بويتۇمار
تاڭعى ۇيقىنىڭ ءتاتتىسى-اي. «ەندى ءبىر ءسات، ەندى ءبىراز...» دەپ جاتاسىڭ. ءبىراق قالىڭ ۇيقىنىڭ قات-قاباتىن تەسىپ ءوتىپ سانا تۇرتكىلەيدى: «تۇر، جۇمىستان قالاسىڭ، تۇر» دەپ سۇڭقىلدايدى. «ەندى ءبىر ءسات، ەندى ءبىراز...»
تاعى دا قىزىل بۇزاۋ شاشىمدى جالاپ تۇر. «اتاڭا نالەت، — دەيمىن ۇيقىدان ويانا الماي،— ءتىلىڭدى كەسىپ تاستار ما ەدى...» اقىرى شىداي الماي كوز جۇمۋلى جاتىپ-اق قولىمدى كورپەدەن شىعارىپ سەرمەپ كەپ قالامىن...
— ءاي، باتىر، مىناۋ قايتەدى-ەي! — دەيدى تانىس داۋىس. سوندا بارىپ كوزىمدى اشىپ السام، جانىمدا ءبىر تىزەرلەپ شولاق سياقۇل وتىر. جاساۋراپ تۇراتىن ادەمى مويىل كوزى كۇلىمدەيدى. شوقشا ساقالى دىرىلدەيدى، ءسىرا، كۇلگەنى شىعار، جالعىز قولىمەن مەنىڭ باسىمنان سيپاپ وتىر ەكەن. بۇ جولى قىزىل بۇزاۋ بولماي شىقتى.
تاڭ ەندى بوزارىپ، شىعىستاعى ماناس شوقىسى ەندى عانا قىزعىلتىم تارتقان شاق. كۇن شىقپاي جاتىپ، ەڭ الدىمەن ماناس شوقىسىن نۇر شالادى. بۇل ولكەدە قۇدىرەتتى اسپانتاۋدىڭ ودان بيىك شوقىسى جوق. كۇن ساۋلەسىن بارىنەن بۇرىن قارسى الىپ، بارىنەن سوڭ ۇزاتىپ سالاتىن وسى ماناس.
شىلدەنىڭ سوڭى، سۇمبىلەنىڭ باسى بولسا دا ءالى كۇن ىستىق. ەسىكتىڭ الدىنا توسەك سالىپ دالادا ۇيىقتايتىنبىز. مەن ابدەن ويانىپ، جان-جاعىما قاراسام، ايشا سيىردى ساۋىپ بولىپ، قىزىل بۇزاۋدى قازىققا قازديتىپ بايلاپ قويعان ەكەن. قىزىل سيىر ورىسكە بەت الىپتى.
— بىريگات-اۋ، قارشاداي بالانى الىس جولعا جىبەرىپ قايتەسىڭ، بار عوي وسى ەلدە بۇدان باسقادا،— دەدى ايشا سيىردى ءۇيدىڭ سىرتىنا ايداپ سالىپ كەلە جاتىپ. ەندى ول ءبىر شىنى اياق شايىن ۇرتتار-ۇرتتاماستان قىزىلشاعا كەتەدى.
ايشانىڭ: «الىس جول» دەگەنىنە ەلەڭ ەتە قالدىم دا، ورنىمنان قارعىپ تۇردىم. «الىس جولدى» اڭسايمىن. قىرماندا شىجىعان كۇننىڭ استىندا شىعىر اينالدىرعان ەسەكتەي ازاننان كەشكە دەيىن تاس باستىرىپ، بيداي تۇسىرۋدەن اسقان ازاپ بار ما ەكەن. «الىس جولعا» جىبەرسە— ۇشپاقشىمىن.
شولاق سياقۇل مەنىڭ ىلدىم-جىلدىم تۇرعانىمدى كورىپ، مويىل كوزى كۇلىمدەپ، قۋانىپ كەتتى.
— وي، باتىرىم، وي، جولبارىسىم! مىنە، ناعىز جىگىت وسى عوي؟ اتالىق اتاسىمەن بىرگە توبىشاقتىعا وسى جولبارىس بارماعاندا— كىم بارادى؟
— بارسىن ءوز بالاسى! — دەپ قاسارىستى ايشا كەنەپ ورامالعا ءبىر شيشا شالاپ، ءبىر ءپاتىر نان ءتۇيىپ جاتىپ. — بالاسى وسىمەن تۇيدەي جاستى.
— وي، جەڭەشە-اي، ءبىلىپ تۇرىپ، نەسىن ايتاسىڭ؟ — بريگادير قينالا قىلقا مويىن باسىن شايقاپ قويدى. — اتالىقتىڭ سۇلەيمەنى كەسەل عوي.
ايشا ۇندەمەي قالدى. سوزدەن جەڭىلگەنى وسى شىعار. سوعىس كەلىنشەكتەرىنىڭ ادەتى: اۋەلى بريگاديرمەن ايتىسىپ، ارىنداپ الادى دا ارتىنان ايتقانىنا كونىپ، جۇمساعان جۇمىسىنا جۇرە بەرەدى.
اتالىق اتامنىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا قورابى الىنعان جالاڭاش ارباعا كولحوزدىڭ ەڭ كۇشتى دەگەن قوس الا باس وگىزى جەگۋلى تۇر. شولاق سياقۇلدىڭ قاسىنداعى مەنى كورىپ، اتالىق اتام بۇكىر بەلىن جازعىسى كەلگەندەي كەۋدەسىن كوتەرە بەرىپ، قايتادان بۇك ءتۇستى دە، ءوزىنىڭ ءۇنسىز كۇلكىسىمەن سىلق-سىلق كۇلىپ، سىقسيعان كوزىن جەڭىمەن ءسۇرتتى.
اتالىق اتام تىك تۇرەگەلسە، بويى ەكى مەترگە جەتەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ جاتاعان ۇيلەرىنىڭ الاسا ەسىكتەرىنەن كىرە الماي، شىعا الماي جۇرەر دەدى مە، تاعدىر ونى سۇراق بەلگىسىندەي بۇكشيتىپ قويعان. بالكىم، تاعدىر ونى، شىنىندا دا، ءومىر بويى جاۋابى تابىلمايتىن سۇراق ەتىپ جاراتقان شىعار. ونى مەن قايدان بىلەيىن...
— كەلدىڭ بە، ەي، قىزتالاق؟—دەدى اتالىق اتام.
— مىنە، وسى بارسحاننان ارتىق سەرىك جوق ساعان، كوكە، — دەدى شولاق سياقۇل ۇلكەن ەرلىك جاساعانداي اعاسىنىڭ الدىندا ماقتانىپ.
جولعا دا شىقتىق. ءۇيدىڭ سىرتىنان سۇلەيمەن قۇرداسىم دۋالعا قۋشىق يىعىن سۇيەپ، تىق-تىق جوتەلىپ، سوڭىمىزدان مۇڭايا قاراپ قالدى. ءبىزدى ءبىر مايدانعا شىعارىپ تۇرعانداي قول بۇلعادى.
