بۇگىننەن ەرتەڭگە
رەسپۋبليكا جاس جازۋشىلارىنىڭ بۇل ءماسليحاتى سوۆەت حالقى ومىرىندە تاريحي وقيعا بولعان، ەلىمىزدىڭ ودان ءارى كوممۋنيزمگە قاراي دامۋ جولىندا، بۇكىل سوسياليستىك قوزعالىستىڭ دامۋىندا جاڭا بەلەس بولۋعا ءتيىس. سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ XX سەزىنەن كەيىن ءبىرىنشى رەت شاقىرىلىپ وتىر. پارتيانىڭ XX سەزى حالقىمىزدىڭ الدىنا ۇلى مىندەتتەر قويدى جانە ەڭبەكشىلەردىڭ سانالى تۆورچەستۆولىق ينيسياتيۆاسىنىڭ وركەندەۋىنە كەڭ جول اشتى. ىلگەرىرەكتە بەلگىلەنىپ، XX سەزدە كەڭ دە تەرەڭ تالقىلانىپ ۇلى ارناعا تۇسكەن پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ ەلىمىزدىڭ وندىرىستىك قۋاتىن ارتتىرۋ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ جايىنداعى شارالارى ىسكە اسىپ، تاماشا جەمىستەرىن بەرە باستادى. بۇل رەتتە ەتەنە باۋىرىمىز كوممۋنيست پارتياسىنىڭ، ونىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كورەگەن ساياساتى جەڭىسىنىڭ عاجايىپ ايعاعى ەسەبىندە بۇرىنىراقتا جارتىلاي قۇلازىپ جاتقان قازاق دالاسىنان بيىلعى جىلى وتان قامباسىنا قۇيىلعان ءبىر ميلليارد پۇت استىقتى ايتساق تا جەتكىلىكتى. قازاقستان ەلىمىزدىڭ ىرىس-قۇت مەكەنىنە، مولشىلىق بۇلاعىنا اينالدى.
XX سەزد ەلىمىزدىڭ وندىرىستىك قۋاتىن، ماتەريالدىق بايلىعىن ۇلعايتۋدا ءار ەڭبەكشىنىڭ ينيسياتيۆاسىن، قابىلەتىن بارىنشا جۇمساۋىنا كەڭ جول اشسا، مادەني قۇرىلىسىمىزدىڭ دا بۇدان ءارى دامۋىنا سارا جول اشتى. كوركەم ونەردىڭ تەرەڭ، سونى، تىڭ قۇبىلىستارى ارقىلى حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ مۇمكىنشىلىگىن مەڭزەدى. كوركەمدىك جاڭا بيىكتەرگە كوتەرىلۋ ماقساتىن قويدى.
بۇل بيىك ماقساتقا جەتۋدەگى ءبىزدىڭ كوركەمدىك قۇرالىمىز تالاي سىننان وتكەن، ءوزىن اقتاعان سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى بولماق. پارتيا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى اشىپ كورسەتتى. جازۋشىلارىمىزدىڭ سوۆەت حالقىنىڭ زور تالابىنىڭ بيىگىنە جەتە الماي كەلە جاتقانىن ەسكەرتتى. اتى شۋلى تارتىسسىزدىق (كونفليكتسىزدىك) تەورياسىنان ادەبيەتىمىزدىڭ اسا ۇلكەن زيان شەككەنىن جانە سونىڭ زاردابىنان ءالى دە قۇلانتازا ارىلىپ بولماعانىمىزدى ءبىز جاسىرمايمىز. ءاربىر جامان داعدىنىڭ ءومىرى ەداۋىر بولادى، ول ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن شالعايعا جارماسىپ قالمايدى. وسىعان بايلانىستى سوۆەت ادەبيەتىندەگى ەلەۋلى كەمشىلىكتەرگە قارسى ءبىراز سىن ايتىلدى.
ءبىراق سوسياليستىك كەيبىر ەلدەردەگى وزدەرىن حالىق ءۇشىن جازاتىن، سوسياليستىك يدەولوگياداعى جازۋشىلار ساناتىنا قوساتىن ادەبيەتشىلەر، ءبىزدىڭ ءوزىمىز قاتال سىنعا العان كەيبىر كەمشىلىكتەرىمىزدى ىلىك ەتىپ، سوسياليستىك رەاليزم ادىسىنە قارسى اشىق شابۋىل جاساۋعا دەيىن بارعانى ءمالىم. بۇل ءوزى تەرىس نيەتتەن، نە بولماسا اداسۋشىلىقتان تۋسىن، ءتۇپ نەگىزى سوڭعى كەزدەگى حالىقارالىق جاعدايعا وراي بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانىڭ بەلسەنە باستاۋىنان تۋعان نارسە سياقتى. ءبىراق ادام بالاسىنىڭ كوركەمدىك دامۋىندا ۇلى قىزمەت اتقارعان، XIX عاسىردا ءوزىنىڭ اسقار بيىگىنە كوتەرىلگەن سىنشىل رەاليزمنىڭ زاڭدى مۇراگەرى، وكتيابردە تۋعان جاڭا زاماننىڭ كوركەم ويىنىڭ كورىنىسى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىنىڭ بەرىك ىرگەتاسى ونداي سوقتىقپادان مۇقالمايدى. قىرىق جىل بويى ەڭ گۋمانيستىك يدەيانىڭ، حالىق ويىنىڭ كوركەم كورىنىسى بولىن، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ جاۋىنگەرلىك قۇرالىنا اينالىپ، دۇنيە جۇزىلىك داۋىلداردا قالتىراماي، تورىقپاي ادام بالاسىن جارقىن بولاشاققا، ومىرگە ۇندەگەن سوسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنە، ونىڭ قارسىلارى قاي ءادىس، قاي ادەبيەتتى قارسى قويماق؟ دەكادانستى ما؟ الدە سيۋررەاليزمدى مە؟ الدە تاعى وسىلار سياقتى سوعىستى، بۇلىنشىلىكتى، ادامعا دەگەن وشپەندىلىكتى، مورالدىق ازعىندىقتى، قاسيەتسىزدىكتى ۋاعىزدايتىن، ەڭ بەرى سالعاندا ومىردەن بەزىنۋدى، ادىلەتتىكتەن كۇدەر ءۇزۋدى، دۇنيەدەن ءتۇڭىلۋدى ۋاعىزدايتىن اعىمداردىڭ قايىسىن قارسى قويماق؟ ءبىز قازىرگى زامانداعى دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ تابىستارىن جوققا شىعارۋدان استە اۋلاقپىز. ولاردان شەبەرلىككە ۇيرەنۋگە سوسياليستىك رەاليزم تىيىم سالمايدى. جانە وزگە ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارلى جازۋشىلارى سوسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ تابىسىنا زور قۇرمەتپەن نازار اۋداراتىنى انىق.
ءبىزدىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىمىزدى، سىنداعى كەيبىر سىڭارجاقتىق جايلارىمىزدى تىلگە تيەك ەتىپ، قايسىبىرەۋلەر سوسياليستىك رەاليزم ادىسىنە قانشا كۇيە جاعۋعا تىرىسسا دا ونىڭ تازا تانىنە جۇقپايدى.
وسى قۇنارلى ادىسپەن قارۋلانىپ شارىقتاپ وسكەن ءبىزدىڭ جاس پروزامىز جۇزدەگەن جىلدار پروزالىق ءداستۇرى بار ەۆروپالىق ادەبيەتپەن كوركەمدىك دارەجەسىن ۇيالماي سالىستىرۋعا بولاتىن «اباي»، «اباي جولى»، «ويانعان ولكە»، «بوتاكوز» روماندارىن، سونداي-اق جاس دراماتۋرگيامىز «ەڭلىك — كەبەك»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «تۇنگى سارىن»، «اقان سەرى — اقتوقتى»، «دوستىق پەن ماحاببات» پەسالارىن تۋعىزدى. قازاق پوەزياسى جاڭا ساتىعا كوتەرىلىپ، سونى ءورىس تاپتى.
قازاق ادەبيەتىنە سوڭعى جىلدارى جاس تالانتتار، جاڭا شىعارمالار قوسىلىپ تولىقتى. سوعىستان كەيىنگى ون جىل ىشىندەگى قوسىلعان تالانتتاردىڭ شىعارمالارىن قوسپاساق قازىرگى قازاق ادەبيەتى اناعۇرلىم ولقى بولىپ كورىنەر ەدى. اسىرەسە پوەزيا، ادەبي سىن جانرلارىندا جاس كادرلار كوبىرەك ەستى. حاميت ەرعالييەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ سياقتى ادەبيەتكە سوعىستان كەيىنگى كەلگەن اقىندار قازاق سوۆەت پوەزياسىنا ەلەۋلى ۇلەس ەنگىزىپ، ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇلاردان باسقا دا پوەزياعا ءوز ۇنىمەن كەلگەن، وسكەلەڭ اقىندار از ەمەس. بۇلار تۋرالى جاس دەپ ايتۋعا دا بولمايدى. ولاردىڭ ءىزىن باسقان تالانتتار دا اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا جاراپ قالدى. ادەبيەتكە كەيىنىرەك كەلسە دە وسى كۇنگى ادەبيەت سىنىنىڭ نەگىزگى جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن، سوۆەت ادەبيەتىن كەڭىرەك زەرتتەپ مونوگرافيالار جازا باستاعان تاكەن ءالىمقۇلوۆ، ايقىن نۇرقاتوۆ، سەرىك قيرابايەۆ، بالامەر ساحارييەۆ، مىرزابەك دۇيسەنوۆ، ءا. نارىمبەتوۆ سياقتى سىنشىلار بار. ادەبيەت سىنىنا سوڭعى جىلدارى ارالاسا باستاعان قالجان نۇرماحانوۆ، قاراتاي قۇتتىبايەۆ، راحمانقۇل بەردىبايەۆ ت. ب. ءوز قابىلەتتەرىن ءساتتى اڭعارتتى.
پروزا جانرىنداعى جاس كادرلاردىڭ ءوسۋى جوعارعى اتالعان ەكى جانردان قالىقتاۋ بولسا دا مۇندا دا جاستاردىڭ ءوسۋى بايقالادى. ءا. نۇرپەيسوۆتىڭ «كۇتكەن كۇن» (كۋرليانديا)، س. شايمەردەنوۆتىڭ «بولاشاققا جول» روماندارى، ز. قابدولوۆتىڭ «ءومىر ۇشقىنى» پوۆەسى، ب. سوكپاقبايەۆتىڭ «الىستاعى اۋىلدا» پوۆەسى مەن اڭگىمەلەرى، ن. ءعابدۋلليننىڭ پوۆەسى مەن اڭگىمەلەرى، س. سارعاسقايەۆتىڭ ەكى پوۆەسى، س. ءبايازيتوۆتىڭ اڭگىمەلەرى شىقتى. كورىپ وتىرسىزدار، جاس پروزايكتەر جازعان شىعارمالار سان جاعىنان از ەمەس. بۇعان P. ءاۋتالىپوۆتىڭ، س. الدابەرگەنوۆتىڭ، ن. سەرالييەۆتىڭ اڭگىمەلەرىن، جۋرنالدا جاريالانعان ءو. ءقاناحيننىڭ «اۋىر كۇندەر» رومانىن، ب. توقتاروۆتىڭ «باقىت جولى»، ا. بايتانايەۆتىڭ «بولات» پوۆەستەرىن ت. ب. قوسساق بۇل ءتىزىم ۇلعايا بەرەدى.
جوعارعى اتالعان ەكى جانردان پروزاداعى جاستاردىڭ ءوسۋى قالىقتاۋ دەيتىن سەبەبىمىز سان جاعىنان ەمەس، وسى جانرداعى جاستار شىعارمالارىنىڭ قازاق پروزاسىنداعى الاتىن ورنى، دارەجەسى جاعىنان. ەگەر دە پوەزياعا سوعىستان كەيىن قوسىلعان حاميت ەرعالييەۆ پوەمالارى، سىرباي ماۋلەنوۆ ولەڭدەرى قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ ىلگەرى قاتارىنا كوتەرىلدى دەسەك، سولارمەن قاتارلاس پروزاعا كەلگەن جاستاردىڭ شىعارمالارى جونىندە مۇنى ايتۋ ءالى ەرتەرەك. وعان كەيبىر سەبەپتەر دە بولۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ پروزامىز كەشەۋىلدەڭكىرەپ، كەيىن ءوستى. الدىڭعى بۋىن جازۋشىلارى دا ادەبيەتىمىزدەگى وسى تىڭ جانردا كەيىنىرەك قالىپتاستى. قازىرگى جەتكەن بيىگىن قىرقىنشى جىلدارى تاپتى. ەكىنشىدەن، پروزا اۋىر جانر. بىردەن ءومىردى جان-جاقتى جانە تەرەڭ قامتۋ، كوركەمدىك شەبەرلىككە جەتىلىپ كەتۋ وتە سيرەك كەزدەسەتىن نارسە. ءبىراق پروزا جازىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءوسۋ تەندەنسياسى بار. ولاردىڭ كوبى ءقازىر ىزدەنۋ، شەبەرلىگىن شىڭداۋ جولىندا.
قازىرگى پروزا جازىپ جۇرگەن جاستاردىڭ كوبىنە ءتان نارسە ولاردىڭ ادەبيەتكە ءبىرسىدىرعى جازۋشىلىق مادەنيەتپەن كەلۋى. ەگەر دە، ءبىز سوعىستان بۇرىنعى پروزاعا ارالاسقان جاستاردى الساق ولاردىڭ كوبىندە-اق وسى جازۋشىلىق مادەنيەت كەم بولاتىن. وزگەنى قويعاندا، قازاق پروزاسىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىنەن جەتە ۇيرەنە الماعان بولاتىن. ولار ءقاراسوز قۇرالىن جەتە مەڭگەرە الماي، سۋرەتتەۋ تاسىلىنە جەتىلە الماي، وقيعانى قارا ءدۇرسىن جالاڭ باياندايتىن. سول كەزدەگى جازۋشىلارعا مۇنداي پريميتيۆيزمنەن ارىلۋ اسا قيىن بولدى. ال، قازىرگى ادەبيەتكە كەلگەن جاستار پروزانىڭ بارلىق كومپونەنتتەرىن، سۋرەتتەۋ ءتاسىلىن، از-كەم بولسىن كومپوزيسيا قۇرۋ ونەرىن، پورترەت، پەيزاج جاساۋ ادىستەرىن، ەڭ ماڭىزدىسى ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن سۋرەتتەۋدى ازدى-كەم مەڭگەرىپ ياعني مامان ادەبيەتتىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرەرلىك جاعدايعا كەلۋدە. مۇنىڭ ءوزى جاس پروزايكتەردىڭ بۇدان بىلاي جەدەل وسۋىنە نەگىز بولارلىق نارسە. ادەبيەتتىك جولىن ءىرى شىعارمالار جازۋدان باستاعان ءا. نۇرپەيسوۆ، س. شايمەردەنوۆ، 3. قابدولوۆ العاشقى شىعارمالارىندا وسىنداي جانر ەرەكشەلىگىن ەداۋىر مەڭگەرگەندىكتەرىن، پروزاعا دايىندىقتارىن جاقسى تانىتتى. بۇل اتالعان جازۋشىلاردىڭ رومان، پوۆەستەرى كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان وسى كۇنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرەرلىك شىعارمالار.
ەگەر دە بۇل قۋانتارلىق جاي بولسا، وسى جاس پروزايكتەرگە ءتان نەگىزگى كەمشىلىك بار سياقتى. ونىڭ ءبىرى ءىرى شىعارمانى باستان-اياق كوركەمدىك تياناققا (حۋدوجەستۆەننايا زاۆەرشەننوست) جەتكىزە الماۋ. نەگىزگى وقيعا مەن جاناما وقيعالاردىڭ، نەگىزگى كەيىپكەرلەر مەن جاناما كەيىپكەرلەردىڭ ارا سالماعىن پايىمداي الماي، نەگىزگى يدەياسىن كوركەمدىك تۇرعىدان ءتيىستى دارەجەدە دامىتا الماۋى. ەكىنشى كەمشىلىك، ومىرگە تەرەڭ بويلاي الماي، كوبىنە ۇستىڭگى قاباتتا جاتقان وقيعالاردى شىعارماعا وزەك ەتۋ. بۇل ەكى كەمشىلىك تە جاستىققا بايلانىستى جۇرە تۇزەلەتىن نارسە.
وتكەن جىلى پلەنۋمدا جاس جازۋشىلاردىڭ دراماتۋرگياسى تۋرالى ارنايى بايانداما جاسالدى. ودان بەرى ءبىر جىل وتسە دە سوعىستان كەيىنگى دراماتۋرگياعا كەلگەن جاس جازۋشىلار جونىندە ءبىز تىلگە تيەك ەتەر ەش نارسە تابا المادىق. ويتكەنى سوڭعى ون جىلدان بەرى بۇل جانردا جاستار قالامىنان شىققان ەلەۋلى ءبىر دە شىعارما جوق. ەڭ مىقتاعاندا بەلگىلى ءبىر ناۋقانعا لايىقتالعان، تەز ۇمىت بولىپ جاتقان ازىن-اۋلاق بىر-ەكى اكتىلى شاعىن پەسالار عانا بار. وتكەن جىلعى بايانداماعا ىلىككەن ءىرى پەسالاردىڭ ءبارى ءالى دە پىسپەگەن، شالا-شيكى نارسەلەر بولاتىن. بۇل شىعارمالاردىڭ اياعى ءقازىر قويبولدىعا اينالعان سياقتى. دراماتۋرگيانىڭ بولاشاعى ءبىزدى قاتتى ويلاندىرۋعا ءتيىس. جالپى قازاق دراماتۋرگياسى، تەاتر ونەرى ءقازىر ورلەۋ ۇستىندە دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. ءبىزدىڭ تەاتر ونەرىمىز قىرقىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى بيىگىنەن كوتەرىلە العان جوق. تارتىسسىزدىق تەورياسىنان قاتتى زيان شەككەن دراماتۋرگيامىز بەن تەاتر ونەرىن توقىراۋدان شىعارۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ جۇمىستار كەرەك. سول شارانىڭ ءبىرى ەسەبىندە كومەك كورسەتۋ، جانر ەرەكشەلىگىن مەڭگەرۋگە، ءبىلىمىن، مادەنيەتىن كوتەرۋگە جاردەم ەتۋ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.
بۇل سالادان امانتاي ساتايەۆتىڭ العاشقى ادىمى كوڭىلگە مەدەۋ بولارلىق. ول قيىن كينودراماتۋرگيا جانرىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. «قۇرمانعازى» اتتى كينوسەناريي جازدى. ءقازىر «اقبوپە» سەنارييىن جازىپ ءجۇر. جاس تالانتتىڭ العاشقى تابىسىنا قۋانا وتىرىپ وعان: «تەك ەرتەرەك تاريحي تاقىرىپقا، دايىن سيۋجەتكە بوي ۇرىپ، جازۋشىلىق جولىڭنىڭ باس جاعىن جەڭىلدەتىپ الما، ويتسەڭ كەيىنگى جاعى قيىن بولىپ جۇرەر»، — دەگەن تىلەك ارتقىمىز كەلەدى.
سوڭعى جىلدارى جاستاردىڭ تۆورچەستۆو جولىندا كوپ ىزدەنۋى، تۆورچەستۆولىق بەلسەندىلىگى ارتقانى بايقالادى.
