جەر اڭساعان سارىاتان
...ۇشى-قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا — سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى — ساعىم با، الدە شالقار كول. شارتاباق كۇن توبەدە. شالقىعان ىستىق جەر-كوكتە. تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جانارىن جاسقا جۋدىرىپ، ماڭدايىن جەل كۇنسىتىپ، تاڭدايىن ءشول قاڭسىتىپ، سار جەلىپ كەلەدى سارىاتان. تاۋسىلمايدى سارى دالا، جەتكىزبەيدى سارى بەل. سارى بەلدىڭ ار جاعى — بوتا كۇنگى مەكەنى. بوتا كۇنگى مەكەنىن بوزداپ ىزدەپ كەلەدى، جۇرەكتەگى بار شەرىن قوزعاپ، ىزدەپ كەلەدى.
* * *
— اعا-اۋ، سورلادىم عوي!.. شىنىمەن، سورلاپ قالدىم عوي!.. كۇرەڭقاسقا ەرىن سىندىرىپ تاستاپتى... — سىرتتان ەنتىگە كىرگەن قوجىق تابالدىرىق تۇسىنا نامازعا جىعىلعانداي جۇرەلەپ وتىرا كەتتى.
بورەنەلەردەن قيىپ جاساعان جاتاعان ۇيشىكتىڭ تومەنگى بۇرىشىندا قورجىنعا زاتتارىن سالىپ جاتقان ەسبەرگەن ەڭسەسىن كوتەرە بەرىپ، تۇرىپ قالدى.
— نە دەيد؟! نە عىپ سىندىردى؟ كۇرەڭقاسقا ما، الدە قاراجال ما؟
— كۇرەڭقاسقا، اعا... مەنىڭ كۇرەڭقاسقامدى ايتام دا... جول جۇرەردىڭ الدىندا وتتاي تۇرسىن دەپ، ەكى اتتى سايعا تۇسىرە قويىپ ەم... كۇرەڭقاسقا اۋناپ... — قوجىق ءسوز اياعىن بىتىرمەي، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ۇستارامەن قىرعىزعان اققۇيقا باسى تومەن سالبىراپ، سولقىلداعاندا يەگى ءتوستى ۇرادى.
— كوتەر باسىڭدى! سىنسا — ەردىڭ قاسى سىندى، سەنىڭ باسىڭ امان عوي. بىرقىراعانىڭ نە سونشا؟! — ەسبەرگەن قولىنداعى الا قورجىندى شەتكە ىسىرا سالدى دا، مول كەۋدەسىن تىك كوتەرىپ، وتكىر قارشىعا كوزدەرىمەن قوجىققا زىلدەنە قارادى.
— ەردىڭ قاسى ەمەس اعا، ەكى قاپتالى... ات اۋناعاندا ايىرىلىپ كەتىپتى... ەندى مەن نە ىستەيمىن؟ نەگە مىنەم، ا؟.. سەن مەنى تاستاپ كەتەسىڭ عوي، ا؟.. جالعىز ءوزىم جۇرتتا قالام با سوندا؟.. جو-جوق، ولسەم دە قالمايمىن مۇندا. كۇرەڭقاسقاعا جايداق مىنسەم دە سەنىمەن كەتەم، اعا! — سالبىراعان، سولقىلداعان اققۇيقا باس ەندى ەكى بۇتتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەندەي ەدى.
— ءاي، مەن ساعان نە دەپ تۇرمىن؟! كوتەر، كانە، باسىڭدى!
— كوتەرەيىن، اعا، كوتەرەيىن. سەن مەنى تاستاپ كەتپەيسىڭ عوي، ا؟! تاستامايمىن دەشى، اعا. تەك سول ءسوزىڭدى عانا ايتشى، اعا! — قوجىق كوزىنىڭ جاسىن كونەتوز كوك كويلەگىنىڭ ءمايسىڭدى جەڭىمەن ارى-بەرى سۇيكەپ تاستاپ، تىزەرلەگەن كۇيى ەسبەرگەنگە جاقىنداپ كەپ وتىردى.
— ءوي، ىنجىق! اقجول تىلەپ الىسقا اتتانعالى تۇرعاندا، اكەسى ولگەندەي وكىرۋىن بۇنىڭ!.. قالاي سەنى مىنا يەن تاۋدا يتتەي ۇلىتىپ جالعىز تاستاپ كەتەم مەن؟! كەشەگى ءبىر قالجىڭ سوزگە شىنىمەن سەنىپ قالدىڭ با؟ ءوي، ىنجىق! بۇيتپەسەڭ، قوجىق بولاسىڭ با؟! ءبورىنىڭ بالاسىن قانشا اسىراساڭ دا بوتەندىگىن بىلدىرەدى دەگەن راس ەكەن عوي، ءتايىرى. ايتپەسە، ماعان سەنبەيتىندەي قاي ءجونىڭ بار ەدى سەنىڭ؟ ءوزىڭ ايتشى، مەن سەنى نەشە جاسىڭدا تاۋىپ الىپ ەدىم؟
— ون جاسىمدا.
— قالاي تاپقانىم، قايدان تاپقانىم ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە، اعا. مەن وندا مەترەيدىڭ شوشقاسىن باعىپ جۇرگەم. ءبىر كۇنى سەن الدەقايدان اتپەن كەلگەنسىڭ دە، قوجايىنمەن ۇزاق سويلەسكەنسىڭ. سوسىن الاقانداي اق شۇبەرەككە ورالعان ءبىر كىشكەنتاي زاتتى وعان بەرىپ، مەنى سول كۇنى كەشكە وسى ۇيشىككە الىپ قايتقاسىڭ.
— ءجا، ودان بەرى نەشە جىل ءوتتى؟
— ون بەس جىلداي بوپ قالار.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ون بەس جىل... ەندەشە ون بەس جىل باۋىرىنا باسقان ادامنان ءبىر-اق كۇندە سىرت اينالادى دەپ قالاي ويلايسىڭ سەن؟! ءوي، ىنجىق!.. بار، اتتاردى اكەل دە، جولعا دايىندا. ەندى ەكەۋىمىزدى قۇداي ايىرماسا، باسقا ايىرماس.
— ءوھو-ھو! ءوھو-ھو! — دەپ قونجىق ورنىنان اتىپ تۇردى دا، سىرتقا قاراي ارباڭداي جونەلدى.
قوجىقتىڭ سوڭىنان قورجىنىن كوتەرىپ، ەسبەرگەن دە تىسقا شىققان. كۇن ەداۋىر كوتەرىلىپ قالىپتى. اڭعار ىشىندەگى ماناعى كوگىلدىر مۇنار سەيىلىپ، اپپاق شۋاق اينالاداعى قويناۋ-قولاتتىڭ بارىنە تاراپ ۇلگەرگەن. اسپان اپ-اشىق، شىنىداي مولدىرەپ، تامشىداي مولتىلدەپ تۇر. ۇيشىكتىڭ تۋرا الدىن كەسىپ وتەتىن تارام-تارام تاسپا جولدىڭ ۇزىن سورابى قارسى بەتتەگى كوكەن تاۋدىڭ سوناۋ ءبىر يىعىنداعى اسۋعا دەيىن اپ-انىق كورىنىپ جاتىر. اسۋدىڭ ەكى جاعىندا — تۇيە وركەشىندەي ەكى شىڭ. ەكەۋى دە ءتۇنى بويعى كۇزەتتەن شارشاعانداي مارعاۋ مۇلگىپ كورىنەدى.
ەسبەرگەن ۇيشىكتەن شىعاردا جولعا الاتىن ءار نارسەسىن تۇگەندەپ، قۋىقتاي عانا بولمەنىڭ ءار قۋىسىن اداقتاپ، ەندى وعان قايتا كىرمەستەي بوپ قوشتاسىپ شىعىپ ەدى، ءبىراق كوڭىلى الدەنەگە ءالى دە الاڭ بولىپ تۇر. ەشتەمە ۇمىتپاعانىن، ەش نارسەسىن قالدىرماعانىن بىلەدى، دەگەنمەن، ءبىر بەلگىسىز كۇش ىشكە قاراي قايتا-قايتا مويىن بۇرعىزا بەرەدى. كوز تارتاتىنداي ىشىندە دە، سىرتىندا دا سيىق جوق. توبەسى شىممەن جابىلعان ءتورت قابىرعا. ءبىر ەسىك، ءبىر تەرەزەسىنەن باسقا تۇگى جوق توقال تام. وسىناۋ يەن تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىندا قاي زاماننان بەرى قالقايىپ تۇرعانى دا بەلگىسىز بۇنىڭ. كەزىندە اڭشىلاردىڭ قىسقى مەكەنى بولسا كەرەك. كىمنەن قالسا دا، ايتەۋىر، بۇلارعا جيىرما جىلداي جىلى ۇيا بولعانى انىق. جار قىزىعىن، جالعىز ۇلدىڭ قۋانىشىن ەسبەرگەن وسى ۇيدە كوردى. قارا سۋعا سەمىرەر قايعىسىز كۇندەرى دە، قاناعاتپەن قارىن تويعىزار ۋايىمسىز تۇندەرى دە وسى ۇيدە ءوتتى. حان سارايىنداي اق ءۇيىم، ءىشى تولعان ب ا ق ءۇيىم دەپ وتىرۋشى ەدى سوندا بۇل. ەندى ويلاسا، سونىڭ ءبارى دە عازيزانىڭ ارقاسى ەكەن. ول كەتكەن سوڭ، بۇل ۇيدەن بار قاسيەت كەتتى عوي.
ەسبەرگەن ۇيشىكتەن ءجۇزىن تەرىس بۇردى دا، ەسىك الدىندا جاتقان قۋ دوڭبەكتىڭ ۇستىنە كەپ وتىردى. تەرى جەلەتىنىڭ قالتاسىنان قارا ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىرىپ، كوكبۇيرا ناسىبايدى كەسەك مۇرىن استىنداعى قوس ۇڭگىرگە قۇشىرلانا تاستادى. قوجىق تاياق تاستام جەردە بۇنىڭ قاراجالىن باپتاپ، ەرتتەپ جاتىر. قيمىلى شيراق. ەندى ءوزىن ەسبەرگەننىڭ قالدىرىپ كەتپەسىنە ابدەن سەنگەن سەكىلدى. «ءاي، بەيشارا-اي، سەنى دە بىرەۋ تەكتى اتادان قالعان ءبىر تۇياق دەيدى-اۋ!..» امال نە، ازعان ۇرپاقتىڭ توزعان تۇقىمى وسى. سوم تەمىردەن سوققان بالعاداي تۇلعاسى، ءبىر قاراعاندا كوز سۇيسىنتەر اپ-ادەمى ءتۇرى، قايرات-كۇشى — ءبارى بار. ءبىراق مۇساپىردەن تومەن سيقى الگى. قۇداي بۇنى اقىلدان كەندە ەتتى مە دەسەڭ، كەيدە ادامنىڭ ءسوزىن سويلەپ، ءىشىڭدى جىبىتەدى. ءىشىڭ ءجىبىپ وتىرىپ: «قاسقا ايعىردان قاسقا تۋماسا دا توبەل تۋادى» دەگەن وسى-اۋ دەپ ءبىر قويساڭ، اۋىز جيعانشا اپەندىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، قارنىڭدى قايتا اشىرادى. ايتپەسە جيىرما بەستەگى جىگىتتىڭ سەنەتىن ءسوزى مە ەدى كەشەگى؟..
