ەسىنە تۇسكەندە، بۇنىڭ قاراداي كەزەنەسى كەۋىپ، قاتالاي شولدەپ كەتەتىنى بار. ءبىراق شولدەمەك تۇرماق ءولىپ كەتسە دە، اناۋ پۇشىق شاينەكتىڭ سىلدىر سۋى بۇعان سۋسىن بولىپ پا؟!. ال اپاسىنىڭ شايى — ناعىز شاي ەدى، شىركىن! قانشا ادام ىشسە دە ءوڭى بۇزىلمايتىن، نە ءومىرى سۋىپ بولمايتىن سول شايدى ىشكەندە، بۇنىڭ دا كىشكەنتاي مۇرنى تەرشىپ، دەنەسى وت بوپ قىزىپ، ءاي، ءبىر راحاتقا باتۋشى ەدى. بارىنەن دە سونداعى اپاسىنىڭ اڭگىمەسىن ايتساڭشى. ول مىنا گۇلسان تاتەسى سياقتى داستارقان باسىندا تىمىرايىپ قاتىپ قالمايدى، بۇنىمەن تەڭ ادامداي سويلەسىپ، ەمەن-جارقىن سىرلاسىپ وتىرادى.
— ءاي، سەن وسى التى جاسار بالامەن الپىستاعى كەمپىردەي سوي-لەسەتىنىڭ نە؟ — دەيدى اتاسى كەيدە بۇلاردىڭ سوزىنە كۇلىپ.
— بۇعان ايتپاعان ءسوزىمدى كىمگە ايتامىن، اتاسى-اۋ، ءبىر مەزگىل ۇيدە شەر تارقاتا قوياتىن قاي شۇيكەباسىڭ قالدى؟ كەتتى ەمەس پە ءبارى بىتىراپ. بۇعان اڭگىمە ايتسام، مەن تەگىن ايتپايمىن، بىردەمەنى ۇعىپ قالسىن، ءبىلىپ قالسىن دەيمىن. بىزدەن كەيىن قانداي ءسوز ەستيتىنىن كىم بىلەدى، — دەيدى اپاسى.
سونان سوڭ وڭ جاعىندا ەكى قۇلاعى دەلديىپ، ەكى يىنىنەن دەمىگىپ تۇراتىن كۇبىدەي سارى ساماۋىرعا ۇستەپ شوق سالىپ قويىپ، شايىن قايتا دەمدەيدى. شوق سالعان كەزدە سارى ساماۋىرعا دا قايتا جان ءبىتىپ، وتتىعى ىزىلداپ ءان سالىپ، قاقپاعى سەلكىلدەپ، بيلەي جونەلەدى. سول ساتتەگى قاراعاي شوعىنىڭ شالقىعان لەبى قانداي؟! ىپ-ىستىق بولىپ بەت شارپيدى. سول ساتتەگى اپاسىنىڭ قىزىلكۇرەڭ شايى قانداي؟! ىشكەن سايىن پورا-پورا تەرلەتىپ، جۇيە-جۇيەڭدى بوساتادى.
— مىنە، اپاسىنىڭ بالاسى! — دەيدى اتاسى. — ءدال ءوزى سياقتى بۋسانۋىن قاراشى. تۇبىندە سارى ساماۋىرعا يە بوپ قالاتىن وسى شىعار.
— ە، بۇ جارىقتىققا كىم يە بوپ قالارىنا كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟ — دەپ اپاسى كۇرسىنەدى. — كوزىمنىڭ تىرىسىندە كەلىندەردىڭ بىرىنە تاپسىرىپ كەتەيىن دەسەم، ونداي سەنىمدىسى بولماي تۇر عوي. ءبارى جاڭاشىل. ءبارى الدىمەن وڭايعا قاراي جۇگىرەدى. ەسكىنى كورسە مۇرىندارىن شۇيىرەدى. جارقىنىم-اۋ، ەسكىنىڭ دە ەسەپكە الارى بولاتىنىن سول ءباتشاعارلار نەگە تۇسىنبەيدى؟ ءوزىڭ بىلەسىڭ، جىلقىداعى كەلىنىڭ بىلتىردان بەرى بيەنى توكپەن ساۋا باستاپتى. اپىرات دەگەن بالەسى ءسۇتتى ۇرپىدەن قان اققانشا سورىپ الاتىن كورىنەدى. سيىردى سيىر دەيىك، ال ادام ەستى جىلقىعا وبال-اي دەسەڭشى! قارا شاڭىراعىمىزدىڭ قۇتى بولعان قارا سابانى دا سولارعا بەردىك. ونى دا لاقتىرىپ تاستاپ، ورنىنا قىمىزدى توكپەن پىسەتىن تەمىر كەسپەك قويىپتى. توت تاتىعان قىمىزدارى كىمگە ءدارى سوندا؟ «شىراقتارىم-اۋ، بۇلارىڭ نە؟» دەسەم: «پلان دى كىم ورىندايدى؟» دەيدى اۋىزدارى قيسايىپ. سونداي ادام دار سارى ساماۋىردى ساقتاي الادى دەيسىڭ بە؟ ءپىشتۋ!
قالاي دەسە دە، اپاسى وسى سارى ساماۋىردى قاتتى قاستەرلەيتىنى راس: «ءۇيىمنىڭ بەرەكەسى، داستارقانىمنىڭ پاديشاسى عوي»، — دەپ قاشاندا سىرتىنا شاڭ، ىشىنە قاق جۋىتپايدى. اپپاق شۇبەرەكپەن بيپازداپ ءسۇرتىپ، ىسقىلاپ جۋا بەرگەن سوڭ ءوزى دە، شىركىن، التىنداي جارقىراپ، جالتىلداپ تۇرعانى. جال تىل داپ تۇر عان بۇيىرىندە قاز-قاتار تىزىلە قالعان بارماق باسىنداي بەس مەدال ءدىڭ بەدەرى دە سارى ساماۋىردىڭ بەدەلىن كوتەرە تۇسكەندەي. ولاردى قاي ۋاقىتتا، قالاي العانىن اپاسى، ارينە، بىلمەيدى، ءبىراق ماقتا نىشپەن قايتالاپ وتىرار ءبىر ءسوزى: «كەيىنگى ساماۋىردىڭ بىرىندە مۇنداي مەدال جوق...» بۇدان ايجاننىڭ تۇيەتىنى: مەدالى جوق ساماۋىر — ناشار ساماۋىر، ناشار ساماۋىردىڭ شايى دا ناشار. اپاسىنىڭ شايىن ىشۋگە ادامداردىڭ كوپ كەلەتىنى دە سوندىقتان.
