InfoHub Logo

قازاق حالقى ەجەلدەن-اق ۇلتتىعىمىزدى ۇلىقتاۋعا، قاسيەتتى قۇندىلىقتارىمىزدى قازىناداي ساقتاۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. وسى ورايدا قازاقى ۇلتتىق سۋسىندارىمىزدىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟ سول سۋسىندارىمىزدى كىمدەر، قالاي دارىپتەپ ءجۇر؟ دەگەن ساۋال بۇگىنگى ۇرپاقتى مازالاماي قويماسى انىق. سوڭعى كەزدەرى دۇكەن ەسىكتەرىندەگى كوپ جارنامالاردىڭ بىرىندە «بوزا ۇلتتىق سۋسىن» دەگەن جازۋ پايدا بولىپتى. قازىرگى جاستار اراسىندا بوزا جايلى بىلەتىنىمىزدەن، بىلمەيتىنىمىز كوپ ەكەن. اۋىل اقساقالى ءاشىم تۇگەلبايدىڭ ايتۋى بويىنشا بوزا سۋسىنىن قىرعىزدار دايارلاعان. قايمىققاندا، ومىردەن باز كەشىپ تۇڭىلگەندە تەرىس قاراپ وتىرىپ ىشەتىن سۋسىن ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتتى. بۇل سۋسىننىڭ انىقتامادا بەرىلگەنى بويىنشا بوزا – كوبىنە تارىدان اشىتىپ قولدان جاسالعان سۋسىن، ىشىمدىك  (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى/ ت. جانۇزاقوۆ. –الماتى: دايك-پرەسس، 2008. -133 ب.). كورىپ تۇرعانداي بوزانىڭ ىشىمدىك ەكەنى ال، ىشىمدىكتى ۇلتتىق سۋسىن رەتىندە دارىپتەۋ بارىپ تۇرعان ارانداتۋشىلىق ەكەنى داۋسىز. سونىمەن بوزا جايلى نە بىلەمىز؟

بوزا – ءداندى داقىلداردان اشىتىپ جاسالاتىن ەجەلگى سۋسىن. ءبىر تاۋلىك بويى سۋعا بوكتىرىلىپ قويىلعان ءدان جارماسىنىڭ سارىسۋىن توگىپ تاستاعاننان كەيىن، قالعان تۇنباعا بەلگىلى مولشەردە ماي، سۋ قۇيىپ، وتتىڭ تابىنا جايلاپ قايناتىپ، بوتقا جاسايدى. ونى سۋىتىپ قويىپ، ءداندى داقىلدىڭ ءبىر تۇرىنەن (تارى، ارپا، ت.ب.) اشىتقى دايىندايدى. ول ءۇشىن داقىلدى قاجەتىنشە الىپ، ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيىپ، 3-4 ساعات بوكتىرەدى دە، ءسۇزىپ الىپ، جىلى جەرگە جايىپ قويسا، 3-4 كۇندە داندەرى ونەدى. بىردەن كەۋىپ كەتپەس ءۇشىن، ءۇستىن جاۋىپ تاستايدى. ونگەننەن كەيىن، كەلىگە سالىپ تۇيەدى. وسىلايشا دايىن بولعان قوسپانىڭ ۇستىنە سۋىتىلعان قايناعان سۋ قۇيىپ، جارتى تاۋلىكتەي اشىتىپ قويادى. سودان سوڭ، دايىن قوسپادان ىدىسقا كەرەگىنشە سالىپ، قايناعان سالقىن سۋعا ارالاستىرىپ، سۇزگىدەن وتكىزەدى. الىنعان سۇيىق سۋسىن بوزا دەپ اتالادى. دايىندالۋ تەحنولوگياسى مەن ساقتالۋ مەرزىمىنە قاراي جاس بوزا، قورلانعان بوزا دەپ تە اتايدى. جاس بوزا قۇرامىندا 4-6%، ال قورلانعان ب-دا 12-15% سپيرت بولادى. بوزانىڭ ۋىتسىز، جاي اشىتقىمەن جاسالعان ءتۇرىن ماقسىم بوزا دەيدى (“قازاق ەنسيكلوپەدياسى”، II-توم).