عازيزا قايتقالى بۇلار ابدەن قاراڭعى تۇسپەي ۇيشىككە كىرمەيتىن بولعان. ءوستىپ كەشە دە ەكەۋى جەروشاق باسىندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن شوقيىپ ۇزاق وتىردى. ەرتەڭگى جولعا دەپ سالعان ەلىكتىڭ جارتى ەتى قازاندا بۇلك-بۇلك قايناپ جاتتى. قالىڭ قاراعايلى جوعارعى كەڭ اڭعاردان سالقىن سامال لەكي ەسىپ تۇردى. تومەندە، ساي تابانىندا تاستان-تاسقا سەكىرىپ، قايىڭ-تالدىڭ اراسىن قۋالاي اعىپ جاتقان كوكەنبۇلاقتىڭ سارىنى قاي-قايداعىڭدى قوزعايدى. ەسبەرگەن وسىناۋ اڭعار، وسى ءبىر بۇلاق باسىنا العاش رەت ات باسىن بوزبالا كەزىندە تىرەپ ەدى، ەندى سامايىن بوزقىراۋ شالعان شاعىندا بەتتى مۇلدە الىسقا بۇرايىن دەپ وتىر. تابانى كۇرەكتەي جيىرما ءتورت جىل ازىعىن تاپقان، قازىعىن قاققان جەرىنەن اياقاستى سۋ شىققان جوق، وتكەن جىلى جار دەگەندە جالعىز ۇلدان ايىرىلعان سوڭ، كوڭىل قۇرعىر بۇل جەردەگى بار قىزىقتان سۋىعان. ودان كەيىن «جىعىلعانعا — جۇدىرىق»، جارتى عۇمىرىنا جولداس بولعان اياۋلى جارعا ايىقپاس دەرت جابىستى. ول دەرت ەمەس، ايتىپ كەلگەن اجالدىڭ تۋرا ءوزى ەكەنىن سول اياۋلى جار عازيزانىڭ ءوزى دە، بۇل دا التى اي بۇرىن بىلگەن. ەندىگى جەردە بۇل ارادا ەشبىر قىزىق، ەشبىر ءۇمىت قالماعانىن سودان ەكەۋى دە ىشتەي انىق سەزگەن-دى. ءبىراق بۇنى بىر-بىرىنە اشىق سىر عىپ ايتقان ەمەس، تەك عازيزا كوز جۇمارىنان ءسال بۇرىن ەكى رەت يشارا ەتىپ بىلدىرگەنى بار. ءبىرىنشى رەت... وسى جىلعى كوكتەمنىڭ ورتاسىندا، ساي-سالانىڭ قارى ەندى ءجىبي باستاعان كەز ەدى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ... ۇيشىكتىڭ ءتور باسىنداعى جالعىز تەرەزەسى الدىنا ءبىر سارىباس تورعاي قونىپ الىپ، ال كەپ قۇيقىلجىتا سايراسىن. دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ جانىندا جانتايا قيسايىپ شاي ءىشىپ جاتقان ەسبەرگەن:
— شىركىن، ءقازىر بۇقتىرمانىڭ جاعاسىنداعى مويىلدار گۇلدەپ تۇرعان شىعار! — دەدى قاپەلىمدە. انشەيىندە مۇنداي سوزگە ءمان بەرمەيتىن عازيزا سو جولى:
— وسى مويىلىڭمەن-اق شارشاتتىڭ-اۋ، — دەپ قاباعىن كىرجىڭ ەتكىزسىن. سول ەكى ورتادا ەكى يىعى سولق-سولق ەتىپ، تەرىس بۇرىلعان كۇيى جاڭا عانا ىشكەن شايىن تۇك قالدىرماي اقتاردى دا تاستادى.
— اپا، نە بولدى؟! اۋىرىپ قالدىڭىز با؟ — دەپ قوجىق ارباڭ قاعىپ، اعاش استاۋعا قاراي جۇگىرگەن.
عازيزانىڭ ىشكەن اسى اۋزىنان قايتا كەتىپ جۇرگەنىن ول ءبىرىنشى رەت كورسە كەرەك. ال ەسبەرگەن بۇنى قىستان بەرى بايقاپ جۇرگەن. «بەيشارانىڭ ەندى اۋرۋىن جاسىرۋعا دا شاماسى قالماعان ەكەن» دەپ تۇيگەن بۇل ورنىنان ءۇنسىز تۇرىپ، سىرتقا شىققان دا، ەرتتەۋلى اتىنا ءمىنىپ، ادەتتەگىدەي اڭ قاراۋعا ءجۇرىپ كەتكەن. سوسىن كەشكە ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە... اڭتارىلىپ تۇردى دا قالدى. كۇندە ەسىك الدىندا سونادايدان مەن مۇندالاپ، اعاراڭداپ تۇراتىن ءۇش اشالى ماما اعاش جەردە قۇلاپ جاتىر. قانشاما جىلدان بەرى ەسبەرگەن اتىن بايلاعان ماما اعاش. قانشاما جىلدان بەرى جاۋىنعا دا، داۋىلعا شىداپ كەلگەن ماما اعاش. بۇعان جەتكەن نە زاۋال؟
— قوجىق! — دەپ ايقاي سالدى ەسبەرگەن ات ۇستىندە. — مىنا اعاشتى كىم قۇلاتتى؟!
— مەن! — دەدى ۇيشىكتەن جۇگىرە شىققان ول.
— نەگە قۇلاتتىڭ؟
— عازيزا تاتەم قۇلات دەدى.
— نەگە؟
— بىلمەيمىن.
عازيزا دەگەندە ۇندەي المادى. ءوزى اۋرۋ ادامدى رەنجىتكىسى كەلمەگەن. باياعى كۇنى بولسا باسقاشا «سويلەسەر» ەدى، بۇ جولى: «قىزىق ەكەن...» — دەپ كۇڭك ەتتى دە قويدى. سونان سوڭ قوجىققا كۇرەك الدىرىپ، قۇلاعان ماما اعاشتى قايتا تىگىنەن تۇرعىزىپ ەدى.
ەكىنشى رەت... عازيزا ولەرىنەن تۋرا ءبىر اپتا بۇرىن بۇل تاۋدان تاعى بىردە كەشتەتىپ ورالعان. ۇستاعان اڭى جوق، قانجىعاسى بوس كەلگەن. بىلتەلىك شامدى ورتاعا قويىپ، الا كولەڭكە بولمەدە ۇشەۋى ءۇنسىز شاي ءىشىپ وتىردى. ۇشەۋى دەگەن اتى عانا، عازيزا ول ۋاقىتتا داستارقان باسىندا قارا كورسەتىپ قالقايىپ وتىرعانى بولماسا، ادام ساناتىنان قالعان-دى، ءبىر جۇتىم قارا سۋدىڭ ءوزىن قينالماي جۇتسا، شۇكىر دەپ جۇرگەن كەزى ەدى.
— نەعىپ كەشىكتىڭ؟ — دەدى ول ەسبەرگەنگە السىزدەۋ ۇنمەن ارەڭ ءتىل قاتىپ.
— بەيىتتى كەزەڭدەگى قاقپاندارىمدى قارادىم، — دەدى بۇل جاي عانا. عازيزا كۇرسىندى. قاقپان قارادىڭ با، الدە بالاڭنىڭ باسىندا وتىردىڭ با دەگەندى ايتپاسا دا، بۇعان قاجي قاراعان كوزىمەن سەزدىرىپ ەدى. جالعىز ۇلدىڭ مولاسىنا ارنەنى سىلتاۋراتىپ كۇنىنە ەكى رەت بارىپ قايتپاسا، بۇنىڭ ىشكەنى اس بولمايتىنىن عازيزا جاقسى بىلەتىن.
— اسۋعا دا شىققان شىعارسىڭ؟
— شىقتىم.
— كوگىلدىر تاۋلار كورىنە مە ەكەن؟.. الدە بۇلت باسىپ تۇر ما؟
— بۇگىن وتە جاقسى كورىندى. جارىقتىق، وركەش-وركەش بولىپ كوز ۇشىندا كوسىلىپ جاتىر، — دەدى ەسبەرگەن ەڭسە كوتەرە ءتۇسىپ.
— وسى جەردەن تاڭەرتەڭ شىققان ادام وعان كەشكە دەيىن جەتە الا ما؟ — دەدى عازيزا.
— ە، نەگە جەتپەسىن، مىنگەنى ءجۇرىستى، مىقتى ات بولسا، كۇن باتقانشا باۋىرىنا جەتىپ قۇلاۋعا ابدەن بولادى.
ياپىر-اي دەسەڭشى... وندا تىم الىس بولمادى عوي، — دەپ عازيزا كادىمگى ساۋ ادامداي سەرگەك سويلەدى. سوسىن كەسەسىن قولىنا الىپ، ىستىق شايدى ءبىر راحاتتانا ءىشىپ وتىرعان سىڭاي تانىتتى. بۇعان ەسبەرگەن دە، قوجىق تا قۋانىپ قالعان. قۋانىش ۇستىندە ەسبەرگەن:
بايبىشە-اۋ، كوگىلدىر تاۋدى ءومىرى كورمەگەندەي بولدىڭ عوي. باياعىدا سول جەردەن ءبىر-اق تۇندە وسىندا جەتكەنىمىزدى ۇمىتىپ قالدىڭ با؟ — دەدى كەڭكىلدەي كۇلىپ.
تۇندە ادام نە كورەدى؟ ەسىمدە قالعانى — ار جاعىنان سو تاۋعا جەتكەنىمىزدە ارتىمىزدا كۇن قىپ-قىزىل بولىپ باتىپ بارا جاتقان. ودان بەرگىنىڭ ءبارى قاراڭعى عوي... ايتپاقشى، بۇگىن تۇسىمدە مويىلدىسايدى كوردىم. ءوزىڭ ايتا بەرەتىن الگى بۇقتىرمانىڭ جاعاسىنداعى مويىلدىساي شە... سايدىڭ ىشىندە سارقىراپ وزەن اعىپ جاتىر ەكەن دەيمىن. سەن وزەن جاعاسىنداعى ءبىر ءتۇپ مويىلدىڭ ۋىلجىعان قاپ-قارا جەمىسىن ات ۇستىنەن ءۇزىپ جەپ تۇر ەكەنسىڭ. ماعان دا ءبىر ساباعىن اپەرشى دەپ جاتىپ ويانىپ كەتتىم، — دەپ عازيزا ءوز كەسەسىنە ۇلكەن قارا قۇماننان ۇستەپ شاي قۇيا باستادى. شىنىمەن-اق قۇيعانىن قۇيعانداي تاۋىسىپ وتىرعان سەكىلدى.
قۇر شاي اس بولا ما، مىنانى دا اۋزىڭا سالا وتىرشى، — دەپ ەسبەرگەن جۇپ-جۇمساق ءبىر ءتۇيىر ەتتى قولىنا ۇستاتىپ ەدى، عازيزا ونى دا سۇيسىنە جەگەندەي بولدى. «ءيا، قۇداي! ءيا، قۇداي!» — دەپ ىشتەي سىيىنىپ ەسبەرگەن وتىردى. سوندا بۇعان عازيزا ەرتەڭ-اق بار دەرتىنەن ساۋىعىپ، قۇر اتتاي شاباتىن سەكىلدى كورىنگەن. ءبىراق ونىڭ ءبارى قاس-قاعىمدىق قۋانىش، ءبىر-اق ساتتىك الدانىش ەكەن! جاڭا عانا جادىراپ، سەرگىپ وتىرعان ول جاستىققا باسى تيىسىمەن ءاي ءبىر لوقسىدى دەرسىڭ... بۇرىنعىسى اينالايىن ەكەن، بۇل جولى ىشكەن-جەگەنىمەن قوسا بۇكىل ءىش قۇرىلىسى اۋزىنان ءتۇسىپ جاتقانداي ەدى...
ەسبەرگەن ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ عازيزانىڭ جانىنداعى اعاش استاۋدان كەسەك-كەسەك قان كوردى...
سول كۇنى كەشكىسىن كۇندەگىدەي اڭنان قايتقان بۇل ۇيگە جاقىنداپ قالعاندا، ەسىك الدىنداعى ماما اعاشتىڭ قايتا قۇلاپ جاتقانىن بايقادى. بۇل جولى ونى كىم قۇلاتتى، نەگە قۇلاتتى دەگەن جوق، عازيزانىڭ يشاراسىن ايتقىزباي-اق تۇسىنگەن. ەندى مۇندا قارايلايتىن ادامى، ات بايلايتىن قازىعى قالماعانى بەلگىلى ەدى...
وتكەن كەشتە جەروشاق باسىندا وتىرىپ، سول قۇلاپ جاتقان ماما اعاشقا قايتا-قايتا كۇرسىنە قاراي بەرگەن بۇنىڭ ءبىر مەزەت كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلگەندەي قوجىق:
— اعا، سىبىزعى تارتشى، — دەگەن ءوتىنىپ.
— الىپ كەل، — دەدى ەسبەرگەن.
قوجىق ۇيشىككە بارىپ، كەرەگەدە قىستىرۋلى تۇراتىن سىبىزعى قۋراي مەن ءبىر توستاعان سۋدى الىپ كەلدى دە، ەسبەرگەننىڭ الدىنا قويدى. سوسىن بۇنىڭ جانىنا جانتايا جاتىپ:
— «جەر اڭساعان سارىاتاننان» باستاشى، اعا، — دەدى.