راسىندا، بۇلاردىڭ ۇيىنەن قوناق ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس. جاقىننان جاياۋلاپ، الىستان اتقا ءمىنىپ، نەبىر ادامدار كەلىپ جاتادى، كەتىپ جاتادى. تۇستەنىپ وتەدى، تۇنەپ قالادى. ولاردىڭ بىرىنە قاباق شىتار جانە اپاسى ەمەس، ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي، سارى ساماۋىردى سارقىلداتىپ ورتاعا قويادى. ايتاتىنى: «قوناققا كەل دەمەك بار، كەت دەمەك جوق. اتا سالتى سولاي». كەي كۇندەرى اپامنىڭ شايىن ساعىندىق دەسىپ، جان-جاقتان اعا-جەڭگە لەرى دە ساۋ ەتە تۇسەدى.
— ءىشىپ قالىڭدار، ىشىڭدەر... مەن كەتكەن سوڭ ءالى-اق قاڭسىپ شولدەيسىڭدەر، جازعاندار، — دەپ اپاسى قالامپىر ءيىسى اڭقىعان اققۇيرىق شايىن ولارعا باپپەن قۇيا باستايدى.
سارى ساماۋىردان بىرەر كەسە شاي ىشكەن سوڭ اعا-جەڭگەلەرىنىڭ دە قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ، ازىل-كۇلكى اڭگىمەگە كوشەدى. مۇندايدا، اسىرەسە، جەلدەي ەسىپ وتىراتىن — كۇلزيپا تاتەسى. كەلىننىڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان ول ويىنداعىسىن ىرىكپەي توگىپ، يمەنباي سويلەيتىنى بار.
— «كەتەم-كەتەم» دەپ-اق قورقىتىپ ءبىتتىڭ عوي، اپا، — دەيدى ول سىڭعىرلاي كۇلىپ. — سەن كەتسەڭ، ارتىڭدا قالار قارا ورمانىڭ بار. قارا ورمانىڭ قارا سۋسىز قالماسىن دەسەڭ، سارى ساماۋىردى قازىردەن ماعان قالدىرىپ كەت.
— دامەڭنىڭ زورىن! — دەپ اپاسى ەرنىن سىلپ ەتكىزەدى. — ونىڭ قۇلاعىن ۇيالماي ۇستار قاي ءجونىڭ بار سەنىڭ؟ جالعىز ۇلىڭنان باسقا جاعالاي شاي ءىشىپ وتىرار نە بالاڭ جوق، نە تابالدىرىعىڭدى توزدىرىپ جاتقان ادام جوق. بىرەۋدىڭ توبەسىن كورسەڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. مۇنداي ادامعا كۇبىدەي سارى ساماۋىر نە كەرەك، جامان شاۋگىم جەتەدى دە.
— وي، اپا-اي، تۇككە تۇرعىسىز دۇنيەڭدى تىم بۇلدايسىڭ-اۋ، تە گى، — دەپ كۇلزيپا تاتەسى دە وزەۋرەپ قويمايدى. — وسى ءبىر ەسكى ساما ۋىردى نەسىنە ارداقتايسىڭ سوعۇرلى؟..
— ە-ە، شىراعىم، وزەگىڭ تالىپ، كەنەزەڭ كەۋىپ كورمەگەن سەن بۇنىڭ قادىر-قاسيەتىن قايدان بىلەسىڭ؟.. — دەيدى اپاسى. — وسىناۋ ۇزاق عۇمىرىمىزدا ءبىز تاتپاعان ءدام، ءبىز تارتپاعان مەحنات بار ما؟ زامانىندا بۇكىل داستارقانىمىز كەۋىپ قالعان كەزدە دە سۋى سارقىلماي، تىرشىلىگىمىزگە ءنار جۇگىرتكەن وسى ساماۋىر عوي. جاتقان جەرىڭ جاننات بولعىر، مارقۇم اپامىز بۇكىل دۇنيەسىن ءبىر ۋىس بيدايعا ايىرباستاعان كۇندە دە تەك امان قالعان وسى ساماۋىر ەدى. «ساماۋىر كىسى شاقىرادى، كىسى ىرىسنەسىبە شاقىرادى» دەۋشى ەدى ول كىسى. وسى ءسوز ەسىمە تۇسسە، بالا كەزىمدەگى ءبىر وقيعا كوز الدىمدا كولبەڭدەيدى دە تۇرادى... كوكتەمنىڭ كوكوزەك شاعى ەدى. ۇيدە ەكى تال قۋ قابىرعادان باسقا جۇرەك جالعار ەشتەڭە قالماعان. بار ءۇمىتىمىز — قىس ورتاسىندا قالاعا كىرە تارتىپ كەتكەن اكەمىزدىڭ تەزىرەك ورالۋى عانا. شيەت تەي-شيەتتەي ءۇش بالا كۇنى بويى ەسىك الدىندا وتىرىپ، جول قارايمىز. سارى ساماۋىردى تۇتىندەتىپ قويىپ، جانىمىزدا شەشەمىز جۇرەدى كۇيبەڭدەپ. اكەمىزدى كۇتە-كۇتە ونىڭ دا ەكى كوزى ءتورت بولعان. ءبىراق قۇر سۋدى قايناتۋدان ءبىر جالىقپايدى، ساماۋىر ورتالاي باستاسا، ۇستەپ تولتىرىپ قويادى دا، جاس شومشەكتى وتتىعىنا تاعى كەپتەي تۇسەدى. جاس شومشەكتىڭ ءتۇتىنى بۋداق-بۋداق كوتەرىلىپ، تىم الىستان كورىنەدى. ءوستىپ وتىرعاندا ءبىر كۇنى سوناۋ كۇرە جولدا ءىلبي باسىپ بار اجاتقان جالعىز