كەيبىر جاس جازۋشىلار العاشقى ۇيرەنۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ، شەبەرلىگىن شىڭداپ كوركەمدىك ءبىتىمى تۇگەل كەلگەن سىندارلى شىعارما جازۋعا شىنداپ نيەت ەتتى. ءابدىجاميل نۇرپەيسوۆ «كۋرليانديا» رومانىن قايتا قاراپ كوپ جوندەدى. بۇل رومان جونىندەگى كەيبىر ءبىزدىڭ ويىمىزشا جاڭساق پىكىرلەرگە توقتالا كەتكەن ءجون. العاشقىدا ءتاۋىر اتالعان وسى شىعارمانى كەيىنگى كەزدە «ناشار، سىن كوتەرمەيدى» دەگەن پىكىرلەر تۋىپ ءجۇر. بىزدىڭشە بۇل قاتە پىكىر. «كۋرليانديا» رومانىندا جاس جازۋشى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ تالانتىن، شەبەر سۋرەتكەرلىگىن تانىتتى. سوعىس ءومىرىن وقۋشىلاردىڭ كوز الدىنا كوركەم ەلەستەتە ءبىلدى. سونىمەن بىرگە ازدى-كوپتى شىن ماعىناسىنداعى جاندى، كوركەم بوياۋلى وبرازدار جاساي الدى. ءبىز ومىردە كەزدەستىرىپ جۇرگەن زامانداستارىمىزدىڭ وي-ارمانىن، ىس-ارەكەتىن عانا ەمەس، ءتۇر كەلبەتىن، داعدىسىن، مىنەز-قۇلقىن، ءبىراز جاعدايدا ىشكى دۇنيەسىن سول ءبىر بوياۋى سەمبەگەن ىپ-ىستىق جاندى كۇيىندە كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ بەردى. تاعى ءبىر اسىرەسە ايتىپ كەتەتىن قاسيەت — جاس جازۋشى قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىنىن جانە ونى كوركەم شىعارما قۇرالى ەسەبىندە ءساتتى قولدانا الاتىنىن كورسەتتى. بۇل روماننىڭ كوپتەگەن اسەم بەتتەرىنىڭ كوركەم بوياۋى ءالى دە وڭعان جوق. ءبىراق وسى قۋانتقان قاسيەتتەرىمەن بىرگە «كۋرليانديا» رومانىندا جاستىقتان، تاجريبەسىزدىكتەن تۋعان كوپتەگەن كەمشىلىكتەر دە بولدى. ول ەڭ الدىمەن شىعارمانىڭ كومپوزيسياسىنىڭ بولبىرلىعى، باستى وقيعالارى سولعىن تارتىپ، جاناما قوسىمشا وقيعالاردىڭ روماندا وتە كوپ ورىن الۋى. كوپ جەرلەردە ورىنسىز شۇبالاڭدىق، ۇزاقتىق. اۆتور كورىنگەن نارسەگە قىزىعىپ سۋرەتتەۋدى تەك سۋرەتتەۋ ءۇشىن قولدانعان جەرلەرى دە از ەمەس. قىسقاسى، اۆتور نەگىزگى وقيعالار مەن نەگىزگى گەرويلاردى رومان ىشىندەگى قالىڭ كوپشىلىكتەن ءبولىپ، جەرىنە جەتكىزە، شاعىنداتا كوتەرىپ سۋرەتتەي المادى. تاقىرىپتى ەركىن مەڭگەرە الماي، قالىڭ وقيعانىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ ىعىڭقىراپ كەتكەن. بۇل روماننىڭ «كۇتكەن كۇن» دەگەن اتپەن قىسقارتىلىپ جاريالانعان ۆاريانتىنىڭ وزىندە اۆتور جوعارىداعى ايتىلعان كوپ كەمشىلىكتەردەن ارىلىپ، شىعارمانىڭ ءجىبىن شيراتىپ، سۋىن سىعىپ، ءبىراز جوندەگەنىن كورەمىز. ءقازىر جازۋشى بۇل جۇمىسىن تولىق اياقتادى.
بۇرىنىراقتا ادەبيەت سىنشىسى ەسەبىندە كورىنىپ، ادەبيەتتە ءبىراز وي-پىكىر اڭعارتقان زەينوللا قابدولوۆ پروزاعا كولەمدى شىعارمامەن كەلدى. وتكەن جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا ونىڭ ستۋدەنت جاستار ومىرىنەن جازىلعان «ءومىر ۇشقىنى» اتتى پوۆەسى جاريالاندى. ول تاياۋدا باسپادان كىتاپ بولىپ شىقتى. ەسكە الاتىن ءبىر جاعداي پوۆەستىڭ جۋرنالداعى ۆاريانتى مەن كىتاپتىڭ اراسىندا ەداۋىر وزگەرىس بار. بۇل وزگەرىس كولەم جاعىنان عانا ەمەس،ەڭ الدىمەن ساپاسى جاعىنان، كوركەمدىگى جاعىنان. جۋرنالداعى ءۇستىرت ايتىلعان جايلار كىتاپتا تەرەڭىرەك، تولىعىراق قامتىلادى. ءبىرسىپىرا وبرازدار ودان ءارى تولىقتانىپ كەمەلدەنە تۇسكەن. شىعارمانىڭ ءتىلى دە جاقسارىپ سۋرەتتەرى ايقىندالىپ كوركەمدەنە تۇسكەن.
اۆتور ۇلكەن سوۆەت ءومىرىنىڭ ءبىر بولشەگىن – ۋنيۆەرسيتەت ءومىرىن ويىپ الىپ،ونى تارامداپ جۇمىسشىلار ومىرىنە جالعاستىرىپ وقۋشىنى سول ءبىر اسەم دە جارقىن، كوڭىلگە جىلى جاستىق بولمىسپەن تانىستىرادى. بۇل شىعارمانى وقىپ شىققاندا ادەمى جارقىن ءومىردى كوز الدىڭنان وتكىزىپ، ءار ءتۇرلى جاقسى ادامدارمەن تانىسىپ، ولاردىڭ سىرىن ۇققانداي بولاسىڭ. شىعارمانىڭ گەرويلارى كوڭىلىڭە جىلى ۇشىراپ كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ىستىق تارتىپ تۇرادى. وقۋشىعا وسىنداي اسەر تۋعىزۋى — شىعارمانىڭ ەڭ ءبىر باستى مىندەتى ورىندالعان سياقتى.
پوۆەستە بىرنەشە جاقسى جاسالعان حاراكتەرلەر، وبرازدار بار. اۆتور وبراز جاساۋعا، ادام مىنەزىن سۋرەتتەۋگە شەبەر دەسەك اسىرىپ ايتقان بولمايمىز. مۇنداعى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىمەن دە، پسيحولوگياسىمەن دە، تۇر-تۇسىمەن دە، قيمىل-ارەكەتىمەن دە ءتىپتى وي ويلاۋ جۇيەسىمەن دە قىسقاسى ادامدىق بولمىسىمەن بىر-بىرىنەن دارالانعان. بۇل جازۋشى ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى تالاپ، اسا كەرەكتى قاسيەت. قابەن مەن تايماننىڭ، يا بولماسا سول ەكەۋىمەن ساشانىڭ اراسىندا ەشقانداي ۇقساستىق جوق. بۇل پوۆەستەگى ەڭ ءبىر تارتىمدى، بوياۋى تولىق، تىڭ وبرازدار ەسەبىندە قابەندى، ايباردى، ارىنعازىنى، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردەن داۋلەتوۆتى، ءمۋسيندى، 3اۋرەشتى ەڭ الدىمەن اتاۋ كەرەك. سونداي-اق قىسقا دا بولسا مۇڭال مەن داۋرەن سياقتى جۇمىسشىلار وبرازى وتە تارتىمدى ايقىن ەستە قالارلىق دارەجەدە شىققان. بۇل ادامداردىڭ ءبارى ناعىز شىن ومىردەن تىڭ قالپىندا جەكە-دارا حاراكتەرلەر بولىپ كىتاپقا ساتىمەن ەنگەن. بۇلار كوپتەگەن تانىس كەيدە ءتىپتى جولداس بولعان سىر مىنەزدى ادامدار سياقتى. ءبىراق وقۋشى وسىلاردى كىتاپتان ەمەس ومىردەن كوردى. ارىنعازى سياقتى اڭقاۋ، اق كوڭىل، وقۋعا قۇلىقسىزداۋ، ويىن-ساۋىققا قۇمار ستۋدەنتتى جوعارى وقۋ ورنىنان تالاي كەزدەستىرگەن بولارسىزدار. مۇنىڭ جانە ءبىر ەرەكشە قاسيەتى ويىن-ساۋىققا ءوزى سايران سالىپ قىزىق كورۋدەن گورى جۇرتقا قىزمەت ەتۋدى كورەدى. ونىڭ ساۋىقتان تاباتىن بارلىق راقاتى جۇرتقا گارمون تارتۋ عانا. ول ودان شارشامايدى دا، زەرىكپەيدى دە. ارىنعازى اككوردەوننىڭ ار جاعىندا باسى قىلتيىپ وتىرعان بار كەسكىن-كەيپىمەن، اڭقاۋ مىنەزىمەن شىعارماعا ومىردەن تۋرا دىك ەتە تۇسكەندەي.
يا بولماسا كىتاپتان كوز المايتىن سالقىن مىنەزدى، تۇرمىستا تاقۋالاۋ قابەن شە؟ بۇل وبرازدىڭ دا سىرى جاقسى اشىلعان. قابەن انىق سارا ويدىڭ ادامى. ول ەش نارسەنى ءدۇدامال، كومەسكى قالدىرا المايدى. ءار پىكىرىن ەسەپ شىعارعانداي ءدال تىزىمدەپ ءبولىپ، تۇبىرىنە دەيىن تىنتىنەكتەپ قازىپ اتايدى. ومىردە ءدال وسىنداي ادامدار دا، جاستار دا بار.. جازۋشى قابەننىڭ وسى تاقۋا قازىمىرلىعىن تارتىمدى ءبىر يۋمورمەن سۋرەتتەپ، سىرتقى سالقىندىقتىڭ، قۇرعاقتىقتىڭ ار جاعىنان ونىڭ جانىنىڭ جىلۋىن، ىشكى جىلى لەبىن سەزدىرىپ قويادى. وسى ادامنىڭ كەي مىنەزدەرىن ۇناتپاي، كەي مىنەزدەرىنە كۇلكىڭ كەلسە دە اقىرى ونى ءبىر ءتۇرلى ءىش تارتىپ قالاسىڭ.
اۆتور جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى دە ءساتىن تاۋىپ سۋرەتتەي بىلگەن. قۋىس كەۋدە، بالە قۋعىش، تايىز ءبىلىمدى پروفەسسور ءمۋسيننىڭ وبرازى، مىنەزى ىس-ارەكەتىنە ساي ءتاۋىر سۋرەتتەلگەن. اسىرەسە ءارى تاكاپپار، ءارى جاعىمپاز جاباس داۋلەتوۆتىڭ وبرازى ءساتتى جاسالعان دەپ ايتار ەدىم. بىزدە كوبىنە جاعىمپازدى سۋرەتتەگەندە ونى جىلماڭداتىپ، جالپىلداتىپ، ءيىلدىرىپ، سىزىلدىرىپ قويادى. داۋلەتوۆ ولاي ەمەس. ول تاكاپپار، پاڭ، سىرت كوزگە ءور مىنەزدى ادام سياقتى كورىنەدى. ءبىراق ءوستىپ ءجۇرىپ-اق، سول پاڭ قالپىن بۇزباستان-اق كەرەكتى ادامدارىنىڭ ەبىن تابا بىلەدى. ءدال وسى مىنەزدەس مانساپقورلار، ومىردە بار ەكەنى انىق. اۆتور سحەماعا ۇرىنباي بۇل وبرازدى تىڭنان اشقان.
باستى كەيىپكەرلەر تايمان مەن ناديا وبرازدارى تۋرالى بولەكتەۋ پىكىر ايتقىم كەلەدى. تايمان وبرازى نەگىزىنەن ينتەللەكتىك جاعىنان ىشكى وي دۇنيەسىنىڭ دامۋى، وزگە دۇنيەنى قابىلداۋى جاعىنان داميدى. تايمان كوپ ارەكەت ەتپەيدى. ول كوبىنەسە سىرتقى ىستەردەن، باسقا ادام ارەكەتتەرىنەن اسەرلەنۋى ارقىلى سۋرەتتەلىپ وتىرادى. ونىڭ ومىرىندە ەكى ۇلكەن تولقۋ بار، ونىڭ ءبىرى نادياعا عاشىق بولۋ، ەكىنشىسى اكەسىنىڭ قازاسى. اۆتور وسى ەكى ۇلكەن رۋحاني تولقۋدىڭ ۇستىندە ءوز گەرويىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن ەداۋىر اشادى. مەنىڭ ويىمشا پسيحولوگيالىق جاعىنان ەداۋىر اشىلعان تايمان وبرازىنىڭ سىرتقى سۋرەتى، حاراكتەرىنىڭ جوتاسى جوعارعى اتالعان وبرازدارداي ايقىن ەمەس سياقتى. ءدال ءبىر ۇمىتىلماستاي ەستە قالاتىن، اۋماي كوزگە ەلەستەيتىن كەيدە ءسۇيىندىرىپ، كەيدە كۇيىندىرىپ، بىردە اتتەڭ دەگىزىپ، كەرەك جەردە كۇلدىرىپ ەستە قالاتىن قىلىق، ىس-ارەكەتتەر تايمان باسىندا از سياقتى.
ناديا وبرازىن اۆتور تەرەڭدەتىپ، جاندى، بەينەلى تۇردە سۋرەتتەۋگە بارماعان. ونىڭ رەالدىق ءومىرى، تۇرمىستاعى تىرشىلىگى، مىنەز-قۇلقىنىڭ قىرلارى كومەسكى قالعان. نەگىزىندە ول كادىمگى ءتىرى قىزدان گورى وتە ءبىر اسىل، الىستا قيالداي بۇلدىراعان عاشىقتىق وبەكتىسىنە اينالىپ كەتكەن.
پوۆەسكە ايتىلىپ جۇرگەن سيۋجەتى ءالسىز، كومپوزيسياسى بولبىرلاۋ، باستان-اياق تارتىلعان وزەك جوق دەگەن سىندار مەنىڭ ويىمشا وسى باستى ەكى كەيىپكەردىڭ وبرازىنداعى ولقىلىقتاردان تۋعان سياقتى. وسى ەكى كەيىپكەردىڭ اراسى باستان-اياق شىعارماعا وزەك بولىن تارتىلىپ، اۆتوردىڭ وسى توڭىرەكتە تەك قانا ماحاببات ەمەس، تاعى دا تولىپ جاتقان سىرلاردى اشۋىنا مول مۇمكىندىگى بار ەدى. باسقالاردىڭ قيمىل-ارەكەتىن، نەگىزگى وقيعالاردى وسى توڭىرەككە ورگەندە پوۆەستىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسى جيناقى، سيۋجەت جەلىسى تارتىمدى ءبىر جۇيەمەن، نەگىزگى ءبىر ارنامەن وربىگەن بولار ما ەدى.
شىعارمانىڭ ءتىلى جاقسى دەگەندە ونىڭ كەدىر-بۇدىرسىز جاتىقتىعىن، اۆتور ويىن جەتكىزۋگە، وقيعانى بايانداۋعا ماشىقتىعىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ول قولىنا قالام ۇستاعان ءاربىر ادامعا ءتان نارسە بولۋعا ءتيىس. ونىمەن جازۋشى ءتىلىنىڭ بايلىعى دا، ەرەكشەلىگى دە استە كورىنە المايدى. ءبىز ەڭ الدىمەن اۆتوردىڭ ءار قۇبىلىستى، ءار ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن، قيمىل-ارەكەتىن ءوز كوزىمەن عانا كورىپ، بالكىم وزگەلەر بايقامايتىن، ءوز تۇرعىسىنان اڭداپ، سوعان لايىقتى، بوياۋلى سۋرەتتەر جاساي العانىن ايتامىز.
زەينوللا ءتىلىنىڭ اسىرەسە كوزگە تۇسەر ءبىر ەرەكشەلىگى وندا يۋمور كوپ. ول ءبىر جۇرتتى كۇلدىرەيىن دەپ قينالىپ ويلاپ تاپقان كۇلكىلى ەپيزودتار ەمەس، شىعارمانىڭ ءون بويىنا شىم-شىمداپ ەنىپ وتىراتىن تابيعي يۋمور. اۆتور كوپ ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، وقيعالارعا ءسال عانا ەزۋ تارتىپ، كەيدە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرىپ جىلى كوڭىلمەن ەلىگە سۋرەتتەيدى. بۇل پوۆەستى وقۋعا ءساتتى جاعداي تۋعىزادى. كىتاپتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن وقۋشى كوڭىلىن باۋراعان جايدارى جىلى سەزىم ۇزىلمەيدى. زەينوللانىڭ يۋمورى كەيدە يرونياعا اۋىسقانداي بولادى. ءبىراق ول ەش ۋاقىتتا اششى ساتيراعا جەتە المايدى. تەگىندە اۆتوردا ساتيرالىق تالانت جوق، ونىڭ ءوزى ليريكتەۋ ادام سياقتى.
جازۋشى كەيدە كۇلكىلى پورترەتتەردى جاپ-جاقسى جاساپ ءوزىنىڭ يۋمورلىق سەزىمىن ايقىن اڭعارتادى: «قۇداي حريستوفور اعايعا ولشەپ-پىشىپ، قيىپ كەسىپ ونشا ساراڭدىق ەتپەي-اق «ارتىق كەتسە ساعان كەتسىن» دەگەندەي، ءبىرشاما مول ءبىتىم بەرگەن. قانداي دەيسىز عوي؟ كەشىرىڭىز، ءسىز بالا كۇنىڭىزدە جاڭا جاۋعان قاردان جەنتەكتەپ كىسى جاساپ كوردىڭىز بە؟.. ءجا، ونى قويا تۇرالىق، بىلاي: ءبىر كۇرەك ءيى قانعان ساز بالشىقتى سىلق ەتكىزىپ تەگىس جەرگە تاستاي سالساڭىز — حريستوفور اعايدىڭ ىسىنگەن كونەكتەي جاپ-جالپاق بەتى پايدا بولادى. ونىڭ ورتا تۇسىنا كۇيگەن كىرپىشتىڭ ءبىر كەسەك سىنىعىن قويا قويساڭىز — حريستوفور اعايدىڭ جۇدىرىقتاي قىپ-قىزىل مۇرنى شىعا كەلەدى. مۇرىننىڭ ەكى جاعىن الا، ءسال جوعارىراقتان باس بارماعىڭىزبەن ەكى سىزىپ كوز جاساڭىز دا، ونىڭ ۇستىنە تاۋىقتىڭ ەكى قاۋىرسىنىن جالبىراتا شانشىپ قاباق جاساڭىز: ال، قاباقتىڭ جوعارعى جاعىنا قانشا سىزىق سىيسا، سونشا يرەك سىزا بەرىڭىز: حريستوفور اعايدىڭ ماڭدايى قىرىق قىرتىس ءاجىم. جالعىز-اق ساز بالشىقتىڭ ورنىندا تۇرعان تاس كەسەكتەي تومەنگى جەرىن الاقانداي قىپ ويىپ الۋدى ۇمىتا كورمەڭىز: حريستوفور اعايدىڭ ەشقاشان اۋزى جابىلىپ، ەزۋى جيىلىپ كورگەن ەمەس» (104-بەت). وسى ءبىر وتە كۇلكىلى گروتەسككە اينالدىرىپ شەبەر جاسالعان پورترەتتە اششى مىسقىل جوق، جاي قاعىتۋ، ءاجۋا بار. وسىنىڭ ءوزى اۆتور تالانتىنىڭ باعىتىن انىقتايتىن سياقتى.