ەسبەرگەننىڭ ءىشى جىلىپ قالدى. «بۇ بايعۇس تا عازيزانى ساعىنىپ ءجۇر-اۋ» دەپ ويلادى ىشتەي. تۋماسا دا تۋعانداي بولىپ كەتىپ ەدى، قالاي ساعىنباسىن، قالاي ۇمىتسىن ەندى ونى؟ عازيزا دا سىبىزعى تىڭداعاندى تىم جاقسى كورەتىن. تارتشى دەپ قولقا سالمايتىن، ءبىراق ەسبەرگەن قولىنا قۋرايدى السا بولدى، ۇساق-تۇيەك شارۋاسىن بۇنىڭ جانىنا اكەپ ىستەگەندى ۇناتۋشى ەدى. وزىنشە ءبىر نارسەمەن اينالىسقان بوپ كورىنگەنمەن، قۇلاعى سىبىزعىدا ەكەنىن ەسبەرگەن سەزىپ وتىراتىن. سونداي ساتتە كەيدە: «اناۋ ءبىر «سارىاتان» دەگەنىڭ بار ەدى عوي»، — دەر ەدى. «سارىاتان» ەمەس، تاتە، «جەر اڭساعان سارىاتان»، — دەيدى قوجىق بىلگىشسىنىپ. «نە دەسە دە، ايتەۋىر، ءتاۋىر دۇنيە سول»، — دەپ قويادى عازيزا ىسىمەن اينالىسا وتىرىپ. «قۇداي-اۋ، سول شوقيىپ وتىرعان وتىرىسىنىڭ ءوزى كوزگە قانداي ىستىق ەدى؟! قوجىق ساعىنسا ساعىنعانداي-اق جان ەدى عوي عازيزا!..» ەندى ول جوق، ماڭگىگە جوق. بۇدان تۋرا قىرىق كۇن بۇرىن ءبىر جىل بويى كوز جاسىن كول ەتىپ جوقتاعان جالعىز ۇلدىڭ جانىنا اتتانعان. ەندى، انە، كوزگە كۇيىك بوپ قارا تاستان قالاعان بەيىتى عانا الىستان قاراۋىتادى.
ەسبەرگەن سىبىزعى ىشىنە الدىمەن توستاعاننان سۋ جۇتقىزىپ الىپ، سوسىن قۋراي وزەگىن بىر-ەكى رەت قۇر ۇرلەپ قويدى دا، تومەنگى ساعاداعى ءۇش تەسىكتى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن كەزەك باسىپ، باياۋ گۇجىلدەتە باستادى. باستابىندا كۇڭىرەنە شىققان قوڭىر ءۇن بىرتىندەپ جەل شايقاعان سىرعالى قايىڭ ساباعىنداي مايدا ىرعاققا، سۇلۋ سازعا اۋىستى. قۇيقىلجىعان قوڭىر ءۇن. بىلقىلداعان مايدا ىرعاق. كەۋدەدەن كورىكتەي ۇرلەگەن ىستىق دەم قۋراي ءىشىن قۋالاي سىڭسىپ بارىپ، سوناۋ تومەنگى ساعادا نەشە ءتۇرلى دىبىس پەن سيقىرلى اۋەنگە اينالعان. سيقىرلى اۋەن جەتەگىمەن ەسبەرگەن دە ەندى مىنا ەلسىز يەن مەكەننەن، مەڭىرەۋ تىلسىم دۇنيەدەن بىرتە-بىرتە الىستاپ، وسىناۋ كۇيدى تارتقان سايىن سان جىلعى ساعىنىشىن قايتا وياتار مۇڭدى دا سىرلى ءبىر سۋرەتتى كوز الدىنان قايتا كوشىرە باستاعان.
...ۇشى-قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا — سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى — ساعىم با، الدە شالقار كول. شارتاباق كۇن توبەدە. شالقىعان ىستىق جەر-كوكتە. — تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جانارىن جاسقا جۋدىرىپ، تاڭدايىن شولگە قاڭسىتىپ، ماڭدايىن جەلگە كۇنسىتىپ سار جەلىپ كەلەدى سارى اتان. قوس وركەشى جىعىلعان، كوكىرەگىنە وكسىك تىعىلعان. تاۋسىلمايدى سارى دالا، جەتكىزبەيدى سارى بەل. كوزدەگەنى كوزىنەن بۇلدىراي قاشىپ بارا ما، الدە اناۋ سارى بەل سايتان با ەكەن، ساعىم با؟.. سايتان بولسىن مەيلى، ساعىم بولسىن مەيلى، جەتپەي تىنباس سول بەلگە. جەتەم دەگەن جەلىسپەن جەلكىلدەيدى شۋداسى، ءيىر موينى يزەڭدەپ، قاقشاڭدايدى قۋ باسى. بوتاسىن ىزدەپ بوزداعان ارۋانا ەمەس-تى، ىنگەن اڭساپ قۇتىرعان قارا بۋرا دا ەمەس-تى. تۇششى ەتىن تۇزداي اشىتىپ، يەسىنەن جەگەن تاياق جوق، اۋىر جۇكپەن جاۋىر بوپ ارقاعا باتقان قومى جوق. ونى دا كورگەن كەزىندە، بارىنە كونگەن قۋ تۋلاق. كونۋ دەگەن ءبىر باسقا، كوندىگۋ قيىن ەكەن عوي. تۇڭعىش رەت تابانى تايلاعىندا تيگەن جات جەرگە كوندىگە الماعان سارىاتان. تۇيە بويى جانتاقتى، كىسى بويى جۋساندى، سۋ دەسەڭىز سۋى بار، نۋ دەسەڭىز نۋى بار جەر جانناتىن جەرسىنبەگەن، مەنسىنبەگەن سارىاتان. ويتكەنى بوتا كۇنگى شايناعان بوز جانتاعى بولەك-تى. سول كۇندەرى باس قويعان قاقتىڭ ءدامى ەرەك-تى. اڭساپ كەلەدى سول قاقتى، شولدەپ كەلەدى سارىاتان. كوڭىلىندە — سارى دالا، كوز ۇشىندا سارى بەل. سارى بەلدىڭ ار جاعى — بوتا كۇنگى مەكەنى. بوتا كۇنگى مەكەنىن بوزداپ ىزدەپ كەلەدى، جۇرەكتەگى بار شەرىن قوزعاپ، ىزدەپ كەلەدى. بىلقىلدايدى تابانى، بۇلكىلدەيدى وركەشى. جەلپىلدەيدى شۋداسى، جەلكىلدەيدى شوقتىعى. سالىپ ۇرىپ بارادى، انە، سارىاتان...
سىبىزعى ءۇنى سىڭسىپ بارىپ ءۇزىلدى. ەسبەرگەن تەرەڭ كۇرسىندى.
— ءوي، جالعان-اي! — دەپ، قۋرايدى جانىنا قويىپ، قارا شاقشانى قولعا الدى. عازيزا جاتقان بەيىتتى كەزەڭ باسىنان كۇن قىزىل مۇرتتانىپ باتىپ بارا جاتتى.
— اعا، ەت جەيمىز بە؟ — دەدى قوجىق.
— ونى نەسىنە مەنەن سۇرايسىڭ، استاۋعا ءتۇسىر دە، اكەلىپ قوي الدىمىزعا. — «تاماقتان باسقا سەن نە بىلەسىڭ؟..» دەگەن ءسوز كومەيىنە تىرەلىپ-اق قالعان. ءبىراق ونىسىن سىرتقا شىعارعان جوق. قوجىقتىڭ دا جەتىسىپ جۇرگەنى شامالى. ۇيدەگى ۇساق-تۇيەك جۇمىستىڭ ءبارى ەندى بۇنىڭ موينىنا تۇسكەن. بىردە ۇقساتىپ، بىردە بىتقىناتىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر، ۇيدە ايەل جوقتىعىن بىلدىرمەگەن بولادى.
جەروشاق جانىنداعى ءشوبى تاپتالعان تاقىر جەرگە داستارقان جايىلدى. ءار جەرىنە ماي تامعان تەڭبىل-تەڭبىل اق جاۋلىق ۇستىنە بۋى بۇرقىراعان قارا استاۋ، ەكى توستاعان، ەكى قاسىق قويىلدى. ءبارى اعاشتان جاسالعان، ءبارىنىڭ ەرنەۋى كەتىك-كەتىك. عازيزا مارقۇم دۇنيە-مۇلىككە ءمان بەرمەيتىن جان ەدى، بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات ايتىپ جۇرە بەرەتىن. كەرەكتى زاتتىڭ بارلىعىن ەسبەرگەننىڭ ءوزى تاۋىپ اكەلەتىن. اكەلەتىن، تاباتىن جەرى — اناۋ ەتەكتەگى ۇيعىر-دۇڭعان اۋىلى. عازيزا قايتقالى وعان دا نەبارى ەكى-اق رەت باردى. بارايىن دەگەن جوق، الدىمەن ناسىبايى، سوسىن شاي-شاقپىتى تاۋسىلىپ قالعان.
— ەرتەڭ ەرتە ءجۇرىپ كەتەمىز عوي، اعا، ءا؟ — دەدى سورپاسىن سوراپتاي ءىشىپ وتىرعان قوجىق.
— قۇداي قالاسا.
— قۇدايعا قاراپ وتىرامىز با؟ نە دە بولسا، ءجۇرىپ كەتەيىك، اعا.
— ءتايت ءارى! قۇدىرەتكە ءتىل تيگىزگەنى نەسى؟ ءسوزدىڭ بوعىن سويلەمەي، ءجونىن سويلەمەيسىڭ بە بىلاي! قوجىق جىم بولدى. سوسىن مۇرىن استىنان مىڭگىرلەپ:
— مەنىكى انشەيىن «ۇشپاق بولساڭ زىمىرا» دەگەن عوي، اعا، — دەدى.
— ۇشارسىڭ، زىمىرارسىڭ، ءبىراق قوناتىن جەردە قولىن سوزىپ، قۇشاعىن اشىپ تۇرعان كىم بار بىزگە؟ سەن ماعان سۇيەنەرسىڭ، ال مەن كىمگە سۇيەنەم؟ ەل دەيتىن مەندە نە ەل قالدى وندا؟ باياعى كوزكورگەندەر اراسىندا قيىن-قىستاۋ كۇندەردەن امان قالعانى از شىعار. سول ازىنىڭ ءوزى «ويباي، ەسبەرگەن كەلدى!» دەپ مالاقايىن اسپانعا اتار دەيمىسىڭ؟ ءبىرىنشى كۇنى «قىتايدان كەلدى» دەپ قارسى الار، ەكىنشى كۇنى «جۇڭگو كەلدى» دەپ جار سالار. ءتىرى بولساق، وعان قۇلاعىمىز ۇيرەنەر ءالى.
قوجىق تۇنجىراي جەرگە قارادى. جۋان موينى ءيىلىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەندەي.
— ەندەشە جىلى ورنىمىزدى نەسىنە سۋىتامىز، اعا؟ وسى جەردە-اق جۇرە بەرمەيمىز بە؟
ەسبەرگەن مىرس ەتتى. ارينە، قوجىققا ءبارىبىر. تەك بۇنىڭ جانىندا جۇرسە بولعانى. بۇنىڭ جانىندا جۇرسە، قارىننان قام جەمەسىن بىلەدى. قۋ تاماقتان باسقا بۇ شىركىندە نە ۋايىم، نە مۇڭ بار دەيسىڭ.
— قوجىق، — دەدى ەسبەرگەن ونى سىناماق بولىپ. — مەن بولسام اتاقونىسىمدى ىزدەپ بارام. ول جەردە اكەمنەن قالعان ءىز بار، شەشەمنەن قالعان كوز بار. ال سەندە شە؟ ىقىلىمدا وتكەن باتىر باباڭ كوكەننەن باستاپ، كەشەگى سەرى اكەڭ سەيدالىگە دەيىن اناۋ قىردىڭ باسىندا — ەسكى قورىمدا جاتىر. مىناۋ تاۋدى كوكەنتاۋ، ىرگەدەگى مىنا بۇلاقتى كوكەنبۇلاق دەيدى. ءبارى دە سەنىڭ اتا-باباڭ ات بايلاعان، قازىق قاققان جەر. بۇلاردى سەن قالاي قيىپ كەتەسىڭ؟ قالمايسىڭ با وسىندا؟ مىلتىق، قاقپان، كەرەك-جاراعىڭدى تۇگەل تاستاپ كەتەمىن. بىردەمە ەتىپ كۇنەلتەرسىڭ وزىڭشە...
— جو-جوق، قالمايمىن، اعا. ولسەم دە سەنەن قالمايمىن! — دەپ قوجىق ىرشىپ ءتۇستى. — بۇل جەر كوكەننىڭ جەرى ەكەنىن بىلسەڭ، سەن عانا بىلەسىڭ. باسقا كىم بىلەدى؟ جۇرت بۇنى كۇنى كەشەگە دەيىن مەترەيدىڭ شوشقاسى ورگەن كوكەنتاۋ دەمەۋشى مە ەد؟ ودان كەيىن قارا جۇڭگو قويداي ءورىپ ءجۇرىپ، باقا-شايان اۋلاعان كوكەنتاۋ ەمەس پە ەدى؟ بابام كوكەننىڭ باتىر بولعانى راس شىعار، اكەم سەيدالىنىڭ سەرى، اقىن بولعانى دا راس شىعار، ءبىراق ماعان ولاردان «ۇرپاعى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزدەن باسقا نە قالدى؟ «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق»، باياعى باتىردان دا، كەشەگى اقىننان دا مەن ءۇشىن ەندى سەن ارتىقسىڭ، اعا. اتام دا سەنسىڭ، اكەم دە سەنسىڭ ەندى ماعان. ەندەشە بۇل جەردە مەنى قالدىرام دەسەڭ — ءولتىرىپ كەت، قالدىرمايمىن دەسەڭ — الىپ كەت!..