ادامنىڭ قاراسى بايقالعان. كىم دە بولسا، بەرى بۇرىلسا ەكەن، كەلسە ەكەن دەپ ويلايمىن. ماعان سول كىسىنىڭ قوينىندا ءبىر ءۇزىم ىستىق كۇلشە كەتىپ بارا جاتقانداي بولادى. تىلەۋىڭ بەرگىر، نە زاماتتا ول ءتۇتىندى كوزى شالدى ما، تاياعىنا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى دا، سوسىن سۇيرەتىلە باسىپ بەرى جىلجىدى... ساقال-مۇرتى ءوسىپ، ابدەن جۇدەگەن ەگدەلەۋ ادام ەكەن. كوزى كوز ەمەس، ۇڭىرەيگەن ەكى تەسىك سياقتى. ەكى تەسىكتىڭ ار جاعىندا بولار-بولماس ءبىر ءساۋ لە عانا جىلتىرايدى. سول ساۋلەگە قامىعا قاراپ وتىرعان شەشەمىزدىڭ دە كوزىنەن مولدىرەپ جاس تامعان. جاستى كوزىن سۇرتە ءجۇرىپ، وزىنشە اس قامىنا كىرىسكەن. اس دەگەنى — باياعى ەكى تال قا بىرعا مەن قىستا ءمۇجىپ تاستاعان قۋ سۇيەكتەر ەدى. سولاردى جيىپ-تەرىپ، قازانعا قايناتىپ، قارا سورپاسىن اۋزىنا توسقاندا، بەيشارا جاننىڭ بەتىنە ءسال دە بولسا قان جۇگىرگەندەي بولدى. سونان سوڭ دوربانىڭ ءتۇبىن قاعىپ سالعان سوڭعى شايىمىزدان بىرەر كەسە ىستىق سۋسىن ءىشتى دە، ول تاعى دا سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەرتەڭنەن ەندى ءۇمىت جوق، ءىشىمىز بۇراتىلىپ ءبىز قالدىق. سارى ساماۋىرعا سارعايا قاراپ شەشەمىز قالدى مۇڭايىپ. بۇدان سوڭ اتار تاڭ، تاتار ءدامىمىز تاۋسىلعانداي ەدى... جوق، تاۋسىلماپتى. كەشكى الاكولەڭكەدە ەسكى توندى جامىلىپ، پەش جانىندا بۇيىعىپ جاتىر ەدىك، بىرەۋ ۇيگە سۇرىنە-قابىنا كىردى دە، يىعىنداعى اۋىر زاتىن جەرگە گۇرس ەتكىزىپ تاستاي سالعان. قاراساق، ماناعى ءمۇساپىر جان. «نيەتتەرىڭ ءتۇزۋ ەكەن، قۇرداس، ءتۇزۋ ەكەن. تەزىرەك قازان كوتەر» دەيدى ول قالبالاقتاپ. كوزىنەن جاسى پارلاي اعىپ، ءبىزدى دە قايتا-قايتا سۇيە بەرەدى، بەيشارا... سويتسەك، مانا ءبىزدىڭ ۇيدەن نەداۋىر ۇزاپ شىققان سوڭ، ول جولاي تۇزاققا ءتۇسىپ جاتقان ءبىر ەلىككە كەزىگىپتى دە، ولە جەگەنشە بولە جەيىن دەپ كەرى قايتقان ەكەن عوي... مىنە، شىراقتارىم، سارى ساماۋىر سونى دا كورگەن. كەيىن يت باسىنا ىركىت توگىلگەن مامىراجاي زامان تۋدى. ۇلكەندى سىيلاعان، ءولىمدى سىيلاعان، قوناق قۇرمەتتەگەن اينالايىن حالقىمنىڭ اسىل سالتىمەن بۇل شاڭىراقتا نەبىر جيىن وتكىزدىك. تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، وڭ جاققا ارۋلاپ جاتقىزىپ، قارا جامىلىپ قازا دا تالاي جونەلتتىك. اق بوساعامىزدى قۋانىشقا كەنەلتىپ، كەلىن دە تۇسىردىك، نەمەرە دە سۇيدىك قانشاما. سونىڭ بىرىندە سارقىلىپ كورمەگەن سارى ساماۋىر عوي بۇل. اتامنىڭ ءسوزىن ەستىپ، اپامنىڭ كوزىن كورگەن كارى تارلانىم — كيەلى زاتىم بۇل مەنىڭ. ەندەشە، بۇنى نەگە قۇرمەتتەمەيمىن، نەگە ارداقتامايمىن؟!. ساقتاي بىلسەڭدەر، سەندەردىڭ دە تالاي اجەتتەرىڭە جارايدى ءالى.
— ءار نارسە ءوز زامانىمەن ءساندى ەمەس پە، اپا. جاڭانىڭ جانىنا ەسكىنى تەلىپ قايتەمىز؟ — دەيدى كۇلزيپا تاتەسى.
— «كۇنى وتسە — كۇمىستەن دە قۇن كەتەر» دەگەن، بۇنىڭا دا داۋىم جوق. ءبىراق كۇنى وتكەننىڭ بارىنە كۇلە قاراۋ ءجونسىز. ەسكىنىڭ دە اسىلى، جاڭانىڭ دا جاسىعى بولادى. ەڭ باستىسى، ەسكى مەن جاڭادان بۇرىن جاقسى مەن جاماندى اجىراتا بىلسەڭدەر بوپ تى دا، — دەپ اپاسى باتا بەرگەندەي بەتىن سيپايدى. سوسىن بوس كەسەلەرگە شاي قۇيىپ وتىرىپ، تاعى:
— اپامىز تىم اقىلگوي بوپ بارادى دەپ سوكپەڭدەر. مىڭ جاسايتىن قۇزعىن ەمەسپىز، ءبىز دە ءبىر كۇنى كەتەرمىز. كەتەر ادام نىڭ ءسوزى كوپ بولادى، — دەگەندى قوسىپ قويادى.