وسى ارادا قازىرگى جاس پروزايكتەردىڭ كوركەمدىك سۋرەتتەۋ ادىسىندەگى ءبىر جاعدايعا توقتالا كەتكەن ءجون. ءبىزدىڭ پروزامىزدىڭ جاس كەزىندە ادەبيەتكە كەلگەن كوپ جازۋشىلار ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن فولكلور ىقپالىنان شىعا الماي ءجۇردى. ولارعا اسەر ەتكەن نارسەلەر ەرتەگىلەر، اڭىز-حيكايالار، ماقال-ماتەل، افوريزمدەر. وسىنىڭ سالدارىنان ولار سەزىمدى بەرۋدىڭ ورنىنا ديداكتيكاعا ۇرىنىپ، سۋرەتتەۋ ورنىنا بايانداۋعا سالىنىپ، ال پورترەت جاساعاندا ەرتەگىدەگى دايىن پورترەتتەردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتەتىن. سوندىقتان دا جەكە ادامنىڭ قايتالانباس پورترەتى ورنىنا مىڭ ادامعا سالساڭ دا نوبايى كەلەتىن ستاندارتتى كەسكىن-كەيىپ، ءتۇر-تۇلعا، كەيدە ءتىپتى مىنەزدەر دە جاسالاتىن. پروزاعا كەيىنىرەك كەلگەن جاستاردىڭ پروزامىزدىڭ جاسىراق كەزىنە ءتان بولعان وسى ءبىر سۋرەتتەۋ كەمشىلىكتەرىنەن قاشقاندىعى بايقالادى. ولار ءقازىر بايانداۋدىڭ ورنىنا سۋرەتتەۋگە، ديداكتيكانىڭ ورنىنا سەزىمدى بەرۋگە، جەكە-دارا ادام پورترەتتەرىن جاساۋعا تىرىسادى. بۇل، ارينە، ناعىز ماماندانعان ادەبيەتشى بولۋعا تىرىسقاندىق. ءبىراق وسى جولدا جاس جازۋشىلارعا ءتان ءبىر ۇلكەن كەمشىلىك بارىن اتاپ وتكەن ءجون. ول ءابدىجاميلدىڭ باسىندا، اسىرەسە سافۋاننىڭ باسىندا بار. ءابدىجاميلدىڭ كەمشىلىگى ول كەيدە قىسقا ايتىلىپ كەتەتىن، نەگىزگى وقيعاعا قاتىناسى شامالى نارسەلەردىڭ ءوزىن قازىمىرلاپ ۇزاق، كەيدە ءتىپتى بولبىر سۋرەتتەيدى. مۇنىڭ ءوزى شىعارمانى اۋىرلاتىپ، ءجىبىن بوساتىپ، بولبىراتىپ جىبەرەدى. ال، سافۋانعا ءتان كەمشىلىك ول ءالى دە سۋرەتتەۋ ءتاسىلىن مەڭگەرە الماي ءجۇر. جاندى پورترەت جاساۋ ورنىنا اناتوميالىق پورترەت، جانسىز ءمۇسىن جاسايدى. ول شاماسى ادامنىڭ بەت-اۋزىن تۇك قالدىرماي تۇگەل ايتىپ بەرگەننەن جاقسى پورترەت جاسالادى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. ادەبيەتتە ولاي بولمايدى. كەيدە تاپتىشتەپ تۇپ-تۇگەل سۋرەتتەگەننەن گورى ەرەكشە جاندى ءبىر ءشتريحتىڭ ءوزى كوڭىلگە قونا كەتىپ، كوپ نارسەنى اڭعارتادى. كەي جاس جازۋشىلارداعى ەڭ باستى كەمشىلىك ادامدى اناتومشا بولشەكتەپ الدىنا سالادى دا، ونى جاندى بەينە قۇراستىرىپ جيناستىرا المايدى. بارلىق كوركەمدىك قۇرالدى قوسىپ، قورىتا المايدى. پورترەت پەن مىنەزدى، قيمىل مەن ىشكى دۇنيەنى قابىستىرىپ بىر-بىرىنەن اجىراتىپ الارعا بولماستاي تۇتاس ءبىتىم جاساي المايدى. تابيعات سۋرەتىندە اۋا، تىنىس جەتپەيدى دە قيمىل-ارەكەت سەزىمگە بويالمايدى. كەيبىر پروزالىق شىعارمالاردى سحەماعا اينالدىرعان ەڭ باستى كوركەمدىك كەمشىلىكتىڭ ءبىرى وسى سياقتى.
ال، زەينوللا پوۆەسىندەگى ءبىر قۋانتارلىق جاعداي ول وسى جوعارىدا ايتىلعان جاس جازۋشىلاردىڭ باسىنداعى كەمشىلىكتەن ەداۋىر ارىلعان. ونىڭ ادامدارىنىڭ اجارىنىڭ نۇرى بار، تابيعاتىنىڭ تىنىسى بار. ءبىراز جاعدايدا وقيعالارىنىڭ دا سىرى بار. ارينە، مۇنىڭ ءبارى كەمەلىنە كەلىپ، شىڭىنا كوتەرىلىپ بولعان جايتتار ەمەس، ءبىراق باستاماسى ءتاپ-تاۋىر. كەلەشەكتە تەرەڭدەي تۇسۋىنە مۇمكىندىگى بار. قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ ءبىر ءتاۋىر ۇلگىلەرىنەن ءبىراز ۇيرەنگەندىگى بايقالادى.
وسى ءتاپ-تاۋىر، وقۋشىنىڭ كوڭىلىن جىلىتقان شىعارمادا ەلەۋلى كەمشىلىكتەر دە بار. ەڭ ءبىرىنشى كوزگە تۇسەتىن كەمشىلىك سيۋجەت السىزدىگىندە. پوۆەستە باستان-اياق تارتىلعان شيراق ءبىر ارنا جوق. سيۋجەت دەگەندە ءبىز شىتىرمان وقيعانى دا ايتپايمىز. ءار جازۋشىنىڭ ءستيلى ءار ءتۇرلى. مىسالى، جۇرتشىلىق ءتاۋىر اتاعان ۆەرا پانوۆانىڭ «سەرىكتەر» پوۆەسىندە دە باستان-اياق تارتىلعان جۇلگەلى وقيعا جوق. شىعارما بىرنەشە بولشەكتەن قۇرالاتىن سياقتى. بۇل اۆتوردىڭ السىزدىگى مە، بىلمەيمىن. ءبىراق وقۋشىلار وسى پوۆەستە سيۋجەتتىك تۇتاستىق جوعىن بايقامادى، ءسۇيسىنىپ وقىدى. ال، «ءومىر ۇشقىنى» پوۆەسىندە وسى كەمشىلىك ءوزىن بايقاتپاي قويمايدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى بىزدىڭشە مىنادا سياقتى. پانوۆانىڭ پوۆەسىندە كەسەك-كەسەك تۇلعالار، ولاردىڭ بيوگرافياسى جانە ءبىر قاتتى ەسكەرەتىن جاعداي، ۇلكەن ىشكى تارتىس بار. ال، زەينوللا پوۆەسىندە كوپ وبرازدار شتريحپەن بەرىلەدى دە ىشكى تارتىس باسەڭ. سوندىقتان كوپ جاعدايدا كەرەكسىز ادامدار قاباتتاسىپ، ونسىز دا ءالسىز وقيعانى اۋا جايىلتىپ اكەتەدى.
كوپ ادەبيەتتەردە وقيعاعا، قيمىل-ارەكەتتەرگە ءجوندى ءمان بەرمەي تەك ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە، پسيحولوگياعا قۇرىلعان شىعارمالار دا بار. بارلىق شىعارمادا بىردەي شىتىرمان وقيعا بولۋى مىندەتتى ەمەس. ال، زەينوللا پوۆەسىنىڭ سيۋجەتىن سۇيىلتىپ تۇرعان نارسە شىم-شىتىرىق وقيعا تىزبەگىنىڭ جوقتىعى ەمەس، ءدراماتيزمنىڭ السىزدىگى. كەيىپكەرلەر اراسىندا قاراما-قارسى تالاس-تارتىس، قايشىلىق، ارنالى كۇرەس از بولعاندىقتان ياعني وقيعا ءدراماتيزمى از بولعاندىقتان جازۋشى جەكە كەيىپكەرلەردىڭ باسىنداعى دراماعا قاراي بوي ۇرۋعا ءتيىس ەدى. ال، اۆتور ولاي ەتپەگەن. كەيىپكەرلەردىڭ باسىنا تۇسەتىن قيىندىق مۇندا از. بولا قالسا وڭاي جەڭگەن. اۆتور كوپ جايتتارعا تەرەڭدەپ بارماي، ۇشتىعىن اڭعارتادى. لاپىلداعان جالىننىڭ ورنىنان ۇشقىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا پوۆەستى وقىعاندا ونىڭ جاقسى قاسيەتتەرىمەن بىرگە ءبىر ءتۇرلى توقمەيىلدىلىك سەزىم تۋادى، بۇل سامارقاۋلىق تەك سيۋجەت جەلىسىنىڭ السىزدىگىنەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اسىرەسە شىعارمانىڭ ىشكى قۇرىلىسىنىڭ بوساڭدىعىندا دەپ بىلەمىز.
ءالى دە شىعارمانىڭ كەيىپكەرلەرىن ەكشەپ، ازايتىپ، ونىڭ ورنىنا كەيبىر وبرازداردى كوبىرەك دامىتىپ، اركىم جاساعان قىسقا، كەلتە قيمىلداردى تۇتاستىرىپ جۇيەلەي ءتۇسۋ كەرەك سياقتى. ساپاروۆ پەن ارمان ارەكەتى. راس، بۇل ەكەۋى ەكى جاعىنان كورىنەدى. ءبىراق وسى جاعىمدى گەرويلاردىڭ ىستەرى ەپيزودتىق دارەجەدە قالعان. ولاردىڭ مۋسينگە قارسى كۇرەسى ۇلكەن تارتىسقا اينالماي، جەكە قاقتىعىستار توڭىرەگىندە تۇيىقتالعان. شىعارمادا جالپى تارتىستىڭ نەگىزى بەلگىلەنىپ، العاشقى قاقتىعىستار كورسەتىلەدى دە، كۇرەس ودان ءارى شيرىعىپ دامىپ كەتە المايدى. بۇل ءسوز جوق، ونىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسىن بوساڭداتادى.
پروزالىق ۇلكەن شىعارما — ىشىنە كورگەن-بىلگەننىڭ ءبارىن تىعا بەرەتىن سوزىلمالى رەزينكا قاپشىق ەمەس، ارتىق جاپسىرىلعان دا، ويسىراپ ولقى تۇرعان دا ەش نارسەسى جوق، تۇتاس ءبىتىم. وسىنى ءبىزدىڭ كوپ جازۋشىلارىمىز ەسكەرمەيتىن سياقتى. رومان، پوۆەستىڭ ىشىنە ءوزى بىلگەن نارسەلەردىڭ ءبارىن سىيعىزۋعا تىرىسادى. سورايىپ بولەك تۇرعان بۇتاقتارعا تارامايدى. جازۋشى كىتاپتىڭ ءار بەتىن قولدان كەلگەنشە تىعىز ەتۋ كەرەك. ءار وقيعا، ەپيزود، كورىنىس جالاڭ بولماي، ەكى قابات، ءۇش قابات، ءتىپتى قات-قابات بولىپ جاتۋى كەرەك. مىسالى، «ءومىر ۇشقىنى» پوۆەسىندە مىنانداي ءبىر كورىنىس بار. الماسقا بىرەۋ تەلەفون سوعىپ ەداۋىر كەرىلدەسەدى. وسىنىڭ ءوزى ءبىر بەتتەن ارتىق ورىن الادى. ال، ايدالاداعى بىرەۋ وسى شىعارماعا نەگە كەرەك بولا قالدى دەسەك، ول اۆتوردىڭ مىنانداي ءبىر ءافوريزمىن ايتۋ ءۇشىن قاجەت بولعان ەكەن. «باستىق بولعان ادام جۇرتتىڭ ءبارىن قولبالا كورۋگە بولا ما؟ تەرەڭ كابينەتتەگى تايىز مىنەزدەر قاشان قۇرىر ەكەن؟!» (116-بەت). ومىردەگى ءبىز كورىپ جۇرگەن كەمشىلىكتەردىڭ ءبارىن قىستىرا بەرۋدى كىتاپ كوتەرمەيدى، ال ەگەر اۆتور استە شىداي الماي، وسى ءبىر كەمشىلىكتى مىنەي كەتكىسى كەلسە، وعان قوسىمشا وسى كورىنىستى تاعى پايدالانۋعا بولاتىن ەدى. ويتكەنى الگى باستىق الماستان تەلەفون ارقىلى ماعريپانى سۇرايدى. ايەلدىڭ اتىن اتاماي «ەرناردىڭ ايەلى كەرەك» دەيدى. ال پوۆەستىڭ ءون بويىندا ارالارى بەلگىسىز الماس پەن ماعريپانىڭ قوسىلىپ قويعانىن اياعىندا ءبىر-اق ءبىلىپ قالامىز. ال، اۆتور ءدال وسى ارادا ماعريپانىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ اتى اتالعاندا الماس جۇرەگىن ءدىر ەتكىزىپ، ونىڭ كوڭىلىندەگى قىزعانىشتى اڭعارتىپ كەتۋىنە بولاتىن ەدى عوي. مىنەكي، سوندا الگى ادەپسىز باستىق تا سىنالادى، كەيىپكەردىڭ دە سەزىمى كورىنىپ قالادى. جازۋشى تەك قانا كەيبىر قىزمەتكەرلەر جاقسى تاقىرىپتاعى لەكسيانى جامان جاساپ، جالىقتىرادى دەگەن سىن ايتۋ ءۇشىن پاركتىڭ ىشىندە بولعان ءبىر لەكسيانى بەت جارىمعا سۋرەتتەيدى. يا بولماسا، الدىندا ەڭبەك سۇيگىشتىگى كورىنگەن الماستىڭ جۇمىس ىستەپ، كىتاپ وقىعانىن دا ۇزاق بايانداپ كەتەدى. مىنە بۇلار شىعارماعا پايداسى جوق، قيىپ تاستاۋدى كەرەك ەتەتىن نارسەلەر.
تاعى ءبىر ءبىز بايقاعان، ءبىراق تەز جويىلاتىن ۇساق كەمشىلىك: اۆتور رەاليستىك سارىندا بايانداپ كەلە جاتىپ، كەيدە كۇتپەگەن جەردەن ورىنسىز پاتەتيكاعا ۇرىنادى. مۇنىڭ ءوزى بايسالدى، سابىرلى اڭگىمە ايتىپ كەلە جاتىپ، كۇتپەگەن جەردەن ايقايلاپ جىبەرگەندەي اسەر تۋعىزادى. مىسالى: «ناديانىڭ اكەسى نيكولاي لەنسكيي ءتوس قالتاسىنان ساعاتىن شىعارىپ، كرەمل مۇناراسىنداعى ماڭگىلىك ساعاتپەن، ءداۋىر ساعاتىمەن تۇزەپ الادى دا، جۇمىسىنا تراكتور پاركىنە جونەلىپ بارا جاتادى. ونى موسكۆا ەلىمىزدىڭ قاسيەتتى گيمنىمەن شىعارىپ سالادى» (240-بەت).
يا بولماسا، اكەسى قايتىس بولعان سوڭ ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن قايتادان وقۋىنا ءجۇرىپ بارا جاتقان تايمان قۇلىنىم دەپ قۇشقان شەشەسىنە بىلاي قوشتاسادى: «ماما! — دەپ قۇشاقتاي الدى تايمان شەشەسىن، — مەن جۇرەمىن. وقۋىمدى تەز ءبىتىرىپ كەلەمىن. مۇڭال اعامنىڭ قاسىنا كەلەمىن. ادام نەگە ولەدى، قوي، ناعىز ادام ولمەيدى. ماڭگىلىك ءومىر دەگەن وسى ەكەن عوي!» (360-بەت).
مۇنداي ورىنسىز پاتەتيكا رەاليستىك شىعارمانىڭ بويىنا سىڭە الماي سىناپتاي ءبولىنىپ تۇرادى.
كوركەم سۋرەتتەۋدى، وبراز جاساۋدى، ادامداردىڭ حاراكتەرىن اشۋدى تىم ءتاۋىر مەڭگەرىپ قالعان قابدولوۆ شىعارماسىنىڭ بويىنداعى ەڭ ءىرى كەمشىلىك — جانە ءبىز جوعارىدا ايتقان كەمشىلىكتەردىڭ ءبارى وسىدان تۋىندايتىن سياقتى، — ول پوۆەستە سۋرەتتەلگەن ءومىردىڭ تايىزدىعىندا. پوۆەستە ءومىر شىندىعى بار، ءومىردى ءبىلۋ بار، ءبىراق ءومىر سىرىنا تەرەڭ بويلاۋ جاعى كەمىس سياقتى. جازۋشى ءومىردىڭ ۇستىڭگى قاباتىن العان.
پوۆەستى وقىپ بىتىرگەندە جايدارى كوڭىلمەن جاباسىڭ. كوز الدىڭنان كۇنشۋاق ءومىر وتەدى. جاپ-جاقسى جارقىن جاستاردى كورەسىڭ. ولاردىڭ ەرتەڭى قانداي بولاتىنى دا كورىنىپ-اق تۇر. ماماندىعى ەمەس، ادامدىعى كورىنىپ تۇر. جازۋشىنىڭ جانى جۇمساق، ءوزى كوڭىلشەكتەۋ سياقتى. ءومىردىڭ شۋاعىنان باسقا سىزى، سۇيەنىشىنەن باسقا ىزاسى، كۇيىنىشى، ساتىمەن بىرگە ساتسىزدىگى، تاتۋلىعىنان باسقا ارنالىسى، قيان-كەسكى كۇرەسى بار ەمەس پە؟ جاستاردىڭ دوستىعىمەن بىرگە ءتۇڭىلۋى بار ەمەس پە؟ اۆتوردىڭ ءوز سوزىنە شامالاستىرىپ ايتقاندا، بۇل شىعارمادا ءومىردىڭ ۇشقىنى كورىنگەن. ال ونىڭ كەلەسى شىعارماسىنان ءبىز ءومىردىڭ جالىنىن دا، ىزاسىن دا كۇتەمىز. سونى ونىڭ الدىنا قاتتى تالاپ ەتىپ قويامىز.