الا باس قوس وگىزدىڭ ميمىرت ءجۇرىسى ونبەيدى. اتالىق ەرتە سالقىنمەن ەداۋىر جەرگە بارىپ قالامىز دەگەنمەن، اۋىلدان ۇزاپ شىققانشا كۇن ساسكەگە تايانىپ، توبەنى قىزدىرا باستادى. شىلدە شىعارىن سەزگەندەي كۇن اششى. يرەلەڭ قارا جول توسكە ورمەلەپ بارادى. اربانىڭ سول جاقتاعى ارتقى دوڭگەلەگى اۋىرعان تىستەي زارلاپ، شيق-شيق ەتەدى. مەن ارتىما بۇرىلىپ قاراپ ەدىم: تارام-تارام بولىپ، قاتار-قاتار جاتقان مىڭبۇلاقتىڭ ءار سايىنىڭ بويىنا بەس-التى ۇيدەن ۇركەردەي تىعىلعان ءبىزدىڭ اۋىل تىم تومەندە قالىپتى. ءبىز بيىكتەپ كەتىپپىز. ءبىر توپ كوك كەپتەر بىزبەن قاتارلاسا ۇشىپ، اربانىڭ شابان جۇرىسىنەن مەزى بولعانداي وزىپ كەتىپ بارىپ، بوزاڭعا قونادى دا، ءبىز جاقىنداعاندا، قارا جولدى بويلاپ تاعى دا قاپتالداسا جونەلەدى. ءجۇرىسى ماردىمسىز وگىزدەرگە «بول، بول» دەپ قۋات بەرەتىن سياقتى.
ءبىر كەزدە الدىمىزدان جاعاسى جايقۋات، تۇيەتايلى ساي شىعا كەلدى. ىلديعا قاراي اربا وزىنەن-وزى دوڭگەلەپ، مويىنتۇرىق وگىزدەردىڭ مۇيىزىنە دەيىن لىقسي تىرەلىپ، بەيقام نەمەلەردى تاپتاپ كەتەردەي دەدەكتەدى. ساي تابانى داليىپ جاتقان كەڭ ەكەن، ارناسىندا تۇيەدەي-تۇيەدەي تاستار كوپ. ءبىر كەزدە تاۋدان قۇلاعان تاسقىن دومالاتىپ اكەلگەن شىعار. تاباندا ءبىر بۇلاق سۋ كۇمىستەي جارقىراپ جاتىر ەكەن. الا باس وگىزدەر تىرپ ەتپەي، سۋعا باستارىن سالىپ كوپكە دەيىن سوراپتادى. اتام ەكەۋمىز اربادان ءتۇسىپ، سۋ جاعاسىنداعى تەڭگە جاپىراقتى، جالبىزدى كوگالعا وتىرىپ، ورازامىزدى اشتىق. سايدىڭ توبىشاقتى قالىڭ وسكەن قاباعىنا جاي قاراپ وتىرىپ، قىزىل سۋىرلاردىڭ الىسىپ ويناپ جاتقانىن كوزىم شالىپ قالىپ، ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
— و نە؟—دەدى اتام وقىس قيمىلىمنان سەكەم الىپ.
— سۋىر، اتا، قىزىل سۋىر!
— كانە؟—دەپ جاساۋراعان كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ قاباققا قارادى.
— انە، انە بىرەۋى قازديىپ تاستىڭ ۇستىندە تۇرەگەپ تۇر. باسقالارى ەكى-ەكەۋدەن كۇرەسىپ جاتىر. كوردىڭ بە، اتا؟!
— قىزتالاق بىردەڭە بۇلدىرايدى، ايتەۋىر،—دەپ اتالىق اتام كۇلىمسىرەپ قويدى. سودان سوڭ ويلانىپ قالعانداي بولدى دا:
— سۋىر ءقازىر سەمىردى عوي. اتتەڭ، ۇستاپ السا، ونىڭ ەتى مەنىڭ سۇلەيمەنىمە ءدارى عوي،—دەدى.
باعانا اۋىلدان اتتاناردا، ءۇي سىرتىنا دەيىن سوڭىمىزدان ءىلميىپ ىلەسە ءجۇرىپ، قول بۇلعاپ قوشتاسىپ قالعان قۇرداسىم سۇلەيمەننىڭ جۇدەۋ ءجۇزى كوز الدىما كەلدى. ەكى يىعىنان دەم الىپ، قاتتى جوتەلىپ، قاراپتان-قاراپ تۇرىپ قارا تەرگە مالىنىپ ەدى. اكەسىمەن بىرگە الىس ساپارعا ءوزى ەمەس، مەنىڭ كەتىپ بارا جاتقانىما قىزىعا قاراپ، مۇڭايىپ قالعانداي ەدى سىڭايى.
— ەكەۋىڭ ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تۋىپ ەدىڭدەر عوي، — دەدى اتالىق اتام بۇدان ون ءۇش جىل بۇرىنعى وقيعانى ەسكە الىپ،— سۇلەيمەننىڭ بىر-ەكى كۇن ۇلكەندىگى بار شىعار، الدە سەن بۇرىن تۋىپ پا ەدىڭ؟ ايتەۋىر، تارى ورىپ جاتقان قىركۇيەك ەدى. قىزتالاقتار، سەندەر دە ءبىر مۇشەلگە تولدىڭدار عوي. ازامات بولدىڭدار، قۇداي امان قويسا... ءاي، وسى سەنىڭ اكەڭ ون ۇشىندە وتاۋ يەسى بولىپ ەدى،—دەدى كەنەت كارى جۇزىنە قان جۇگىرە نۇرلانىپ، قۋاقىلانا قالىپ. — سەنى دە اياقتاندىرساق قايتەدى، ا؟ مىنا بارا جاتقان توبىشاقتىدان ساعان ۇناسا، ءبىر قىز الا قايتساق قايتەدى؟
— كەرەگى جوق، — دەدىم سۋىرلار جاققا قاراپ.
— كەرەگى جوعى نەسى-ەي، — دەپ شال ءۇنسىز كەڭك-كەڭك كۇلىپ، كوزىنەن جاس اعىپ كەتتى. — و، اقىماق، كەرەگى جوعى نەسى-ەي...
ونىڭ رياسىز قالجىڭىن ۇمىتتىرعىم كەلىپ:
اتا، سۋىر اتساق قايتەدى؟ سۇلەيمەنگە اپارىپ بەرەتىن...
شال الگى قالجىڭىن، شىنىندا دا، لەزدە ۇمىتتى. مەنىڭ كوزىم كورمەيدى. وسى جازاتايىم بىرەۋىمىزدى اتىپ الارسىڭ تاعى بالە بولىپ. بالەسىنەن اۋلاق.
— وي، اتا، مەكتەپتە تارباقباي اعاي بىزگە مىلتىق اتىپ ۇيرەتتى عوي.
— اپىر-اي، مىلتىق ۇيرەتكەنى نەسى؟ بالا دا مىلتىق اتا ما ەكەن؟
— ە، اتپاعاندا شە؟ سوعىس سوزىلا بەرسە، اسكەرگە ءبىزدى دە الادى. سول ءۇشىن ۇيرەتەدى دە.
— نە دەيدى تاعى. ەندى اسكەرگە سەندەردى السا، نەمىز قالادى سوندا؟! تۇقىم-تۇقيانىمىز تىپ-تيپىل بولماق پا؟ ءتىل-اۋزىڭ تاسقا، ايتپا قايداعىنى!