اپاسىنىڭ وسى «كەتەمىزى» ايجانعا قاتتى ۇناۋشى ەدى. ويتكەنى ول «كەتەمىز» دەسە بولدى، ەكەۋى كۇنىنە ءبىر-اق قاتىنايتىن كىشكەنتاي كوك اۆتوبۋسقا مىنەتىن دە، كورشى اۋىلداعى اعايىنتۋىستارىنا اتتانىپ جۇرە بەرەتىن. ونداي كەزدە ەشبىر ۇيدەن قۇرقول شىققان بۇل ەمەس. بىرەۋلەر كويلەك كيگىزەدى، ەندى ءبىرى ادەمى ويىنشىق سىيلايدى. قانت-كامپيتكە دە قارىق بوپ قالادى. نەسىن ايتاسىڭ، اپاسىمەن بىرگە جۇرگەن راحات ەدى عوي، شىركىن! ءبىراق، امال نە، سويتكەن اپاسى ءبىر-اق كۇندە بۇنى جالعىز قالدىرىپ، الدەقايدا زىم-زيا جوعالىپ تىنعان. ءقازىر ويلاسا، جى لاعىسى كەلەدى، كەتەرىنەن ءبىر كۇن بۇرىن ەكەۋى اۋىلدىڭ قىر جەل كەسىندە وتىرىپ، قالاي اڭگىمەلەستى دەسەڭشى.
...كوكپەڭبەك قىرات. كوگىلدىر اسپان. ەتەكتە كوكشىل ءتۇتىنى سىزدىقتاي كوتەرىلىپ جاتقان موماقان اۋىل. ساي تابانىندا سىلدىراي اققان وزەننىڭ سارىنى ەستىلەدى. اپاسى اپپاق ءتۇبىتتى شۇيكەلەي سوزىپ، ءجىپ ءيىرىپ وتىردى. اپپاق ءتۇبىتتىڭ قىلشىعىن تازالاپ، ايجان ءجۇردى جانىندا. تومەندە، سىرىق سىلتەم جەردە قياق باسىن كىرت-كىرت ءۇزىپ، كوك ەشكى ءجۇردى جايىلىپ. كوكتەمنەن بەرى كوكەڭ كەلەدى دەپ وسى ەشكىنى كۇن سايىن كوككە شىعارۋدى اپاسى ابدەن ادەت قىلىپ العان.
— ياپىر-اي، بيىل دا كەلمەس پە ەكەن؟ ءاي، كەلەر... كەلىپ قالار. ءبىزدى ساعىنباسا دا سوڭىندا قالعان تۇياعى بار عوي، — دەدى اپاسى كۇرسىنىپ.
— كىمدى ايتاسىڭ، اپا؟ — دەدى بۇل.
— كوكەڭدى دە، قۇلىنىم.
«كوكەڭ» دەگەنى — تەلجان اعاسى ەدى. بۇرىن ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «جامان اعاڭ، ىنجىق تەلجان»، — دەپ سارناي بەرۋشى ەدى، ەندى بيىل «كوكەڭ» دەگەندى قۇلاعىنا قۇيا تۇسەتىن بولعان. ايجان ول «كوكەسىن» نەبارى ەكى-اق رەت كورگەن-دى. مۇمكىن، ودان كوبىرەك تە شىعار، الايدا ەسىندە قالعانى: بىردە قىس ايىندا جالعىز كەلگەن ول ءبىر-اق تۇنەپ اتتانىپ كەتكەن دە، ەكىنشى رەت الدىڭعى جىلى جازدا گۇلسان تاتەسى ەكەۋى ۇزاعىراق بولىپ قايتقان. سوندا بۇنى جاندارىنا الىپ جاتقاندا، ءتۇن ورتاسىندا شىرقىراپ جىلاپ، اپاسىن ازەر تاپقانى ەسىندە.
— باياعىدا سەنى بەكەر الدىم-اۋ وسى... بەكەر-اق بولدى، — دەدى اپاسى الدەن ۋاقىتتا. بۇل جالت قاراپ ەدى، ول بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىرعانداي ەرىندەرى كۇبىر-كۇبىر ەتىپ تۇرعانى بايقالدى.
— كىمدى اپا؟ مەنى مە؟
بۇل ءسوز قۇلاعىنا جەتپەگەن سەكىلدى، شۇيكەسىن ساۋمالاي سوزىپ، وزىنشە سىبىرلاپ سويلەي بەرگەن. ونىسى اپ-انىق ەستىلىپ تە تۇردى.
— ...جازاتايىم كوزىم جۇمىلىپ كەتسە، كۇنىڭ نە بولار ەكەن، قۇلىنىم؟ جورگەگىڭدە ىستىق قۇشاقتارىن كورمەگەن سوڭ، ەندى كىمدى اكە، كىمدى شەشە دەپ تانىرسىڭ؟ ەس بىلگەنشە ەسەڭگىرەپ جۇرەسىڭ دە، باياعى...
— اپا دەسە، نە دەپ وتىرسىڭ؟ — دەپ بۇل ونى قۇشاقتاي العان.
— جايشا عوي، قۇلىنىم، جايشا... انشەيىن، كوكەڭدى ويلاپ كەتكەنىم... كەلشى، ودان دا شاشىڭدى تاراپ بەرەيىن، — دەپ ول بۇنى الدىنا وتىرعىزدى دا، قوس ءورىم شاشىن قايتا تارقاتىپ، قارا تاراعىمەن اسىقپاي تاراي باستادى. ءوستىپ ۇزاق تاراي بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن، بۇنىڭ قۇلاق ءتۇبىن قىتىقتاي جىلجىپ بارا جاتقان ءمۇيىز تاراق جەلكە تۇسىنا جەتە بەرە كىلت سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەن.
— نە بولدى، اپا؟ — دەپ بۇل وعان وقىس بۇرىلىپ ەدى، اپاسى سول جاق ومىراۋىن الاقانىمەن باسىپ، قينالا تىنىستاي قالىپتى. «ەشتەڭە ەمەس، ءقازىر باسىلادى» دەگەندەي اقىرىن عانا باس شايقاپ قويدى. سونان سوڭ نە زاماتتا ەڭسەسىن ەپتەپ كوتەرىپ:
— قورىقپا، قۇلىنىم، كارى جۇرەكتىڭ ەسكى نازى ەمەس پە، — دەدى تەرەڭ دەم الىپ. — جەتپىس بەس دەگەن از عۇمىر ەمەس، شارشاعانى دا بايعۇستىڭ. كەي كۇندەرى تەپكىلەنە سوققاندا، كەۋدەمدى تەسىپ جىبەرە جازدايدى. ءسىرا، كوپ ۇزاماي كوز كورمەسكە اتتاناتىن شىعارمىن، بالام.
