InfoHub Logo

ءسوز تازالىعى – سويلەۋشىنىڭ نەمەسە جازۋشىنىڭ ادەبي ءتىل نورماسىن ساقتاۋمەن بىرگە، انا ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانا ءبىلۋ. ءتىل تازالىعىنىڭ دا ءتىلدىڭ دۇرىستىعىنا ۇقساس كەيبىر جەرلەرى كەزدەسەدى. ءتىل مادەنيەتىنىڭ ەڭ باستى كوممۋنيكاتيۆتىك ساپالارىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءسوزدىڭ تازالىعىنا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. دالىرەك ايتقاندا، ءسوزدى قولدانعاندا، بالاماسى بار سوزدەردىڭ ادەبي تىلگە قاتىستى بىردەن-بىر ۇعىنىقتى انا ءتىلىنىڭ تازالىعىن تانىتاتىن ءسوزدى تاڭداي ءبىلۋ كەرەك. بىلايشا ايتقاندا، ءتىلدى شۇبارلاۋعا بارماعان ءجون. ال، ءتىلدىڭ تازالىعىن بۇزاتىن، وعان نۇسقان كەلتىرەتىن فاكتورلار از ەمەس. ولارعا، ماسەلەن، انا تىلىندەگى بالاماسى بولا تۇرا، باسقا تىلدەرلەن ەنگەن سوزدەردى قالاي بولسا سولاي جۇمساۋ (ۆارۆاريزمدەر)، جەرگىلىكتى ءمانى بار سوزدەردى (دەالەكتيزمدەر) تالعامسىز قولدانۋ، ماماندىققا بايلانىستى شاعىن ورتادا كەزدەسەتىن سوزدەر (پروفەسسيوناليزمدەر)، سونداي-اق قۇربى-قۇرداستاردىڭ، ءازىل-قالجىڭى ارالاس ادامداردىڭ اراسىندا سوزگە كىرىستىرىلەتىن تىلدىك قۇرالدار (جارگونيزمدەر) سياقتى جايلار جاتادى. ارينە، بۇل اتالعاندار مۇلدەم قولدانىستان شىعىپ قالۋعا ءتيىس دەگەن جاڭساق ۇعىم تۋماسقا كەرەك. اڭگىمە ولاردىڭ ءجونسىز پايدالانىلا بەرمەۋىندە بولىپ وتىر. ال، كوركەم شىعارماداعى كەيىپكەر سوزدەرىندە، ءتيىستى ورتاعا بايلانىستى ولاردىڭ جۇمسالۋ رەتتەرى بولاتىنىن تەرىسكە شىعارماعان ءجون. ءتىل تازالىعىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ىلگەرىدە ايتىلعان جايلاردىڭ ءبىرى – ۆارۆاريزمدەر. بۇل قۇبىلىس قازاق تىلىندە بالاماسى بولا تۇرا ورىس سوزدەرىن قولدانۋدا بايقالادى. اۋىزەكى تىلدە ورىس سوزدەرىن ورىنسىز قولدانۋ ءتىلىمىزدى جۇتاڭداتىپ، ءتول سوزدەرىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن تارىلتا تۇسەدى. بۇرىننان ەنىپ، ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن «ساپسەم»، «داجە» دەگەندەر تۇگىلى ءقازىر قازاقتىڭ «ەتىپ» دەگەن ەتىستىگىن قوسىپ الىپ، ورىس سوزدەرىن قازاقىلاندىراتىن «مودا» شىقتى. مىسالى، «ۆولنوۆاتسا ەتىپ»، «وپازدات ەتىپ» ت.ت.س. ونىڭ ۇستىنە قويىرتپاق ءتىلدى قويۋلاتا تۇسەتىن ءبىر تەلەجۇرگىزۋشىلەر شىعىپ ءجۇر. وندايلار وزدەرىنىڭ قويىرتپاق تىلىنە وزدەرى ءماز بولىپ، جۇرتتى كۇلدىرمەك بولادى. وسى، ورىستان ەنىپ، قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ بارا جاتقان جوعارىداعىداي سوزدەردى تەرىپ، ولاردىڭ قازاق تىلىندەگى قىسقا دا، نۇسقا سوزدىگىن قامتىعان ماقالا جازۋدى قولعا الماقپىز. ماسەلەن، وندا جوعارىدا ايتىلعان «داجەنىڭ» «ءتىپتى»، «سوۆسەمنىڭ» «مۇلدە» دەگەن سياقتى قازاقشا جەڭىل اۋدارمالارى بارىن كورسەتۋدى كوزدەيمىز.

سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ تەتىكتەرى از ەمەس. ولاردىڭ ەڭ باستىسى – جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىنىڭ، وزىندىك ىزدەنىسىنىڭ بولۋى. اباي تىلىمەن ايتقاندا، جان قۇمارى قاجەت. «ادام بالاسى اسەمنەن اسەم تاڭدايدى» دەيدى ماعجان. ءبىزدىڭ اسەمدىككە دەگەن قۇشتارلىعىمىز سويلەۋ مادەنيەتىنەن دە كورىنىس تابۋى ءتيىس. ادامنىڭ تازالىعى مەن تەكتىلىگى ونىڭ سويلەۋ مانەرىنەن دە بايقالادى. ءوزىن قۇرمەتتەيتىن ادام ءتىلىن شۇبارلاپ، قالاي بولسا سولاي سويلەمەيدى. ءبىز بارلىق ادامعا «ەلدەن اسقان شەشەن بول» نەمەسە «سويلەگەندە قىزىل تىلدەن بال تامىز» دەپ تالاپ قويۋدان اۋلاقپىز. قاراپايىم، تازا، ورنىقتى سويلەۋ ارقىلى دا سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. ەڭ الدىمەن كۇندەلىكتى قولدانىستاعى سوزدەردى انا تىلىڭدە دۇرىس ايتۋعا بەيىمدەلۋ قاجەت. ونىڭ ەشبىر ايىبى، سوكەتتىگى جوق. ول ءسوزىڭنىڭ دە، ءوزىڭنىڭ دە قادىر-قاسيەتىڭدى ارتتىرادى. ءتىلدى شۇبارلاپ سويلەۋگە ادەتتەنسەڭ، ساعان دەگەن سەنىمدى كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋى قيىن، سەنىڭ تۇلعا رەتىندە مويىندالۋىڭ دا ەكىتالاي.  ماسەلەن، قازاقى تاربيەمەن وسكەن، قازاقشا دا، ورىسشا دا ءبىر كىسىدەي سويلەي بىلەتىن، ىسكەرلىگى دە جاپ-جاقسى قىزدىڭ ەشبىر جەردە ءسوزى ءوتىمدى بولمايتىندىعى. سەبەبى ول ورىسشا مەن قازاقشانى توقتاۋسىز ارالاستىرىپ: «مەن ويلايمىن، چتو ول وسىلاي-وسىلاي دەپ... ءبىراق بۇل نە زناچيت چتو مەن ونى بىلمەيدى دەپ» دەگەن سەكىلدى سوزدەردى تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ادامنىڭ وزىنە دەگەن قۇرمەتسىزدىگىنىڭ كورىنىسى. ايتپەسە سول قىزدار سەكىلدى قازىرگى جاستاردىڭ كوبىسىنىڭ ەكى تىلدە دە تازا سويلەۋگە قابىلەتى ابدەن جەتەدى. باستىسى  «ءسوزىڭىزدى تىڭداتقىڭىز كەلسە، قاي تىلدە سويلەسەڭىز دە تازا سويلەۋ» پارىز. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ سويلەۋ مانەرىن ەرەكشەلىگى دە سول، ەكى ءتىلدى بىردەي جەتىك بىلگەن ول كىسى ەشقاشان ءبىر سويلەم ىشىندە قازاقشا مەن ورىسشانى ارالاستىرىپ سويلەمەگەن ەكەن. كەيبىر ورالىمدار ورىسشا وڭتايلى بولىپ كەلسە، سويلەمدى تۇگەلىمەن ورىسشا ايتقان، قازاقشا توگىلىپ تۇسكەن ويلارى دا شەشەندىگىمەن، تازالىعىمەن، تولىقتىعىمەن سۇيسىندىرەدى. 