اتالىق اتام ەداۋىر اشۋلانىپ قالدى. دەسە دە، باعانا شولاق سياقۇل بەرگەن ەسكى قارا مىلتىقتى، مەن تيمەسىن دەپ، ارباداعى ءشوپتىڭ اراسىنا تىعىپ تاستاعان جەرىنەن بۇكشەڭدەپ بارىپ سۋىرىپ الدى.
— ابايلا، وقىس اتىلىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
مىلتىق قولىما تيگەن سوڭ، ەداۋىر ەسەيىپ، ءداۋ دارەجەگە جەتكەندەي قوقيلانىپ قالدىم. تارباقباي اعايدىڭ ۇيرەتكەنىن دالەلدەگىم كەلىپ زاتۆورىن ساقىر-سۇقىر كەرى تارتىپ، ۇڭعىسىنا قاراسام، وقتاۋلى ەكەن. پاترون ورتاسىنداعى جاسىمىقتاي سارىنىڭمەن پيستون ەكەنىن دە بىلەمىن. زاتۆوردى قايتا سالىپ، سۋىرلار جاققا قارادىم. باياعى قاراۋىل سۋىر سۇر تاس ۇستىندە ءالى قازديىپ تۇر. بىزگە كوزى ۇيرەنگەن ءتارىزدى. ەندى باسقا جاقتان ءقاۋىپ جوق پا دەگەندەي بىزگە ءبىر قىرىنداۋ قالشيىپ قالعان.
جاقىنداپ بارسام، سەكەم الىپ، ىندەرىنە كىرىپ كەتەدى. بۇل ارا قاشىق سياقتى. تاۋەكەل دەپ، اربانىڭ تاساسىندا تۇرىپ، قاراۋىل سۋىردى كىندىكتەن تومەن نىساناعا الدىم. ويتكەنى تارباقباي اعاي ميشەن اتقىزعاندا، ۇدايى شەڭبەردىڭ تومەن جاعىن الا كوزدەتەتىن.
گۇرس ەتكەن الامات داۋىستان اسپانتاۋ شايقالعانداي بولدى. اۋەلى كوك تۇتىننەن ەشتەڭە كورىنگەن جوق. اتالىق اتام شالا ەستيتىن توساڭ قۇلاعىنىڭ ءوزىن قولىمەن باسىپ الىپ: «ءبىسمىللا، ءبىسمىللا» دەپ تۇر ەكەن. سۇر تاس جاققا قاراپ ەدىم، ءۇستى قاراۋىتىپ قالىپتى. باسقا سۋىرلار جىم-جىلاس، لەزدە ىندەرىنە كىرىپ، عايىپ بولىپتى.
ۇلكەندىگى كىشى-گىرىم يتتەي قىزىل سۋىردى ارتقى اياعىنان ۇستاپ، سۇيرەتىپ الىپ كەلىپ، اتالىق اتامنىڭ الدىنا بىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدىم.
— قايتاردا تاعى بىرەۋىن اتىپ اپەرەمىن،—دەپ قويدىم ماقتانىشىمدى جاسىرا الماي.
قارتىم قۋانۋدىڭ ورنىنا، ءسال-پال ابىرجىعان سىڭايلى. ونى كورىپ مەنىڭ كوڭىلىم ءپاس تارتتى.
— ءاي، اتتەسى-اي، بەكەر بولدى-اۋ،—دەدى اتالىق سۇلاپ جاتقان سۋىردى ارى-بەرى اۋدارىپ، التىنداي جىلتىراعان كوكشىل-قىزعىلت ءجۇنىن الاقانىمەن مۇسىركەي سيپاپ. — اناسى ەكەن عوي.
— ە، بالالارى ءوسىپ قالىپتى عوي.
— اي، شىراعىم-اي، بۇل جانۋاردىڭ ارعى زاتى ادام دەيدى عوي. قۇدايدىڭ قارعىسى ءتيىپ، حايۋان بولىپ كەتكەن. الگىندە بايقادىڭ با، كۇشىكتەرى قۇددى ادامنىڭ بالالارى قۇساپ قۇنجىنداپ كۇرەستى عوي. مەنىڭ كوزىم بۇلدىراسا دا كوردىم ونى. وبالى تيمەسە نەعىلسىن. بەكەر-اق اتقىزدىم با، قايدام.
— وي، اتا، ءسىز دە...—دەپ اپتىعىپ قالدىم. — كىتاپتا جازىپتى عوي: سوناۋ يتجەككەن سولتۇستىك جاقتا ياقۇت-ساحالار بۇعىنى وزدەرى اتىپ الدى ەكەن دە، سودان سوڭ باۋىزداپ جاتىپ: — كەشىر، بۇعى، سەنى اتقان ءبىز ەمەس، تۇڭعىستار، ءبىز اشەيىن سەنى اتىپ تاستاپ كەتكەن تاۋىپ الدىق،—دەيدى ەكەن. بىزدە سويتە سالايىق: «كەشىر، قىزىل سۋىر، سەنى اتقان ءبىز ەمەس، جولداسحان عوي، ءبىز اشەيىن سەنى جولدان تاۋىپ الدىق»دەيىك.
اتالىق اتام ءۇنسىز كۇلكىسىمەن كەڭكىلدەي بەردى.
ءا، قىزتالاق جولداسحانعا جابا سالاسىڭ، ءا؟ سۇلەيمەن ۇشەۋىڭ قۇرداسسىڭدار عوي. قاراشى، بۇلاردا قۇرداستىعىن بىلدىرەدى. ءبىراق سەنىڭ الگى وقىعان كىتابىڭ كاپىرشە عوي. قۇراندا ونداي ءسوز جوق.
— ءيا، قويىڭىزشى، اتا. ءوزىڭىز بىلتىر جالعىز توقتىڭىزدى سۇلەيمەنگە قالجاعا سويعاندا ايتتىڭىز عوي: — «سەنىڭ جازىعىڭ جوق، بالالاردىڭ ازىعى جوق» دەپ.
— ءاي، اقىلدىم اشەيىن، تىل-كوزدەن امان بول، ايتەۋىر. ءتىرى جۇرسەڭ — بولايىن دەپ تۇرسىڭ-اۋ. قۇداي بالە-جالادان، سوعىستىڭ سۇراپىلىنان ساقتاسىن. ەندەشە، مەنىڭ سۇلەيمەنىمە ءساتىن سالىپ، شيپا بولسىن،— دەپ اتالىق اتام سۋىردى ارباداعى ءشوپتىڭ استىنا مىلتىقپەن قاتار قىمتاپ قويدى.
سۋدان ءوتىپ، سايدىڭ ارعى قاباعىنان استىق. ەندى جول تاۋ بوكتەرلەپ، باتىسقا قاراي قيالادى. الىستان قاراۋىتىپ، شوق-شوق ورمان كورىنەدى.
— اتا، ءالى الىس پا توبىشاقتى؟
— قارايعان تالدار كورىنە مە؟
— كورىنەدى، الىستا.
— ە، قۇداي قالاسا، الىس ەمەس. بەسىن الەتىندە جەتەمىز.