قىرعىز حالقىنىڭ ەرتەدەن-اق تارى ەگiپ، ودان بوزا اشىتىپ iشكەنىندىگىن، بوزانى دايىنداۋ بارىسىندا قولداناتىن بىرنەشە ادىس-تاسىلدەرىمەن قاتار ارنايى ءىشۋ مانەرىن يگەرگەندىگى دالەلدەيدى. مۇندا قىرعىزداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بوزانى اشىتۋدا ۇعىت قوسىپ دايىندايدى ەكەن. ۇعىت دەگەنiمiز بىزگە جات ۇعىم بولعانىمەن قىرعىزدارعا تۇسىنىكتى قوسپا كورىنەدى. قوسپانى دايىنداۋدا كۇزدi كۇنi بيداي، تارىنى سۋعا سالىپ ءبورتتىرىپ الىپ، سونىڭ ءوندiرمەسiن كۇنگە قۇرعاتىپ، تالقانداعان. سونداي-اق، بiر قازان بوزا سالۋ ءۇشiن تارى ۇنىنان ەكi تاباق، تارى مولشەرىن دە ەكi تاباق، بيداي ۇنىنان بiر كەسەنi قوسىپ قازان تولى سۋ قۇيىپ، تارى ءبورتىپ بىققانشا قايناتىپ العان. قايناتۋ بارىسىندا ۇدايى ارالاستىرىپ تۇرۋ بوزانى دايىنداۋداعى ماڭىزدى قۇپيالىقتىنىڭ ءبىرى. تارى ۇنى بولماي قالعاندا بوزاعا قوناق ۇنى نەمەسە شار بيداي اتتى قىرعىزدارعا ءمالىم ۇن تۇرلەرىن قوسىپ دايىنداعان. قىرعىز حالقىنىڭ فولكلورلىق مۇرالارىندا "بوزاداعى بوس ءسوز" سەكىلدى كەيبىر تۇراقتى ءسوز تiركەستەرى كەزدەسەدى. "بوزاداعى بوس ءسوز" - تىركەسىنىڭ شىعۋ تاريحى تىم ارىدە جاتسا كەرەك. ەرتەرەكتە قىرعىز حالقى  بوزانى ۇلكەن شار كەسەمەن قۇياتىن بولعان. بۇدان بولەك، ارنايى ءىشۋ مانەرىن دە ساقتاۋ اسا ماڭىزدى بولىپ سانالعان. ونى سوراپتاپ، ۇرتتاپ، نەشە رەت دەمدەپ ىشۋمەن قاتار، اپۇل-عۇپىل iشۋگە دە بولمايتىندىعىن ەسكەرتكەن. سەبەبى، اشىتىلىپ جاسالعان بوزا قۇرامىندا بولاتىن ىشىمدىك كولەمى ەكi كەسەدەن ارتىق iشكەن ادامدى قىزدىرىپ، جەلپiندiرەتىندىگى بەلگىلى. سوندىقتان بوزانى قىرعىزداردىڭ «اڭگiمە ايتا وتىرىپ اسىقپاي ءىشۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدارى جەلىككەندەردى جەبەيتىن بوس ءسوز. بوزانى ىشكەننەن كەيىن جەلپiنiپ، قىزعان بوزاقورلار سوزگە كەلىپ، سوڭى داۋ-جانجال، ايعاي-توبەلەسكە ۇلاسقان. سونىمەن بوزاقورلاردى – ىشىمدىككە قۇمار ازاماتتار دەۋگە تولىق نەگىز بار. بوزانى قىرعىزداردا بىرەۋلەرى جاقتاسا، بىرەۋلەرى داتتايدى. جاقتايتىندار قاتارى بوزانى تابىس كوزىنە اينالدىرعان قىرعىز اعايىندىلاردىڭ ءبىر قاتارى. قىرعىزدار اراسىندا ەرتەرەكتە قالىڭ جۇرتقا ەسىمى تانىمال بولىپ ۇلگەرگەن شاريگۇل، سامەت، راحات ايتاقىن قىزى، دۇيسەنباي مەرگەنباي ۇلى سىندى بوزاشىلار، بوزانى قىس بويى اشىتىپ دايىنداۋ ارقىلى بازاردا ساۋدالاي وتىرىپ، تومەنگى تۇرمىس جاعدايلارىن تۇزەگەن. بۇل كۇندە قىرعىز بازارىندا قىزۋ ساۋداعا تۇسكەن بوزالارعا ارنايى بوزاحانالار اشىلعان. قازاقستانداعى قىمىزحانالار ۇلتتىعىمىزدى ۇلىقتاسا، قىرعىز جەرىندەگى بوزاحانالاردىڭ باسى داۋ-دامايدان ايىقپاي تۇر. بوزاحانالاردا جاستاردىڭ اقشاعا باستەسiپ، 15-20 كەسە بوزانى قاتارىنان ءىشىپ، ماسايراعان جايتتارى كەيبىر قىرعىز ازاماتتارىنىڭ الاڭداتۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر. بوزاحانادان شىعىپ، قۇمار ويىنعا سالىنۋشىلار سانى ارتقان. سوندىقتان قىرعىزدار بىردە بوزاعا تاعىلار ايىپتىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، «ارتىق ىشكەن اس ارام» دەپ ناسيحاتتاسا، قازاقتارىمىز «بوزا – ۇلتتىق سۋسىن» دەپ اسقاقتاۋدا. قىرعىز بوزاقورلار اراسىنداعى "بوزا تيگەن جەردi اراقپەن جۋ" سەكىلدى تىركەستەر، ارتىق iشكەن بوزانى قۇسىپ، توگiپ شاشقانداردىڭ ماستىعىن قايتارۋ ءۇشىن ايتىلسا كەرەك.