— ول قانداي جەر، اپا؟ — دەدى بۇل. اپاسى بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن: — اناۋ الگى... «التىن ءمۇيىزدى كيىك» دەگەن ەرتەگى ەسىڭدە مە؟ — دەدى بۇنىڭ ءجۇزىن وزىنە بۇرىپ.
— ەسىمدە.
— ەرتە مە، كەش پە، مەن دە سول كيىكتى ىزدەپ كەتۋىم مۇمكىن. سول كەزدە كوكەڭ مەن تاتەڭ دە كەلەدى قالادان. ساعان كوپ-كوپ كامپيت اكەلەدى. تەك مەنى ىزدەپ جىلاما، قۇلىنىم، جاراي ما؟
— كەرەك جوق ماعان ولاردىڭ كامپيتى! — دەپ بۇل ەڭىرەپ جىبەردى. اپاسى ايمالاي ءسۇيىپ، باۋىرىنا باستى.
ال ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ... قاتتى ايقاي-شۋدان شوشىپ ويانعان... سىرتتا ءابىر-دۇبىر... ۇيگە بىرەۋلەر توپىرلاپ كىرىپ جاتىر... الدەقايدان ايەلدەردىڭ سىڭسىپ جىلاعانى ەستىلەدى... بۇل توسەكتەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، اۋىزعى ۇيگە جۇگىرە شىعىپ ەدى. «بالانى اكەتىڭدەر، بالانى!» — دەپ بىرەۋ جولىن بوگەي بەردى... بۇدان ءارى... كورشى ۇيدەگى دومالاق تاتەسى تۋ سىرتىنان قۇشاقتاي الىپ، سىرتقا كوتەرە جونەلگەنى ەسىندە... بوساعا تۇسىندا سارى ساماۋىردىڭ قيسايا قۇلاپ جاتقانىن بىلەدى.
...سارى ساماۋىرداي سارعايىپ، انە، تەرەزەدەن اي كورىندى. جاس-تىعىن ىستىق جاسقا شىلاپ، مىنە، ايجان جاتىر كوكەسىنىڭ جانىندا. ول دا وياۋ سياقتى. وياۋ بولسا، نە ويلاپ جاتىر ەكەن؟..
* * *
«جازمىشتان وزمىش جوق» دەگەن راس شىعار، ءومىرى قىڭق ەتىپ كورمەگەن اپاسىنان ءدال بيىلعى جىلى كوز جازىپ قالارىن تەلجان بىلگەن جوق-تى.
ءبارى كوز الدىندا... گۇلسان ەكەۋى ەكى كەشتىڭ اراسىندا اۋىلعا جەتكەندە، قارا شاڭىراق قازادان تەڭسەلە سىڭسىپ تۇر ەكەن. قورجىن ءۇيدىڭ ەكى باسى قاراساقال، اقساقالعا سىقا تولعان. ءىشىنارا قاداۋ-قاداۋ جاستار دا بار. بوساعادان بۇل بوزداپ كىرىپ كەلگەندە، قالىڭ ءنوپىر قاق جارىلىپ، توردە شوكە ءتۇسىپ وتىرعان اتاسىنا قاراي جاپىرىلا جول اشىپ ەدى. ورنىنان ءۇش ۇمتىلىپ ازەر تۇرعان اتاسى بۇنى قاپسىرا قۇشاقتاپ، ەڭكىلدەپ ۇزاق جىلاعان دا، ءبىر مەزەت جانىنا وتىرعىزىپ:
— قۇداي تىلەۋىمدى بەرمەدى، بالام، — دەدى ساقالىنان جاسى سورعالاپ. — جاراتقان يەمە جاتسام-تۇرسام جالبارىنىپ، قارا كەمپىرىمنىڭ ارتىنا قالدىرا كورمە دەپ تىلەۋشى ەدىم، تىڭدامادى ءسوزىمدى. سورلاپ قالدىم اقىرى سورماڭداي بوپ. قىرىق جىل وتاسقاندا ءبىر رەت اتىمدى اتاماعان بەيباق شەشەڭنەن ايىرىلدىق ەندى ماڭگىگە.
جۇرت ءبىر دەمدە كۇرسىندى. داستارقاننىڭ سوناۋ شەتىندە سارى ساماۋىردان شاي قۇيا باستاعان كۇلزيپا جەڭگەسى كوزىنە جاس الدى. تەلجان دا كىرپىگىنە ءىلىنىپ تۇرعان ءمولدىر مونشاقتاردى ىركىپىركىپ جىبەردى. «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق»، كەزىندە اپاسىنىڭ سول قاسيەتىن كىم بىلگەن، كىم ەسكەرگەن؟ ونىڭ «ءاي، شال-اۋ»، «تەلجاننىڭ كوكەسى-اۋ» دەگەن سوزدەرىنە بۇل سوندا ءمان بەردى مە؟ ءقازىر ويلاسا، عۇمىر بويى ءوز شالىنىڭ اتىن اتاماي ءوتۋ — نەتكەن سىيلاستىق، قانداي قۇرمەت دەسەڭشى! اپاسىنىڭ ودان باسقا دا اسىل قاسيەتى از با ەدى؟!. كولدەنەڭ كوزدىڭ الدىندا جالاڭباس ءجۇرىپ كوردى مە ول؟ قۇدايى كەلگەن قوناقتى قۇر اۋىز شىعارعان ول ما ەكەن؟ قارالى ءۇيدىڭ قاسىنان قاتتى سويلەپ وتسە، كانەكي. بىرەۋگە بۇل — ەرتەگى، بىرەۋگە تۇگەل — ساعىنىش...