بيىل باسپادان شىققان رايىمقۇل ءاۋتالىپوۆتىڭ «اكە دوسى» اڭگىمەلەر جيناعى ادەبيەتىمىزدە كوڭىل اۋدارارلىق نارسە. سوڭعى جىلدارى ازداعان ىلگەرىلەۋ بايقالعاندىقپەن، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە، نوۆەللا جانرى ۇزاق جىلدار توقىراپ قالدى. قازاق اڭگىمەسىنىڭ نەگىزىن قالاسقان اۋەزوۆ، مۇسرەپوۆ، مۇقانوۆ، ابىشيەۆ سياقتى جازۋشىلار ۇلكەن شىعارما جازۋعا بوي ۇردى دا اڭگىمە جازۋدان تىيىلىپ قالدى. جالعىز يمانجانوۆ قيمىلى بۇل جانردى توقىراۋدان شىعارا المادى. ءسويتىپ كوپ ۋاقىتتاردان بەرى اڭگىمە جازۋ تەك بالالار ءۇشىن جازاتىنداردىڭ عانا ۇلەسىنە دەربەس ءتيىپ كەلدى. سوڭعى كەزدە اڭگىمە جازۋشىلار سانى كوبەيىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە كوبىرەك تە، ساتتىرەك تە جازاتىن جاس پروزايك رايىمقۇل ءاۋتالىپوۆ. ول ەڭ الدىمەن اڭگىمە جازۋ ەرەكشەلىگىن ۇعىنعان. ونداعى ءار جازۋشىعا شارتتى بولسا دا، كوپ جازۋشىلارىمىزدىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيتىن ءبىر قاسيەت دۇنيەنى ءوز تۇرعىسىنان ءوز كوزقاراسىمەن كورۋى. سۋرەتتەيتىن ءومىر قۇبىلىستارىن ءوز كوڭىلىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزۋى. ءازىر شەبەرلىككە جەتىلىپ بولماسا دا رايىمقۇلدىڭ ءوز بوياۋىن وزگەمەن شاتاستىرماي تانۋعا بولادى. جازۋشىدا نازىك بايقامپازدىق بار. ول حاراكتەر اشۋدا ۇساق شتريحتاردى ءساتتى پايدالانادى. وقيعانى، گەرويلاردىڭ قيمىل-ارەكەتتەرىن جازۋشى ليريكالىق جىلى سەزىمگە بولەپ جەتكىزەدى، رايىمقۇل تالانتىنىڭ نەگىزگى باعىتى وسىلاي سياقتى. «تىڭ سويلەيدى» دەگەن اڭگىمەسىندە ول الىستان كەلگەن جاس قىزدىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتەدى. بۇل وتە ءبىر نازىك سىرلى اڭگىمە. مۇندا جاس قىزدىڭ جان تولقىنى لاپىلداپ لاۋلاماي، ىشتەي تولقىپ، سىرتقا تەپسىنەتىن سىرلىلىقپەن وزىنشە اسەم ءبىر كۇيدە جەتكىزىلگەن. اڭگىمەنىڭ باس كەيىپكەرى ينەسسا ۋكراينادان قازاقستانعا تىڭعا كەلەدى. ونىمەن بىرگە ونىڭ ءقازىر باسقا ادامعا ۇيلەنىپ كەلگەن عاشىعى دا كەلەدى. ينەسسا سونىڭ قاراۋىندا ىستەيدى. قىزعانىشتان شىداي الماي قايتادان قاشىپ كەتۋ ارەكەتىن دە جاسايدى. قىز سەزىمىنىڭ العاشقى ساتسىزدىگى، ونىڭ قىزعانىشى، جاڭا جەر، جاڭا ورتانىڭ ينەسكە اسەرى اڭگىمەدە ساراڭ بوياۋلارمەن تارتىمدى سۋرەتتەلگەن؛ مۇندا كىشكەنتاي بولسا دا وزىنشە تاعدىر، ادام وبرازى جاسالعان. «سابانتوي» اڭگىمەسىندە دە ادام تاعدىرى اجەپتاۋىر كورىنەدى.
ءاۋتالىپوۆتىڭ «اكە دوسى» اڭگىمەسى دە ءساتتى شىققان. مۇندا ورىس پەن قازاقتىڭ قاراپايىم ەكى شارۋاسىنىڭ اراسىنداعى ادامدىق دوستىق قونىمدى سۋرەتتەلگەن. جازۋشى وسىندايدا ءجيى كەزدەسەتىن، اسىرە-قىزىلدان، جاساندىلىقتان اۋلاق ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىن، قاراپايىم ءومىر قۇبىلىسىن شىنشىل سۋرەتتەي بىلگەن.
ءبىراق بۇل جيناقتاعى اڭگىمەنىڭ ءبارى ءپىسىپ جەتىلگەن، كوركەمدىك بىتىمىندە ءمىن جوق نارسەلەر ەمەس. ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن نارسە — اۆتور الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتارعا بارادى. ءبىراق ول تاقىرىپتاردىڭ ءبارى بىردەي اۆتورعا جاقىن، كوڭىلىندە ءپىسىپ جەتىلگەن نارسەلەر ەمەس، سوندىقتان دا كەيبىر اڭگىمەلەرى ءۇستىرت، تارتىمسىز بولىپ شىعادى. اۆتور ءوزى جەتكەن بيىگىنەن ايرىلىپ، قۇلدىراپ تومەندەپ كەتەدى. «سىيلىق»، «جىلقىشىلار»، «يۋبيلەي» اڭگىمەلەرى وسىنى اڭعارتادى. مۇنداي جاعدايدا اۆتور وزىنە ءتان ليريزمنەن ايرىلىپ، قۇرعاقتىققا، ۇستىرتتىككە ۇرىنادى. كەيدە ءتىپتى سحەماعا دا ءتۇسىپ كەتەدى. ءاۋتالىپوۆ ىزدەنۋ جولىندا. ول كۇشىن ءار قياعا ءبىر سالىپ بايقاعىسى كەلەتىن سياقتى. وزىنە ءتيىستى ساباق الا السا، ونىڭ وسى العاشقى جيناعىندا تالانتىنىڭ بەيىم كۇشتى جاعى دا، تايعاناقتاپ كەتەتىن ءالسىز جاعى دا وزگەلەردەن انىق كورىنىپ تۇرعان سياقتى.
سوڭعى جىلدارى ادەبيەتكە ارالاسا باستاعان قالمۇقان يسابايەۆ اڭگىمەلەرىنىڭ كوبىن قازاقستاننان تىس تاقىرىپقا ارنايدى. ءبىز بۇعان قارسى بولماسقا ءتيىسپىز. تۋىسقان حالىقتار ءومىرى دە قازاق ادەبيەتىنە ەنە بەرسىن. يسابايەۆتىڭ «شارۋا باقىتى» دەگەن اڭگىمەسى ءساتتى شىققان. اۆتور دەموكراتياشىل گەرمانياداعى تاپ تارتىسىنىڭ ءبىر ەپيزودىن كوركەم سۋرەتتەگەن. مۇندا الىنشە ءتاپ-تاۋىر ادام حاراكتەرىن اشۋمەن بىرگە، جاس جازۋشى شارۋا پسيحولوگياسىنداعى وزگەرىستى دە ءساتتى بايقاعان. يسابايەۆتىڭ «قازاق ءۆالسى» اڭگىمەسى دە وقۋشىنى قىزىقتىرادى.
يسابايەۆتىڭ ءتىلى ناشار بولاتىن. ءقازىر اۆتوردىڭ ءتىل جاعىنان توسەلىپ كەلە جاتقانى بايقالدى. ءبىراق ءالى دە ونىڭ ءتىلى كەدەيلەۋ.
ءابدىراش كوپبايەۆ «شالدۋار» دەيتىن اڭگىمەسىندە ادام حاراكتەرىن اشۋعا بوي ۇردى. ادام مىنەزىن سۋرەتتەۋدە اپ-ادەمى بوياۋلار تاپتى. سۋرەتشىلىك تالانتىن اڭعارتتى. ءبىراق كوپبايەۆتىڭ وزگە اڭگىمەلەرى وقۋشىنى ەلىكتىرمەي ءجۇر. ول كوبىنە اڭگىمەنى تارتىمسىز سيۋجەتكە، تياناقسىز وقيعاعا قۇرادى. تىڭ سۋرەتتەر تابا الماي زەرىكتىرەدى. ءدال وسى سىندى — ەڭبەگى جاريالانسا دا جازۋشىلىققا جەتە الماعان س. الدابەرگەنوۆ اڭگىمەلەرى جايىندا دا ايتۋعا بولادى. ونىڭ كوپ اڭگىمەلەرى ءتۇيىنسىز جايتتارعا، جالاڭ ساياسي تاقىرىپتارعا قۇرىلادى دا كوركەمدىك شەشىمى جابايى كەلەدى.
جاس پروزايك كارىم بايالييەۆ ومىردەن ءوزى كورگەن-بىلگەنىن جازادى. ونىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ تاقىرىبى تىڭ، وسى كۇنگە دەيىن ەلەنىڭكىرەمەي كەلگەن ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارى. اۆتوردا قىسقا اڭگىمەگە بەيىمدىك بار. جاس جازۋشىدا وي، فانتازيا بار. ءبىراق شەبەرلىك جوق، ءتىلى ناشار، ءسوز ساپتاۋى قالىپتاسپاعان. ەكىنشى كەمشىلىك — قاي اڭگىمەسىندە بولسىن گەرويىنىڭ ىشكى سىرىن تولىق اشا المايدى. ءبىراق جازۋشىدا وت بار، قولتىعىنان دەمەپ جىبەرسە، ءارى قاراي ءوزى الىپ كەتەتىنى كورىنىپ تۇر. ونىڭ «ءسىز كىمسىز؟» دەگەن اڭگىمەسى وسىنداي سەنىم تۋعىزادى.
جاپ-جاقسى اڭگىمەلەر جازىپ تالانتىن تانىتقان سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ (تالدىقورعان) «مەنىڭ قارىنداسىم» دەگەن اڭگىمەسى جۇرەككە جىلى، تارتىمدى، ادەمى شەشىمىن تاپقان.
قۋانىشتى نارسە، سوڭعى جىلدارى پروزا جانرىندا جاستار كوبەيىپ كەلەدى. ولار قازاق ادەبيەتىنىڭ سان جاعىنان كوپ بولماسا دا كۇشتى پروزا وتريادىن مولايتۋدا.
ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ اسىرەسە، قازاق پروزاسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرى بارى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە ادەبيەت دامۋ ءۇشىن، كەيبىر ەلەۋلى كەمشىلىكتەرىنە، دامۋعا بوگەت قۇبىلىستارعا توقتالماي كەتۋگە بولمايدى.
ءبىز ءبىراز جىلدار راپپ-تىڭ ەسكى اۋرۋىن قايتا قوزداتقان تارتىسسىزدىق تەورياسى، ءومىردى جىلتىراتىپ كورسەتۋ سياقتى كەسەلدەرگە قاتتى شالدىقتىق تا، سونىڭ سالدارىنان قۇلان-تازا ايىعىپ كەتە الماي جۇرگەن سياقتىمىز. كوپ شىعارمالارىمىزدىڭ بويىنداعى كەمشىلىك تە وسى زارداپتان. جوعارىداعى ايتىلعان قابدولوۆتىڭ پوۆەسىنىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتەر دە وسى تارتىسسىزدىق تەورياسىنىڭ سالقىنىنان سياقتى. جازۋشىنىڭ پروزالىق تالانتىن تانىتقان، كەي جاعدايدا سۋرەتكەرلىگىن اڭعارتقان س. شايمەردەنوۆتىڭ «بولاشاققا جول» رومانىنا دا تارتىسسىزدىق تەورياسى كوپ زيان تيگىزدى. سوندىقتان دا كوپ جەردە شىعارمانىڭ تىنىسى ءالسىز، گەرويلارى سىلبىر تارتىپ، قۇرعاق اقىل يەلەرىنە اينالعان. جازۋشى «ۇلگىلى ستۋدەنتتەردى» كورسەتەم دەپ جاستارىن ويناقى مىنەزدەن، جاستىق جالىننان ايىرىپ، ەرتەرەك قارتايتىپ العان. بۇل جاستار سۇرىنبەيدى دە، ەش نارسەگە وكىنبەيدى دە، ۇرىنبايدى، ەڭ اياعى عاشىق بولعان قىزى مەششانكا بولسا، جۇرەگى ءدىر ەتپەستەن نوتاسيا وقىپ، تاستاپ كەتىپ جۇرە بەرەدى. وپ-وڭاي ۇلگىلى قىز تاۋىپ الادى. مىنە وسىنىڭ سالدارىنان ماۋلەن، جەنيا سياقتى جاعىمدى گەرويلار جانسىز سحەماعا اينالىپ كەتكەن. قايتا ينەش، مۇزداراپوۆ سياقتى جاعىمسىز گەرويلاردىڭ بويىنان از دا بولسا سەزىم، ءومىر بايقالادى. ءسويتىپ، كەرىسىنشە — جازۋشى ماقتايمىن دەگەنىن جامانداپ، جاماندايمىن، دەگەنىن ماقتاپ العان. بۇعان ۇلكەن سەبەپ، رومان 1953 جىلى دايىن بولعانمەن، 1950 جىلداردان جازىلا باستادى. ونىڭ ۇستىنە اۆتوردىڭ تۇپكى ويى ودان ارىرەك تۋعان بولۋ كەرەك. ال بۇل ناعىز تارتىسسىزدىق تەورياسىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزى ەدى. مىنە سوندىقتان دا جازۋشىعا سول تەرىس جاعداي قاتتى اسەر ەتكەن جانە دە ەركىن، اشىق عىلىمي تارتىستى سۋرەتتەۋدىڭ ورنىنا تەك ءبىرىڭعاي لىسەنكوعا تابىنۋعا اكەلىپ سوقتىرعان.
تارتىسسىزدىق تەورياسى جاستارعا عانا ەمەس، بۇكىل ادەبيەتىمىزگە، ءىرى جازۋشىلارىمىزعا دا قاتتى اسەر ەتتى. عابيدەن مۇستافين «ميلليونەر» پوۆەسىندە جومارت پەن جاقىپتىڭ، ياعني ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىنداعى تارتىستى شيرىقتىرىپ قاتتى باستاعانىمەن اياعىن تىم جىڭىشكەرتىپ، وتە جەڭىلدەتىپ الدى. كولحوزشىلار ءومىرىن كوپ اسىرەلەپ، جىلتىراتىپ ەمەس، ورىنسىز جالتىراتىپ كورسەتتى. سول كەزدەگى كولحوزشىلار تۇرمىسىنىڭ قيىنشىلىعىن، سول قيىنشىلىقتىڭ سەبەبىن اشۋدىڭ ورنىنا ءالى دە بولماعان اعىل-تەگىل مولشىلىقتى ۇيە سالدى. بىزدىڭشە، اۆتور بۇل شىعارماسىن قايتا قاراپ، كوپ جوندەۋى كەرەك سياقتى. جازۋشى «شىعاناقتا» تاپقان رەاليستىك ارناسىنان «ميلليونەردە» كوپ ۋاقىت اۋىتقىپ بارىپ، وعان «قاراعاندىدا» قايتادان ءتۇستى. بۇل رومان كەيبىر كوركەمدىك كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان، ازىرگە قازاق ادەبيەتىندەگى سوۆەت تۇرمىسىنان جازىلعان ەڭ قۇنارلى شىعارما بولىپ تابىلادى.
تاقىرىبىنا بولا شىعارمانىڭ كوركەمدىك كەمىستىگىن، شيكىلىگىن كەشىرۋ بىزگە جامان ادەت بولىپ جابىستى. شىن ماعىناسىنداعى حالىققا ەڭ كەرەكتى كوركەم دە تەرەڭ شىعارما جازۋعا سالقىنىن تيگىزدى. ادەبيەتتە ايقايشىلار، شولاق بەلسەندىلەر وسىندايدان پايدا بولدى. بۇل جاس جازۋشىلاردىڭ اسا ءبىر اۋلاق بولاتىن نارسەسى. وڭاي جەڭىسكە، وڭاي اتاققا يە بولعىسى كەلگەن جاس جازۋشىلار مانساپقورلىققا ۇرىنباي قالمايدى. مانساپقور ادام شىن مانىسىندەگى جازۋشى بولا المايدى، حالىق الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىن وتەي المايدى.
وسىلايشا نەگىزىنەن تاقىرىپقا عانا كوڭىل ءبولۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى گەرويىمىز ادام ەكەنىن قاعا بەرىس قالدىردى. ارى-بەرىدەن سوڭ «قاراعاندىنىڭ كومىرىن جازىپ جاتىر»، «بالقاشتى جىرلاپ ءجۇر»، «وڭتۇستىكتىڭ ماقتاسىن جازىپ ءجۇر» دەگەن ءسوز ساپتاۋلارى شىقتى. ءبىز، ارينە، ءىرى تاقىرىپتار الۋعا ءتىپتى قارسى ەمەسپىز. ءبىراق ادەبيەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى ەتىپ ءىرى ادام وبرازىن جاساۋدى باتىل قوياتىن ۋاقىت جەتتى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىز وسى بۇگىنگى داۋىردەن حالىق اۋزىنان تاستامايتىن ءتىرى، شىنايى كوركەم شىعارما جاساي العان جوقپىز. ورىس كلاسسيكتەرىن، باسقا دا ادەبيەتتەرىن ايتپاي-اق وزىمىزدەگى بار مۇمكىنشىلىكتەردى الىپ كورەيىكشى، اباي، بازارالى، داركەمباي، دارمەن، ۇلجان، يگىلىك، جۇمان سياقتى ەستەن كەتپەس كەسەك وبرازدار ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ومىردەن ءالى جاسالماعانىن قالاي جاسىرا الامىز؟ يا بولماسا دراماتۋرگيامىزدا «ەڭلىك — كەبەك»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «تۇنگى سارىن»، «اقان سەرى — اقتوقتى» پەسالارىمەن تەڭ تۇسەتىن درامانىڭ شىعارمالار ءوز زامانىمىزدىڭ ومىرىنەن جاسالماعانى ايقىن ەمەس پە؟ بۇگىنگى تاقىرىپقا ارنالعان پەسالارىمىزدا ەڭلىك پەن ەسپەمبەت، جانتاس، ءجۇزتايلاق، قوزى مەن بايان، قودار، قاراباي، اقان، ناۋان وبرازدارىنا تەڭ كەلەتىن وبرازدارىمىز بار ما؟ جوعارىدا اتالعان وبرازداردى باسقا ەشكىم دە ەمەس، كوزى ءتىرى ءوز جازۋشىلارىمىز جاساعان جوق پا؟ وسىعان قاراعاندا سوۆەتتىك ءومىرىمىزدىڭ كورىنىسى ەسەبىندە ۇلكەن شىعارمالار جاساۋعا ءبىزدىڭ مۇمكىنشىلىگىمىز بار ەمەس پە؟ كوممۋنيست پارتياسىنىڭ XX سەزى الدىمىزعا وسىنداي ءىرى تالاپتار قويعان جوق پا؟ تۇپتەي كەلگەندە جاس، كارى دەپ بولەتىن دە ەش نارسەسى جوق، بىرەۋدىڭ تالانتى ەرتە، بىرەۋدىڭ تالانتى كەش اشىلادى. قازاق ادەبيەتى بىرەۋ-اق، سوندىقتان دا ءار تالاپ جاس، كارىنىڭ الدىنا تۇگەل قويىلماق.