جوعارىدا كورسەتكەندەي وسى بوزانى «قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىندارىنىڭ ءبىرى بوزا دەگەن بار ەكەنىن ەستىگەنى بولماسا، ءدامىن تاتىپ كورمەگەندەر بۇگىنگى بۋىننىڭ اراسىندا كوپتەپ كەزدەسەرى ءسوزسىز» نەمەسە «بوزا – دەرتكە شيپا، جانعا داۋا» - دەپ، دارىپتەپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. وسى رەتتە "ۇلتتىق سۋسىنىمىز" دەپ  دارىپتەۋشىلەردىڭ سوزىنە سەنسەك، بوزا – دەرتكە شيپا، ادام جانىنىڭ تاپتىرماس ەمشىسى ەكەن. دەرتكە شيپا بولارلىق قوسپا ونىڭ قۇرامىندا جاتسا كەرەك. كادۋىلگى ىشىمدىكتى (الكاگول، سپيرت) دە مەديسينادا تاپتىرماس قۇرال رەتىندە ەمدىككە پايدالاناتىنى بارشامىزعا تۇسىنىكتى. سول ىشىمدىكتى بالا-شاعاسىمەن قوسىپ كۇنىنە بالالارعا ارنالعان ءتاتتى سۋسىن سەكىلدى ءىشۋدى ەشقانداي مەملەكەت دارىپتەپ وتىرعان جوق. قالا بەردى بوزانىڭ دايىندالۋ ءتاسىلىن ەرتە كەزدەن جاقسى مەڭگەرگەن قىرعىزدار دا ۇلتتىق سۋسىنى رەتىندە تانىلعان بوزانى ۇلىقتاۋدى قويىپ، قازاقتىڭ ءتول قىمىزىن يەمدەنۋگە كوشكەن. بوزانىڭ قازاققا ءتان ۇلتتىق سۋسىندار قاتارىنان ويىپ ورىن بەرىپ، ۇلىقتاۋعا ءجون جوق. ورىستار ۇلىقتاسا اراقتى، قىرعىزدار بولسا بوزاسىن-اق دارىپتەسىن. كيەلى قازاعىمدا دارىپتەيتىن سۋسىندار كوپ-اق.