ەسبەرگەن وعان تاڭدانا قاراپ قالعان. ەسى بىردە بار، بىردە جوق، دەلق ۇلى دەپ جۇرگەن ادامنان مۇنداي شەشىم كۇتپەگەنى راس-تى. ىشتەي ريزا بولعانى جانە بار. سوڭعى كەزدە جالعىزدىقتان جانى قۇلازىپ ءجۇر ەدى، قوجىقتىڭ بۇل ءسوزى كوكىرەگىن سەرگىتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ونى ءبىر مەزەت قۇشاقتاپ تۇرىپ، ماڭدايىنان يىسكەگىسى كەلدى. ماڭدايىنان يىسكەپ تۇرىپ تالايدان بەرى جۇرەك باسىن سىزداتىپ جۇرگەن بار سىرى مەن مۇڭىن وعان اقتارعىسى كەلدى. ءبىراق وسى وي، وسى سەزىمنىڭ لىقسىپ كەلىپ سىرتقا شىعار ساتىندە... جاڭا عانا ەر مىنەزبەن ەڭسە كوتەرىپ وتىرعان قوجىقتىڭ قايتا تومەن ەڭكەيىپ، تۋرا قاراۋعا جاسقانىپ، ءبىر ءمۇساپىر دە مىسكىن كۇيگە تۇسە قالعانىن كورگەن ەسبەرگەن:
— سەنەن كورى كولەڭكەم ارتىق شىعار، — دەگەن دە، ورنىنان وقىس تۇرىپ، جۇرە بەرگەن.
بۇل ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالىپ ەدى، تىم تالماۋىر جەردەن سوققانىن كەيىن ءبىلدى. بۇنىڭ سوڭىن الا ۇيشىككە سۇيرەتىلە كىرگەن قوجىق تەرەزە تۇبىندەگى كۇندەگى جاتار ورنىنا جەتە بەرە كەسكەن تەرەكتەي گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
— ءاي، نە بولدى؟!. جىن قاقتى ما سەنى؟! — دەدى بۇل اشۋلانىپ. ول ۇندەمەدى.
— اۋ، نە جەتتى ساعان؟! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟! — دەدى بۇل تاعى.
— ول ءتىل قاتقان جوق، تەك كوكىرەك كەرە كۇرسىنگەنى ەستىلدى. ەسبەرگەن سوندا عانا الگى ءسوزىنىڭ قوجىقتى سويىلداي سىلەيتىپ سالعانىن سەزگەن-دى. سودان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كىرپىك ىلە العان جوق. قوجىقتىڭ دا ارى-بەرى دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي جاتقانىن ءبىلدى. «قايداعى ءسوز قايدان اۋزىما ءتۇسىپ ەدى؟..» دەگەن وكىنىش ەسبەرگەننىڭ دە وزەگىن ءورت جالاعانداي ەتتى. «قويشى، ايتىلعان ءسوز ايتىلدى، ەندى نەسىنە قينالام؟..» — دەيدى ءوزىن الدارقاتىپ. ءبىراق، قانشا ويلاۋدان قاشسا دا، ءوز ءسوزى ءوز داۋسىمەن قۇلاق ءتۇبىن كۇڭگىرلەتەدى دە تۇرادى. «سەنەن گورى كولەڭكەم ارتىق شىعار...» جاتىپ الىپ قوس قولىمەن قۇلاعىن باسادى. جوق، ءبارىبىر اپ-انىق ەستىلەدى. ءوز ءسوزى. ءوز داۋسى. «سەنەن گورى كولەڭكەم ارتىق شىعار... سەنەن گورى كولەڭكەم ارتىق شىعار...»
— قوجىق! — دەدى ساناسى ابدەن سانسىراعان ءبىر ساتتە. — وياۋمىسىڭ؟.. ول ۇندەمەدى.
— اۋ، باتىردىڭ ۇرپاعى!.. نە بولدى ساعان؟ ءتىرىمىسىڭ؟! — دەدى داۋسىن ءسال كوتەرىپ.
ول جاۋاپ ورنىنا گۇرس ەتىپ ارى اۋناپ ءتۇستى دە، ەستىمەگەنىم سەنىڭ ءسوزىڭ بولسىن دەگەندەي، جاستىق قىپ جاتقان جامان توندى باسىنا مۇلدە بۇركەپ الدى. امالى قۇرىعان ەسبەرگەن قايتادان تىپ-تىنىش جاتىپ وي قۇشاعىنا بەرىلگەن. ول ويلاردىڭ ۇشى-قيىرى جوق ەدى. ويمەن بىرگە كوز الدىنان كوشكەن ەلەس تە كوپ ەدى. سول ەلەستىڭ، سول ءبىر ەسكى كورىنىستەردىڭ ۇزىن سالقار تىزبەگى وتكەن كۇندەر سۇرلەۋىن قۋالاپ كەلىپ، اقىرى باياعى اقسوپى شالدىڭ اپپاق بەينەسىن العا اكەلىپ توسقان-دى.
...بۇدان ون بەس جىل بۇرىنعى ءبىر قوڭىر كۇزدىڭ قوڭىرسالقىن كەشى ەدى. سول كۇنى ەسبەرگەن تاۋدان وتە ولجالى — قانجىعاسى قاندى ورالعان ۇيىنە. ءدال سول كۇنى، سول كەشتە ءوز وتىنىڭ باسىنان اقسوپى شالدى كورەم دەپ بۇل ويلادى ما؟ اقشىل ۇزىن شاپانىنىڭ ەتەگى جەر سىزىپ، اق كۇمىستەي ساقالى ومىراۋىن جاۋىپ، ءبىر قولىمەن اساتاياعىن ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن باتار كۇننىڭ ساۋلەسىن كولەگەيلەپ، ەسىك الدىندا جول قاراپ تۇرعان ادامنىڭ اقاڭ ەكەنىن بۇل الىستان-اق تانىعان. تانىعان ساتتە تۇلا بويىنا ىستىق قانى جۇگىرگەن. «تاعى دا كەلىپ قالدىڭ با؟ كەل، جارىقتىعىم، كەل!» — دەگەن قۋانىپ. كوكەنتاۋدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا وتىرعان جالعىز-جارىم ۇيلەردىڭ قايسىسىنا بولماسىن اقسوپىنىڭ اندا-ساندا ءبىر سوعىپ كەتۋى — شاڭىراعىنا قىدىر تۇستەنىپ وتكەنمەن بىردەي ەدى. كەلگەندە دە جاتا-جاستانىپ، ءبىر ۇيدە ۇزاق جامباس سارعايتپايدى، ءبىر تۇنەسە بولدى، سوسىن جىل قۇسىنداي كەتە بارادى. سودان كەيىن اقسوپىنىڭ توبەسىن جارتى جىل وتكەندە، يا كۇزدە، يا كوكتەمدە ءبىر-اق كورەسىڭ.
قىس پەن جازدا قايدا جۇرەتىنىن ەشكىم بىلمەيدى، جانە ونى ەشكىم سۇرامايدى دا. قايىر سۇراپ، سالماق سالىپ، ەل ۇستىنەن كۇن كورىپ جۇرەتىن بەيشارا دا جان ەمەس، ءبىر كيەرى قاي ۋاقىتتا دا ءبۇپ-بۇتىن، تاپ-تازا، كوڭىلى توق، نيەتى اق، كۇپىرشىلىگىنەن شۇكىرشىلىگى مول ادام ەدى ول. اقشىل ۇزىن شاپانىنىڭ ىشىنەن موينىنا اسىپ الاتىن اق دورباسىندا ءاماندا سىلدىرلاعان تيىنى، شۇبەرەككە تۇيگەن ءبىر ۋىس قۇمالاق، سوسىن ءارتۇرلى ءشوپتىڭ كەپكەن تامىرى مەن ساباعى بولاتىن. ءوزىڭ سۇراپ وتىنسەڭ، بال اشادى، قۇمالاق سالادى. ال سۇراتپاي-اق ىستەيتىنى — قولدىڭ، مويىننىڭ تامىرلارىن ۇستاۋ. بۇنى ەش ۋاقىتتا ۇمىتقان كەزى جوق، ۇيگە كەلىپ جايلانىپ وتىرىسىمەن، بىردەن وسى شارۋاسىنا كىرىسەدى. كەرەمەتى سول، جىپ-جىلى سالالى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن ءار جەردەگى تامىرىڭدى جايلاپ ۇستاپ وتىرىپ، بار اۋرۋىڭدى قولمەن قويعانداي ءدال ايتاتىن جارىقتىق. ونىمەن دە قويماي، قاي اۋرۋعا قانداي ءدارى قولدانۋ كەرەكتىگىن ەرىنبەي-جالىقپاي ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن. قاسيەتىڭنەن اينالايىن سول اقاڭنىڭ، سول اق جۇرەكتى قاريانىڭ اڭنان ءبىر ادەمى ولجامەن ورالعاندا الدىنان شىققانىن تىم جاقسى ىرىمعا بالاعان ەسبەرگەن. اتتان تۇسە ونى قۇشاقتاي العان دا:
— اقا، ءومىرى شۇرىپپەمە ىلىكپەگەن ءبىر اڭدى بۇگىن ىلىكتىردىم. نە اڭ ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. نە دە بولسا ءسىزدىڭ قانجىعاڭىزعا بايلادىم، — دەدى اڭقىلداپ.
— بۇيىرعانعا شۇكىر. اڭ ارقالاپ جۇرەتىن مەندە ءقازىر قاي شاما بار؟ اتى — مەنىكى، زاتى سەنىكى بولسىن، مەرگەن، — دەدى ول.
ەسبەرگەن ەردىڭ ارتقى قانجىعاسىنا بايلانعان قىزىل الا قاپتى شەشىپ اكەلىپ، ىشىنەن ەلىكتىڭ لاعىنداي قىزىلقوڭىر اڭدى سۋىرىپ الىپ، اقاڭنىڭ الدىنا تاستادى.
— و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! — دەدى اقاڭ اڭعا ەڭكەيە قاراپ تۇرىپ. — مىناۋىڭ كۇدىر عوي.
— نە دەيد؟.. انىق كۇدىر مە؟.. — دەپ ەسبەرگەننىڭ ءوزى دە وعان شۇقشيا ءتۇستى.
— تۋرا ءوزى. بالا كەزىمدە كوكەن باتىردىڭ قولىنان ءبىر رەت كورىپ ەدىم، سودان كەيىن كەزىكتىرىپ وتىرعانىم وسى. بۇ جەردە تۇقىمى مۇلدە قۇرىپ كەتكەن شىعار دەسەم، ءالى دە بار ەكەن عوي... سەنىڭ قولىڭا قالاي ءتۇستى بۇل؟
— قاپىسىن تاپتىق، قاق شەكەدەن اتتىق، — دەدى ەسبەرگەن كۇلىپ. ءبىراق قالاي كەزىكتىرىپ، قالاي اتقانىن ەجىكتەپ جاتۋدى ارتىق كوردى. — بۇل ءوزى كيەلى بىردەمە ەمەس پە؟ — دەدى سوسىن.
— اڭنىڭ كيەسىزى بولا ما، شىراعىم، دەگەنمەن، قوڭىر اڭنىڭ قاسيەتى بولەك قوي. سونىڭ ىشىندە بۋاز جانۋاردىڭ قارعىسى قاتتى بولادى. سونداي كۇناعا باتپاساڭ بوپتى دا.
— الىستان قاراۋىلعا العان اڭنىڭ بۋاز-قىسىرىن قايدان بىلەيىك، اقا؟.. قۇداي ءوزى كەشىرسىن دەپ جۇرە بەرەمىز دە.
— بىلە-بىلسەڭ، شىراعىم، كۇنانى ىستەپ الىپ قۇدايدان كەشىرىم سۇراپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى دە كۇنا. ادام الدىمەن كۇناسىن جۋىپ بارىپ، قۇدايدان كەشىرىمدى سودان كەيىن سۇراسا كەرەك.