قاي سالانىڭ مامانى بولساڭ، سول سالاعا قاتىستى كاسىبي سوزدەردى انا تىلىندە قولدانۋعا ءمان بەرۋ قاجەت. بۇل ەرەسەك بۋىنعا دا، ءارتۇرلى پاندەردى قاتار يگەرىپ جۇرگەن مەكتەپ وقۋشىسىنا دا، جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە دە قاتىستى. كاسىبي سوزدەردى باسقا تىلدە قولدانۋدىڭ داعدىعا اينالۋى – سويلەۋ ءتىلىن بارىنشا شۇبارلاپ جۇرگەن جايتتاردىڭ ءبىرى. مىسالى، مەديسينالىق ۇعىمداردى الايىق. قازاقشا سويلەپ وتىرىپ تا ءبىز سىرقاتناما تۋرالى ايتقاندا مىندەتتى تۇردە «يستوريا بولەزني» دەگەن ءسوزدى قولدانامىز. تۇماۋراتىپ اۋىرعانى تۋرالى ءبىر سويلەمدى بۇگىنگى قازاق بىلاي جەتكىزەدى: «گريپپوۆات ەتىپ، سيستەما قابىلداپ، ۋكول سالدىرىپ، بولنيچنىي اشقىزىپ جاتىرمىن». قازاق قىزىنا ۇيلەنگەن ورىس جىگىتى كەلىنشەگىنىڭ قازاقشا سويلەمەيتىنىن، ۇيرەنگىسى دە كەلمەيتىنىن ايتىپ، قىنجىلىس ءبىلدىرىپ وتىردى.

باسقا ادامدار تۇسىنبەي قالادى-اۋ دەگەن كۇمانمەن جالپى قولدانىستاعى كۇردەلىلەۋ قازاقشا سوزدەردى ورىسشا ايتىپ ادەتتەنۋدىڭ ەشبىر قاجەتى جوق. وسىنداي سەبەپتەردەن ادامدار ءتىلدى شۇبارلاپ سويلەۋگە قالىپتاسىپ كەتەدى. ءتىلدى شۇبارلاۋ وڭاي، تازارتۋ قيىن. تۇسىنبەي قالادى دەسەڭىز، اۋدارماسىن ايتىپ بەرىڭىز. ءسىز تازا قازاقشا سويلەۋ ارقىلى ءوز ساناڭىزدى تازارتىپ، ءتىلىڭىزدى دامىتىپ قانا قويمايسىز، وزگەنى ويلانۋعا، اۋدارۋعا، تۇسىنۋگە تاربيەلەيسىز.