دانا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سۋسىندارى ءسۇت ونىمدەرىنەن باستاۋ العان. تابيعات قويناۋىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اتا-بابالارىمىز، اجە-اپالارىمىز تابيعات سىرىن جانە وندا بولىپ جاتاتىن ءتۇرلى پروسەستەردى تولىق يگەرگەن. نان اشىتۋ، ءتۇرلى ءسۇت ونىمدەرىنەن سۋسىن دايىنداۋدا قازاق حالقىنىڭ الدىنا باسقا ەشبىر ۇلت وكىلدەرى تۇسە الماعان. مىسالى، قازاقتار ەرتە كەزدە قامىر يلەگەندە قامىرى اشىمايتىن قىزدى «قولى اۋىر قىز نەمەسە قارا قول قىز» دەپ اتاعان. ول قىزدار اشىتقىنى بىردەن قايناعان سۋ قۇيىپ ەزگەن، سودان كەيىن سۋىق سۋ قۇيىپ قامىر يلەگەن، ىس-جۇزىندە اشىتقى باكتەريالارى جوعارى تەمپەراتۋراداعى سۋدا ءولىپ قالادى دا اشىتۋ قابىلەتىنەن ايىرىلادى. سول سەبەپتى قامىر اشىماي قالادى، ياعني قازاق حالقى قامىردى اشىتاتىن ءتىرى اعزا بار ەكەنىن ەرتە كەزدەن-اق  بىلگەن.

قازاقتار بيە سۇتىنەن قىمىز، سيىر سۇتىنەن ايران، تۇيە سۇتىنەن شۇبات اشىتىپ جاساعان. ال، سول ءسۇتتىڭ ادام اعزاسىنا قانشالىقتى دارەجەدە پايدالى ەكەنىن قازىرگى تاڭدا ميكروبيولوگيا عىلىمى دالەلدەپ تە ۇلگەردى. ءسۇتتىڭ پايداسى شاش ەتەكتەن. ماسەلەن، ءسۇت – بارلىق جاستاعى ادامدار ءۇشىن جۇعىمدىلىعى جوعارى، وڭاي سىڭەتىن ءونىم. 100 گرامم مولشەردەگى سۇتتە 3 گرامعا جۋىق بەلوك، كوپتەگەن مولشەردە وڭاي سىڭىرىلگەن كالسيي مەن فوسفور قوسىندىلارى، سونداي-اق بەلگىلى مولشەردە ا1، ۆ2، د دارۋمەندەرى بار. 100 گرامم ءسۇت اعزاعا 60-قا جۋىق كيلوكالوريا بەرەدى ەكەن. جاس سابيگە ءسۇت قانشالىقتى قاجەت بولسا، ۇلكەن ادامدارعا دا سونشالىقتى قاجەت. ءسۇت قۇرامىنداعى اقۋىز تىرناق، شاش ءوسىمىن جاقسارتىپ، سۇيەكتەردىڭ قاتايىپ، مىقتى بولۋىنا اسەر ەتەدى. كۇندەلىكتى مايلىلىعى تومەن ءسۇت ونىمدەرىن پايدالانۋ اس قورىتۋ جۇيەسىن جاقسارتادى.

ايران – قازاقتىڭ ءتول سۋسىندارىنىڭ بىرىنە جاتاتىن ءسۇت ءونىمى.  سۇتتە كەزدەسەتىن دارۋمەنمەن تولىققان ايراندا اعزاداعى زات الماسۋ جۇيەسىن جىلدامداتادى ەكەن. سونداي-اق، ارتىق سالماقتان ارىلۋدى كوزدەيتىن جاندار كۇنىنە 1 كەسە ايران ىشسە، دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە الادى. اسىرەسە، ايراندى كەشكى ۋاقىتتا ىشكەن پايدالى.