شال وزىنەن-وزى ىڭىلداپ ءان سالعانداي، ەكى كوزىن جۇمىپ العان سياقتى. قولىنداعى قامشىنى قۇر ۇستاعانى بولماسا، وگىزدەرگە ءالى ءبىر باسقان جوق. وگىزدى ۇر نە، ۇرما نە، ءبارىبىر وسى جۇرىستەن تانبايدى. ميمىرت. جول جاعالاي، ءتۇپ-تۇپ بولىپ، قىزىل تورى توبىلعى قالىپ جاتىر. شوق-شوق بولىپ قىزىل يزەن كەزدەسەدى. سيىرقۇيرىقپەن شىرىش گۇلىن الدەقاشان توگىپ، سوياۋ-سوياۋ سويديىپ قالىپتى. كوكتەمدە قۇلپىرىپ، جۇپار اتىپ تۇراتىن كيىكوتى مەن تەكەساقال دا رەڭى تايىپ، كورىكسىز كودەدەي كۇيگە ۇشىراپتى. ونىڭ ەسەسىنە شاشىراتقى كوك اسپان تۇستەس كوكپەڭبەك گۇلدەرى جاعالاي جاۋدىرەيدى. اندا-ساندا الاقانداي اپپاق گۇلدەرى جامبى كۇمىستەي جىلتىراپ گۇلقايىر كەزدەسەدى. گۇلقايىردىڭ باسىندا سارى تورعاي قۇيقىلجيدى.
اتالىق ويانىپ، الدەنەنى ەسىنە العانداي.
— سەندەردى دە اسكەرگە جىبەرسە جىبەرگەندەي ەكەن، ءا،—دەدى. — جاڭاعى مىلتىق اتىسىن سۇمدىق قوي. اپىر-اي، شىنىمەن سەندەردى دە الا ما؟ الادى، الادى. مىنا سوعىس توقتاماسا—الادى دا. مۇنىڭ وزىنە دە ءۇش جىلدان اسىپ، ءتورتىنشى جىلعا اياق باستى ما؟ مۇنداي دا ۇزاق قىرعىن بولار ەكەن دە. باياعى مەنىڭ سەندەي بالا كەزىمدە قوقان سوعىسى دەگەن بولدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايزاق داتقاسى سول قوقانمەن سوعىستى-اۋ دەيمىن. ءبىر اپتا بولدى ما، بولمادى ما — تىيىلدى، ايتەۋىر. اقىرى، بايزاق داتقانى قوقان ءولتىرىپ تىندى... ا، مىناۋ سۇمدى-ى-ىق. ءبىزدىڭ قايىپتان كوپتەن بەرى حات جو-و-وق. سوڭعى حاتى، مىنە. ايتپاقشى، قاراپ وتىرعانشا، جول قىسقارسىن، سەن وسىنى تاعى ءبىر وقىپ بەرشى.
اتالىق اتام كونەتوز قارا بارقىت بەشپەنتتىڭ ومىراۋىن اعىتىپ، تەر سىڭگەن بوزعىلت تىك كويلەكتىڭ وڭىرىنە قولىن سالىپ جىبەرىپ، سول قولتىعىنىڭ استىنداعى جاپسار قالتادان ءتاسپىسىن سۋىرىپ الدى، ءتاسپىنى اتالىق اتامنىڭ سونشاما «قىلۋەت» جايعا جاسىرعانىنا تاڭ قالدىم. قارا الا مونشاقتار تىزبەگىن ءۇشبۇرىشتى قايىس تۇمار تۇيىندەپتى. اتالىق اتام ءتاسپىنى الگى تۇمارمەن قوسا ۋىستاپ تۇرىپ اۋەلى ماڭدايىنا باسىپ كوزىن ءسۇرتتى دە، قايىس تۇماردىڭ ءبىر جاقتاۋىن سوگىپ جىبەرىپ، قوس ساۋساعىمەن بۇكتەۋلى قاعاز سۋىرىپ الدى. ءۇشبۇرىشتى حاتتىڭ بۇكتەۋىن جازىپ، اۋەلى ەمىرەنە ەرنىنە تيگىزدى. قولى قالتىراڭقىراپ ماعان ۇسىندى.
— ءما، تاعى ءبىر وقىشى.
اتالىق اتامنىڭ الگى قاعازدى مەن جىرتىپ الاتىنداي نەمەسە ابايسىزدا جەل ۇشىرىپ اكەتەتىندەي سەزىكتەنە ۇسىنعانى سونشا، مەنىڭ دە قولىم دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى. شىنىندا دا، بۇكتەۋى ىدىراي باستاعان ەكەن. اسا ابايلاماسا، اتالىق اتامنىڭ سەسكەنگەنىندەي-اق. بۇكتەۋىن ىقتياتتاپ جازىپ بولىپ، اربانىڭ القىمىنان قۇلاپ كەتەتىندەي شەگىنىڭكىرەپ وتىرىپ، وقي باستايىن دەپ ەدىم، قۇرىعىر دوڭعالاقتىڭ شوقاڭداۋىنان حاتتىڭ ارىپتەرى سەكەڭدەپ، اۋەلى كوزىم ۇيرەنە الماي-اق قويدى. اتالىق اتام مەنى ساۋاتسىز دەپ ويلادى-اۋ دەپ تاعى قىسىلىپ، تامپەك مۇرنىمنىڭ ۇشى تەرشىپ كەتتى.
«اماندىق حات» — دەپ ايقايلادىم. ايتپەسە ەسىتپەيدى. — التىننان ارداقتى، كۇمىستەن سالماقتى اتامىز بەن انامىز، جان باۋىرىم سۇلەيمەن، قارىنداسىم حانزادا! امان-ەسەن تۋعان جەردە وكىمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ابىرويمەن اتقارىپ ءجۇرىپ جاتقان بولارسىزدار... مەنەن اماندىق سۇراساڭىزدار، وتان الدىنداعى بورىشتى ابىرويمەن اتقارىپ، اۆتوماتتى قولعا الىپ، جالماۋىز جاۋدىڭ جازاسىن بەرىپ، كۋرسك دەگەن جەردىڭ قىرعىنىنان امان شىعىپ، فاشيستەردى شەگىندىرىپ بارا جاتىرمىز. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن راس ەكەن. كۋرسكىدە كوپ بوزداقتار قىرشىنىنان قيىلدى. سول سويقاننان وققا ۇشپاي قالعان مەن ەندى ولمەيتىن سياقتىمىن. كوپ جازۋعا ۋاقىت از. كەزەكتى شابۋىل الدىنداعى ءسال تىنىستا جازعان سالەم حاتىم وسى. ءبىر قۇداي ءوزى جار بولىپ امان جۇرسەم، ستالين جولداستىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ، جاۋدى كۇيرەتىپ، سودان سوڭ قول بوساسا، بۇدان گورى ۇزاعىراق ەتىپ جازارمىن. ءبىر ءتاڭىرى ءبىزدى ولمەي-جىتپەي كورىسۋگە جازسىن. امان بولىڭدار، باۋىرلارىم! وكوپتان جازعان — گۆاردياشى قايىپ اتالىقوۆ. 1943 جىل، 17-تامىز».
«نەگە ۇندەمەيدى؟» دەپ اتالىق اتاما قاراسام، اپپاق ساقالىنان تارام-تارام جاس اعىپ، جىلاپ وتىر ەكەن. حاتتى قايتادان بۇكتەپ قولىنا ۇستاتتىم. ءۇنسىز وتىرىپ، قاعازدى سيپاپ-سيپاپ، قايىس قالتاعا قايتا سالدى. سودان ءبىر ۋاقىتتا:
— بۇگىن ءشىسلانىڭ قانشاسى؟—دەدى.