سويلەۋ مادەنيەتىنە قاتىستى ءوزىن-وزى تاربيەلەۋ ءۇردىسى توقتاۋسىز ءجۇرۋى ءتيىس. «ءتىلىم باسىنان دۇرىس قالىپتاسپادى، ەندى وسىمەن كەتتىك قوي» دەپ، نەمقۇرايدى قالا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءومىر بۇگىنگى كۇنمەن توقتاپ قالمايدى. ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز توقتاسا دا، وزگەنىڭ ءومىرى جالعاسادى. سول ءۇشىن دە ءتىلدىڭ ءومىرى جالعاسۋى كەرەك. وعان ءبىر تامشى بولسا دا ءسىزدىڭ ۇلەسىڭىز قوسىلۋى ءتيىس. وزگەنىڭ ەمەس، ءوزىڭىزدىڭ ءتىلىڭىزدى تۇزەتۋ ارقىلى ۇلەس قوسۋعا ءتيىسسىز. «ءوزىڭدى قۇتقار، سوندا سەنىڭ ارقاڭدا مىڭ-مىڭداعان ادامدار قۇتىلادى» دەگەن قاناتتى ءسوز دۇنيە تىرشىلىگىنىڭ كەز كەلگەن سالاسىنا قاتىستى ايتىلعان. جاقىندا جول ساپارعا شىعىپ بارا جاتىپ، جەڭىل كولىكتە وتىرىپ، قىزمەتتەستەرىممەن تەلەفون ارقىلى بىرنەشە رەت سويلەسىپ، ءبىراز ماسەلەلەردى تالقىلاۋىما تۋرا كەلدى. تاكسي جۇرگىزۋشىسى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرىپ، سوڭىنان: - قاي مەكەمەدە جۇمىس ىستەيسىز؟ – دەپ سۇرادى. سودان كەيىن تاكسي جۇرگىزۋشىسى كەز كەلگەن ادامعا وي سالارلىق ءبىراز پىكىرلەر ايتتى: – ءبىز  كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە ءوسىپ، قازاق تىلىنە مۇلدە ءمان بەرمەدىك. ءبىر ءسوزىمىز قازاقشا بولسا، ەكى ءسوزىمىز ورىسشا. قازىرگى جاستار دا سولاي. قازاق ءتىلىن تازا، شەشەن سويلەيتىن ادامدار كوبەيسە، جاستار سولارعا قىزىعار ەدى، ەلىكتەر ەدى، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ، ءبىلۋ سانگە اينالار ەدى. مەن ءوزىم قازاق راديوسىن ءجيى تىڭدايمىن. سونداعى قىزداردىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، «وسىلار تازا قازاقشا سويلەۋدى قايدان ۇيرەنەدى ەكەن؟» دەپ تاڭ قالامىن، - دەدى ول. تىلگە مۇلدە قاتىسى جوق مەكەمەدە جۇمىس ىستەيتىنىمدى ەستىگەندە، مەنىڭ قازاقشا سويلەيتىنىمە تاڭ قالدى. بۇل دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ اقىل-ويىنىڭ ءبىر كورىنىسى» - دەيدى  اينۇر ءابدىراسىل قىزى. ياعني قازاق ءتىلىن كۇندەلىكتى قاتىناس قۇرالى ەمەس، تىلگە قاتىسى بار ماماندار عانا قولداناتىن شەكتەۋلى سالاداعى قاتىناس قۇرالى دەپ ساناۋ قوعامىمىزدا قالىپتاسىپ قالعان.

P.S. «ناشا كازاشا» دەگەن سايقىمازاق باعدارلاما مەملەكەتتىك ءتىلدى قورلاۋدىڭ مەديالىق وزىق ۇلگىسى. «سالەمەتسiز بە، دەتيلەر! يتاك، بيز ناچينات ەتەميز ۋروك شالا-كازاحسكوگو يازىكا»، – دەپ باستاپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ماڭگۇرتتىكتى ناسيحاتتايتىن باعدارلاما كەزىندە ءتىپتى جوعارى رەيتينگكە يە بولدى. ولارعا دا «مىناۋىڭ نە؟» دەپ جاتقان جان بولمادى. ول ول ما، ءقازىر جارتىلاي قازاقشا، جارتىلاي ورىسشا تۇسىرىلگەن تەلەسەريالداردى قاراي المايسىڭ. جاڭالىقتار بولسا، قازان-وشاقتىڭ ماڭىنداعى اڭگىمەدەن ارىعا اسا الماي تۇر ازىرگە. وسى تەكتەس دۇنيەلەردى ساراپتاعان سىرت كوز قازاقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا باس قاتىرمايتىن، ورىسشاعا جۇيرىكتەرگە اۋزىن اشىپ، ارزان كۇلكىگە قارىق بوپ وتىرا بەرەتىن توبىر دەپ وي تۇيەرى انىق. بۇدان كەيىن شەتەل جۇرتىنىڭ قازاق حالقىنا دەگەن كوزقاراسى باسقاشا بولىپ جاتسا، كىنانى قايدان ىزدەيمىز؟ 

---