— ءار قازانىڭ ءوز قايعى، ءوز وكىنىشى بولادى، بالام، — دەدى اتاسىنىڭ جانىندا مالداس قۇرىپ وتىرعان نۇرعالي شال. — گۇلدەمەي جاتىپ سولىپ تۇسەر جاس بار، قۋارىپ بارىپ، ىرعالىپ قۇلار كارى بار، الايدا قارا جەردىڭ قوينىنا كىمدى قيىپ بەرگەيسىڭ؟.. وكىنەرسىڭ، جىلارسىڭ، ولگەننەن ءبىراق قايىر جوق... دەيتۇر عانمەن، جاسىنا جەتىپ، جاپىراعىن توگىپ وتكەن ادامنىڭ ارتى جەڭىل عوي. شەشەڭ كوزى تىرىسىندە ۇلىن ۇياعا، قىزىن قيا عا قوندىردى. ءۇبىرلى-شۇبىرلى، نەمەرە ءسۇيدى. ولاردىڭ ءبىرى بەتى نە جەل بوپ تيگەن جوق. «قۇداي بەرەرىڭدى السا دا، بەدەلىڭدى الماسىن» دەگەن، ازدى-كوپتى عۇمىرىندا ول ءوز بەدەلىمەن كەتكەن ادام. اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا «اپا» دەگەننەن باسقانى ەستىمەي وتكەن جاندا نە ارمان، نە وكىنىش بولماق؟ ەندەشە، بۇنداي قازانىڭ ارتىن توي دەپ ءبىل، بالام.
— ءجون ءسوز — وسى.
— ەندى ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن.
— كورمەگەن قىزىعى بولسا، بالا-شاعاسى كورسىن، — دەپ شالدار جاعى ونى قوشتاپ قويدى.
كۇلزيپا جەڭگەسى جاعالاتا كەسە جۇگىرتتى. قىزىلكۇرەڭ شايدى سوراپتاپ قويىپ، نۇرەكەڭ تاعى سىزدىقتاتا سويلەگەن:
— ياپىر-اي دەسەڭشى، جارتى ساعاتتىڭ اراسىندا ءتىرى ادامنان كوز جازىپ قالام دەپ كىم ويلاعان؟.. سول كۇنى دەيمىن-اۋ، تورى بيەمدى تاۋىپ اكەلەيىنشى دەپ، تاڭسارىدە مىنا شوقىعا قاراي ورلەپ بارا جاتسام، قىر جەلكەدە ءبىر كەمپىر شوقيىپ وتىر ەكەن. قاراسام، وسى ۇيدەگى قۇرداس. «اۋ، كوزىڭ بوتالاپ، شالىڭدى توسىپ وتىرسىڭ با؟» دەدىم وزىمشە قالجىڭداپ. «شالدى قايتەيىن؟.. جوق ىزدەپ ءجۇرمىن، جازدا الگى... قالاداعى ۇل كەلەر دەپ سەمىرتىپ جۇرگەن ءبىر ەشكىمىز بار ەدى، سول كەبەنەك كەلگىر قورادان شىعىپ كەتىپتى» دەدى ول ءار ءسوزىن ۇزە ساباقتاپ. سوسىن جانە «قارتايدىق پا، نەمەنە... قارعا ادىم ءجۇرۋ مۇڭ بولدى. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ... وسى بيىككە ازەر شىققانىم» دەدى.
سودان ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتتى مە، وتپەدى مە، تورى بيەگە جايداق ءمىنىپ، الگى جەرگە قايتىپ ورالسام... قۇرداسىم سول جاق ومى راۋىن قولىمەن باسقان كۇيى ءبىر جاعىنا قيسايىپ جاتىر. ءوڭى قۇپ-قۋ. ەرىندەرى بولار-بولماس جىبىرلاپ، «شالعا... ءبىزدىڭ شالعا... جەت» دەۋگە ءتىلى ازەر كەلگەن. تىرلىك دەگەن سول، انە...
— اپام-اي، ارىزىڭدى دا ايتا الماي كەتتىڭ-اۋ! — دەپ كۇلزيپا مىرس-مىرس ەتىپ، قارا جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن سۇرتكەن.
وتىرعاندار ءۇنسىز قالدى. تەك نەداۋىر ۋاقىتتان سوڭ:
— ارىزى بار، قالقام، — دەدى اتاسى. — سوڭعى كەزدە اجال تورىپ جۇرگەنىن سەزدى مە، «ولسەم — اناۋ قاراتۇمسىقتىڭ باسىنداعى ەسكى زيراتقا جەرلەڭدەر» دەپ ەدى. اتا-بابامىزدىڭ سۇيەگى سوندا عوي.
— ول قيىن شارۋا ەمەس، — دەدى نۇرەكەڭ اق كۇمىستەي ساقالىن ساۋ مالاي تاراپ. — ارامىزدا، مىنە، اۋىلدىڭ باسشىسى وتىر. كو لىك تاۋىپ بەرسە، بەس شاقىرىم جەر ءسوز بە، ءتايىرى؟.. اپارامىز دا قويامىز. سولاي ەمەس پە، سولتان؟
تەلجان جۇرتتىڭ ورتاسىنان ورىن العان قارابۇجىر جىگىتكە ۇرلانا كوز سالعان. سولتان دەگەنى — وسى. ەكەۋى مەكتەپتە بىرگە وقىعان. ءبىراز جىلدان بەرى كورمەپ ەدى، سارى ماي سالعان بۇيەندەي جۇمىرلانىپ قالىپتى..
— قاراتۇمسىق دەيسىز، ءا؟.. — دەدى ول كۇمىلجىپ. — قاراتۇمسىق؟.. وعان ماشينا شىعۋى قيىن شىعار...
— ماشينە شىقپاسا، تراكتور شىعادى. ارتىنا تەلەجكا تىركەۋ قيىن با؟
— ەرتەڭ جۇمىس كۇنى دەگەندەي... سىزدەر دە جاعدايدى قيىنداتىپ...
— كوكەيىڭدەگىنى ءتۇسىنىپ وتىرمىن، شىراق، — دەدى نۇرەكەڭ. — قول سوزىم جەردەگى جاڭا قورىم تۇرعاندا سۇيەكتى سوناۋ تاۋعا سۇيرەپ نە كەرەك دەيتىن شىعارسىڭ. ءبىر ەسەپتەن ونىڭ دا راس، ولگەن ادامعا قايدا جاتسىن — ءبارىبىر. ءبىراق ءبىز دەگەن — ءولىمدى سىيلاپ، انانى ارداقتاپ، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ وسكەن حالىقپىز. اناۋ وڭ جاقتا جاتقان مارقۇم كەمپىر — اتا-بابانىڭ سول جاقسى سالتتارىن ءومىرى ساقتاپ وتكەن ادام. ونىڭ تىرلىگىندەگى ءبىر تىلەگىن ورىنداۋعا ءتيىسپىز. جانە بۇل — دىنشىلدىك ەمەس، ولگەنگە دەگەن قۇرمەت، ۇرپاعىنا دەگەن ءىلتيپات بولسا كەرەك.