— ون بەسىنشى اۆگۋست عوي.
— وببوۋ-اكپار-اي، ءبىر جىل بولىپ قالعان ەكەن عوي! ا!
مەن ەشتەڭە دەي الماي تۇقشيدىم. ءبىر جىلدان بەرى حابار-وشار بولماسا، ارينە... تەگىن ەمەس.
اتالىق اتام كوزىن سىعىرايتا تاۋ جاققا قارادى:
— ادام بالاسى استە استام سويلەمەۋ كەرەك قوي. «ەندى ولمەيتىن سياقتىمىن» دەگەنى نەسى-ەي بايعۇستىڭ؟ اۋزىنا ءازازىل سالىپ تۇر عوي سول ءسوزدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قارسى شىققان قانداي حايۋانسىڭ! قاي-ى-ەپ!»—دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
اتالىقتىڭ ايدالاعا ايقاي سالعانىنان سەسكەنىپ، تۇلا بويىم ءدىر ەتە قالدى. الىستاعى قايىپ ەسىتىپ تۇرعانداي ايقايلاعانى نەسى؟
مەزگىل ءتۇس الەتىنە تاياندى. كۇن شاقىرايىپ، ىسي ءتۇستى. ءتىپتى الدەقاشان يەسىز قالعان تاس قورانىڭ دۋالىندا كوك قارعا دا اۋزىن اشىپ، القىنىپ وتىر.
— ا؟! — اتالىقتىڭ اۋزىنان جالىن اتىپ شىققانداي بولدى. ءتىپتى جولدان ەداۋىر قاشىقتا وتىرعان كوك قارعا دا قالباڭ ەتىپ ساسىپ قالىپ، ەسىن جيىپ، ۇشا جونەلدى.
جاي «ا» ەمەس، «ا؟!» كۇرسىنۋ دە ەمەس، الدەبىر قاھارلى سۇراق، الدەبىر ايبىندى بۇيرىق.
ەندى «ا؟!» دەمەسە ەكەن دەپ تىلەپ كەلەمىن. قورقىنىشتى.
يتقوناق، مىسىققۇيرىق ارالاس وسكەن بەتەگەلى، بەدەلى، جابايى جوڭىشقالى وزەكتىڭ ۇستىندە قۇلادىن قۇس قالىقتاپ ءجۇر. بودەنەدەن باسقاعا شاماسى كەلمەيتىن قۇلادىننىڭ دا كۇنكورىسى قيىن. قانات قاعىپ قالىقتاۋىندا ءبىر قايعىنىڭ، مۇساپىرلىكتىڭ تابى بار.
اينالانىڭ ءبارى مۇڭعا دۋشار بولعانداي، دۇنيەنىڭ قاباعى كىرتيۋلى. قۇلازىعان دالا، تاماق ىزدەپ قاڭعىرعان قۇلادىن كۇس. جاس بالا، بۇكىر شال. تەك اسپانتاۋ عانا ايبىندى. سوعان قاراساڭ عانا ەڭسەڭ كوتەرىلەدى. اسپانتاۋ سەنى ءۇنسىز اسقاقتاتادى. ەڭسەدەي بويىن ءومىرى جازا المايتىن اتالىقتىڭ ءوزى تاۋعا قاراپ: «ا؟!» دەگەندە بۇكىشى جازىلىپ كەتەتىندەي كورىنەدى.
سودان سوڭ اتالىق اتام ىڭىلداپ ءان سالادى. قازاقشا ما، قىرعىزشا ما — ايىرا المايمىن.
«كىم بىلەر كىمنىڭ ارمانىن،
تارازى بىلەر سالماعىن.
ءوتىپ كەتسە جاس ءومىر،
ارماندا بولىپ قالماعىن.
وكىنەرسىڭ، قالارسىڭ،
وتكەندى قايدان تابارسىڭ.
ءوتىپ ءبىر كەتسە جاس ءومىر،
قارىزعا كىمنەن الارسىڭ؟»
— ءتۇسىندىڭ بە-ەي، قىزتالاق؟—دەيدى مەنىڭ باعانادان سوستيىپ وتىرعانىمدى بايقاپ، كوڭىلىمدى اۋلاماق بولىپ.
اتالىق اتامنىڭ ماعان قاراپ مەيىرلەنە جىميعانىن كورىپ، كوڭىلىمە ساۋلە تۇسكەندەي بولادى. سويتسە اينالا توڭىرەك سونشالىقتى جابىرقاۋ، جىلاۋىق ەمەس ەكەن. قۇلادىن قۇس قۋانعاننان بىر-ەكى رەت اۋەدە اۋناپ ءتۇسىپ، ويناپ جۇرگەن سياقتى. جول جيەگىندەگى بۇزىلعان ۇيلەردىڭ ورنىنا قاۋ بولىپ تۇنىپ تۇرعان الابوتا مەن قارا سورانىڭ اراسىندا وتىرعان شەكشەكتىڭ شىرىلى دا سونشا مۇڭدى سياقتى ەمەس. ءبىراق ءبىر اۋەندى قايتالاي بەرەدى. بۇزىلعان دۋال باسىندا قارلىعاشتار وشارىلىپ وتىرىپ-وتىرىپ، ءبىر كەزدە كەنەت دۋ كوتەرىلىپ، قيقى-جيقى، القىن-جۇلقىن اينالىپ ۇشاتىندى شىعاردى. ءسىرا، قايتاتىن بولار.
قارلىعاش جارىقتىق اتامەكەن ءۇشىن قۇرباندىققا دايىن قۇستىڭ ءبىرى عوي. بيىل وسى جاقتا تۋعان بالاپاندار كەلەر جىلى قالايدا ءوز تۋعان جەرىنە قايتىپ ورالۋعا جانىن باعىشتار. تالايى وتانىنا جەتە الماي، شەكسىز مۇحيت ۇستىندە قاناتى تالىپ شەيىت بولار. ال جەتكەنى جەتىسىپ، ىشەگىن تارتا ءان سالىپ، كومەيىنەن كۇي قۇيقىلجىتار.
قاناتىنان قايىرىلىپ جىعىلماسا، قايتىپ تا كەلەر-اۋ. ءبىراق اندا-ساندا وقىستان اتالىق اتامنىڭ «ا؟!» دەگەنىنەن قورقامىن.
* * *
ءتۇس اۋا توبىشاقتىنىڭ نۋ ورمانىنا دا كەلىپ جەتتىك-اۋ. ءسىرا، وسى ورماندى اۋىلدىڭ باستىعى بولار، وڭ كوزى قىبىر ەتپەي تاسىرايىپ قالعان، قىزىل شىرايلى، بۋرىل ساقال، گاليفە قارا بارقىت شالبارلى كىسىنىڭ اتالىق اتاما ىقىلاسى قاتتى ءتۇستى. اماندىق-ەسەندىك ايتىپ، جاتىپ جاستىق جايىلىپ توسەك بولىپ ەلپەك قاقتى. اتالىق اتامنىڭ وتە سىيلى ەكەنىن سوندا بايقادىم. كەيدە اۋىلدا ءتىلىن الماي، «ءاي، كەرەڭ، بۇكىر شال» دەپ كۇڭكىلدەيتىنىمىز ەسىمە ءتۇسىپ، وزىمنەن-وزىم بەتىم دۋىلداپ كەتتى.