كوپ جاستار پروزاداعى جولىن بالالار ادەبيەتىنەن باستاپ، سوعان بەيىمدەلىپ كەلە جاتىر. نەگىزىنەن قازاقتىڭ بالالار ادەبيەتى جاستاردىڭ قولىندا. بۇل جانردا كوپتەگەن كىتاپتار شىقتى. كوپ اڭگىمەلەر گازەت-جۋرنالدارعا باسىلدى. ب. سوقپاقبايەۆ، ن. عابدۋللين، س. سارعاسقايەۆ، س. بايازيتوۆ سياقتى جازۋشىلاردىڭ ەكى-ۇشتەن پوۆەست، اڭگىمەلەرى جاريالاندى. ف. ءدىنيسلاموۆ، ن. سەرالييەۆ، ا. بايتانايەۆ، م. گۋمەروۆ تاعى باسقا جاس جازۋشىلار پوۆەستەرىن، اڭگىمەلەرىن كىتاپ ەتىپ شىعاردى. بالالار ادەبيەتى سالاسىنان شىعاتىن كىتاپتىڭ سانى اسىرەسە ءوزىمىزدىڭ ءتول كىتاپتار، ادەبيەتىمىزدىڭ وزگە سالالارىمەن سالىستىرعاندا از ەمەس. بۇل سالادا ءبىزدىڭ كەيبىر تابىستارىمىز دا بار. كەيبىر جاس جازۋشىلار ستيل وزگەشەلىگىن ەداۋىر مەڭگەرىپ، بالالارعا تارتىمدى ونەگە بولارلىق كىتاپ جازدى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن بەردىبەك سوقپاقبايەۆتى اتاعان ءجون. ول ءبىر اڭگىمەلەر جيناعىن، ەكى پوۆەسىن جاريالادى. ءۇشىنشى پوۆەست جازىپ ءبىتىردى. سوقپاقبايەۆتىڭ «الىستاعى اۋىلدا» پوۆەسى كەي جەرلەرىنىڭ سولعىندىعىنا قاراماستان نەگىزىنەن ءساتتى شىققان شىعارما. اۆتور مۇندا بالالار پسيحولوگياسىن جاقسى اشادى. بالالار اراسىنداعى دوستىق، بىر-بىرىنە كومەك ماسەلەلەرى تارتىمدى، كوركەم بەينەلەنگەن. ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە سوقپاقبايەۆتا الاقولدىق كۇشتى. ونىڭ پوۆەسىنىڭ كەي جەرىندە كوڭىل سۇيسىنتەر جاندى قۇبىلىستار، كوركەم سۋرەتتەلگەن بالا مىنەزدەرى شىن سۇيسىنتسە، كەي جەردە تارتىمسىز ءقارادۇرسىن بايانداۋعا ۇرىنىپ كەتەدى. سول سياقتى ءبىر كىتاپتا تاقىرىبى تىڭنان تابىلعان، شەشىمى شەبەر، باس-اياعى جيناقى جۇپ-جۇمىر اڭگىمەلەرمەن بىرگە ءتۇيسىنسىز، تىندىرىمسىز، اۆتور سەزىمىنە بولەنبەي قۇرعاق وقيعانى جالىقتىرا باياندايتىن ءنارسىز اڭگىمەلەرى ارالاس جۇرەدى. بۇل اۆتوردىڭ وزىنە قاتال تالاپ قويا الماعاندىعىنان تۋعان.
نىعمەت عابدۋللين بالالارعا ارناپ ءبىرازدان بەرى جازىپ كەلەدى. ونىڭ شىعارماسىنا ءبىراز پىكىرلەر دە ايتىلادى. «العاشقى مارشرۋت» اتتى تۇڭعىش پوۆەسىنىڭ سحەماعا قۇرىلىپ، ساتسىزدىككە ۇشىراعانى ءمالىم. ول بيىل «قۇربىلار» دەگەن اتپەن اڭگىمەلەر جيناعىن شىعاردى. ءوز تۇرعىلاستارىنا قاراعاندا عابدۋلليندە بايقالاتىن ءبىر ەرەكشەلىك، ول تەك مەكتەپ، وقۋ جايلى عانا ەمەس، بالالاردىڭ مەكتەپتەن تىس ءومىرىن، ەڭبەگىن جانە ءومىردىڭ وزگە قۇبىلىستارىن كورسەتۋگە تالپىنادى. سوڭعى اڭگىمەلەر جيناعىندا ءعابدۋلليننىڭ ادەبيەتكە ەداۋىر توسەلىپ قالعاندىعى بايقالادى. «قۇربىلار»، «كىشكەنتاي ءمۇعالىم» اتتى اڭگىمەلەرى وسى ىسىلعاندىقتى، ءومىر قۇبىلىسىن سۋرەتتەۋگە ماشىقتانعاندىقتى تانىتادى. ءبىراق توسەلۋمەن عانا تالانت وسپەيدى. وسى جيناقتىڭ ىشىندە ءومىر قۇبىلىسىنىڭ جاڭالىعىمەن جارق ەتىپ كوز تارتاتىن، تاپقىر شەشىمىمەن تاڭداندىراتىن سونى نارسەلەر از.
ناسريددەن سەرالييەۆتىڭ «وجەت قىز»، «ايلى تۇندە»، «مەنىڭ ءۇنىم» اڭگىمەلەرى بويىنا شاق تارتىسى، اسەر جاڭالىعى، كىشكەنتاي گەرويلارىنىڭ پسيحولوگياسىن اشۋى ارقىلى وقۋشىنى قىزىقتىرادى. ماشقار گۋمەروۆ كىشكەنە بالالار ءۇشىن «دارىگەر» دەگەن جاپ-جاقسى اڭگىمە جازدى. بۇل جاس اۆتوردىڭ جاقسى جاعى بالالار ديالوگىنا شەبەر. ول ءار جاستاعى بالانى ءوز تىلىمەن سويلەتە بىلەدى. سايت بايازيتوۆ سوڭعى شىققان «ارال روبينزوندارى» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىندا ءوزىنىڭ وسكەندىگىن اڭعارتپاعان. ول نەگىزىنەن ەكى باعىتتا جازۋعا نيەت ەتەتىن سياقتى. بىرىنشىدەن، اڭگىمەنى قىزىق وقيعاعا قۇرىپ، بالالاردىڭ تاپقىرلىعىن كورسەتكىسى كەلسە، ەكىنشىدەن، بالالار اراسىنداعى دوستىقتى شىعارمالارىنا وزەك ەتكىسى كەلەدى. ءبىراق وسى ەكى تاقىرىپتى دا جاس اۆتور ءالى مەڭگەرە الماعان. تاپقىرلىقتى كورسەتەتىن شىتىرمان سيۋجەت قۇرۋعا قيالى جەتپەي، بۇرىن جازىلعان نارسەلەردى سولعىن قايتالايدى. ال بالالاردىڭ دوستىعىن كورسەتۋگە كەلگەندە دە تىڭ سيتۋاسيا، قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا كورىنىستەرىن تابا الماي، ەسكى سۇرلەۋ جولمەن تارتادى.
سانسىزباي سارعاسقايەۆتىڭ «ءبىر وتريادتا» دەيتىن تۇڭعىش پوۆەسى جانسىز سحەماعا قۇرىلعان ءساتسىز شىعارما ەدى. ول پوۆەستىڭ ىشىندە ءىلىپ الار كوركەم ەپيزود بولماۋى، ءبىر جەردەن جارق ەتىپ بالالىق تابيعي مىنەز كورىنبەۋى جاس اۆتوردىڭ بولاشاعى تۋرالى قاتتى ويلانتقان. سارعاسقايەۆتا تالانت بار ما دەگەن سۇراق تۋدىرعان. جاس اۆتوردىڭ «ساۋلەنىڭ جاڭا دوستارى» دەگەن سوڭعى پوۆەسى وسى پىكىردى وزگەرتەتىن سياقتى. بۇل پوۆەستە كوپ كەمشىلىكتەر بار. ارتىق جۇرگەن قىزعىلىقسىز تاراۋلار بار. ءتىلىنىڭ دە ءمىنى كوپ. ءبىراق مۇندا شىن ءومىر كورىنىستەرى بار. بالالاردىڭ شىن سۇيسىندىرەرلىك مىنەز-قۇلقى، كىشكەنە گەرويلاردىڭ وبرازدارى بار. نۇرى جىلتىراپ اپ-ادەمى بالالىق تابيعي مىنەزىمەن ءساتتى سۋرەتتەلگەن اۋشەن وبرازىن ەڭ الدىمەن اتاۋ كەرەك. اۋشەن اۆتوردىڭ جاعىمدى كەيىپكەرى ەمەس. ول ءوزى ساباققا دا ناشارلاۋ، وقۋعا دۇرىستاپ قۇلىق قويمايتىن سەكەكتەگەن ۇشقالاق قىز. بالالاردىڭ ءسوزىن دە بۇعىپ تىڭداپ جۇرەدى. ءبىراق اۆتور ونىڭ وسى مىنەزدەرىنىڭ ءبارىن مىناۋسى جاعىمدى، مىناۋسى جاعىمسىز دەپ بولمەي، مورال ايتپاي، ءدال ءبىر تابيعي قالپىندا اپ-اسەم تۇسىرە قويعان. ونىڭ مىنەزىندەگى جاعىمدى، جاعىمسىز جاقتارىن تاپقىرلىقپەن سۋرەتتەپ، تۇپتەي كەلگەندە جاقسى نيەتتى، ومىرگە ىنتىق، قىزىقشىل كوڭىلدى جاس بالانىڭ سۇيكىمدى بەينەسىن جاساعان. پوۆەستىڭ نەگىزگى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى قايسار وبرازى جاقسى شىققان. بۇل جولى اۆتور ادەتتەگى سحەما بويىنشا جامان بالانى ۇلگىلى جاقسى بالانىڭ كومەگىمەن تۇزەتۋدەن اۋلاق. قايسار ءور مىنەزدىلەۋ، بىربەتكەي قىڭىر بالا. ول كەيدە تارتىپسىزدىكتەر جاسايدى، وقىتۋشىنىڭ ءسوزىن دە تىڭداماي كەتەتىن كەزى بولادى. قايسار مىنەزىندەگى وسىنداي كەمشىلىكتەردى سىرتقى وقيعاعا جەلى ەتە وتىرىپ، اۆتور سول بالانىڭ حاراكتەرىن جاقسى اشادى. ول قىڭىر بولسا دا ادال، مەيىربان. جۇرتقا جاقسىلىق، ىستەۋگە قۇمار. ءوز باسىن اقتاۋعا تىرىسپايدى. جازىقسىز قيانات بولسا ىشكە ءتۇيىپ ۇندەمەي جۇرە بەرەدى. بىرەۋگە جاقسىلىق ىستەيمىن دەپ جاپا شەكسە دە، ءوز باسىن اقتاپ الۋعا تىرىسپاي رەنىشىن جاسىرىپ، توماعا-تۇيىق قالادى. دوستىققا دا بەرىك، ءوز جولداسىنىڭ اناۋ-مىناۋ ۇساق قياناتىن ەلەمەيدى. جۇرتقا كەشىرىمى مول.
كەلدەن وبرازى دا نانىمدى، جاپ-جاقسى جاسالعان. ول ءوزى وتليچنيك، قوعام جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان بولىپ ىلعي كوزگە ءتۇسىپ جۇرەدى. وندا وزىمشىلدىك پەن قىزعانىش كۇشتى. جولداستارىنا جاقسىلىقتى قيمايدى. ونىڭ جانە دە ءوزى تاسادا تۇرىپ جولداسىن ايداپ سالاتىن، جاۋاپكەرشىلىككە كەلگەندە تايىپ كەتەتىن مىنەزدەرى بار. كەيدە ءتىپتى جاسىرىنىپ الىپ بىلدىرتپەي دوسىن جاماندايدى. ونداي ادامنىڭ قورقاق بولاتىنى انىق. ول قورقاقتىق، قالتىراۋىقتىق كەلدەندە دە بار. مىنە، وسى ءۇش بالانىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس مىنەزدەر تۋرا ۇلكەندەردىڭ باسىنان كىشىرەيتىپ الىنعان سياقتى. ياعني ەرتەڭ وسكەننەن كەيىن وسى ءۇش بالانىڭ ءارقايسىنىڭ قانداي ادام بولاتىنى كورىنىپ تۇر. بۇدان ءبىز اۆتوردىڭ جاساندىلىقتان شىعىپ، شىن ومىرگە بەت بۇرعانىن، سحەمانىڭ ورنىنا تابيعي نۇرلى سۋرەت تاپقانىن كورەمىز. ءبىراق سونىمەن بىرگە اۆتوردىڭ ءالى دە ارىلماعان كوپ كەمشىلىكتەرى بار. وسى ءساتتى ءۇش كەيىپكەردەن باسقا پوۆەستەگى وزگە ادامداردىڭ ءبارى شىن ماعىناسىندا وبراز قالپىنا كەلتىرىلمەي، سحەماعا اينالىپ كەتكەن. پوۆەست «ساۋلەنىڭ جاڭا دوستارى» دەپ اتالادى. ال، وسىنداعى ساۋلە قايدا دەسەك، ول شىعارمادا جوق. ساۋلە جاس ۆوجاتىي. ول بالالاردىڭ جۇرەگىنە جول تابا الماي قينالادى. ءبىراق ونىڭ سەزىمى، بالالاردى ۇعىنۋى، ادام تانۋى ناعىز سحەمالىق تۇردە باياندالادى. جامال تولەندينوۆا دەيتىن ءبىر كەرەمەت كورەگەن مۇعاليما بار. ول ساۋلەنىڭ ەكى ەلى قاسىنان قالماي، ونى قيناعان نارسەلەرگە وپ-وڭاي جاۋاپ، شەشىم تاۋىپ بەرەدى دە وتىرادى. بۇل ەكى وبرازدىڭ ەكەۋى دە شىقپاعان. سوندىقتان پوۆەست ءوزىنىڭ اتىن اقتاماي تۇر. بالالارعا سوعىس تۋرالى اڭگىمە ايتىپ بەرەتىن اتاقتى باعبان ءارى بالىقشى زاحار كۋزميچ تە كولدەنەڭ قوسىلعان كەرەكسىز كەيىپكەر. ونىڭ وبرازى دا شىقپاعان، پوۆەستە بىتىرەتىن شارۋاسى دا جوق. وسىمەن بىرگە اۆتوردىڭ ءتىل كەمشىلىگىن دە باسا ايتۋ كەرەك. ول بالالار ديالوگىن حاراكتەر اشارلىقتاي دارەجەدە ءتاپ-تاۋىر مەڭگەرگەنمەن نەگىزگى تىلگە كەدەي. اسىرەسە سۋرەتتەۋ جاعىنا كەمىستەۋ. كەيدە از دا بولسا ءوزى تاپقان بالالارعا لايىق سۋرەتتەۋ ادىسىنەن تايقىپ كەتە بەرەدى. مىسالى، «ساۋلە ءوز ويىنىڭ تاعى ءبىر تالشىعىن قوزعاپ، جابىرقاتا تۇسكەن بۇل سوزگە قاتقىل عانا شىرايسىز ءۇن قاتتى» — دەگەن سيپاتتاۋ پوۆەسكە ۇلكەندەر ادەبيەتىنەن كىرگەن.
قازىرگى قولدا بار بالالار ادەبيەتىندەگى نەگىزگى كوركەمدىك كەمشىلىك، ەڭ الدىمەن ءتىل كەمشىلىگى. وسى سالادا جازىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ەڭ ءساتتى شىعارما بەرگەندەرىنىڭ وزدەرى تىلگە كەدەي. ولاردىڭ لەكسيكونىنداعى سوزدەر از. قازاق ءتىلىنىڭ بار بايلىعىن قازاق ءسوزىنىڭ سىرىن اشىپ پايدالانا المايدى. ازدى-كوپتى ءساتتى ەڭبەكتەر بەرگەن، شىعارماسىنىڭ تاپقىر شەشىمىمەن قىزىقتىراتىن سوقپاقبايەۆ ءتىلىنىڭ ءوزى دە جۇدەۋ. جاس جازۋشىلار ءبىر جاعىنان قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق بايلىعىن تولىق مەڭگەرىپ پايدالانا الماسا، ەكىنشى جاعىنان ءسوز قيىستىرۋعا، سۋرەتتەۋ ادىسىنە وراشولاق. بالالار ادەبيەتىنىڭ ءتىلى جاتىق، ۇعىنىڭقى بولۋى ءبىرىنشى شارت. سونىمەن بىرگە جەڭىلدىك، ويناقىلىق جانە كەرەك. بالالار ادەبيەتىندەگى سۋرەتتەۋ ءادىسى، وبراز قولدانۋ ءتاسىلى ەرەكشە بولۋعا ءتيىس. مۇندا تەك سۋرەتتەۋدىڭ، ەپيتەت، تەڭەۋ قولدانۋدىڭ دالدىگىنە جۇگىرە بەرۋگە بولمايدى. كوبىنە بالالاردى ىنتىقتىراتىن ويناقى كورىنىس، قىزىق تەڭەۋ، ەستە قالارلىق ەپيتەتتەر كەرەك. ياعني، بالالاردىڭ قۇبىلىستى، ءومىردى قابىلداۋى، كورىنىستەن اسەرلەنۋى، ءار نارسەگە كوزقاراسى تۇرعىسىنان شەبەر سۋرەتتەلىپ، ەلىكتىرۋ شارت. سونىمەن بىرگە جاس وقۋشىنى ويىن انىق ايتۋعا، بەينەلى سويلەۋگە، قىسقاسى، ءتىل مادەنيەتىنە، ءسوز بايلىعىنا ۇيرەتۋ كەرەك. ال، ءبىزدىڭ بالالار جازۋشىلارىنىڭ ءسوز ساپتاۋى كوبىنە بىلاي كەلىپ وتىرادى: «قۋات قالتاسىنان ادەيىلەپ ۋاتقان تاس كەسەكتەرىن الىپ، جالما-جان روگاتكاسىن وڭتايلاۋعا كىرىستى» (م گۋمەروۆ)، «وسىنداي ادەمى، اشىق كەشتە سىرعاناق تەبۋدى اسا ۇناتاتىن سامات ءبىر كىسىلىك جەڭىل شاناسىن سۇيرەتىپ، ءۇي سىرتىنداعى سىرعاناق تەبۋ ءۇشىن ادەيىلەپ ۇيىلگەن بيىك قار باسىنا شىققان ەدى» (ن. عابدۋللين)، «قايتا ول ءوز جولداستارىنا تۇرلاۋلىلىعىمەن، سالماقتىلىعىمەن تانىلاتىن... شىنىندا، جالعاستىڭ قوي كوزدەرى مەن بيداي ءوڭدى دوڭگەلەكشە جۇزىندە الدەنەگە اسىققاندىقتىڭ بەلگىسى پايدا بولعان-دى». (ن. سەرالييەۆ).
بالالار ادەبيەتىندە جازىپ جۇرگەن جاس جازۋشىلاردىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلكەن كوركەمدىك كەمشىلىگى ولاردا تاپقىرلىق جوق. كوپ اڭگىمەلەر، پوۆەستەر جاس وقۋشىسى قىزىقتىرمايتىن كۇندەلىكتى قاراپايىم تىرشىلىك توڭىرەگىنە قۇرىلعان. سىلبىر باستالىپ، ءتۇيىنسىز سىلبىر اياقتالادى. ادەمى سيۋجەتتىك قالتارىستار، ەلىكتىرەتىن وقيعالار، قىزىق جايتتار، كۇتپەگەن بۇرىلىستار جوق. بالا قيالىن ەلىكتىرمەي، تاڭداندىرماي، سامارقاۋ باياندالادى. جاس كەيىپكەرلەردە رەنىش، وكىنىش جوق، ولار ساتسىزدىككە ۇشىرامايدى. بالالار باسىنداعى قيىندىق از با؟ كەشەگى سوعىستىڭ زاردابى شە؟ جەتىم بالالاردىڭ قايعىسى قايدا؟
ءبىزدىڭ بالالار جازۋشىلارىنداعى ءبىر جاعىمسىز ادەتتى اتاپ ەتۋ قاجەت. كەيبىر شىعارمالار سيۋجەتتىك سيتۋاسيالار تىڭ ەمەس، بۇرىن تابىلعان، اسىرەسە ورىس ادەبيەتىندە شىققان سيۋجەتتەردىڭ ۆارياسياسى سياقتى. مۇنداي ادەت جاقسىلىققا اپارمايدى. ال، كەيدە بىرەۋى ءتاۋىر تاقىرىپ تاۋىپ السا سونى كوبى جابىلىپ تىنتىنەكتەپ اينالا قازاتىن ادەت تە جوق ەمەس. بالالار ادەبيەتى دەپ اتالاتىن تالاي كىتاپتاردى وقىپ شىققاندا ولاردى بىر-بىرىنەن اجىراتۋ، جەكە كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن ەستە ساقتاۋ ءتىپتى قيىن-اق.