— اقا، سوندا ونى قالاي جۋۋعا بولادى؟
— ەڭ الدىمەن، نەنىڭ كۇنا ەكەنىن ءبىلۋىڭ كەرەك. ودان كەيىن ءوز كۇناڭدى مويىنداعان ءلازىم. سوسىن ءبىر جامانشىلىقتىڭ ورنىن ءبىر جاقسىلىقپەن، ءبىر وبالدىڭ ورنىن ءبىر ساۋاپپەن، ءبىر قياناتتىڭ ورنىن ءبىر قايىرىمدىلىقپەن تولتىرۋعا ىلعي دا بەيىل بولساڭ، جۋىلمايتىن نە كۇنا بار؟ ال تىرشىلىكتە كۇناسىز پەندە بولا ما، مەن دە وعان كەزىندە بەلشەمنەن باتقانمىن. جاسىمدا اتقامىنەر بولدىم، ەل بيلىگىنە ارالاستىم. قاراقان باسىمنىڭ قامى ءۇشىن قارا حالىقتى تالاي سورلاتتىم. بىرەۋگە تىزەم باتتى، بىرەۋگە ءتىلىم ءتيدى. ەندى، مىنە، قىسى-جازى تابانىمنان تاۋسىلىپ، ەل كەزىپ جۇرگەن ءتۇرىم مىناۋ. ءبىر ادامعا بولماشى جاقسىلىق جاساسام — جەڭىلدەپ قالعانداي بولام. ايتەۋىر، قۇداي الدىنا تازارىپ بارسام دەگەن نيەت تە مەنىكى، — دەپ اقاڭ از-كەم ءۇنسىز قالعان. سونان سوڭ اياق استىندا سوزىلىپ جاتقان اڭنىڭ ارتقى ءبىر سيراعىن كوتەرىپ تۇرىپ شاپ ورتاسىنا قول سالىپ، شىبىعى مەن ۇماسىن سيپاپ كورگەن دە:
— يىسكەپ بايقا، نە سەزەسىڭ؟ — دەپ الگى قولىن بۇنىڭ مۇرنى نا تاقاعان.
ءبىر عاجاپ ءيىس، اتىردەي جاعىمدى ءيىس ساۋساق ۇشىنان اپ-انىق ءبىلىنىپ ەدى.
— كەرەمەت! — دەدى بۇل تاڭدانىپ. — مۇنداي ءيىستى بۇرىن يىسكەپ كورسەم، مۇرنىم پۇشىق بولسىن.
— مىنە، كۇدىردىڭ قۇدىرەتى وسىندا. ەستۋىمشە، بۇ شىركىننىڭ ءجۇرىپ وتكەن، ءزار توككەن جەرىنىڭ ءوزى جۇپار اڭقىپ تۇرسا كەرەك... بۇنىڭ وسى ۇماسى مەن شىبىعىن قىتايلار قازىرگە دەيىن تەك التىنعا باعالايدى. ويتكەنى بەلدەن ايىرىلعان ەركەككە بۇدان اسقان ەم جوق، تەگىندە، — دەدى اقاڭ.
ەسبەرگەن قۋلانا جىميىپ:
— بۇنى سىزگە بەردىم، اقا، — دەپ ەدى، ول:
— شىراعىم، مەن دۇنيە قىزىعىنان قالعان اداممىن. بەرگىڭ كەلسە، وسىعان شىن ءزارۋ بوپ جۇرگەن بىرەۋگە بەر. ول — مىنا كوكەنتاۋدىڭ ارعى بەتىندە وتىرعان مەترەي. سەن وعان تەگىن بەرمەيسىڭ، ەسەسىنە التىننان قىمبات اسىلدى الاسىڭ.
— قىزىق ەكەن. مەترەيگە ول نەگە كەرەك؟
اقاڭنىڭ وتتى، جىگەرلى كوزدەرىنە جىلت ەتىپ ءبىر جىلى كۇلكى ۇيالاي قالدى.
— بالا كەرەك، ءتۇسىندىڭ بە؟.. بالا...
وسى مەزەتتە ۇيشىك ەسىگى سىقىر ەتىپ اشىلىپ، اق ورامالىن ماڭدايعا تارتا بايلاعان عازيزانىڭ باسى كورىنگەن.
— داستارقانعا اس ءتۇسىرىپ قويدىم... سۋىپ قالار... — دەدى ول ادەتىنشە بيازى عانا. ەسىك قايتا جابىلعان كەزدە اقاڭ:
— بايقاۋىمشا... سەندە دە بالا جوق-اۋ وسى، — دەدى اقىرىن سىبىرلاپ.
— بۇيىرتسا بولار... تىم قارتايىپ تۇرعامىز جوق قوي.
— ايتەۋىر... سەنەن كىنا جوق پا؟
— ءجوعا! — دەدى بۇل. — و جاعىنان شۇكىرمىز، ازىرگە... ال ۇيگە كىرەيىك، اقا.
— ە، ەندەشە بوپتى. قالعان اڭگىمەنى اس ۇستىندە ايتايىن.
سىرتتاي قاراعاندا، ەل كەزىپ جۇرگەن دۋانا، ءدارۋىش كورىنگەنمەن، اقاڭنىڭ بۇكىل بويىنان بەكزاتتىقتىڭ بەلگىسى اڭقىپ تۇرۋشى ەدى. سابىرلى مىنەزى، سالماقتى ءسوزى، كەربەز ءجۇرىس-تۇرىسى، كەلىستى كەلبەت-پىشىنى — ءبارى-بارى وزىنە تۋا ءبىتتى جاراسىمدىتۇعىن. اسىرەسە، سول كۇنگى بەينەسى ەسبەرگەننىڭ ەسىندە ەرەكشە قالىپ قويىپتى. اقسۇر شاپانىن ارقاسىنا جەلبەگەي جامىلىپ، اق كۇمىستەي ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن ساۋمالاپ قويىپ، ءتور باسىندا مالداس قۇرىپ وتىرعان ول نەبىر ادەمى اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتىپ ەدى.
— مەن مەترەيدى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىنان بەرى بىلەمىن، — دەدى ءبىر كەزەك اققۇيرىق شاي الدىنا كەلگەندە. — بۇل ولكەگە العاش تابان تىرەگەن كەزىندە ول وتىزدان جاڭا اسقان جىگىت بولاتىن. تەگى، سابەت جاعىندا باي-قۇلاقتاردى كامپەسكەلەپ جاتقاندا بەرى قاراي جىلىستاپ كەتسە كەرەك. سوندا، مەن كورگەن ۋاقىتتا، ونىڭ ەكى جيرەن اتى مەن مارپا دەگەن جويان سارى قاتىنىنان باسقا كوزگە ىلىنەر بايلىعى كورىنبەگەن. ەندى قارا، وسى توڭىرەكتە ودان اسقان قابىرعالى، قاسپاقتى ادام جوق. ءبىر تاۋدىڭ جالعىز يەسى دە سول. ەڭ شۇرايلى، شۇيگىندى دەگەن قويناۋ-قولاتتى تۇپ-تۇگەل قورشاپ العان دا سول. قورشاۋ ىشىندە جايىلىپ مارالى ءجۇر. ءۇي ىرگەسىندە قورسىلداپ شوشقاسى ءجۇر. جىلقىنىڭ جۇيرىگى، سيىردىڭ ءسۇتتىسى دە سوندا. قاراعايدان قيىپ سالعان ءۇيى قانداي، كىرسەڭ شىققىسىز دەپ، انە، سونى ايت. اقىلدى، ايلالى، ەرتەڭىن ويلاعان ادامنىڭ تىرلىگى وسىنداي بولادى... ال ەندى ول وسى جەرگە قالاي يە بوپ قالدى دەيسىڭ عوي؟.. — اقاڭ قالىڭ قاستى تۇكيگەن قاباعىن كوتەرىپ، عازيزا مەن بۇعان سۇراۋلى پىشىنمەن قارادى دا، — سەندەر مەترەيدىڭ ۇيىندە مالاي بوپ جۇرەتىن سەيدالى دەگەندى ءبىلۋشى مە ەدىڭدەر؟ — دەدى.
— بىلەمىز، — دەپ ەسبەرگەن بۇدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن ول قايتىس بولعاندا توپىراق سالعانىن ەسىنە الدى.
— ءا، سولاي ما؟.. سەيدالى سەندەرگە بۇرىننان تانىس ەكەن عوي.
— تانىستىعى راس، ءبىراق ءدام-تۇزداس بولعان ەمەسپىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىز مۇندا كەيىنىرەكتە كەلگەن كىرمەمىز. ونىڭ بۇرىنعى كۇندەرىنەن كوپ حابارىمىز جوق. ءبىزدىڭ ۇيگە ول اندا-ساندا تەك باس سۇعىپ قانا شىعاتىن. ۇزىن بويلى، ات جاقتى، ارىق كىسى ەدى مارقۇم. ەسىمدە قالعانى — ىلعي دا ىڭىلداپ ءان سالىپ ءجۇرۋشى ەدى.
— ونىڭ تۇبىنە جەتكەن دە سول ءان، — دەپ اقاڭ تەرەڭ كۇرسىنگەن. — سەندەر ونى ابدەن كۇيى كەتىپ، توزعان شاعىندا كوردىڭدەر عوي. ءبىر كەزدە بۇل وڭىردە سەيدالىنى بىلمەيتىن، سەيدالى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويمايتىن پەندە بالاسى بولمايتىن. اكەدەن قالعان بايلىعى، قۇدايدىڭ بەرگەن ونەرى بار ونى ەل-جۇرتى ەركەلەتۋىن ەركەلەتىپ-اق ەدى. ءبىراق بايلىق تا، ونەر دە ۇستاي بىلگەننىڭ عانا ۋىسىندا قالماي ما، سەيدالى سونى ۇستاي المادى. جاس كەزىندە ايلاپ-جىلداپ ەل ارالاپ، ءان سالىپ، ساۋىق-سايرانمەن دۇرىلدەتتى دە ءجۇردى. قايدا جيىن، قايدا توي — سەيدالى سوندا بولدى. جۇرگەن جەرىندە القالى توپ الاقانعا كوتەردى. ويپىرمو-وي، ءوزى دە ءانشى دەسە، ناعىز ءانشى ەدى-اۋ! اشىق ادەمى داۋسىن اسقاقتاتا كوتەرگەن كەزدە ۇشقان قۇس، سوققان جەل، اققان وزەن ءبىر ءبىر ءسات توقتاپ، قىبىرسىز قاتىپ قالعانداي بولاتىن. نەسىن ايتاسىڭ، مىڭنىڭ بىرىنە بىتپەس ونەر سونداي-اق بولار... ءبىراق بۇل ونەردىڭ وعان باققا ەمەس، سورعا بىتكەنىن ول ۋاقىتتا كىم بىلگەن؟ جاسى قىرىقتان اسقاندا سەرىلىكتىڭ قىزىعى كەتتى، قىزۋى قايتتى. كەشەگى ايحاي جيىرما بەس پەن ويحوي وتىزدىڭ جەلىگى باسىلىپ، ەندى تىرشىلىك قامىن، شارۋانىڭ جايىن ويلايتىن دا كەز جەتكەن. ونى ويلايىن، قولعا الايىن دەسە، قورمال جوق. اكەدەن قالعان بار بايلىقتى باياعىدا-اق شاشىپ تاۋىسقان. جىلقىدان جال، سيىردان سىڭار ءمۇيىز قالماعان. وسى كۇنگى مەترەي وتىرعان ورىندا كوكەڭنىڭ ەسكى قىستاۋى، ونى جاعالاي قونىستانعان جارلى-جاقىبايدىڭ تورت-بەس ۇيشىگى بار ەدى. سەيدالى سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەندە ولار دا توزىپ بىتكەن. ءدال وسى تۇستا وعان الدەقايدان اۋىپ كەلگەن مەترەيدىڭ جولىعا قالعانى. قۋ ورىس ونى ارى اينالدىرىپ، بەرى اينالدىرىپ، مايلى قاسىقتاي جىلپىلداپ ءجۇرىپ، اقىرى سان جىلدان بەرى ءبىر اۋلەتتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا قۇتتى قونىس، قاسيەتتى مەكەن بولعان مىنا تاۋعا ءبىر-اق كۇندە جالعىز يە بوپ شىعا كەلگەن. سونداعى سەيدالىنىڭ بۇكىل تاۋدىڭ قۇنىنا العانى نە دەيسىز عوي؟ ءبىر ۋىس سولكەباي، ون بۇلعىننىڭ تەرىسى. سولكەبايدىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋشى مە ەدىڭدەر؟
— تازا التىننان قۇيىلعان اقشا ەمەس پە؟ — دەدى اڭگىمەنى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان ەسبەرگەن.