شاي ءىشىپ، جان شاقىرعان سوڭ، اتالىق اتام توساڭ قۇلاق كىسىنىڭ ادەتىمەن ايقايلاپ:
— ۋا، ساعىمبەك، ءبىز ەندى جۇرەلىك، الگى اعاشى بار بولعىردى تيەپ بەر، — دەدى.
— وۋ، اتاكە، كۇن ەڭكەيىپ قالدى. وگىزبەن تاسباقاشا قىبىرلاپ سەن جەتكەنشە ءتۇن بولادى. بۇگىن قون دا، تاڭ ازاندا اتتان، — دەدى اتالىق اتامنىڭ قۇلاعىنىڭ سىرىن بىلەتىن ساعىمبەك قاريا دا سامپىلداپ سويلەپ.
اتالىق اتام باياعى ءۇنسىز كۇلەتىن ادەتىنە باستى. وزىنشە ءۇنىم شىعىپ تۇر دەپ ويلايتىن بولار، بالكىم، داۋسىن شاڭقىلداماسىن دەپ ءوزىن-وزى تەجەگەننەن دە ءۇنسىز كۇلكى تۋاتىن شىعار، كىم بىلەدى...
— ءاي، جازعان باۋىرىم-اۋ، قونا جاتۋ قايدا ءقازىر؟ قالقوزدىڭ بار تاۋقىمەتىن كوتەرىپ تۇرعان مىنا ەكى وگىز. بۇگىن جەتپەسەك، ەرتەڭ جۇمىس توقتاپ قالادى عوي، باتىر-اۋ. ا، مىنا اعاشىڭدى ەرتەلەپ اپارماساق الگى قۇلاعان مەكتەپ ۋاقتىلى بىتپەيتىن كورىنەدى. ا، بالالاردىڭ وقۋى تاياپ قالعان كورىنەدى. وقۋ باستالىپ، مەكتەپ ايرا-جايرا بولىپ جاتسا — ۇياتتا. ءولىم عوي. اكەلەرى، اعالارى سوعىستا ەكەن دەپ، بالالاردى وقىتپاي قويامىز با؟ ا؟! بوزداقتار سوعىپ بەرىپ كەتكەن مەكتەپتىڭ وپىرىلىپ جاتقانى ىرىمعا جامان عوي.
وسى ۇلكەندەر دە قىزىق. شولاق ساياقۇلدى ايتامىن-اۋ: اۋەلى تۇسىندىرمەي مە، قايدا، نە ءۇشىن باراسىڭ. ەندى بايقاسام، مىنا مەنىڭ جۇمىسىم — ءوزىمىزدىڭ مەكتەپتىڭ ءىسى ەكەن. بيىل كوكتەمدە قار ارالاس قالىڭ جاڭبىر قاتارىنان ەكى-ۇش كۇن توپەپ، سودان ءبىر كۇنى مەكتەپتىڭ ءبىر جاعىنىڭ توبەسى وپىرىلىپ ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. قۇداي وڭداعاندا، تۇندە قۇلاپتى، كۇندىز بولسا عوي ءبارىمىزدى باسىپ قالار ەدى. وندا مەن ءقازىر اتالىق اتاما ەرىپ، توبىشاقتىعا كەلمەس تە ەدىم. وي، ايشا سورلى جىلار ەدى-اۋ سوندا. جايشىلىقتا عوي ۇرسىپ، ءبىر ساتكە اسىق ويناپ كەتسەڭ دە كوسەۋدى الا سالىپ: «جەتپەي جەلكەڭ قيىلعىر!»، «جەر جاستانعىر!»، «جۋاداي سولعىر، جۇگەرمەك!»، «اسىقتا باسىڭ قالعىر، اسىق سەنىڭ نە تەڭىڭ؟!» دەپ قارعاپ-سىلەپ، قۋالايدى عوي. ال قۇلاعان مەكتەپتىڭ استىندا قالعانىمدا... ءوزى ايتقانداي: «ون ۇشكە كەلمەي، ون ءۇش كەسەكتىڭ استىندا» — قالعانىمدا... كورەر ەدىم سوندا ايشانىڭ قالاي اڭىراعانىن. مەن دە قىزىقپىن-اۋ، ءولىپ قالسام — قايدان كورەمىن؟ ولگەندەر تىرىلەردىڭ اڭىراپ جىلاعانىن سەزە مە ەكەن؟ سەزسە—ايانىشتان قايتا تىرىلمەس پە ەدى. سەزسە—قايىپ مىنا اتالىق اكەسىنىڭ: «ا؟!»دەگەنىن ەستىپ، قياننان ۇشىپ جەتپەس پە ەدى... قوي، ويباي، قاي-قايداعىنى، «قايىپ ەلدى» دەپ كىم ايتتى ساعان؟!
مەنىڭ بۇل جامان ويىمدى اتالىق اتام سەزىپ قالدى ما دەپ قاتتى قىسىلدىم. سەزبەسە كەرەك، بۇكىش بەلىنە تاياعىن قوس قولداپ ۇستاپ، ساعىمبەكتىڭ شىنى كەزىنە انتەك قاراپ قالعان ەكەن. جاۋاپ كۇتىپ تۇر.
— جارار، اتاكە، ايتقانىڭ بولسىن. اشەيىن، كۇن كەش، جامان شال، جاس بالا، تۇندە قينالىپ قالا ما دەگەنىم عوي. ءقازىر شال-شاۋقان، بالا-شاعانى جيناپ، ارباڭا اعاشتى تيەتىپ بەرەمىن، — دەدى ساعىمبەك.
* * *
اربامىزدىڭ اۋرۋ ءتىس سياقتى سول جاق ارتقى دوڭگەلەگى ەندى شاقىلداعانى بىلاي تۇرسىن ىڭىراناتىندى شىعاردى. جۇك اۋىر. شاماسى، وتىز-قىرىق تەرەك ارتىلدى-اۋ دەيمىن. جۋاندىعى قاراعايداي بولماعانمەن، سوعان جەدەعابىل بورەنەلەردىڭ سيراقتارى سيديىپ، اربانىڭ ارت جاعىندا سالاڭداپ، جەر سىزىپ جاتىر. ەكەۋىندە ءپىلدىڭ كۇشى بار الا باس وگىزدەردىڭ كونتەرى بولعان شوقتىقتارىن اعاش مويىنتۇرىق مەيلىنشە جانشىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ ماقتانىشى سياقتى قوس جانۋار ۇياتقا قالمايىق دەگەندەي توبىشاقتىدان ۇزاپ شىققانشا سىر بەرگەن جوق.
قايران سوعىس جىلدارىنىڭ ولەرمەن وگىزدەرى... وسى كۇنگىنىڭ بالالارى وگىز دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتىپتى كولحوزدا دا بىلە بەرمەس. ال ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدا وگىز دەگەن قازىرگىنىڭ «ك-700»-ى ەدى عوي!
اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ءبىر پۇشپاعى — توبىشاقتى توعايى قاراۋىتىپ ارتتا قالعاندا، كۇن دە ۇياسىنا قونىپ، ونىڭ قان قىزىل ساۋلەسى باتىس الەمىن پەردەلەپ، اسپانتاۋدىڭ اقباس شىڭدارىن دا قانجىلىم بوياۋعا مالدى. توبىشاقتى باسىندا تۋىرلىقتاي تۇتىلعان قارا بۇلت رەڭكى دە قىزعىلتىم تارتتى. ءبىراق بۇل قىزعىلت اراي الەم لەزدە لايلانىپ، باتىستان تۇكسيگەن قارا بۇلت قويۋلانىپ، اسپاننىڭ شىعىس شەبىنە شابۋىلداپ كەلە جاتقان. انە-مىنە دەگەنشە اينالا-توڭىرەك قاراڭعى تارتىپ، ءبىز ءپىر تۇتاتىن اسپانتاۋ دا كورىنبەي قالدى-اۋ.
الا جازداي ءبىر تىرس ەتپەي زارىقتىرعان جاڭبىردىڭ العاشقى تامشىلارى جەلكەمە كەلىپ تيگەندە، تۇلا بويىم شىمىركەنىپ، باسىمدى يىعىما تىعىپ، بۇعا قالدىم.
شىعىسقا قاراي شۇباتىلىپ، بوزالاڭ سۇلبەسى كورىنىپ جاتقان قاسقا جول ءاي دەپ، ءبۇي دەپ بولعانشا، قارا شۇبارلانىپ شىعا كەلدى. الاباس وگىزدەر شىبىن شاققانداي قۇلاقتارىن قاعىپ قويىپ، تىرمىسىپ كەلەدى. ەندى ءبىر ساتتە قارا شۇبار قاسقا جولدىڭ ماي توپىراعى سابىنداي جىلپىلداپ لايساڭعا اينالدى. ىڭىرانعاننىڭ كوكەسى ەندى بولدى.
اتالىق اتامدى اشقاراق دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق جارىقتىق الگىندە ساعىمبەككە:
— سالا ءتۇس، سالا ءتۇس. مەكتەپتىڭ توبەسىن جابۋعا جەتپەي قالىپ جۇرمەسىن. ارتىلسا — ارتىلسىن، كەم بولسا، ساعان تاعى كەلىپ جۇرەمىز بە، — دەپ، شامامشا، ون شاقتى تەرەكتى ارتىق تيەتتى-اۋ دەيمىن. الاباس وگىزدەر قانشا ءپىل بولسا دا، ەنتىگىپ، وكپەلەرى وشە باستادى. جارىمجان اربانىڭ تۇلا بويى سىقىرلاپ، دىمكاس دوڭگەلەك ەندى سىتىرلايتىندى شىعاردى.
اتالىق اتام ۇندەمەيدى. ءسىرا، بورەنەلەردى ارتىق تيەتكەنىنە ەندى وكىندى مە، كىم بىلەدى، اربانىڭ ارت جاعىنا بۇرىلىپ قاراپ-قاراپ قويادى. ارتتا ۇزىن تەرەكتىڭ سيراقتارى جەر سىزىپ، قارا باتپاق جولدى ايعىزداپ، اق جولاق سالىپ كەلەدى. ءسويتىپ، نە كەرەك، كۇندىز ءوزىمىز ايالداپ، سۋىر اتقان سايعا دا كەلىپ جەتتىك-اۋ.
— ا، قىزتالاق، — دەدى اتالىق اتام مەنى بۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ قويىپ. — ارۋاق، قۇداي قولداپ، وسى سايدان ءوتىپ كەتسەك، جول ىلديعا قاراي بۇرىلادى. ءجۇرىس جەڭىلدەيدى، قينالماي جەتەمىز. قۇدايعا سيىن، بارسحان! اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىنا سيىن. اربادان ءتۇس تە، وگىزدەردىڭ باس ءجىبىن ال، ارعى قاباققا كوتەرىلەردە — العا تارت، و دا بولسا دەمەۋ. مەن قامشىلاپ وتىرايىن، ءساتىن سالسا، شىعىپ كەتەمىز. ءا، ايتپاقشى، بارسحان-اي، ءما، مىنانى سەن موينىڭا تاعىپ قويشى، القىن-جۇلقىندا مەن جوعالتىپ الام با، — دەپ، جەرگە تۇسكەن ماعان تاسپىسىمەن قوسا ۇشكىل قارا تۇماردى قوينىنان الىپ بەردى.
— جوعالتىپ جۇرمە-اي! ايتپاقشى، الگى ءوزىڭ اتقان سۋىردى سۇلەيمەنگە بەرۋدى ۇمىتپا!
— ە، ءوزىڭىز بەرەسىز عوي.
— اي، قۇلىنىم-اي، مەندە ءقايبىر ەس بار دەيسىڭ. اقىل جوق قوي اتاڭدا. ۇمىتپا! Eگep-كىم، سۇلەيمەن سەندەي ساۋ جۇرسە، ءقازىر ءولىپ كەتسەم — ارمانسىز بولار ەدىم مەن بەيباق. قايتەيىن...
بەرگى قاباقتان تۇسەردە وگىزدەردىڭ الدىنا شىعىپ «تاك-تاك» دەپ «تورموز» بەرگەن بولامىن، ءبىراق توبەدەن اۋىر اربا ىلديعا قۇلديلاعاندا، وگىزدەر قانشا تەجەسە دە مويىنتۇرىق لىقسىپ كەلىپ، شاڭىراقتاي مۇيىزدەرىنە تىرەلىپ، جانۋارلاردىڭ باسىن جۇلىپ تۇسە جازدايدى. دەدەكتەپ، وگىزدەردىڭ اياعىنىڭ استىنا قالا جازداپ، تابان سۋدان قالاي كەشىپ وتكەنىمدى دە بىلمەيمىن. ەندى سول ەكپىنمەن ارعى بەتكە شاپشىپ شىعۋ كەرەك. جاڭا عانا وگىزدەردى تەجەپ قان-سورپا بولسام، ەندى ولاردىڭ باس ءجىبىن تارتىپ، قاباققا قاراي تىرمىسۋ كەرەك. قوس وگىزدى، توبەدەي اربانى قياعا جالعىز ءوزىم جۇلقىپ شىعاتىنداي، ىشقىنا تارتامىن. لايساڭ جولدا جالاڭ اياعىم سابىن ۇستىندە تايعاناقتاعانداي، تابان تىرەرگە ءبىر ءبۇر جوق.
— ا! ا؟! ە، قۇداي، ۋا، ارۋاق! — دەپ اتالىق اتام دا وگىزدەرگە قامشىنى باستى-اق. قاباقتىڭ بەل ورتاسىنا كوتەرىلگەندە، ساداقتىڭ ادىرناسىنداي كەرىلە تىرمىسقان قالپى وگىزدەر توقتادى دا قالدى. ءباسجىپتى تارتا-تارتا تابانىم تايعاناقتاپ بارىپ، وگىزدەردىڭ اياعىنىڭ استىنا سۇلاپ ءتۇستىم. سول-سول ەكەن، و سۇمدىق اربا كوتكەنشەكتەپ كەتە باردى. كارى كىسى اربادان قالاي قارعىپ تۇسكەنىن بىلمەيمىن. اتالىق اتام كولىكتىڭ سول جاعىنا يىعىن توسىپ توقتاتپاقشى بولىپ جانتالاستى. ءبىر كەزدە الدەنە كۇتىر-كۇتىر سارت ەتە قالدى دا، اربا ءبىر جاعىنا قيسايىپ، تاڭعىش كەندىر ارقانى ۇزىلگەن بورەنەلەر ساۋىلداپ جەرگە تۇسە باستادى.