— سوندا ماعان نە ىستە دەيسىز؟
— ەرتەڭ ون ەكى شاماسىندا ءبىر تراكتوردى بىرەر ساعاتقا بوسات... سوسىن تورت-بەس جىگىتتى سۇيەكشىگە سايلا. باسقا تىلەگىمىز جوق.
— ىڭعايىنا قاراي كورەيىك، — دەدى سولتان ەرىن ۇشىمەن.
ەت جەلىنىپ، قۇران وقىلىپ، داستارقان ءۇستى جينالعانشا ءتۇن جارىمىنان اۋعان. بۇدان سوڭ ۇيدە ەت جاقىن اعايىندار مەن بەسالتى شال-شاۋقان عانا قالىپ ەدى. وڭ جاققا قۇرىلعان قىزىل شايى شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا تەلجاننىڭ اپاسى جاتتى... بەر جاعىندا قوڭىر اڭگىمەنى قوزداتىپ قارتتار وتىردى. ءۇي ءىشى كۇڭگىرت. پەشتىڭ ءبىر يىعىندا ەربيىپ تۇرعان بىلتەلى شامنىڭ شىنىسىن قاپ-قارا ىس تۇتقان. شالداردىڭ اڭگىمەسى دە كوڭىلسىز ەدى. ايتاتىندارى: ءولىم-جىتىم، اۋىرۋ-سىرقاۋ... جىل وتكەن سايىن جەردىڭ توزا باستاۋى... جاستاردىڭ جاقسى سالتتاردى ۇمىتىپ بارا جاتقانى... تاعىسىن-تاعىلار... كوپشىلىكتىڭ كوزى كوبىندە نۇرەكەڭنىڭ اۋزىندا. ول بۇگىنگى كۇننىڭ ءورىسىن ءبىراز شيىرلاپ كەلىپ، ءبىر مەزەت ءسوز توركىنىن سوناۋ ابىلاي زامانىنا ءبىر-اق تىرەگەن.
— سول زاماندا التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان اتاقتى قاز داۋىستى قازىبەك بي دە وسىنداي جەر قارا، كۇن ىستىقتا دۇنيە سالعان ەكەن، — دەيدى ول ۇزاق ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشىن شىعارىپ. — ول ۋاقىتتا بابالارىمىز ەڭ ايگىلى دەگەن حاندارى مەن بيلەرىن سوناۋ تۇستىكتەگى تۇركىستانعا — قوجا احمەت اۋليەنىڭ قاسىنا اپارىپ جەرلەگەن عوي. وسى ءداستۇر بويىنشا ولار قازەكەڭنىڭ دە ءمايىتىن سول اۋليە جاتقان مەكەنگە — جەر تۇبىنە جەتكىزبەكشى بولادى. ال قالاي جەتكىزۋ كەرەك؟.. كۇن ىستىق، شىجىعان شىلدە. قازەكەڭ قايتقان سارىارقانىڭ ءبىر پۇشپاعى مەن تۇركىستاننىڭ اراسى — جارتى ايشىلىق جول. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن وسىناۋ ۇزاق جولدا ءمايىتتى بۇزىپ الماي، امان-ساۋ اپارۋدىڭ امالى قايسى؟ ءبىراق... ىقىلىم زاماننان بەرى ساحارانىڭ و جاق، بۇ جاعىنا كەزەك اۋىپ جۇرگەن قالىڭ ەل وزدەرىنىڭ كوشپەندى تۇرمىستارىنا قاراي نەبىر قيىندىقتىڭ كىلتىن تابا بىلگەن عوي، بۇنىڭ دا ءتاسىلىن تاۋىپتى. مارقۇمنىڭ دەنەسىن شىمقاي اق بىلعارىمەن قاپتاپ، سىرتىنان اپپاق كيىزبەن وراپ، ونى ارۋلاپ زۋزاعا سالادى دا، قارالى توپقا بولەك باتىردى باس قىلىپ، كەشكى اپاق-ساپاقتا ولاردى الىس ساپارعا اتتاندىرىپ سالىپتى... سونىمەن بۇل توپ قوڭىرسالقىن قاراڭعىدا ءتۇنى بويى سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭ شەتى سوگىلە قاي جەرگە تابان تىرەسە، سول جەردە تەرەڭ ور قازىپ، سۇيەكتى سوندا ساقتاپ قويادى دا، وزدەرى كۇن باتقانشا تىنىعىپ جاتادى. تىنىققان جەردە ەپسەكتى جىگىتتەر سۇيەك سىرتىنداعى اق كيىزدى ۇنەمى سالقىن سۋمەن شىلاپ-سۋلاپ، دىم بۇركىپ وتىرۋدى دا ۇمىتپاعان. ە-ە، جارىقتىق كيىزدىڭ قاسيەتىن ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلە مە؟ باياعىدا دەيمىن-اۋ، جىلقى باعىپ جۇرگەندە، تورسىعىمىزدىڭ سىرتىن اق كيىزبەن قاپتاپ، ونى سۋىق سۋمەن شىلقىتىپ قويساق، ىشىندەگى سۋسىنىمىز شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا دا ساپ-سالقىن بوپ تۇرۋشى ەدى... ءيا، ءسويتىپ بولەك باستاعان قارالى توپ سارىارقانىڭ سارى دالاسىن ارتقا تاستاپ، بەزەرىپ جاتقان بەتپاقتىڭ شولىنەن دە امان ءوتىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە قاراتاۋدىڭ ءبىر قويناۋىنا دا جەتەدى. جەتكەن جەرلەرىندە ادەتتەگىدەي ور قازىپ، قازەكەڭنىڭ دەنەسىن سالقىنجايعا ورنالاستىرادى دا، وزدەرى دەمالۋعا كىرىسەدى. نەشە كۇن جولسوقتى بوپ شارشاعان ولار باستارى جەرگە تيە قالعىپ كەتسە كەرەك، نە زاماتتا كۇزەتكە قويعان ادامنىڭ «ويباي، جاۋ كەپ قالدى! جاۋ!..» دەگەن اششى ايقايىنان ءبارى اتىپ-اتىپ تۇرادى.