— ءيا، التىن اقشا. ءبىر سولكەبايعا بىرنەشە جىلقى الۋعا بولادى، — دەپ اقاڭ ءسوزىن ءارى جالعاعان. — جىلقى دەمەكشى، سەيدالى الگى اقشا مەن ون بۇلعىننىڭ تەرىسىن الىپ، بۇل ولكەدەن تاعى جوق بوپ كەتەدى دە، كەلەسى جىلى ءبىر ءۇيىر جىلقىنى الدىنا ساپ، ءبىر شۇيكەباستى جانىنا ەرتىپ، مەترەيگە قايتا ورالادى. كوزدەگەنى — اكەسىنىڭ ەسكى قىستاۋى، ويى — قالعان ءومىرىن سوندا وتكىزۋ.
— قىستاۋ كەرەك بولسا، ونى مەنىڭ جەرىمنەن كوشىرىپ اكەت. وعان شاماڭ كەلمەسە، مەنىڭ مالىمدى باعىپ، شارۋامدى ىستەپ، وسىندا جۇرە بەر، قىستاۋىڭدا تۇرا بەر، — دەيدى مەترەي. امالسىز سوڭعىسىنا كەلىسەدى. ءسويتىپ قۇلشىلىقتىڭ، مالايلىقتىڭ قامىتىن سولاي كيەدى سەيدالى. جەر يەسى، اتا-بابا ارۋاعى سولاي اتادى ونى. بۇدان كەيىنگى تىرلىگىن تاپتىشتەمەي-اق قويايىن، كىسى ەسىگىندەگى ادامنىڭ كۇنى بەلگىلى عوي. مەنىڭ ەندىگى ايتارىم باسقا. مانادان بەرگى ءسوزىمنىڭ توقەتەرى دە سول بولماق... قىسقاسى، سەندەرگە ءبىر قولقا سالايىن دەپ وتىرمىن، — دەپ اقاڭ بۇلارعا سىناي كوز سالعان.
— ايتىڭىز، سىزدەن ايارىمىز جوق، — دەدى ەسبەرگەن.
— قۇلاعىمىز سىزدە، اتا، — دەدى عازيزا دا سىزىلىپ.
— ايتسام... سەندەر كەلەر جىلدىڭ الدىندا سول سەيدالىنىڭ ايەلى وزەننەن سۋ الىپ كەلە جاتقاندا، جاسىن ءتۇسىپ مەرت بولعان. ارتىندا ءبىر جاستان جاڭا اسقان بالاسى قالدى. ول بالا جەتىگە تولار-تولماستا سەيدالىنىڭ ءوزى كوز جۇمدى دا، ءبىر اۋلەتتەن قالعان جالعىز تۇياق ءدىنى باسقا بىرەۋدىڭ قولىنا كوشتى. قوجىق دەگەن سول كوگەنكوز ءقازىر دە سوندا، مەترەيدىڭ شوشقاسىن باعىپ ءجۇرىپ جاتىر. ەندەشە ونى باۋىرىمىزعا الماساق، قازاقتىعىمىز قايسى، مۇسىلمانشىلىعىمىز كانە؟ بايقايمىن، سەندەر دە ءبىر جاس يىسكە زار بوپ وتىرعان سياقتىسىڭدار. قۇدايدىڭ پەيىلى تۇسكەن كۇنى وعان دا جەتەرسىڭدەر. ازىرگە وسى بالانى باۋىرلارىڭا سالا تۇرساڭدار دەيمىن دە مەن...
عازيزا جاۋلىق ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى. ەسبەرگەن ءسال ويلانىپ وتىرىپ:
— مەن قارسى ەمەسپىن، اقا. ءبىراق وزىنە قولعانات بوپ جۇرگەن بالانى مەترەي وڭايلىقپەن بەرە قويا ما؟ — دەدى كۇمانمەن.
— و جاعىن ءوزىم كەلىستىرەمىن. مەن ودان قوجىقتى بۇرىن دا بىر-ەكى رەت سۇراعام. ول كەزدە بەرمەگەن. ەندى بەرەتىنىنە سەنەم. ويتكەنى ونىڭ ەڭ ءزارۋ دۇنيەسى ءقازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا. ول — اناۋ جاتقان كۇدىردىڭ شىبىعى. بۇنىڭ مەترەيگە نە ءۇشىن كەرەكتىگىن ءوزىڭ سەزەرسىڭ... مارپادان كەيىن العان جاس ايەلى بار. ول دا ادام. ولار دا كادىمگى ەرلى-بايلى ادامدار سەكىلدى توسەك قىزىعىن كورگىسى كەلەدى. كۇدىردىڭ شىبىعى التىننان قىمبات ەكەنى راس. ءبىراق بۇل جالعاندا ادامنان قىمبات نە بار؟ اق نيەتپەن، جاقسى ىرىممەن قوجىقتى بالا ەتىپ الساڭدار، قۇداي تىلەۋلەرىڭدى بەرىپ، ول دا سوڭىنان ءبىر شۇناقتى ەرتەر ءالى.
ءسوز وسىمەن بىتكەن. ەرتەڭىندە ەسبەرگەن اقسوپىنى مەترەيگە ەرتىپ بارىپ، وسى قوجىقتى ۇيگە الىپ قايتىپ ەدى. شۇكىرشىلىك، جولى اق، اياعى قۇتتى بولدى، اقاڭ ايتقانداي، قۇداي بۇلاردىڭ دا تىلەۋىن بەرىپ، ارادا ءبىر جىل وتكەندە، راسىندا، قوجىق سوڭىنان ءبىر شۇناقتى ىلەستىردى — قىرىقتان اسقان شاعىندا ەسبەرگەن ۇلدى بولدى. جاتاعان ءۇي قىزىققا، جارىم كوڭىل قۋانىشقا تولدى. بار پەيىل، بار نازار ەندىگى جەردە جالعىز ۇلعا اۋىپ، قوجىق بىرتىندەپ تاسادا قالا باستادى. عازيزا مەن بۇل تالبەسىككە ەكى جاقتان ءتونىپ، قۇيتاقانداي قىزىلشاقانى ءولىپ-وشىپ وبەكتەپ جاتقاندا، ول ءبىر بۇرىشتا مونتيىپ ءۇنسىز وتىرۋشى ەدى. بۇل ۇيگە ءوزىنىڭ كولدەنەڭ كەپ قوسىلعان بوگدە ەكەنىن، جاتىرى باسقا جات ەكەنىن سونداي ساتتەردە ول جۇرەگى قان جىلاپ تۇرىپ سەزىنگەن شىعار. ال ءبىر شاڭىراقتا كۇنەلتىپ، ءبىر تاباقتان اس ءىشىپ ءجۇرىپ ءوزىن بوگدە سەزىنۋدەن وتكەن قانداي قاسىرەت بار؟ ول، ارينە، بوتەندىكتىڭ، بوگدەلىكتىڭ اششى ءدامىن الدىمەن مەترەيدىڭ ۇيىندە تاتتى، «جەتىم قوزى تۇرتىنشەك، تۇڭىلەر دە وتىعاردىڭ» كۇيىن سوندا كەشتى. مۇندا كەلگەندە دە بىردەن ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرىپ كەتكەن جوق، بالاعا ءتان بار قاسيەت — ەركىندىك، ەركەلىكتىڭ ءبارى بويىنان الدەقاشان سۋىپ قالعانداي ەدى. بۇنى ەسبەرگەن بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. ءبىراق ونىڭ جاسىعان جۇرەگىن جانيىن، وشكەن وتىن جاعايىن دەدى مە؟ عۇمىرىندا ءبىر رەت ونى ماڭدايىنان يىسكەپ، بەتىنەن ءسۇيىپ كوردى مە؟ جوق، «ءاي، قوجىق، ءوي، ىنجىقتان» باسقا ول بۇدان ءقايبىر جىلى ءسوز ەستىدى؟ ءوستىپ وسكەن قوجىق بۇگىندە وكپەشىل دە كىنامشىل، ءبىر ادامنىڭ بەتىنە قاراپ سويلەي المايتىن جىگەرسىز دە ىنجىق بولماي ءقايتسىن؟ ەندەشە ونى جازعىراتىن، كىنالايتىن قاي ءجونى بار ەسبەرگەننىڭ؟ ءيا، بارىنە كىنالى ءوزى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، الگىندەگىسى قوجىق كەشىرەتىن ءسوز بە ەدى؟.. «سەنەن گورى كولەڭكەم ارتىق شىعار...» قاپ! قالاي اۋزىنان شىعىپ كەتتى ەكەن؟ امال جوق، ويلانباي سويلەدى، وپىق جەدى، مىنە.
ەسبەرگەن وسى ءبىر ەسكى ەلەس، ەسكى شيىردىڭ شىرماۋىندا باس قاتىرىپ جاتىپ، تەك تاڭعا جۋىق قانا كىرپىك ءىلىپ ەدى...
— اعا، كەتتىك پە؟ — دەدى قاراجالدى جەتەكتەپ اكەپ الدىنا توسقان قوجىق.
— كەتتىك، باتىردىڭ ۇرپاعى. قۇداي جولدى وڭعارسىن. — ەسبەرگەن ورنىنان شيراق تۇرىپ، الا قورجىندى ەردىڭ ارتقى قاسىنا ەكى ءبولىپ تاستاي سالدى دا، لىپ ەتىپ اتىنا ءمىنىپ الدى.
— ءشۇۋ، جانۋار، — دەدى سوسىن قاراجالدىڭ باسىن سوناۋ بيىكتەگى اسۋعا قاراي بۇرىپ.
— ءشۇۋ، — دەدى بۇنىڭ سوڭىنان كۇرەڭقاسقاعا جايداق مىنگەن قوجىق تا. ەكى ات قۇلاقتارىن قايشىلاپ، جەلە جورتا جونەلدى.
* * *
...ۇشى قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا — سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى — ساعىم با، الدە... شالقار كول. شارتاباق كۇن توبەدە. شالقىعان ىستىق جەر-كوكتە. تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جانارىن جاسقا جۋدىرىپ، ماڭدايىن جەل قاڭسىتىپ، تاڭدايىن ءشول كەپتىرىپ، سار جەلىپ كەلەدى سارىاتان. تاۋسىلمايدى سارى دالا، جەتكىزبەيدى سارى بەل. سارى بەلدىڭ ار جاعى — بوتا كۇنگى مەكەنى. بوتا كۇنگى مەكەنىن بوزداپ ىزدەپ كەلەدى، جۇرەكتەگى بار شەرىن قوزعاپ، ىزدەپ كەلەدى.
— ءوي، جالعان-اي! — ات اياعى اسۋ ۇستىنە جەتكەندە ەسبەرگەن كوكىرەك كەرە دەم الدى. اڭقىلداپ الدان جەل ەستى. تىنىسى بىردەن كەڭىدى. جاڭاعى ورگە تارتقان تاسپا جول، تاس قيالى تار اڭعار ارتتا قالعان تاسادا. الدىدا ەندى — الىپ استاۋ كەڭ ويپات. كەڭ ويپاتتىڭ ءبىر شەتى سوناۋ الىس كوكجيەكتەگى كوگىلدىر تاۋعا تىرەلگەن. سان جىل بويى ەسبەرگەننىڭ تۇندە تۇسىنەن، كۇندىز ەسىنەن شىقپاعان، كۇن سايىن وسى اسۋعا سابىلىپ كەلىپ، سارعايا قاراپ كەتەتىن كوگىلدىر تاۋى سول — انە. وركەش-وركەش شىڭدارى، شوعىر-شوعىر شوقىسى كوك مۇنارعا ورانىپ، كوسىلىپ جاتىر جارىقتىق. كوگىلدىر تاۋدىڭ ار جاعى — قاسيەتتى اتامەكەنى، قۇت قونعان قارا قونىسى. بۋىرقانىپ اققان بۇقتىرما، سىلدىراي سىڭسىعان اقتۇما، قارا ورماندى مايشوقى، دارا شىڭدى تاسشوقى — ءبارى-بارى سول جەردە، قاسيەتتى اتامەكەندە. قۇداي-اۋ، وعان دا جەتەر كۇننىڭ جەتكەنى مە شىنىمەن؟
— قوش، كوكەنتاۋ! — دەدى ەسبەرگەن سوڭىنا سوڭعى رەت بۇرىلىپ.
— قوش! — دەدى قوجىق تا اتىن تەبىنىپ قالىپ.