— سامياندى شىعار! — دەگەن داۋسىن ەستىپ قالدىم اتالىق اتامنىڭ. الاس-قۇلاس مويىنتۇرىقتىڭ سامياندارىن شىعارىپ ۇلگىردىم. ايتپەسە اۋعان اربا وگىزدەردىڭ مويىندارىن قايىرىپ جىبەرەر ەدى. وگىزدەردى امان الىپ قالدىم-اۋ. اتالىق اتام قايدا؟!
— اتا! اتا!
دىبىس جوق. قۇلاعان اعاش جايىلا شاشىراپ، اربانىڭ دوڭگەلەكتەرى اسپانعا قاراپ قالىپتى. ارتقى دوڭگەلەكتىڭ قۇرساۋى دا، شاباقتارى دا جوق، تەك كۇپشەگى كورىنەدى. الگىدە قيراعان سول سويقان ەكەن.
— اتا! اتا!
ۇيمە اعاشتى اينالا سۇرىنە-قابىنا شىرىلداپ جۇگىرىپ ءجۇرمىن. ءتۇپ تاستاي قاراڭعى، جاۋىن تولاستاماي توپەپ تۇر. ۇستىمدە كيىم بارى-جوعى سەزىلمەيدى. ءۇستى-باسىم مالمانداي باتپاق. اعاشتاردى بىر-بىرلەپ ىعىستىرا باستادىم. ەكى كىسى باس-اياعىنان ۇستاپ ارەڭ كوتەرەتىن بورەنەلەر تىم اۋىر. ەتپەتىنەن جانشىلعان اتامنىڭ باسى مەن جاۋىرىنىن سيپالاپ تاپتىم.
— اتاتاي، شىدا! مەن ءقازىر ءبارىن اۋدارىپ تاستايمىن، — دەپ بورەنەلەردى جۋان جاعىنان تىرمىسا-تىرمىسا كوتەرىپ، ءبىر شەتكە لىقسىتىپ جاتىرمىن.
— اتاتاي! اتا!
ىڭىرسيدى. بوكسە جاعى ءالى اعاشتىڭ استىندا جاتىر. بەتى بالشىققا باتىپ كەتكەن، ايتەۋىر، باسىن تۇزەپ، سۋ-سۋ كويلەگىمنىڭ ستەگىمەن بەت-اۋزىن سۇرتكەن بولامىن.
— اتاتاي! اتا!
قۇلىنداي شىرقىراعان داۋسىم، بار بولسا، قۇدايدىڭ قۇلاعىنىڭ جارعاعىن جارىپ جىبەرەردەي شىرىلداپ شىعادى. قۇداي ەستىمەسە دە، ادام ەستىدى مە ەكەن، ارت جاقتان شاپقان اتتىڭ ءدۇبىرى كەلگەندەي بولدى. راس ەكەن، بالشىق جولدىڭ باتپاعىن شالپىلداتىپ، سايدىڭ ارعى بەتىنەن ءبىر اتتى كىسى بەرى قاراي قۇلاي بەردى.
— ءا، سورلىلار، قيراپ قالىپسىڭدار عوي. وسىنداي پالەنىڭ بولارىن ءىشى تۇسكىر سەزدى مە، ۇيدە وتىرا الماي، ارتتارىڭنان شىعىپ ەدىم،—دەپ ساعىمبەك اقساقال اتىنان اۋناپ ءتۇستى.
ەكەۋلەپ جاتىپ، اتالىق اتامدى اعاشتاردان ارشىپ الدىق. ەتپەتتەپ جاتقان جەرىنەن اۋدارىپ، شالقاسىنان سالعاندا: «ا؟!» — دەپ داۋسى ىشقىنا شىقتى. ماعان ونىڭ بويى ۇزارىپ كەتكەن سياقتى كورىندى. بۇكىرى، سەن كور، مەن كور، مۇلدە عايىپ بولعانداي.
* * *
ساعىمبەك اقساقال ەكەۋمىز توڭكەرىلگەن اربانى يتەرىپ جاتىپ، دوڭگەلەكتەرىنە قايتا تۇرعىزىپ، وگىزدەردى قايتا جەگىپ، قاباققا شىعارىپ قويدىق. قيراعان دوڭگەلەكتىڭ كۇپشەگىن كوتەرىپ، استىنا ەڭكىشى دەگەن بورەنەنىڭ بىرەۋىن تەرتەلەدىك. بىر-بىرلەپ بورەنەلەردى تاسىدىق.
بورەنە سۇيرەتكەننەن اتالىق اتامدى كوتەرۋ جالعاننىڭ قيىنى بولدى-اۋ. قيمىلداپ كەتسەڭ — ىڭىرسيدى، بەبەۋ قاعادى. ءولدىم-تالدىم دەپ جاتىپ، بورەنەلەردىڭ ۇستىنە شالقاسىنان سۇلاتىپ سالدىق.
ءىلدي جولدا وگىزدەر قينالماي تارتىپ كەلەدى. ات ۇستىندە — ساعىمبەك اقساقال، بورەنەلەر ۇستىندە شوقيىپ مەن وتىرمىن. دۇلەي جاۋىن باسىلعان. اسپان اشىلىپ، اي نۇرلانىپ، جۇلدىزدار جىمىڭداپ جارقىرايدى. قارا جولدىڭ سۇلدەسى اداستىرماي انىق كورىنەدى.
موينىمدا قارا تۇمارلى ءتاسپى مونشاق. الدىمدا اتىلعان سۋىر. سۇلەيمەنگە بەرمەكشىمىن. اۋ، وسىدان اتالىق اتام وڭالماسا، قارا تۇماردى كىمگە بەرەمىن؟ بىلمەيمىن. سۇراسام با ەكەن دەپ اتالىق اتاما قارايمىن. كوپ بورەنەلەردىڭ بىرىندەي بولىپ، ۇزىننان-ۇزاق سۇلاپ جاتىر. وسىدان ول دا بورەنەلەرمەن بىرگە ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ توبەسىنە توسەلىپ، ءبىر شەتىن تىرەپ تۇراتىن سياقتى كورىنەدى.
ءۇش دوڭگەلەكتى اقساق اربا ەندى مەكتەبى بۇتىندەلەتىن اۋىلعا قاراي ءىلبىپ كەلەدى. كوڭىلىم وكسيدى، كومەيىم لىقسيدى، ءبىراق كوزىمدە جاس جوق. قان مايداننان كونتۋزيا بولىپ قايتقانداي بەزەرىپ قالسام كەرەك...
You Might Also Like
-
بۇنداي «كەرەڭدىككە» ءبارىمىز تاپ بولىپ تۇرامىز. مەترودا، اۆتوبۋستا قىزىق كىتاپ وقىپ وتىرىپ، كەرەكتى ايالدامامىزدان بايقاماي ءوتىپ كەتەمىز، ەسەپ شىعارىپ وتىرىپ، باسقالاردىڭ بىزدەن نە سۇراپ ...
-
بۇگىن ەلىمىزدە ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ باستالدى. تەست ۇبت تاپسىراتىن 169 پۋنكتىدە وتەدى.