اۋىر دا بولسا شىندىقتى ايتساق بىزگە شىن ماعىناسىنداعى بالالار ادەبيەتى ءالى جاسالعان جوق. وسى اتالعانداردىڭ ءبارى جانە دە كوپ اۆتورلاردىڭ ەڭ ءتاۋىر دەپ جۇرگەن شىعارمالارى وسى ادەبيەتتى جاساۋداعى بارلاۋ عانا سياقتى. جانە ءبىر قينالاتىن نارسە وسى بارلاۋ جۇمىسى ىلعي ءبىر باعىتتا ءجۇرىپ كەلەدى. وسىنشاما اۆتورلاردىڭ جينالىپ كەلىپ جازاتىنى نەگىزىنەن ۇلگىلى بالا مەن ساباققا ناشار ءتارتىپسىز بالا اراسىنداعى كۇرەس. كەيىنگى كەزدە وسىعان ساياحات، ازداپ ەڭبەككە ارالاسۋ تاقىرىپتارى قوسىلدى. وسى تاقىرىپپەن بالالاردى ابدەن جالىقتىرىپ العان جوقپىز با دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ونىڭ ۇستىنە وسى اۆتورلاردىڭ بىر-بىرىنەن ستيلدىك ايىرماشىلىقتارى جوقتىڭ قاسى. جانە دە ءبارىنىڭ دەرلىك ءتىل بايلىعى شامالى. بۇعان بالالار ءومىرىن وقۋعا قىزعىلىقتى ەتىپ سۋرەتتەي الماي، كوبىنە قۇرعاق، بالالاردى جالىقتىراتىن اقىل ايتۋعا بەيىمدىگىمىزدى قوسساق، ءبىزدىڭ بالالار ادەبيەتى كوڭىل قۋانتارلىقتاي ەمەس ەكەنى ايقىندالا تۇسەدى.
بالالارعا تەك وزدەرى تۋرالى، مەكتەپ جايلى عانا ايتۋ جەتكىلىكسىز ەكەنى داۋسىز. بىزدە قىزعىلىقتى وقيعا قۇرىپ جازىپ جۇرگەن ادامدار جوق. وسى جانرداعى كىتاپتار دۇنيە ءجۇزى بالالارىنىڭ ەڭ سۇيىكتى رۋحاني ازىعى ەمەس پە؟
بالالارعا فانتاستيكالىق ادەبيەت كەرەك. تابيعات، جان-جانۋارلار تۋرالى قىزعىلىقتى ادەبيەت كەرەك. وسى كۇنگى عىلىمنىڭ تاڭعاجايىپ تابىستارىن تۇسىنىكتى ەتىپ بايانداپ بەرۋدە، تۋعان جەرىمىزدىڭ، تاماشا تابيعاتتىڭ سىرىن اشىپ، حايۋاناتتار ءومىرىن سۋرەتتەپ بەرۋدە ءبىز جيتكوۆتىڭ، بيانكيدىڭ تاعى باسقا تاماشا جازۋشىلاردىڭ تاجىريبەسىن نەگە ۇيرەنبەيمىز دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.
جاس وقۋشىلارعا عاجايىپ ەرتەگىلەر دە كەرەك. بىزدە بۇل جانردا جازىپ جۇرگەن جازۋشى جوق. ال، قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسى اتام زاماننان بەرى قازاقتىڭ بارلىق جاس ۇرپاقتارىنا جان ازىعى بولىپ كەلە جاتقان ەرتەكتەردى باسىپ شىعارۋدى مۇلدە قويدى.
بالالارعا ۇلكەندەر تۋرالى دا كوپ ايتۋ كەرەك. ۇلكەندەردىڭ ءومىر ۇلگىسى ارقىلى ادامگەرشىلىكتى، ەڭبەكسۇيگىشتىكتى، دوستىقتى، ەرلىكتى ۇعىندىرۋ كەرەك. بۇل سالادا جازىلعان ازعانتاي اڭگىمەلەر تالشىققا جارامايدى. ولار قۇنارسىز، سۇرەڭسىز، بالالاردى تارتپايدى. بالالار مەن ۇلكەندەردىڭ قارىم-قاتىناسى دا ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ءجوندى ءسوز بولعان جوق. سونىمەن بىرگە جاس وقۋشىلارعا تاريحي وقيعالار تۋرالى، اسىرەسە تاريحتاعى ۇلكەن ادامداردىڭ ءومىرى تۋرالى كىتاپتار كەرەك. بۇل سالادا ىستەلمەي جاتقان جۇمىس ۇشان-تەڭىز. ءبىزدىڭ بالالار ادەبيەتىمىز جاس وقۋشىلارىن تار ساڭىلاۋدان سىعالاتىپ، مەكتەپتىڭ بوساعاسىنان عانا كورسەتىپ وتىر.
ال، ءبىزدىڭ ەڭ باستى مىندەتىمىز جاس ۇرپاقتىڭ الدىنان ەسىكتى كەڭ اشىپ، ۇلكەن كەڭ دۇنيەنى جادىراتا كورسەتىپ، عاجايىپ قيالدارعا ەلىكتىرىپ ورگە باستاۋ.
وزگە جانرلارعا قاراعاندا بىزدە پوەزيا وتريادى ۇلكەن. پوەزياعا قوسىلىپ جاتقان جاس تالاپتار دا كوپ. پروزاعا اسىرەسە دراماتۋرگياعا جاڭا كۇشتەر كەيدە ارالارىن ءۇزىپ كەشەۋىلدەڭكىرەپ قوسىلسا، پوەزياعا قوسىلعان كۇشتەردىڭ ءبىرىنىڭ-بىرى وكشەسىن باسىپ، ۇزىلمەي كەلە جاتقانى بايقالادى. سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتا باسپا جۇزىنەن جىل سايىن ولەڭ جازعان جاڭا ەسىمدەر ارىلعان جوق. وبلىستان، اۋداننان شىققان جاڭا تالاپتاردىڭ كوبىسى وسى پوەزيا جانرىمەن اينالىسادى. بۇدان تورت-بەس جىل بۇرىن ولەڭدەرى جارىققا شىعىپ، سىننىڭ نازارىن اۋدارىپ، ەسىمدەرى كوپشىلىككە بەلگىلى بولا باستاعان جاستاردى قوسپاعاندا، سوڭعى كەزدە عانا كورىنە باستاعان تۇمانباي مولداعالييەۆ، شاميل مۇحامەدجانوۆ، قيبات يمانعالييەۆ، بەكەن ءابدىرازاقوۆ، ساعي جيەنبايەۆ، ەركىن ءىبىتانوۆ، ءاميريددين الەنوۆ، قازىباي نۇرماعامبەتوۆ، سمات قابىلبايەۆ، شونا سماحان ۇلى، ك. تۋعانبايەۆ، تاعى باسقا كوپتەگەن جاس اقىندار بار. بۇلار العاشقى جۇرەك سىرىن، دۇنيەدەن كورگەن اسەرىن ولەڭ سوزبەن تولعاپ، پوەزياعا ەندى ەنىپ كەلە جاتقان جاستار. ارينە، كوبىنىڭ ولەڭدەرى ءالى ءپىسىپ جەتپەگەن، ماماندىعىنان جاتتىعۋى باسىم. ءبىراق سۇيسىنە كوڭىل اۋدارارلىق نارسە ءبىرسىپىرا جاس اقىندار ءومىردى وزىنشە كورىپ، وزىنشە تولعاعىسى كەلەدى. كەيبىرەۋلەرى جاڭا تاقىرىپ، وزىندىك ستيل ىزدەيدى.
جارتىسىن الشى جانىمنىڭ،
ازىرقانساڭ ءتىپتى بەردىم ءبۇتىنىن،
دەپ ءار قىزعا جالىندىڭ
جۇرەگىڭنىڭ ايتقان بولىپ ۇكىمىن.
سول ءرولدى بۇگىن دە
شەبەر ويناپ تۇرسىڭ سۇلۋ قاسىندا.
ويلا، جولداس،
تۇبىندە
ءومىر كەرەك! وزىڭە دە قالسىن دا.
ءساتتى شىققان ولەڭ. كورىنگەنگە كوز سۇزگەن تۇراقسىز عاشىقتار جونىندە تالاي ولەڭدەر جازىلىپ ەدى، ءبىراق ءىبىتانوۆ وسى كوپ جىرلانعان تاقىرىپتى ادەتتەگىدەي جاعىمسىز كەيىپكەردى بالاعاتتاپ جامانداماي، اقىل ايتۋعا سالىنباي ءساتتى ءبىر فورماسىن تاۋىپ، وزىنشە جاڭاشا شەشكەن. اۆتوردىڭ وسىنداعى تاپقىر يرونياسى جاعىمسىز ادامدى جامانداۋدان دا، وعان اقىل ايتۋدان دا اناعۇرلىم كۇشتى اسەر ەتەدى.
ادەبيەتتە جاماندىققا قارسى ەڭ كۇشتى قۇرالدىڭ ءبىرى كۇلكى. سول كۇلكى پوەزيامىزدا كوپ جىلعا دەيىن ءتيىستى ورىن الا المادى.
تىكەلەي جازعىرىپ جامانداعاننان، اشۋمەن زەكىگەننەن، سىقاق ەتىپ قاعىتقاننان، وقۋشىنى كۇلدىرىپ جيرەندىرگەن اناعۇرلىم اسەرلى بولماق.
قازىرگى قازاق پوەزياسىندا ساتيرا كەڭ ءورىس الماي وتىر. وزگە ادەبيەت ۇلگىسىن اتاماعاندا وسى سالاداعى اباي ۇلگىسىن دامىتىپ جۇرگەن اقىندار ساۋساقپەن ساناۋعا دا جەتپەيدى. جالعىز اسقار توقماعامبەتوۆتى عانا اتاي الامىز. سوندىقتان دا ساتيرالىق ولەڭدەر جازىپ جۇرگەن ت. يسمايلوۆ تاجىريبەلەرى ءسۇيىنىشتى نارسە. جاس اۆتوردىڭ ءبىراز ىزدەنگەنى بايقالادى. تولەۋجان اسقاردىڭ ءىزىن باسپاي، ءوز بەتىمەن ومبىلايدى. ساتيرالىق ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن جاڭا فورما، ولەڭنىڭ جاڭا ىرعاعىن ىزدەيدى. سيللابيكالىق ماشىقتى ىرعاقتان اۋىتقىپ، جارتىلاي تونيكالىق ينتوناسيا تابادى. جاس اقىن ماياكوۆسكييگە كوبىرەك ەلىكتەيدى. قاراپايىم ءسوزدى پوەزياعا كوتەرۋگە تىرىسادى.
...ءبىراق، اسىل سەزىمنىڭ ۇرىلارى
بەتتەرىن بوياپ ساتۋ —
بار تىرشىلىگى،
ءبىردىڭ ەمەس، قاشاندا مىڭنىڭ جارى،
وسىلار —
ماحابباتتىڭ حالتۋرششيگى!
جاس اقىن وپاسىز ايەلدەردى وسىلاي اشكەرەلەيدى. قامشىمەن وسقانداي، قاراپايىم، وتكىر، تاپقىر سوزبەن سوعادى. وپاسىز، تۇراقسىز ايەلدىڭ جەكسۇرىن بولاشاعىن جيىركەنتە اشادى.
قىزىعىپ شوشقاسى مەن سيىرىنا
سارقارىن تارتقان كەزدە —
سيدوروۆا
بولدى دا توزعان ءبىر شۇبەرەكتەي
«ماحاببات بازارىندا» قالار وتپەي!
قاراپايىم تىلمەن، اشەكەيسىز تەڭەۋمەن ايتىلعان وسى جولدار سونشالىق كۇشتى ماعىنالى شىققان.
جاس اقىن ءستيلىن ءساتتى تاپقان. ءبىراق وعان قوياتىن ۇلكەن تالابىمىز: ىشكىشتەر مەن جامان مىنەزدى ايەلدەردى كوبىرەك توڭىرەكتەپ كەتتىڭ، تاقىرىبىڭدى كەڭەيت، ءىرى وبەكتىلەرگە بار، كەڭىرەك ارەناعا شىق. وسى ءسوزدى جاس اقىننىڭ تۆورچەستۆوسىنا دا، ءوز باسىنا دا تالاپ ەتىپ قويعان دۇرىس سياقتى.
بالالار ءۇشىن جازىپ جۇرگەن اقىنداردان مۇباراك جامانبالينوۆ پەن انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ ادەمى تالانتتارىمەن بولەگىرەك نازار اۋدارادى. بۇل ەكى جاس اقىن ءوز جانرلارىن تاپقان. ولاردىڭ ولەڭدەرى بالالاردى شىن قۋانتتى. دۇيسەمبييەۆتىڭ جاقسى ولەڭدەرى مەن ءساتسىز ولەڭدەرى ارالاسىپ جۇرگەنىن ەسكەرتۋ كەرەك. كەيدە ونىڭ ءتىلى اۋىر، ءتىپتى ورالىمسىز بولىپ كەتەتىن كەزدەرى بار. بالالاردى تۇتىقتىرۋعا بولمايدى. جامانبالينوۆ جاقسى ءوسىپ كەلەدى. ونىڭ سوزىندە كەدىر-بۇدىر از. ال كوبىسىنشە ءتىلى ادەمى دە، ويناقى دا. كىشكەنە وقۋشىسىنا ايتاتىن ويىن قينالماي، ادەمى بەينەلەپ جەتكىزەدى. ول جاس گەرويلارىنىڭ سۇيكىمدى قىلىقتارىمەن بىرگە اعاتتىعىن، ۇنامسىز مىنەزدەرىن كورسەتىپ وپىق جەگىزىپ وتىرادى. كەيدە قاعىتىپ، مازاق ەتىپ وقۋشىسىن كۇلدىرە دە بىلەدى. كىشكەنە وقۋشىلارىنا تابيعاتتىڭ اسەم كورىنىسىن دە اپ-ادەمى جىرلاپ بەرەدى. ءبىز وعان سۇيكىمدى بولسا دا جازعانىڭ شاعىنداۋ، ۇلكەندەۋ سيۋجەت ىزدە، بالالاردى قىزىقتىرا ءتۇس، ولاردىڭ الدىنا دۇنيە سىرىن تەرەڭىرەك، مولىراق اش دەر ەدىك.
كاششاف تۋعانبايەۆ (سەمەي) كوبىنەسە ساياسي ليريكاعا ويىسىپ ءجۇر. ولەڭ فورماسىنا جاۋاپتى قارايدى. «ماياكوۆسكييمەن اڭگىمە» دەگەن ولەڭى جۇرتشىلىق نازارىن اۋداردى. وندا تەرەڭ وي، تەمىر لوگيكا، ورىندى شەشىم بار. ءبىراق باسپاسوزگە وتە سيرەك قاتىسادى. سوڭعى كەزدە ءتىپتى كورىنبەي كەتتى.
تۇمانباي مولداعالييەۆ ادەبيەتكە ەكى-ۇش جىل عانا بۇرىن كەلدى. ءبىراق ءقازىردىڭ وزىندە كوزگە ءتۇسىپ قالدى. باسپاعا جيناعىن بەردى. ليريكاعا، ماحاببات ليريكاسىنا كوپ بارادى.
اي قارادى كوگىلدىر كول بەتىنە،
قىز قارادى كولدەگى كەلبەتىنە، —
دەپ باستايتىن ولەڭى ونىڭ ءتىلى ورامدى، سۋرەتشىلىك قابىلەتى كۇشتى ەكەنىن تانىتادى. ءبىراق كۇيرەكتەۋ كەلەدى كوپ ولەڭى. ۇلكەن فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدار جاساي الماي، قۇرعاق ەموسيامەن كەتەدى. اقىننىڭ كەمشىلىگىنە كەشىرىم جاساپ، «جاس» دەگەن سىلتاۋ ايتا بەرۋگە بولمايدى. ەستەرىڭىزدە بولار، لەرمونتوۆ، پەتەفي، شەلليلەر وسى تۇمانباي جاسىندا تالاي تەرەڭ شىعارمالار بەرگەن جوق پا ەدى؟
سوڭعى جىلدارى اسەم ليريكالارىمەن جارق ەتىپ كوزگە تۇسكەن، وقۋشىسىن سۇيسىندىرە، ۇمىتتەندىرە كەلگەن جاس تالانتتىڭ ءبىرى ساعي جيەنبايەۆ. جاس اقىننىڭ ولەڭگە دەگەن جاۋاپكەرلىگى جاقسى. ولەڭنىڭ قوس تاعانى — سەزىم مەن ماعىنا عوي. ءبىراق ولەڭ دەگەن سيقىرشىنىڭ ودان دا وزگە بۇگىپ جاتقان سىرلارى كوپ. ساعي ولەڭنىڭ سول سيقىرلارىن — ىشكى ۇندەستىگىن، مۋزىكالىق سازىن، ويناقى ۇشقىرلىعىن ىزدەيدى. سونى تابا دا بىلەدى. ءالى قاتايىپ جەتپەسە دە پوەزيامىزعا وزدەرىنىڭ ەرەكشە، بالاۋسا داۋىستارىمەن كەلگەن ءبىر توپ جاستى اتاماي وتە الماسپىز.
ەركەش يبراھيم (كوكشەتاۋ)، مۇقتار قۇرمانالين مەن قازىباي نۇرماعامبەتوۆ (اقتوبە)، ءا. ءابايدىلدانوۆ (تالدىقورعان) ليريكالىق مينياتيۋرالاردى كوپ جازىپ، ليريكالىق گەرويلارىنىڭ جان قۇبىلىسىن، وي-ارمانىن، قۋانىش، رەنىشىن تىم ءتاۋىر اشا بىلەدى. م. قۇرمانالين تىڭ تۋرالى سيكل جازدى. «شيەۆچەنكو قارابۇتاقتا»، «سوۆحوز سەلوسى»، «نوسەر» دەگەن ولەڭدەرى ونىڭ شەبەرلىگىنىڭ ءپىسىپ قالعانىن كورسەتەدى.
جاڭا تالاپ جاس اقىندارعا ءتان نەگىزگى ءبىر كەمشىلىك اقىندىق مادەنيەتتىڭ، شەبەرلىكتىڭ تاپشىلىعى. جاڭا تالاپتاردىڭ كوبى اقىندىق وبراز، ءتىل تابا الماي، كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان وقيعالاردى بايانداماشىنىڭ تىلىمەن ۇيقاستىرادى. بۇل پىكىردى دالەلدەۋ ءۇشىن جازۋشىلار وداعىنا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان كوپتەگەن جاڭا تالاپتاردىڭ ولەڭدەرىنەن جۇزدەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولار ەدى. مىسالى، شىعارمالارى باسپادا جاريالانىپ جۇرگەن الەنوۆتىڭ كوپ ولەڭدەرى بىلاي بولىپ كەلەدى:
ايتىپ تۇرعان بۇل ءانىن
بارلىق حالىق بىلەدى.
بۇل دا بەيبىتشىلىككە
ارناۋلى ءاننىڭ ءبىرى ەدى.
...كولحوزىنا اۋىلدا
سالىنادى قالامىز.
سونىڭ زاتىن الۋعا،
موسكۆاعا بارامىز.
ارينە، مۇنداي جولداردى ولەڭ دەپ اتاۋعا بولمايدى. كەيبىر جاستار نەنى جىرلاۋدى، قالاي جىرلاۋدى بىلمەيدى.
ءسويتىپ، ءوزىنىڭ پوەزيالىق وبەكتىسىن تابا الماي جاڭساق باسادى.
گۇرىلدەي ەكسكاۆاتور،
اساعان شومبال تاستاردى.
وسى عوي الىپ شىن باتىر،
تەڭەگەن ويعا اسقاردى، —
دەپ جازادى شاكىر ىبىرايەۆ. ادامدى جىرلاۋدىڭ ورنىنا تەمىردى، ماشينانى جىرلاماق بولادى.