* * *
تارام-تارام تاسپا جول بىردە ويعا قۇلدىراپ، بىردە ورگە ۇمتىلىپ، كوگىلدىر تاۋدى بەتكە الىپ، سىلاڭداي قاشىپ بارادى. جول ۇشىنا جەتەم دەپ، ات ۇستىندە تەپەڭدەپ ەسبەرگەن مەن قوجىق تا سۋىت ءجۇرىپ كەلەدى. تاس توبەدەن كۇن اۋعان. كولەڭكە باسى ۇزارعان. ءۇپ ەتكەن جەل، تىرس ەتكەن بوگدە دىبىس جوق، تەك ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى عانا قۇلاقتا. قۇبا ءتۇستى، قۇلان ءجۇرىستى قاراجال سوڭىنداعى ماستەك كۇرەڭقاسقاعا اياڭمەن دە، جەلىسپەن دە ءبىر جەتكىزبەي كەلەدى.
— قوجى-ىق... — دەپ ەسبەرگەن اراگىدىك ارت جاعىنا مويىن بۇرىپ قويادى. — بارمىسى-ىڭ؟
— بارمىن عو-وي، — دەپ ول جايداق اتىن تەبىنىپ، اياقتارى سولاڭداپ، قاراجالمەن كەي مەزەت قاتارلاسىپ قالادى.
— ە، بار بولساڭ بوپتى، باتىردىڭ ۇرپاعى.
بۇدان كەيىن قوجىقتى تاعى ۇمىتىپ كەتەدى. ۇمىتايىن دەمەيدى، ساناسىندا ساپىرىلىسقان سان ءتۇرلى ويلار سورابى وتكەندى شارلاپ-شيىرلاپ، ەرتەڭدى بارلاپ-قيىرلاپ، كوز الدىنداعى بار دۇنيەدەن اۋىق-اۋىق اۋلاققا الا قاشادى. كوكىرەگى الىپ-ۇشىپ الدەنەنى اڭسايدى. ءبىراق نەنى؟ كوڭىل شىركىن شارق ۇرىپ الدەكىمدى ىزدەيدى. سوندا كىمدى؟ بىلمەيدى. بىلەتىنى — بۇنى الدىندا كۇتىپ تۇرعان ەشكىم جوق. كوزدەن كەتكەن كوڭىلدەن دە كەتەدى. ال بۇنىڭ اتالاستىڭ كوزىنەن، اۋىلداستىڭ الدىنان كەتكەنىنە تابانى كۇرەكتەي جيىرما ءتورت جىل، مىنەكي. جيىرما ءتورت جىلدا ءبىر ۇرپاق تۇگەل اۋىستى. كارىنىڭ ورنىن جاس باستى. ەسكى كوزدەردەن كىم قالدى، اعايىننان كىمدەر بار؟ بارىنىڭ ءوزى ەسبەرگەندى تاني ما؟ ەندەشە... ەڭىرەپ تابىسار ەلى دە، ەن ساپ كەتكەن جەرى دە جوق ەكەنىن بىلە تۇرا بۇل جاققا سارىاتانداي سار جەلدىرگەن، قۇداي-اۋ، سوندا قانداي كۇش؟ سامايىنا اق ءتۇسىپ، ساقال-مۇرتقا داق ءتۇسىپ، ساركىدىر بولعان شاعىندا كوڭىلىن الىپ-ۇشتىرىپ، الدەبىر الىس قياندى اڭساتىپ قويعان نەنىڭ عانا قۇدىرەتى؟ نە بولسا دا، ايتەۋىر، سانانى ىلعي سارعايتىپ، جۇرەكتى امسە سىزداتىپ تۇرار ءبىر دەرتكە دۋشار بولعانىن ەسبەرگەن كوپتەن بەرى سەزگەن-دى. ءوستىپ جۇرگەندە جالعىز ۇلى مەرت بولدى. بۇل — ءوزى دە شىعايىن دەپ تۇرعان كوزگە شىبىقتان كەم تيمەگەن.
راس، وتكەن جىلعى سول قازا ەسبەرگەندى ەسەڭگىرەتىپ كەتىپ ەدى. كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلدى. اتار تاڭدى كىرپىك ىلمەي اتقىزىپ، باتار كۇندى قاباق اشپاي وتكىزگەن كۇنى قانشاما؟! تاڭەرتەڭ موينىنا مىلتىق اسىنىپ، اڭعا اتتانعان سىڭايمەن ۇيدەن ءۇنسىز شىعىپ كەتەتىن دە، قىر جەلكەدەگى بەيىتتى بەتكە الاتىن. بەيىت باسىنا كەلگەن سوڭ، قاراجالدى قاڭتارىپ قويىپ، جاڭا ۇيىلگەن جاس توپىراقتى سيپالاپ، ۇلى ساسكە بولعانشا ۇزاق-ۇزاق وتىراتىن ويلانىپ. ءتىل قاتپايتىن، كوزىنەن جاس تا شىقپايتىن. قۇددى بەيىت قاسىنا تۇرعىزىپ قويعان قارا تاستاي مەلشيىپ، قۇم توپىراقتاي بەزەرىپ، قاققان قازىقتاي قاتىپ قالۋشى ەدى ەسبەرگەن. سوسىن ءبىراۋىق كوزى بوتالاپ، قارسى الدىندا مەڭىرەۋ مۇلگىپ تۇرعان كوكەنتاۋعا قارايتىن. كوكەنتاۋدىڭ بالاعىنان ۇشار باسىنا دەيىن سىڭسىعان قالىڭ ورمان-دى. وندا بۇيرا-بۇيرا بۇتا مەن سالبا سامىرسىنعا دەيىن اعاش اتاۋلىنىڭ الۋان ءتۇرى بار ەدى. ءبىراق قۇداي ءبىر ءتۇپ مويىل قيماپتى. ءبىر ءتۇپ مويىل! جو-جوق، ءبىر ءتۇپ ەمەس، ەسبەرگەنگە كەرەگى ونىڭ ءبىر-اق ءتىلىم قابىعى بولاتىن. سول ءبىر ءتىلىم قابىق قانا بالاسىنا كولدەنەڭ جابىسقان كەسەلدەن قۇتقاراتىنىنا قۇدايداي سەنگەن بۇ جازعان. سەنگەن سوڭ دا جانى قالماي ىزدەپ ەدى جەر-كوكتەن...
— ءوي، جالعان-اي! — ەسبەرگەن ءبىر قىرقاعا شىققاندا ارتىنا مويىن بۇرعان-دى. — قوجى-ىق، بارمىسىڭ؟
— بارمىن عو-وي... — قارلىعىڭقى، شارشاڭقى داۋىس ەداۋىر جەردەن باسەڭدەۋ عانا ەستىلدى. جايداق اتى تاقىمىن قاجاپ كەلە مە، الدە الىس جولدان قاجىدى ما، كىم ءبىلسىن، قوجىقتىڭ بۇعان ىلەسۋى قيىنداپ بارا جاتقانداي.
— بار بولساڭ بوپتى، باتىردىڭ ۇرپاعى. — ەسبەرگەن تەبىنىپ قويىپ، تاعى دا ۇزاق جولدىڭ، ۇزاق ويدىڭ سورابىنا ءتۇستى.
...ءيا، بۇل التى كۇن بويى اتتان تۇسپەي، بەل شەشپەي مويىلدىڭ ءبىر تال قابىعىن زار ەڭىرەپ ىزدەگەن. توڭىرەكتە بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالعان جوق. قويناۋ-قولات، ساي-سالا، وزەن بويىن تۇك قالدىرماي ءسۇزىپ شىقتى اداقتاپ. ىزدەگەنىن تاپپادى. ال ىشكەن اسى ىشىنەن سۋداي اعىپ توقتاماي، از-اق كۇندە ينەلىكتەي بۇراتىلىپ قالعان بالاسى كوز الدىندا جاس قۇراقتاي قۋراپ-سولىپ بارا جاتتى ءسات ساناپ. اقىرى كوكتەمنىڭ ءبىر مايداي ەرىگەن اق شۋاقتى تاڭىندا، كۇننىڭ نۇرى تاۋ باسىنان ەندى عانا توگىلىپ كەلە جاتقاندا... جالعىز ۇلدىڭ اقتىق دەمى ءۇزىلدى. سول كۇننەن باستاپ ەسبەرگەننىڭ بۇل ولكەدەن كوڭىلى مۇلدە سۋىعان. سول كۇننەن باستاپ ەسى اۋىسقان، شالىق ۇرعان ادامنىڭ ءبىر جىندى سۇرەي كۇيىن كەشكەنى جانە بار. تەگى، كەشەگى قويناۋ-قولات، ساي-سالانى كەزىپ ءجۇرىپ: «اتتەڭ، مويىل! اتتەڭ، مويىلدىڭ ءبىر ءتىلىم قابىعى!» — دەپ زار جىلاتقان جالعىز ءسوز ميىنا ابدەن ءسىڭىپ قالعان سەكىلدى. ەندى كۇندىز-تۇنى سول ءسوز ەسىنەن شىقپايدى، ءتىل ۇشىنا قاشاندا «مويىل» ىلىگىپ تۇرادى، قارايعاننىڭ ءبارى بۇعان مويىل بولىپ كورىنەدى. بۇنىڭ سوڭى ەسبەرگەندى باياعى جاستىق شاعىنا، بۇقتىرمانىڭ جاعاسى مەن مويىلدىسايدىڭ بويىنا قاراي سۇيرەيدى. ءبىر عاجابى... مۇندا تابان تىرەگەن العاشقى جىلدارى ارتتا قالعان سول بۇقتىرما مەن مويىلدىسايدى ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى. ويلاسا بولدى، نەبىر سۇمدىق جايلار كوز الدىنا كەلە قالاتىن دا، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەرەتىن. راس، سۇمدىق جايلار ەدى ول... ءار ۇيدە كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتقان كوك قارىن بالا... بالا قاسىندا ءبىر ءتۇيىر دانگە، ءبىر تامشى نارگە زار بولىپ ماڭگىرىپ وتىرعان شەشەلەر... سىرتتا يت پەن مىسىق قۋىپ، ۇستاي الماي تالتىرەكتەگەن اش-ارىق اكەلەر... جول جيەكتەرىندە قاپ-قارا بولىپ ءىسىنىپ، قۇلاپ جاتقان ارىستاي ازاماتتار... سىڭسىعان داۋىس... ىڭىرسىعان ۇندەر... وسى سۇرەڭسىز سۇمدىق سۋرەتتەر ەسبەرگەندى شىرت ۇيقىسىنان شوشىتىپ وياتقان دا كەزى كوپ. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل سۋرەتتەر بىرتىندەپ كوزىنەن كومەسكىلەنە بەرگەن دە، ولاردىڭ ورنىن باسقا ءبىر ادەمى، جۇرەككە جىلى كورىنىستەر اۋىستىرا باستاعان. وندا دا كورەتىنى — الگى مويىلدىساي... مويىلدىسايدان مايىسىپ سۋ الىپ كەلە جاتقان مويىل كوزدى مومىن قىز... مومىن قىزدى ءبىر ءتۇپ مويىل تۇبىندە ۇرلانا كۇتىپ، ۇيالا قىزارىپ تۇرعان جاس جىگىت... تاسبۇلاقتىڭ سىلدىرى... جاس جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلى...
— ءوي، جالعان-اي...
سول مويىل كوزدى مومىن قىزدىڭ كەيىن ءوزىنىڭ جارى بولارىن ەسبەرگەن سوندا ءبىلدى مە؟ جوق، ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرمەگەن. تاعدىر ەكەۋىن تارشىلىق كەزدە تاعى ءبىر جولىقتىردى دا، ماڭگىگە قوساقتاپ قويا بەرگەن بۇل جاققا. سول كەش، سول ءتۇن عايىپتان بولعان ءبىر قىزىق، ايتەۋىر...