شۇبات – حالقىمىز تۇيە مالىن دا ەرەكشە قاستەرلەگەن عوي. سوندىقتان دا تۇيە ءسۇتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى باعزى زاماننان بەرى بەلگىلى. شۇباتتى بابالارىمىز وكپە، اسقازان اۋرۋلارىمەن قاتار ءتۇرلى سوزىلمالى دەرتتەرگە، جالپى اعزا السىرەگەندە، ءارى ۋلانعاندا ەمدىك قاسيەتى جوعارى مال ءونىمى رەتىندە پايدالانعان. ەڭ الدىمەن شۇباتتىڭ ەمدىك قاسيەتىنە توقتالاتىن بولساق، ءبىر ليتر شۇبات ادام اعزاسىن تاۋلىكتىك قاجەت ەتەتىن دارۋمەندەرمەن جانە باسقا ميكروەلەمەنتتەرمەن تولىق قامتاماسىز ەتە الادى. شۇباتتا تابيعي يممۋندىق قاسيەتى ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى تۇيىرشىك بەلوكتار بار. وتاندىق جانە باتىس عالىمدارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، التى اي بويى كۇندەلىكتى استان 30 مينۋت بۇرىن ءبىر ليتر شۇبات ىشكەن جاعدايدا ونىڭ ىسىك، تىنىس الۋ، اس قورىتۋ جولدارى جانە جۇرەك-قان تامىرى سياقتى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە ىقپال جاسايتىندىعى تۇجىرىمدالعان. قوس وركەشتى «ءشول كەمەسى» تۇيە جانۋارى بەرەتىن شۇباتتىڭ ءجونى بولەك. قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرگە بايلىلىعىنان شۇبات قىمىزدان دا اسىپ تۇسەدى. ماسەلەن، قىمىز قۇرامىنداعى اقۋىز مولشەرى 2،3-2،9% بولسا، شۇباتتاعى اقۋىز 2،91-4،93% مولشەرىندە. قىمىزدىڭ مايلىلىعى 1،3-2،5% بولسا، شۇبات ودان دا مايلىراق  8-9%. شۇباتتىڭ قۇرامىندا س دارۋمەنى دە مولىراق. تۇيە ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا كالسيي (0،13 -0،21%) مەن فوسفور (0،05-0،072%) سەكىلدى ميكروەلەمەنتتەر دە كەزدەسەدى. ءبىراق قۇرامىنداعى كومىرتەگى جاعىنان شۇباتتان (1،07-1،78%) گورى قىمىز (3،6-7،3%) باي. وسىلارمەن قاتار شۇباتتا ا، ۆ، س دارۋمەندەرى، مىس، مىرىش، كۇمىس، تەمىر، كرەمنيي، ماگنيي، كالسيي، اليۋمينيي ميكروەلەمەنتتەرى دە جەتەرلىك.

«قىمىراندى ءبىرقاتار وڭىرلەردە شۇبات دەيدى. كىتاپتاردا، ار­نايى سوزدىكتەردە دە كەي­دە شۇبات، كەي­دە قىمىران دەپ جا­زا­دى. قاي-قايسىسىن ايت­ساداعى تاڭدايىڭىزعا ءتاپ-تاتتى ءارى ءسال-پال عانا قىشقىلتىم، جۇمساق-جۇمباق، مامىق-ماقپال، ءدامدى-نارلى دۇنيە بىلىنەر. ءتىلىڭىزدى ۇيىرەر. وسى وڭتۇستىكتە، ونىڭ ىشىندە ويسىلقارانى كوبىرەك كۇيتتەيتىن قىزىلقۇم مەن سوزاق اتى­راپ­تا­رىن­دا قىمىران دەپ اتاي­دى». «قىزىلقۇمنىڭ قىمىرانى» جاي­ىن­دا جا­زۋشى، جۋر­نا­ليست مار­حا­بات بايعۇتتىڭ شىعارماسىنان شاعىن ءسوز بۇل. قىمىران دەگەنىمىز شۇبات. ۇلتتىڭ ءشولىن ۇلتتىق سۋ­سىن­دار قاندىرادى. كادىمگى قىمىز، كادىمگى شۇبات نە­مە­سە قىمىران. سونىڭ ىشىندە شيپالىق قاسيەتى مول شۇباتقا شەتەلدىكتەردىڭ ءوزى قىزىعىپ وتىرعان كورىنەدى. شۇبات پەن قوسا، قىمىزعا دە­گەن قىزىعۋشىلىق تا با­سىم.

قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىندارىنىڭ (ايران، قىمىز، ءسۇت، شۇبات) ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسى وراسان زور. بابالارىمىز قادىرلەگەن جىلقى مالىنىڭ ءسۇتى – قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەندىگى ەجەلدەن ءمالىم.

قىمىز – قۇرامىندا دارۋمەندەر، مايلار مەن اقۋىزدارعا باي ۇلتتىق سۋسىندارىمىزدىڭ ءبىرى. ول تالاي اۋرۋدى ەمدەپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ الدىن دا الادى. قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىن اس قورىتۋدى جاقسارتىپ، ءقاۋىپتى ىسىكتى بولدىرمايتىندىعىنان كورۋىمىزگە بولادى. دەنى ساۋ ادامنىڭ اعزاسى ءبىر تاۋلىكتە ورتا ەسەپپەن 50 مگ س دارۋمەنىن قاجەت ەتسە، ءبىر ليتر قىمىز قۇرامىندا 200-260 مگ س دارۋمەنى بار ەكەن. قىمىزدا سونىمەن قاتار ءسول ءبولۋ جانە جۇرەك جۇمىسىن جاقسارتاتىن ۆ توبىنداعى ۆ(1)، ۆ(2)، ۆ(3)، ونىڭ ىشىندە قاننىڭ جاسالۋىنا قاتىساتىن ۆ12 دارۋمەنى دە اعزاعا وڭ اسەرىن تيگىزۋشىلەر قاتارىنان.

قىمىز – بيە سۇتىنەن اشىتىلادى. ونىڭ العاشقى اشىتقىسىن «قىمىزدىڭ قورى» دەپ اتايدى. كەي جەرلەردە مۇنى بيە سۇتىنە ءسۇر قازىنىڭ قابىرعاسىن، جىلقىنىڭ اشىعان ءسۇر جامباسىنىڭ جۇلىندى سۇيەگىن نە مالتا سالىپ نەمەسە اشىعان تارى كوجەنىڭ سۋىن قوسىپ، بولەك اشىتادى. سوسىن ساباداعى قوردى سارىقپاي، بيەنىڭ جىلى ءسۇتىن ساۋمالداپ، جاڭعىرتىپ وتىرادى. جاڭا ءسۇت قۇيعان سايىن 20-30 مينۋتتان پىسەدى، جاڭا سۇتپەن قوردى ارالاستىرىپ، ىرىمتىگىن جازادى، اشۋىن باسىپ وتىرادى. قىمىزدى كوپ ساپىرعاندا وعان تازا اۋا (وتتەگى، ازون، ت.ب.) كوپ سىڭەدى. قىمىز ءبىر تاۋلىكتە اشۋى جەتىپ، ساپىرۋعا جاراپ قالادى. قىمىز ءتارىزدى تابيعي قۇدىرەتتى سۋسىنمەن بىلاي دا ەمدەيدى: قىمىزدى العاشقىدا تاۋلىگىنە 6 رەت 100 گرامنان (قاتتى ناۋقاسقا 50 گر.)، كەيىن 250 گرامعا دەيىن بەرەدى دە، اعزا قىمىز ىشۋگە ۇيرەنگەن سوڭ ونىڭ مولشەرىن 2-3 ليترگە دەيىن كوبەيتەدى. قىمىزدى تاماقتىڭ الدىندا 1-1،5 ساعات بۇرىن ىشەدى. جاتار الدىندا ىشپەيدى. جوعارىداعى ەم سىرقاتپەن السىرەگەن، جۇدەگەن، قانى ازايعان، ىشەك قۇرتىنا شالدىققاندارعا شيپالى. قىمىز – اسقازان، ىشەك جولى اۋىرۋلارىنا بىردەن-بىر ەم بولعان، ەرەكشەلىگىنە قاراعاندا بيە ءسۇتى انا سۇتىنە ۇقساس.  مىنە وسىدان قازاق حالقىنىڭ ءارتۇرلى مال تۇلىكتەرىنەن ءارتۇرلى سۋسىن اشىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن ەرتە بايقاعانىن كورۋىمىزگە  بولادى. «اۋرۋعا – ەم، ساۋعا – قۋات، ءدارى قىمىز» – دەپ جامبىل اتامىز جىرعا بەكەردەن-بەكەر قوسپاسا كەرەك. ال اقتامبەردى جىراۋ بولسا: «بيەنىڭ ءسۇتى سارى بال – قىمىزدان اسقان ءدام بار ما؟» دەپ تامسانعان. ويتكەنى، قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان دامدەرىنىڭ ءبىرى.