كوپ جاس تالاپتار ولەڭگە جاۋاپسىز قارايدى. ويىن تولقىتىپ كوكىرەگىندە ءپىسىپ جەتپەگەن نارسەلەردى دە جازا بەرەدى. ءوزىنىڭ سۇيگەن تاقىرىبىن، كوڭىلىن تەبىرەنتكەن قۇبىلىستى ولەڭگە اينالدىرىپ، سول ولەڭدى قايتا-قايتا، قات-قابات جوندەپ شىڭىنا جەتكىزۋ ءۇشىن الەكتەنبەيدى. جان قيناعىسى كەلمەيدى. يسلام شۇعايەۆ جازۋشىلار وداعىنا ون مىڭعا تارتا جول ولەڭدەرىن ۇسىندى. بۇل ولەڭدەردىڭ ىشىندە جاس اۆتوردىڭ اقىندىق تالانتىن تانىتاتىن جەكە جولدار، ءساتتى وبرازدار اندا-ساندا جىلت ەتىپ كورىنىپ قالادى. ال، تۇگەل العاندا وسى قىرۋار جىردان باسۋعا جارارلىق جاقسى ءبىر ولەڭ تابۋ قيىن. اۆتور شۇباتىپ ون مىڭ جولدى جازا بەرگەنشە، ءوزىنىڭ كوڭىلى كەتكەن ءبىر ولەڭىن ون قايتارا، ءتىپتى ءجۇز قايتارا جوندەپ شىنىقتىرا بەرسە وتە دۇرىس بولماس پا ەدى. بىلاپىتتاپ جازا بەرۋ جاستارعا جامان ادەت. ال، ءبىر شىعارمانى سان قايتارا جوندەۋ كلاسسيكتەردەن قالعان قاسيەتتى ۇلگى. بىزگە پۋشكيننىڭ ءبىر ولەڭىن ءجۇز ەلۋ قايتارا جوندەگەنى ءمالىم.
ولەڭ جازۋ ءتاسىلىن ەداۋىر مەڭگەرىپ قالعان، باسپادا جاريالانىپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا جاس اقىندارعا ءتان كەمشىلىك — قايتالاۋ. ولار تىڭ وبراز، جاڭا وي تاپپاي، سارجايلاۋ بولىپ قالعان تاقىرىپتاردى قايتالايدى. نە بولماسا ءبىر اقىننىڭ ءساتتى ايتىلعان ويىن ەكىنشى سوزبەن قايتارا ايتادى.
جەلگەن اتپەن جىلدى قۋىپ جەتپەكپىن.
(ەسەت)
ءالدي، ءالدي ۇيىقتا، بوپەم،
ساياسىندا نۇرلى تاڭنىڭ.
ءجۇر كۇزەتىپ سولدات اكەڭ،
شەكاراسىن ۇلى وتاننىڭ.
(ءو. جايلاۋوۆ)
پارتيام، سەنسىڭ جان انام،
ءوسىردىڭ ءوزىڭ باعىڭدا.
بورىشىم وتەر كوپ ساعان،
انت بولىپ جاتىر جانىمدا.
(ق. ايتجان)
الدىڭعى «جەلگەن اتپەن جىلدى قۋىپ جەتپەكپىن» دەگەن وبرازدىڭ سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ بۇرىنىراقتا جاريالانعان «ءبىز كەلەمىز جىلدى قۋىپ قۇيعىتىپ» دەگەن جولىنان قانداي ايىرماشىلىعى بار. ال، سوڭعى كەلتىرىلگەن ەكى شۋماق ءبىزدىڭ پوەزيامىزدا قايتا-قايتا ەسەلەي ايتىلعان وي، پىكىرلەر ەمەس پە؟ اۆتور ءوزى نەنى اشتى؟ نەنى كوردى؟ قانداي جاڭا وبراز تاپتى؟ بۇل ويدىڭ جالقاۋلىعى، قيالدىڭ ەنجارلىعى، قيىننان قاشىپ وڭايعا بوي ۇرۋ. ءبىر قينالاتىن جاعداي مۇنداي مىسالداردى ونداپ، جۇزدەپ كەلتىرۋگە بولادى. جاس اقىندارعا قاتال تالاپ قويىلۋى شارت. مۇنداي ولەڭدەر جارىققا شىعا بەرسە جاس اقىن ومبىلاپ ءوز بەتىنشە جول تابۋدىڭ ورنىنا بىرەۋدىڭ ارقاسىن ىقتاپ، وزگەنىڭ وڭاي ىزىنە ءتۇسىپ جامان ۇيرەنىپ كەتەدى. كەلەشەكتە ودان تۆورچەستۆونىڭ ادامى ەمەس، ەپشىل كونيۋنكتۋرششيك شىعادى. مىسالعا جاسىنان ولەڭدەرى وڭاي باسىلىپ، قينالىپ ىزدەنبەي تۆورچەستۆولىق ەنجارلىققا، قيالدىڭ سىلبىرلىعىنا بويىن ۇيرەتىپ الىپ، ساقال-شاشى اعارعانشا تۇزەلە الماي جۇرگەن اقىندار جوق پا بىزدە.
ەڭ تالانتتى دەگەن جاس اقىندارىمىزدىڭ شىعارمالارىنان بايقالاتىن ءبىر كەمشىلىك بار سياقتى. ءبىزدىڭ پوەزيامىزدا ءبىراز ۋاقىت ۇستەم بولعان حالىق اقىندارىنشا تولعاۋدان، لەپىرمە كوپ سوزدىلىكتەن، ەلەگيالىق، ودالىق ستيلدەن قاشىپ ءبىراز جاس اقىندار ءوز ولەڭدەرىن ناقتىلى ءومىر قۇبىلىسىنا قۇراتىن بولدى. وبرازدى دەتال، شتريحتەرمەن اشۋعا تىرىستى. بۇل سالادا ەداۋىر تابىستارى دا بار. ءبىراق ناقتىلىق دەگەن جاقسى نيەت ولاردى ەداۋىر اۋىتقىتىپ الىپ كەتتى. پوەزيانىڭ تاقىرىبىن تىم ۇساقتاتىپ جىبەردى. جىرلاۋعا تاتىمايتىن بولماشى ۇساق قۇبىلىستاردى ولەڭ ەتۋگە اكەلىپ سوقتى. پوەزيانىڭ قاناتىن السىرەتتى. جالىندى پافوستى سۋىتىپ، تەرەڭ وي تولعاۋىن دىز ەتپە كىشكەنە سۇيىنىشكە سايدى.
سوڭعى جىلدارى اسىرەسە جاس اقىندار تۆورچەستۆوسىندا ماحاببات ليريكاسى ەداۋىر ءوpic الدى. جاقسى-جاقسى سىرلار اشىلدى. ادام كوڭىلىن تەبىرەنتەتىن ولەڭدەر پايدا بولدى. ادەبيەتكە جاڭا كەلگەن جاس تالاپتاردىڭ كوبىسى ولەڭدەرىن وسى تاقىرىپتان باستاپ، العاشقى جۇرەك ءدىرىلىن، جىلى سەزىمدەرىن الا كەلدى. ءبىراق جىرلاۋشىلار كوبەيگەن سايىن ماحاببات جىرلارىنىڭ ءوزى قايتالانا باستادى. جانە ءبىر ايتاتىن جاعداي جاستاردىڭ كوبىسى-اق وسى تاقىرىپقا جان-جاقتى تەرەڭدەپ بارا الماي ايلى ءتۇن، العاشقى كەزدەسۋ، حات كۇتۋ، ساعىنۋ، كەزدەسەتىن جەرگە كەلمەي قالۋ سياقتى ماحابباتتىڭ العاشقى قادامىن توڭىرەكتەپ ءجۇرىپ الدى. بۇعان كەيىنىرەك كەلىپ تۇراقسىزدىق، ازداپ وپاسىزدىق ماسەلەسى ارالاستى. ماحاببات تاقىرىبى ەش ۋاقىت جىرلاپ تۇگەسىلمەك ەمەس. ءاربىر ادامنىڭ پسيحولوگياسى ونى جاڭاشا اشادى. ءبىراق ءبىزدىڭ جاس اقىندار ماحابباتتىڭ بەلگىلى ءبىر ازعانا اتريبۋتتارىن قايتالاپ، ەسەلەي جىرلاپ ءبىر توڭىرەكتى شيىر ەتىپ بارادى.
جاستاردىڭ وسى توڭىرەكتى اينالسوقتاۋى قالاي بولار ەكەن؟ ساياسي ليريكا جانرى ءدال ءقازىر ورلەۋ ۇستىندە دەپ ايتۋ قيىن. جاستاردىڭ كوبى ولەڭگە ىڭعايلى جەكە باستىڭ ليريكاسىنا ويىسىڭقىراپ بارادى. قازىرگى ءبىر ۇلكەن مىندەت بۇرىنعى ەتەك العان جالاڭقابات ايقايدان، تىكەلەي ماداقتاۋدان ارىلىپ، ساياسي ليريكانىڭ جاڭا فورمالارىن، جاڭا مازمۇنىن ىزدەۋ شارت. بۇل ساپاردا جالاڭ ەلىكتەمەي، ماياكوۆسكيي تاجىريبەسىنە كوبىرەك ۇڭىلگەن ءجون بولار ەدى. ساياسي ليريكانى تياناقتى وقيعاعا، سيۋجەتكە قۇرىپ كورسە قايتەر ەدى؟ مۇمكىن سوندا جاڭا ءبىر فورما تابىلىپ قالماس پا ەدى؟ قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ ازاماتتىق ليريكادا قالىپتاسقان ماشىقتى داۋىسى بار. كوپ جەتىستىكتەرى بار. س. سەيفۋللين مەن ب. ءمايليننىڭ، ق. امانجولوۆتىڭ، ءا. تاجىبايەۆتىڭ، ت. جاروكوۆتىڭ، ش. سايننىڭ، ق. بەكحوجيننىڭ، X. ەرعالييەۆتىڭ، س. ماۋلەنوۆتىڭ ساياسي ليريكالارى ءبىزدىڭ پوەزيامىزدىڭ ءىرى تابىسى. وعان وسقىرا قاراۋعا بولمايدى. ولار ەل ومىرىندەگى ءىرى وقيعالارعا جالىندى ءۇن قوستى، حالىقتى تەبىرەنتكەن جاعدايلارعا تولىعىنان ءۇن قوسىپ وتىرۋى كەرەك. بۇل ونىڭ ازاماتتىق بورىشى.
ادەبيەت سىنىمىز ەداۋىر ىلگەرى باستى. ءقازىر ونىڭ بۇدان ءارى جەدەل داميتىن بولاشاعى، ءوسۋ پروسەسى كورىنىپ تۇر. بۇدان بۇرىنىراقتاعى تارتىسسىزدىق تەورياسى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ باسقا سالالارىمەن بىرگە سىنىمىزعا دا كوپ زاردابىن تيگىزدى. ويسىز جەڭىل سىندار، ادەبيەت شىعارمالارىنا ءۇستىرت كوزقاراس، جالعان تالاپ ەداۋىر ءوpic الدى. ول ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنىڭ وسالداۋىنا، وقۋشىلارىمىزدىڭ تالعامىن بۇزۋعا ەداۋىر اسەرىن تيگىزدى. ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن، سونىمەن بىرگە نەگىزگى ماقساتىن ۇعىنباي «يدەيالىق تازالىق» دەگەن ادال نيەتتى ءسوزدى بۇركەنىش ەتىپ شىعارمالارعا ورىنسىز تالاپ، جالعان قياناتتار تاققان ساۋاتسىز، ۇر دا جىق سىندار پايدا بولدى. ولار ادەبيەتتىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەي، يا بولماسا تۇسىنگىسى كەلمەي، كوركەمدىكتەن يدەيانى ءبولىپ الىپ، كوركەم وبرازدارمەن، ءومىر شىندىعىمەن قابىسا اشىلاتىن شىعارما يدەياسىن تراكتات دارەجەسىندە تىكەلەي اشىپ جالاڭ قابات بەرۋدى تالاپ ەتتى. كوركەمدىكپەن، اسەرمەن بەرىلمەگەن جالاڭاش يدەيانىڭ ادەبيەتتە ءومىر سۇرە المايتىنىن ۇقپادى نەمەسە ۇققىسى كەلمەدى. ءسويتىپ ولار تىلەسىن-تىلەمەسىن، ادەبيەتتى تەرەڭ يدەيالىققا ەمەس، جالاڭ ۇگىتكە، يدەيا تايىزدىعىنا قاراي يتەرمەلەدى.
وسىمەن ساباقتاس ادەبي مۇرانى زەرتتەۋدە، باعالاۋدا دا ءىرى كەمشىلىكتەر، قاتەلىكتەر بولدى. وتكەن عاسىردىڭ وكىلدەرىنە، بۇگىنگى زامان جازۋشىلارىنا قويىلاتىن تالاپتار قويىلدى. ارينە، ولار ونداي تالاپقا جاۋاپ بەرە المادى. سوندىقتان حالىق مۇراسى، XVIII—XIX عاسىرلار مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىنىڭ ادەبيەتى تۇگەلگە جۋىق جارامسىز دەپ تابىلدى. كەيبىر سىنشىلار ابايدىڭ الدى-ارتىندا تۇلدىر قالدىرمادى. س. نۇرىشيەۆ سياقتىلار ابايعا ءبىر جاعىنان حالىق پوەزياسى، شىعىس كلاسسيكتەرى اسەر ەتتى دەگەن پىكىردى زياندى دەپ داۋرىعىپ جۇرتتى ۇركىتپەك بولدى. مىنە سوندىقتان دا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى ءبىراز جىلدارعى ەڭبەگىن تەك اباي مەن جامبىلدى زەرتتەۋگە عانا سايسا دا اباي تۆورچەستۆوسىنىڭ ەكى ۇلكەن باستاۋ-بۇلاعى — قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتى مەن شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ اسەرى زەرتتەۋسىز قالدى. XVIII—XIX عاسىر ادەبيەتى تۇگەلگە جۋىق ارحيۆكە بەرىلدى. بۇل مۇرالار سوڭعى كەزدە ەشبىر زەرتتەۋسىز قالدى. ءقازىر وسىلاردى قايتا زەرتتەۋ، جارىققا شىعارۋ ادەبيەتشىلەردىڭ الدىنداعى ۇلكەن مىندەت. وتكەن عاسىرلار اقىندارىنىڭ ءقوزقاراستارىنداعى قايشىلىقتاردى، تۆورچەستۆولىق شىتىرمان جولدارىن زەرتتەگەندە سول كەزدەگى زامان شىندىعىن، ولاردىڭ تۋعىزعان ەكونوميكالىق، قوعامدىق جاعدايدى، ول داۋىردەگى قازاق قاۋىمىنىڭ دارەجەسىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. قازاق قوعامىنىڭ XIX عاسىرداعى دامۋى مەن ورىس قوعامىنىڭ XIX عاسىرداعى دامۋى ءبىر ەمەس. سول كەزدەگى قازاق اقىندارىنا ءوزى تۇستاس ورىس اقىندارى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ وي تەرەڭىنە، يدەيالىق بيىگىنە جەتە المادىڭ دەپ ايىپ تاعۋ — ديالەكتيكاعا قايشى. XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ادەبيەتتى تالداعاندا دا وسى جاعدايدى ەسكەرۋ كەرەك سياقتى.
ءقازىر ادەبيەت زەرتتەۋدەگى بولعان ۇستىرتتىكتەرگە، قاتەلىكتەرگە قارسى ءبىراز سىن ايتىلىپ ءجۇر. ول سىندى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىنەن كورۋگە بولادى. سوڭعى كەزدە بۇل ماسەلەگە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى ارالاسا باستادى. بۇل قۋانتارلىق جاعداي. ءبىراق بۇل ماسەلەدە ەكى جىلدان بەرى ىلگەرىلەگەنىمىز شامالى. كوپ سىنشىلار مەن ادەبيەتشىلەر ازىرگە ماسەلە كوتەرۋ دارەجەسىنەن وسە الماي ءجۇر. ەندى سول مۇرالاردى قايتا زەرتتەپ، ءاربىر قۇبىلىس جونىندە تياناقتى پىكىرلەر ايتاتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى.
ءقازىر ءبىزدىڭ ادەبيەت سىنىمىز بۇدان از عانا جىل بۇرىنعى دارەجەسىنەن ەداۋىر كوتەرىلىپ، ادەبيەتتىڭ كەلەلى، پروبلەمالىق ماسەلەلەرىن كوتەرە باستادى. بۇكىل ادەبيەتىمىزگە ورتاق ماسەلەلەردى ءسوز ەتىپ، جانر ەرەكشەلىكتەرىن، ستيل ماسەلەسىن قوزعاي باستادى. سوۆەتتىك داۋىردەگى ادەبيەتىمىزدىڭ تاجىريبەسى — سوسياليستىك رەاليزم تاجىريبەسى — ءار سالادان تەكسەرىلە باستادى. مۇنىڭ ءوزى سىنىمىزدىڭ، ادەبي وي-پىكىرىمىزدىڭ ىلگەرىلەگەندىگىن پاش ەتەدى؛ ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ادەبيەت تانۋ عىلىمىنىڭ تەز دامۋىنا جاعداي، نەگىز جاسالعاندىعىن تانىتادى. جاسىراتىنى جوق، قازىرگى ادەبيەت سىنىمىزدىڭ نەگىزگى جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن جاستار. بۇرىنعى ازعانتاي، ەگدە سىنشىلارىمىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىرىڭعاي ادەبيەت زەرتتەۋدە، ال قايسىبىرەۋلەرى ءتىپتى پروزاعا ويىستى. بۇگىنگى مادەنيەت ماسەلەلەرىنە وتە از ارالاسادى.
قازىرگى جاس سىنشىلارىمىزدىڭ كوبىسى سوۆەتتىك داۋىردەگى ادەبيەتىمىزدى زەرتتەۋگە كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ ءجۇر. سەرىك قيرابايەۆ عابيدەن مۇستافين تۆورچەستۆوسى جونىندە مونوگرافيا جازىپ جارىققا شىعاردى. ايقىن نۇرقاتوۆ مۇحتار اۋەزوۆ تۆورچەستۆوسى جايىندا ون باسپا تاباق ەڭبەك جازىپ باسپاعا دايىندادى. تاكەن ءالىمقۇلوۆ قاسىم امانجولوۆ پوەزياسىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ ءجۇر. قالجان نۇرماقانوۆ ءتۇپنۇسقا جانە اۋدارما جايىندا ەلەۋلى ەڭبەك جاريالادى. قاراتاي قۇتتىبايەۆ، راحمانقۇل بەردىبايەۆ، سەيدىلدا وردالييەۆ، بالامەر ساحارييەۆ تاعى باسقا جاس سىنشىلار ادەبيەتتەگى تيپتىك، جاعىمدى گەروي پروبلەماسى، شەبەرلىك ماسەلەلەرى جايىندا ەلەۋلى پىكىرلەر ايتا باستادى. بۇل ەڭبەكتەر مەن ماقالالار ازدى-كوپتى كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان قازاقتىڭ ادەبي ويىنىڭ ىلگەرىلەگەندىگىن بايقاتادى.