اشتىقتان ابدەن قالجىراعان قالىڭ ەلدىڭ الدى اقىرىندا ارعى بەتكە جىلىستاپ جاتقان كەز ەدى. اتا-انادان ەرتە ايىرىلعان سوقا باستى ەسبەرگەن دە كوپ قاراعا ىلەسىپ، بەتتى الىسقا بۇرعان. ارت جاعىندا قارايلايتىن جالعىز عانا قيماسى — اندا-ساندا مويىلدىسايدا قوس جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى بىرگە سوعاتىن مويىل كوزدى مومىن قىز-تۇعىن. كەتەردە ونى تاعى ءبىر كورىپ قالايىن دەگەن نيەتپەن ات باسىن ادەيى مويىلدىسايعا بۇرىپ ەدى كەشتەتىپ. ادەتىنشە جار تۇبىندەگى جالعىز ۇيدەن ءجۇز قادامداي جەردەگى قالىڭ مويىل ىشىنە كەربەستىسىن جاسىرىپ قويىپ، قىزدىڭ سىرتقا شىعۋىن كۇتىپ ەدى سارىلىپ. ءيا، سارىلىپ كۇتكەن. بۇرىن كۇن باتار الدىندا ىلعي دا ىرگەدەگى تاس بۇلاققا كەلىپ سۋ الاتىن مومىن قىز. سۋ الماسا، كوك كويلەگى كولبەڭدەپ سىرتتا ءجۇرۋشى ەدى كوبىندە. بۇل جولى زىم-زيا. جىم-جىرت. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا جاتاعان ءۇيدىڭ ەسىگى ءبىر اشىلعان ەمەس. ءوز بەتىنشە كىرىپ بارۋعا قارا شالدان قورقادى. شىناشاقتاي بويىنا قاراماي شاق-شاق ەتكەن قاتال كىسى ەدى جارىقتىق. اقىرى كۇتۋمەن كۇن باتقان... قاپ-قاراڭعى ءتۇن بولعان. سوسىن... ءۇيدىڭ بەرگى بەتىندەگى جالعىز جەتىم تەرەزەدەن بولماشى جارىق جىلت ەتە قالعان كەزدە، ابدەن شىدامى تاۋسىلعان ەسبەرگەن ۇيگە تۇرا ۇمتىلىپ ەدى... ىشىنە كىرىپ كەلسە... ءتور باسىندا بۇك ءتۇسىپ شال جاتىر. قاسىندا بىلتەلى شامدى جاعىپ قويىپ، مويىل كوزدى مومىن قىز وتىر ەگىلىپ. ۇزىن قارا شاشى دۋدىراپ بەتىنە ءتۇسىپ كەتكەن.
— كى-ىم؟.. — دەدى شال ىڭىرسىپ.
— ەسبەرگەن، — دەدى قىز ءالسىز عانا داۋىستاپ. — ا-الگى ا-اڭشى بالا ما؟.. باسىمدى كو-وتەرشى، قۇلىنىم، — دەپ شال ىقىلىق اتا ءتىل قاتتى.
قىز ورنىنان تۇرا بەرىپ، ەتپەتىنەن ءتۇستى. ەسبەرگەن ۇمتىلىپ كەلىپ، ونى سۇيەمەلدەپ قايتا وتىرعىزدى دا، سوسىن شالدىڭ باسىن كوتەرىپ، ارقاسىنا ەكى جاستىقتى تياناقتاپ قويدى.
— ا-اشپىز، بالام... بە-ەس كۇن بو-ولدى، ءنار سىزعامىز جوق، — دەپ شال كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەردى. — مە-ەنى قويشى، مىنا بالا ولەتىن بو-ولدى.
ەسبەرگەن اتىپ سىرتقا جۇگىرە جونەلدى دە، كۇندىز كول بەتىنەن اتىپ العان ەكى ۇيرەكتىڭ ءبىرىن جەدەل ۇيگە الىپ كەلدى. دەرەۋ قازان استىنا وت جاقتى. اپ-ساتتە ەت ءپىستى. ىستىق سورپانى شال مەن قىزعا الدىمەن قاسىقتاپ بەرىپ، اش وزەكتەرىنە ءنار جۇگىرتىپ الدى دا، ەندى ولە قويماس دەگەن كەزدە قۇستىڭ جۇمساق ەتىن جاپىراقتاپ تۋراپ، از-مازداپ اۋىزدارىنا سالا باستادى. نەداۋىر ۋاقىتتان سوڭ ەكەۋى دە جان شاقىرىپ، بويلارىنا ءال كىرىپ، كادىمگىدەي ادام بوپ قالىپ ەدى.
— بالام، — دەدى شال كەۋدەسىن تىكتەي وتىرىپ. — «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەن، سەنى قۇداي ءبىزدى ولتىرمەيىن دەپ جىبەرگەن شىعار. ءبىزدى دەيمىن-اۋ، مەن — اسارىمدى اساعان، جاسارىمدى جاساعان اداممىن، بارىنەن دە مىنا تەل وسكەن تەڭدەسىڭە قيىن بوپ تۇر عوي... سەنەن قالعان جارتى ۇيرەكتىڭ ەتى بۇل ەكەۋىمىزگە جارتى كۇنگە ازىق بولا ما؟ ولسەم — مەن ولەيىن، تەڭدەسىڭدى امان الىپ قال، بالام. كەشكىلىك ءۇي سىرتىنان اتىڭدى تالاي كورىپ ەم، «ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق»، تەگىن كەلىپ جۇرمەگەن بولارسىڭ، سول اتقا ەندى ەكەۋىڭ بىرگە ءمىنىپ كەتىڭدەر. موينىڭدا مىلتىعىڭ بار ادامسىڭ، تورعاي اتىپ جەسەڭدەر دە اشتان ولمەسسىڭدەر.
— اتا، مەن ارعى بەتكە ءوتىپ بارام، — دەدى بۇل كۇمىلجىپ.
— نە، ارعى بەتتەگى بىرەۋ ساعان جالعىز كەل دەپ پە ەدى؟ — دەپ شال شاق ەتە قالدى.
— جو-جوق.. وزىنە قيىن بولماسا دەگەنىم عوي... الا كەتەيىن، اتا، الا كەتەيىن، — دەپ بۇل قالبالاق قاققان. ىشتەي قۋانىپ تۇرعانى دا راس ەدى.
— ەندەشە... قۇداي جولدارىڭدى وڭعارسىن! ءامين! — دەپ شال بەتىن سيپاعان.
سول كۇنى ءتۇن اۋا وزىمەن بىرگە الىس جولعا اتتانىپ كەتكەن مويىل كوزدى مومىن قىز بۇگىندە جات توپىراقتى جاستانىپ قالعان عازيزا ەدى!..
— ءوي، جالعان-اي!
ءيا، ول جات توپىراقتى جاستانىپ، ماڭگىگە ارتتا قالدى. بۇل بولسا، مىنە، سارىاتانداي سار جەلىپ، مويىلدىسايىن ىزدەپ كەلەدى. الدەكىمدى ساعىنىپ ىزدەپ كەلەدى. كوز الدىندا — مويىل كوزدى مومىن قىز. مويىل كوزدى مومىن قىز — ەندىگى جەردە قۋساڭ جەتپەس، قولعا تۇسپەس، بالكي، بۇنىڭ جاس شاعى شىعار، كىم ءبىلسىن...
— اعا-ا!.. اعا-اۋ، توقتاشى!
جول ۇشى كوگىلدىر تاۋدىڭ ەتەگىندەگى ۇلكەن وزەنگە تىرەلگەندە، ارت جاعىنان قوجىقتىڭ ايقايلاي داۋىستاعان جالىنىشتى ءۇنى ەستىلدى. ءبىراز كەيىندەپ قالعان ەكەن، ەسبەرگەن ات باسىن تەجەپ، كۇتىپ الدى.
— نە بولدى؟ شارشادىڭ با، باتىردىڭ ۇرپاعى؟
قارا تەرگە مالشىنعان كۇرەڭقاسقانى تەكىرەكتەتە جەلىپ كەپ، بۇنىڭ الدىنا توقتاعان ول، جاۋاپ ورنىنا ات جالىن قۇشاقتاپ جاتا كەتكەن.
— اۋ، نە جەتتى ساعان؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى ەسبەرگەن. ول باسىن كوتەرىپ، بۇعان كىنالى ادامداي جاپەكتەي قارادى.
—اعا... مەن ءبىر نارسە ويلاپ كەلەم... مانادان بەرى ويلادىم...— دەپ تاعى ءۇنسىز قالدى. بىردەمە ايتۋعا جاسقانىپ تۇرعانداي.
— اتىڭنان ءتۇس. بوي جازىپ الايىق، ايتارىڭدى سوندا ايتاسىڭ، — دەدى ەسبەرگەن.
ەكەۋى جەرگە ءتۇسىپ، اتتاردى قالماقشا بايلاپ قويدى دا، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە كەپ وتىردى.
— اعا، مەن وسى ءبىر نارسە ويلاپ كەلەم. ايتسام، رەنجىمەيسىڭ بە؟ — دەدى ول جەر شۇقي وتىرىپ.
— ايت. نە ويلاپ كەلەسىڭ سوندا سەن؟
— اعا، مەن وسى كەيىن قايتسام قايتەدى؟
— نە دەيد؟! نەگە قايتاسىڭ؟! — ەسبەرگەننىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى. قوجىقتان باسقانى كۇتسە دە، ءدال بۇنى كۇتكەن جوق ەدى.
— اكەمدى ويلادىم... ولەرىنەن ءبىر جىل بۇرىن مەترەيدىڭ ۇيىنە كەلگەن ورىستارمەن كارتا ويناپ، استىنداعى كۇمىستەلگەن ەرىن، اياعىنداعى ءامىرقان ەتىگىن ۇتتىرىپ الىپ، كەيىن قاتتى قاپالانىپ ەدى. سوندا اياعىنا شاركەي كيىپ وتىرىپ: «ەردەن ايىرىلدىم — جايداق بولدىم، ەتىكتەن ايرىلدىم — مايماق بولدىم، جەردەن ايرىلدىم — بەيباق بولدىم. ءسىرا، مەن وڭبايتىن شىعارمىن» دەگەنى بۇگىن تاقىمىم قاجالىپ، قۇيرىعىم ويىلىپ كەلە جاتقاندا ەسىمە ءتۇستى. تاڭەرتەڭ جولعا شىقپاي جاتىپ ەرىم سىندى. بۇل جاقسى ىرىم بولماس، اعا. سوسىن... اتا-بابا جەرىن تاستاپ كەتسەم — مەن دە وڭبايتىن شىعارمىن. رۇقسات بەرسەڭ، مەن كەيىن قايتايىن، اعا.
قوجىقتىڭ بەتىنە تاڭىرقاي قاراپ، تۇكسيىپ وتىرعان ەسبەرگەننىڭ سالدەن سوڭ قاباعى بىرتىندەپ اشىلىپ، دوپ-دوڭگەلەك قىران كوزدەرىنە جىلى شۋاق ويناپ شىعا كەلدى. سوسىن قوجىقتى قولىنان ۇستاپ تۇرعىزىپ، قاپساعاي مول دەنەنى قاپسىرا قاتتى قۇشاقتاپ:
— اينالايىن، بالام-اي، — دەدى ەمىرەنىپ. — تۋماساڭ دا تۋعانداي بوپ كەتىپ ەڭ، ءبىراق ىشىڭدەگى بار اسىلىڭدى كورە الماعان، اشا الماعان ەكەم عوي. و باستان قولبالا دەپ قور عىپ كەلگەن ەكەم عوي. شىن اسىلدىڭ سىنىعى، حاس تۇلپاردىڭ تۇياعى ەكەنىڭدى ەندى عانا ءبىلدىم، بالام، كەش مەنى!.. مۇمكىن بارىنە كىنالى مەن ەمەس، ەڭ اۋەلى اكەڭ شىعار كەشەگى. جەرىن ساتقان، ەلىن ساتقان ادامدار ەكى دۇنيەدە وڭا ما؟! نەمەرەگە نەسىبە، شوبەرەگە ءناپاقا ەدى عوي كوكەنتاۋ... جوق، كوكەنتاۋدى ەشكىم الىپ كەتكەن جوق. سەنىڭداعى كۇنىڭ تۋار ءبىر كەزدە. تارت، بالام، تۋعان جەرىڭە، قايت، قالقام، كوكەنتاۋىڭا! مەنەن رۇقسات، قايىر-قوش!
كوز جاسىن جەڭ ۇشىمەن ءبىر ءسۇرتىپ تاستاپ، قوجىق كۇرەڭقاسقاعا قارعىپ ءمىندى. جانارىن جاسقا شىلاپ تۇرىپ، ەسبەرگەن دە قاراجالعا قايقايا قوندى.
ءبىرى كوگىلدىر تاۋدى بەتكە الدى.
ءبىرى كوكەنتاۋعا بۇرىلدى.
...ۇشى-قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى — ساعىم با، الدە شالقار كول. شارتاباق كۇن توبەدە. شالقىعان ىستىق جەر-كوكتە. تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جانارىن جاسقا جۋدىرىپ، ماڭدايىن جەل كۇنسىتىپ، تاڭدايىن ءشول قاڭسىتىپ، سار جەلىپ كەلەدى سارىاتان. تاۋسىلمايدى سارى دالا، جەتكىزبەيدى سارى بەل. سارى بەلدىڭ ار جاعى — بوتا كۇنگى مەكەنى. بوتا كۇنگى مەكەنىن بوزداپ ىزدەپ كەلەدى، جۇرەكتەگى بار شەرىن قوزعاپ، ىزدەپ كەلەدى.
You Might Also Like
-
قازاقستاندا مەكتەپ وقىشۋلارى اراسىنداعى «تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان!» بايقاۋى وتەدى. نەگىزگى ماقسات - جاستاردى «الپامىس»، «ەر تارعىن»، «قوبىلاندى باتىر» ...