راسىندا، جەلكە تۇستاعى جاتاعان توبەدەن ءجۇز قارالى سالت اتتى قيقۋلاي قۇلاپ كەلەدى ەكەن. جىگىتتەر ابىرجىپ، ءبىرى اتىنا، ءبىرى نايزاسىنا ۇمتىلادى. «تاپجىلماڭدار! — دەيدى ءتىر لىگىندە تالاي قيقۋدى كورگەن بوكەڭ ولارعا. — ازار بولسا، جول تورىپ، كەرۋەن توناپ دانىككەن قاراقشىلار شىعار. قاراقشى دا قازادان اتتاپ وتكەنىن كورگەنىم جوق. وتىرىڭدار قوزعالماي...»
ايتقانداي-اق، ولار شاڭداتا شاۋىپ جەتكەنمەن، بەيعام وتىر عان بۇلاردى كورگەندە، ىركىلىپ قالادى. دەگەنمەن، الدىمەن كەلگەن بىرەۋى اتىن ويقاستاتىپ تۇرىپ، «كىمسىڭدەر؟! قايدان جۇرگەن كەزبەسىڭدەر توپتالىپ؟!» دەپ تەبىنە تۇسەدى. بوكەڭ ورنىنان ەپتەپ قوزعالىپ، ەڭسەسىن تىك كوتەرگەن كۇيى «ءبىز قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ سۇيەگىن اۋليە باسىنا اكەتىپ بارا جاتقان ادامدارمىز» دەيدى. سوندا الگى كىسى بەتىن تىرجيتىپ، «ءبيدىڭ اتىن العا تارتقان وڭشەڭ بەيشارا، قازىبەگىڭ بىزگە نە كەرەك، ءبىر سوزبەن: «سۇيەكشىمىز» دەسەڭ بولماي ما؟» دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەرىپتى دەيدى... ءولىمدى سىيلاعان ەلدىڭ ومىرشەڭ سالتى، مىنە، وسىنداي بولعان، — دەپ نۇرەكەڭ اڭگىمەسىن اياقتاعاندا، تاۋىق شاقىرىپ، تاڭ اتقان.
...تاڭ اتا سوۆحوز كەڭسەسىنە تراكتور سۇراي كەتكەن تەلجاننىڭ ۇلكەن اعاسى ۇلى ساسكەدە ءبىر-اق قايتقان. بوس قايتقان. سولتان شۇعىل شارۋامەن اۋدانعا اتتانىپ كەتىپتى. ونىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىم ەشقانداي كولىك بەرە المايدى ەكەن. كولىكتى قويىپ، ولىكتى جەرلەۋگە ون شاقتى قارانى ازەر تاۋىپتى. جۇمىستىڭ كۇيىپ تۇرعانى مىناۋ، جوسپاردىڭ ورىندالماي جاتقانى اناۋ دەيدى.
امالى قۇرىعان اتاسى سوناۋ قاراتۇمسىقتىڭ باسىنا كوزى بوتالاي قاراعان.
قاراتۇمسىقتىڭ باسىندا اتا-باباسىنىڭ سۇيەگى جاتىر ەدى...
تۇسكەن كەيىن اعايىن-تۋعان، كارى-قۇرتاڭنان قۇرالعان ءبىراز ادام اپاسىنىڭ سۇيەگىن قول سوزىم جەردەگى جاڭا قورىمعا كوتەرىپ بارا جاتتى.
ەسىك الدىندا ەكى قۇلاعى دەلديىپ، وتتىعى تۇتىندەپ سارى ساماۋىر قالدى...
* * *
ول ساماۋىر قايناي-قايناي سۋى ابدەن سارقىلىپ تۇرعانىن گۇلسان بىلگەن جوق ەدى، ۇيگە كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ، كەڭىردەگىن قىزىل شوقپەن كەپتەي بەرگەن. سوسىن ءبىر ارەدىكتە نەشە كۇننەن بەرى كۇتىم كورمەگەن بەتى ەسىنە تۇسكەن دە، اۋىز ۇيگە ۇرلانا كىرىپ، الاقانداي ايناسىنا قاراعان. كوپ قاراعان. قاراپ وتىرىپ، كوز اۋماعىنا كوك بوياۋ جاعىپ، كىرپىگىن تۇزەگەن، قاسىن جۇلعان. سول ەكى ارادا... سىرتتا اتتان سالعان كۇلزيپانىڭ اششى داۋسىن ەستىگەن.
— ويباي! ويباي!.. قۇرىدى، ءبىتتى! — دەگەن ول شىرىلداپ. — سارى ساماۋىردان ايىرىلىپ قالدىق، اعايىن!.. ەرىپ كەتتى وتتىعى، بالقىپ كەتتى ءبۇيىرى!.. قايدا الگى كەلىن؟!. تۋمىسىندا تۇك كورمەگەن بايعۇس-اي!..
«دۋرا! — دەدى بۇل تەسىكتەن سىعالاپ تۇرىپ. — «تۇك كورمەگەن» دەۋىن! سيىردىڭ ءتورت ەمشەگىنەن باسقا سەن نە كوردىڭ؟ دۋرا!..»
* * *
...سارى ساماۋىرداي سارعايىپ تاڭ اتتى.
تەلجان سارى كەسپەكتەن ءسۇت اكەلۋگە سىرتقا شىقتى.
گۇلسان اس ۇيگە كىرىپ، جاڭا ساماۋىردى توكقا جالعاماقشى بوپ تۇردى دا، سوسىن پۇشىق شاينەكتى گازعا قويدى.
ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ كەرەك ەدى.
You Might Also Like
-
...ۇشى-قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا — سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى — ساعىم با، الدە شالقار كول. شارتاباق كۇن توبەدە. شالقىعان ىستىق جەر-كوكتە. تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جانا...
-
اقش سولتۇستىك-شىعىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ينجەنەرلەرى جەردە ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، قاجەت بولسا اۋەگە دە كوتەرىلە الاتىن روبوتتى جاساپ شىعاردى. ول كەدەرگىلەردەن وتە الادى جانە ءسۇرىنىپ كەتسە دە، تەپە تەڭدىكتى...