بۇگىندە قىمىز وندىرۋمەن گەرمانيا، گوللانديا، اۆستريا، يتاليا مەملەكەتتەرى اينالىسا باستاعان. نەمىس عالىمدارى قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىن دالەلدەگەننەن كەيىن كۇللى ەۋروپادا وعان دەگەن سۇرانىس جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ويتكەنى بۇل تابيعي ءدارىنى ەۋروپا جۇرتى بىردەن جوعارى باعالاپ، قول جەتىمدى قىلۋعا كۇش سالعان. ءبىر عانا گەرمانيادا ءقازىر وسى وندىرىسپەن 50-گە تارتا كاسىپورىن اينالىسادى، ال بىزدە بار بولعانى 10 شاقتى كاسىپورىندى قۇرايدى.

شەتەلدىك كاسىپكەرلەر ۇلتتىعىمىزدىڭ ۇيتقسى بولعان ءتول سۋىندارىمىزعا كوز سالىپ ەنشىلەۋگە كوشكەندە، قازاعىمىزدىڭ "وزگەنىڭ تاڭسىعىن جەڭسىك كورىپ" بوزا دەپ بەبەۋ قاعۋدا. ماڭگىلىك ەل بولىپ قالۋ – ۇلتتىعىمىزدى ۇلىقتاۋدا جاتقان بولسا، سول ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى بولاشاق ۇرپاققا ناسيحاتتاۋدا وزگە دە ارانداتۋشىلىقتارعا جول بەرمەي دۇرىس ارنادا جەتكىزە بىلگەنىمىز ءجون بولار.

P.S ءقازىر "پا­تەنت" دە­گەن "پالە" بول­دى. سو­نى قولعا ال­ما­سا بول­ماي­تىن ءتۇرى بار. ايتپەسە، ۇلتتىق سۋسىندارىمىزعا قۇلقىننىڭ قامى ما، ايتەۋىر سىر­ت­تان «قۇدا تۇسۋشىلەردىڭ» قاتارى كوبەيدى. قارەكەتسىز وتىرعاندا، شەتەلدىكتەر قىمىزدى قويماي، شۇباتقا پا­تەنت الساق دەپ ني­ەت ەتىپ جا­تىر دەيدى «ۇزىنقۇلاق». ون­دا، وما­لىپ وتىرعاننان پاي­دا نە بىزگە؟ كەيىن شام­دا­نىپ، شالقامىزدان تۇسپەس ءۇشىن شۇباتتى دا، قىمىزدى دا ەكسپورتقا شىعارىپ، "قازاقتىكى" دەپ، قول قويعانىمىز دۇرىس ءقازىر. قالاي دە­سەك تە، قىمىز، شۇبات قازاقتىكى.

---