ادەبيەت سىنىمىزدا ءالى دە ەلەۋلى كەمشىلىكتەر بار. ارينە، بۇدان تورت-بەس جىل بۇرىنعى سىنعا تاعىلعان كەمشىلىكتەردىڭ كوبىسى جويىلدى. ءبىراق قازىرگى ءوسۋ، ىلگەرىلەۋ كەزەڭىمەن بايلانىستى جاڭا تالاپتار تۋدى، جاڭا كەمشىلىكتەر اشىلدى. ءقازىر ءبىز: ادەبي سىنىمىزدى — پىكىر ايتپاي، شىعارمانىڭ مازمۇنىن باياندايدى، تۋىندىنىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن اتتاپ ءوتىپ، تەك ساياسي جاعىنا عانا توقتالادى، جالاڭ، جالعان ايىپتار اۆتورعا يارلىك تاعادى دەپ كىنالايمىز. تيپتىك جانە جاعىمدى گەروي پروبلەمالارىن سىنشىلارىمىز بەلگىلى دارەجەدە بۇكىل وداقتىق جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ ءتاۋىر تالقىلادى. ءبىراق كوپ ماسەلەلەردە — كەيبىر سىنشىلار ايتقان پىكىرلەرىن ادەبيەتىمىزدىڭ تاجىريبەسىمەن بايلانىستى بەرمەيدى. ال كەيدە تىڭ زەرتتەۋ، سونى پىكىر ايتۋ ورنىنا ادەبيەتتەگى دايىن تەوريالاردى سوعاتىن سىنشىلار دا بار. بۇعان مىسال رەتىندە مۇقاش سارسەكەيەۆتىڭ «ادەبيەت جانرلارى جايىندا» دەگەن ماقالاسىنا توقتالا كەتكەن ءجون. ول بىلاي دەپ جازادى: «پوەزيانىڭ سالاسى ەكەۋ: ليريكالىق ولەڭ، ەپيكالىق پوەما. ليريكالىق ولەڭ قىسقا جازىلىپ، شاعىن ءبىر عانا قۇبىلىستىڭ، جايدىڭ توڭىرەگىندە وي ورىستەيدى». ودان ءارى: «پروزانىڭ كىشى تۇرىنە اڭگىمە، نوۆەللا، وچەرك، پۋبليسيستيكالىق ماقالا جاتادى. اڭگىمە ءبىر فاكتىنى عانا سۋرەتتەيدى، وندا قاتىناساتىن ادامداردىڭ سانى دا از، ارقاۋى دا قىسقا»... مەكتەپ وقۋشىلارىنا ۇيرەتەتىن وسى دايىن فورمۋلانى اۆتور ءوز پىكىرى ەسەبىندە ماقالاسىندا وزەك ەتەدى. ال كەي جەردە وسى تەوريالاردان قازاق ادەبيەتىنىڭ تاجىريبەسىمەن دالەلدەمەك بولعاندا، تالتىرەكتەپ شاتاسىپ كەتەدى. الگى العان سحەماسىنا قولىنا ىلىككەن شىعارمانى جۇمارلاپ سىيعىزباق بولادى. اۆتور بىلاي دەپ جازادى: «وقيعا باستى كەيىپكەرلەردىڭ ولىمىمەن كىلت ءبىتىپ، سونىمەن شىمىلدىق جابىلسا، سوۆەت جازۋشىسى تراگەديا جانرىنىڭ قازىرگى جاعدايعا ساي دامۋىنا وزىنەن ەشتەڭە قوسا المايدى، كلاسسيكتەر قولىنا جاۋتاڭداپ قاراپ قالار ەدى. ع. مۇسرەپوۆتىڭ جازۋشىلىق تاپقىرلىعى، شەبەرلىگى پەسانىڭ فينالىنان كورىنەدى»، — بۇل نە دەگەن ءۇستىرت وي. سىنشى سوۆەتتىك تراگەديانىڭ بارلىق وزگەشەلىگىن ءدال شىمىلدىق جابىلار الدىندا بىرەۋدى سويلەتۋدەن ىزدەيدى. ال وسى پىكىرىن دالەلدەۋ ءۇشىن ودان ءارى ول بىلاي دەيدى. «جازۋشىنىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزدى جايناقتىڭ اۋزىنا سالۋى تەگىن ەمەس. ونىڭ ءال ۇستىندە جاتقان امانكەلدىگە: «جولداس كوميسسار! قالا جاۋدان تازالاندى، تۋ ورنىندا بەرىك!» دەگەن راپورتىنان جازۋشىنىڭ يدەيالىق ماقساتى، تراگەديانىڭ ءوپتيميزمى، كەيىپكەرلەردىڭ (جايناق، پلاستۋنوۆ، بانۋ ت. ب.) جارقىن بولاشاعى بۇكپەسىز اڭعارىلادى». مىنەكي، كورىپ وتىرمىز، جايناقتىڭ سوڭعى ءبىر اۋىز ءسوزى بولماسا، «امانكەلدى» وپتيميستىك تراگەديا بولىپ شىقپايدى ەكەن. ال ەگەر ءبىر سەبەپتەردەن قالا جاۋدان ارىلماي قالسا، وندا بۇل تراگەديا بارىپ تۇرعان پەسسيميستىك تراگەديا بولماق. بۇل ادەبيەت سىنىنداعى بىلىمسىزدىكتىڭ، ءفورماليزمنىڭ ءبىر كورىنىسى. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەتىن نارسە، سىنشى ادەبيەتتى كوبىرەك وقۋعا كەرەك. ەڭ بولماعاندا سوۆەتتىك ادەبيەتتىڭ جاقسى ۇلگىسىنەن حاباردار بولۋعا ءتيىس. ەگەر تراگەديا جونىندە پىكىر ايتپاق بولسا، ول تراگەديالاردىڭ ەسكى ءھام جاڭا ۇلگىلەرىمەن تانىسىپ ءجۇرۋى قاجەت.
كەيبىر جاس سىنشىلارىمىزدىڭ ءبىلىمى، ادەبيەتتى ءتۇسىنۋى كەمىستەۋ. كەيدە ولار جاقسى مەن جاماندى، ءساتتى مەن ءساتسىزدى ايىرا الماي قالادى. جاڭساق پىكىر ايتىپ وقۋشى جۇرتشىلىقتى شاتاستىرادى. مۇزافاروۆ جولداس مۇقانوۆتىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ پەساسى تۋرالى رەسەنزياسىندا: «چەرنىشيەۆسكيي وبرازى جاقسى شىققان»، — دەپ ماقتايدى. شىندىق ولاي ەمەس ەدى. چەرنىشيەۆسكيي وبرازى ءساتتى شىقپاعاندىقتان، ول پەسانىڭ ساحنالىق ۆاريانتىندا ءتۇسىپ قالدى. مۇزافاروۆ كوركەمدىك ءبىتىمى كەلىستى وبرازداردىڭ سىرىن اشۋدىڭ ورنىنا، كەيىپكەرلەردىڭ ءوز اۋزىنداعى سوزدەردى سيتاتاعا الىپ، ساياز دا جۇرتقا بەلگىلى شىعارمادا قوزعالعان ماسەلەلەردى ايتادى. ول كوركەم وبرازدىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەي، تاريحتا كىمنىڭ تۇلعاسى ءىرى بولسا، سونىڭ وبرازى جاقسى شىعۋعا ءتيىس دەگەن ۇعىمدا بولسا كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ سىنشىمىزدىڭ ءالى دە جەتىلمەگەن جاعى.
ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمىزدە، ماقالالارىمىزدا ءالى دە كوركەم وبرازدى جان-جاقتى تەرەڭ تالداۋ كەمىس. «روماننىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى مەيرام وماروۆ — پارتيا باسشىلىعىن بەينەلەيتىن وبراز. جازۋشى ونىڭ بويىنا پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە لايىق قاسيەتتەردى ورىندى جيناستىرا بىلگەن»، — دەپ جازادى قيرابايەۆ ءوزىنىڭ عابيدەن مۇستافين تۆورچەستۆوسى تۋرالى ەڭبەگىندە. ول مەيرام وبرازىن نەگىزىندە وسى تۇرعىدان عانا تالدايدى. ءبىزدىڭ كوپ سىنىمىزدا كوپ كەيىپكەرلەر قوعامدىق ءار ءتۇرلى كۇشتىڭ نەمەسە تاپتاردىڭ وكىلى رەتىندە قارالادى دا بارلىق وبراز وسى تۇرعىدان تالدانادى. وبراز دەگەن وكىل عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ول ادام عوي. «اباي»، «اباي جولى»، «ويانعان ولكە»، «بوتاكوز» تۋرالى قانشا زەرتتەۋلەر، ماقالالار جازىلعانمەن، ونداعى وبرازدارعا ءبىر جاقتى قاراپ، ءار كەيىپكەرلەردىڭ كوركەم وبرازدىق ءمانىن اشىپ بەرە الماي ءجۇرمىز. جازۋشىلاردىڭ وبراز جاساۋداعى شەبەرلىكتەرى دە جەكە ءسوز بولعان جوق. جالاڭ قيمىلمەن، جاقسى يدەيامەن تولىق قاندى وبرازدار شىقپايدى. ءبىز بازارالىنى حالىق وكىلى دەيمىز دە، ونىڭ جۋاندارعا قارسى قيمىلدارىن مىسالعا الامىز. ودان ارىگە بارمايمىز. ال ەگەر دە بازارالىنىڭ اۋزىنداعى سوزدەرى مەن قۇنانباي تاكەجاندارعا قارسى قيمىلىن عانا قالدىرىپ، وزگە بوياۋلارىن سىلىپ الساق، بۇل وبراز قانداي بولماق؟ بازارالىنى ءدال ءوز زامانىنىڭ ادامى ەتىپ تۇرعان (ەڭ اياعى تۇندە قىز وياتۋىنا دەيىن) سىرلى بوياۋلار قايدا؟ ءبىزدىڭ سىنىمىز ادەبيەتتىڭ وزىندە بار قاسيەتتى وقۋشىعا تۇگەل اشىپ جەتكىزە الماي ءجۇر.
ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە سوڭعى جىلدار ءوندىرىستى جازۋ كەرەك نە، جازساق قالاي جازۋ كەرەك دەگەن ماسەلە ءسوز بولىپ ءجۇر. بۇل ماسەلەنى ءوندىرىس پروسەسى ەمەس، ەڭبەك پروسەسى دەپ قويعان ءجون بولار. بۇل توقتالا كەتۋ كەرەك بولاتىن جايت. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى ادەبيەت تاجىريبەسىنىڭ ءوزى سونى العا ۇسىنىپ وتىر. ءوندىرىستى كورسەتپەي، جۇمىسشى وبرازىن، عىلىمدى ايتپاي عالىم وبرازىن جاساۋ قيىن. ءبىراق، ماسەلە قالاي كورسەتۋدە. ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن ز. قابدولوۆ پوۆەسىندە وسىنىڭ ءساتتى جاعى دا، ءساتسىز جاعى دا بار. مىسالى، ماۋلەن مەن مۇڭالدى ىستەپ جۇرگەن ەڭبەگىنەن ءبولىپ الا المايسىڭ. بۇلاردىڭ ناعىز جۇمىسشىلار ەكەنى كورىنىپ تۇر. ال تايماننىڭ «ءوندىرىسى» كىشكەنتاي، ياعني ونىڭ مۇناي جونىندەگى عىلىمدارى تالاستارعا ءوز دارەجەسىندە ارالاسى، كوزقاراسى بوپ-بولەك تۇر. جازۋشى مۇناي جونىندەگى جاڭا عىلىمدى تايماننىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ، سەزىمىنە بوياپ بەرە الماعان. تەك مىنبەگە شىعىپ انىقتاما ەسەبىندە ول عىلىمنىڭ جايىن تىكەلەي بايانداعان. سول سياقتى س. شايمەردەنوۆتىڭ «بولاشاققا جول» رومانىنداعى بيولوگيا عىلىمى جونىندەگى تالاس تا وقيعاعا، گەرويلاردىڭ وبرازدارىنىڭ دامۋىنا قاتىسپاي، نەگىزگى ارنادان بولەك تۇر. روماننىڭ باس گەرويلارى ماۋلەننىڭ دە، ينەشتىڭ دە بۇل تارتىسقا ارالاسى جوق. روماندا ايتىلعان بيولوگيا جونىندەگى ماعلۇماتتاردى ارنايى وقۋلىقتاردان وقىپ تا تانىسۋعا بولادى. بۇل ءوندىرىستى كورسەتۋدىڭ ءساتسىز جاعى. ءوندىرىس شىعارماعا بولەك ارقاۋ بولىپ بۇيىردەن كىرمەۋ كەرەك. كەيىپكەرلەردىڭ قانىنا سىڭۋگە ءتيىستى. ەگەر دە ءبىز اگرونوم اشقان جاڭالىقتى سۋرەتتەۋمەن بولساق، ونىڭ بارلىق عىلىمي پروسەسىن سۋرەتتەۋىمىز كەرەك، سول جولداعى وعان كەزدەسكەن قيىندىقتاردى، كەدەرگىلەردى، كۇرەس، ىزدەنۋ ۇستىندەگى گەرويدىڭ سەزىمىن، قيىندىقتى جەڭۋ ۇستىندەگى گەرويدىڭ رۋحاني ءوسۋىن كورسەتۋىمىز كەرەك. ادەبيەت وندىرىستەگى، عىلىمداعى جاڭالىقتى باياندامايدى، جاڭاشىل گەرويدىڭ وبرازىن اشادى. ياعني ءبىز ءوندىرىستىڭ، ەڭبەكتىڭ تەحنولوگيالىق پروسەسىن ەمەس، پسيحولوگيالىق پروسەسىن سۋرەتتەۋىمىز كەرەك.
ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز كوبىنە شىعارمالارعا ءبىر تۇرعىدان عانا ءۇڭىلىپ، ادەبيەتتىڭ تاربيەلىك رولىنە تار كوزقاراستا ءجۇر. كوپ سىنشىلار ادەبيەتتىڭ ساياسي-تاربيەلىك مانىنە دەن قويادى دا، وزگە جاعىنا بارمايدى. اسىرەسە، ادەبيەتتىڭ مادەني-تاربيەلىك ءمانى جەتە ايتىلماي ءجۇر. ادەبيەت ادامدى ءومىر سۇرۋگە، تۇرمىس قۇرۋعا ۇيرەتەدى. مورالدىق تاربيەمەن قاتار ەستەتيكالىق كوركەمدىك تاربيە بەرەدى. سەزىم مادەنيەتىنە تاربيەلەيدى. تالعامىن ارتتىرادى، ءتىلىن بايىتادى. اقىر اياعىندا ادەبيەتتىڭ وقۋشىعا ءلاززات بەرەتىنىن دە ەش ۋاقىتتا ۇمىتۋعا بولمايدى.
سوندىقتان دا ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق پروبلەمالارى، وبرازدىڭ كوركەمدىك ماعىناسى (سۋششنوست)، ءتىل شەبەرلىگى ءبىزدىڭ ادەبيەت سىنىمىزدان تەرەڭ دە كوپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. شىعارماعا ناعىز كوركەم ادەبيەت زاڭدارىنىڭ تۇرعىسىنان تالاپ قوياتىن ۋاقىت جەتتى. شىعارما ەڭ الدىمەن شىنايى كوركەم ادەبيەت دارەجەسىنە جاۋاپ بەرەتىن بولۋى كەرەك. ەگەر دە شىعارما كوركەم بولماسا، ونىڭ تاقىرىبى دا، اكتۋالدىعى دا، يدەياسى دا ەشبىر كادەگە جارامايدى. ونداي بولسا جازۋشىلىقتى جيناپ قويىپ، لەكسيا وقىعان پايدالى.
ءبىزدىڭ وسى كۇنگى ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلى ورىس ادەبيەتىمەن بايلانىسى، تامىرلاستىعى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ورىس ادەبيەتىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىن ۇيرەنۋ ماسەلەسىنە دۇرىس تالقىلاۋ جۇرگىزۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە باۋىرلاس رەسپۋبليكالار ادەبيەتتەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى، بىر-بىرىنە اسەرى ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز ەسكەرۋسىز قالدىرعان ماسەلە. بۇل سالادان م، اۋەزوۆتىڭ بىردى-ەكىلى ماقالالارىنان وزگە ەش نارسە اتاي المايمىز. بۇل ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز ءۇشىن اسا قىزعىلىقتى تاقىرىپ. ءبىراز جاعدايلاردا قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ جولىن بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ، سوسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ ورتاق دامۋ جولىنان ءبولىپ الماي، ءوزىنىڭ زاڭدى ورتاسىندا زەرتتەۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىزعا ورىس جانە باسقا تۋىسقان ۇلتتار ادەبيەتى جونىندە پىكىر ايتۋ قىزعىلىقتى ەمەس پە؟ اسىرەسە، كوبىرەك ۇعىنىقتى تۇركى تىلدەردەگى ادەبيەتكە پىكىر ايتۋ مىندەت ەمەس پە؟
ءبىزدىڭ سىنىمىز ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتتارىندا جان-جاقتى، بايسالدى تەكسەرۋى كەرەك. دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەتتىڭ تاماشا ۇلگىلەرى ەڭ الدىمەن شىن مانىندەگى ۇلتتىق شىعارمالار ەكەنى انىق. قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ جاقسى اتالىپ جۇرگەن شىعارمالارىنىڭ بويىنان ۇلتتىق سيپاتتار مول تابىلادى. وسىنى تالداپ جەتكىزۋ جاس جازۋشىلارعا كوپ كومەك بولماق. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى كوپ جاس اقىنداردىڭ، كەيبىر جاس پروزايكتەردىڭ ورىس ادەبيەتىنە جالاڭ ەلىكتەپ جۇرگەنى بايقالادى. كەيبىر اقىندار وبراز جۇيەسىن كوشىرىپ الۋعا دەيىن بارادى. كوپ ولەڭدەر، ءتىپتى پروزالار دا تۇسىنىكسىز، وقۋعا اۋىر بولىپ بارادى. ونداي نارسەلەردى ورىسشا ويلاپ ۇيرەنبەگەن ادامداردىڭ تۇسىنە قويۋى دا قيىن. مۇنداي نارسە ادەبيەتتىڭ اجارىن قاشىرىپ، جۇدەتىپ جىبەرەدى. سوۆەتتىك ادەبيەت قازىناسىنا ءبىز ءوزىمىزدىڭ وزگەشە قازاقى بوياۋىمىزدى، ۇلتتىق تىڭ حاراكتەرلەردى ەنگىزۋىمىز كەرەك.
ءبىزدىڭ سىنىمىزداعى ەڭ باستى كەمشىلىكتىڭ ءبىرى سوسياليست رەاليزم ادىسىندەگى مۇمكىنشىلىكتىڭ كەڭدىگى تۋرالى جالپى ايتامىز دا، ال شىعارمالارعا تالداۋ جاساعاندا تار تۇرعىدان كەلەمىز. اركىمنىڭ تالانت ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەي، ءار الۋان تالانتتارعا ءبىر تۇرعىدان تالاپ قويامىز. ەگەر دە ءبىر جازۋشى جاڭا مەن ەسكىنىڭ اراسىنداعى شيرىققان كۇرەستى سۋرەتتەۋگە بەيىم بولسا، ال باسقا ءبىر جازۋشى ءبىر ادامنىڭ باسىنداعى پسيحولوگيالىق پروسەستىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ىشكى تارتىستى سۋرەتتەۋگە يكەم بولادى. ال، بىرەۋلەردى گەرويكالىق وبراز قىزىقتىرسا، كەي جازۋشىلار ومىردەگى تەرىس قۇبىلىستاردى اشكەرەلەۋگە شەبەرلىگىن تانىتادى. مەنىڭ ويىمشا ا. سۋركوۆ جولداستىڭ كەيبىر جازۋشىلاردى «ءومىردىڭ قالتارىسىن تىنتكىلەيدى» دەپ ايىپتاعانى سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن كەڭىرەك تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزبەسە كەرەك. بىزدىڭشە ءومىردىڭ قالتارىسىن دا تازالاۋ كەرەك. تۇرمىستاعى بارلىق زياندى قۇبىلىستارمەن كۇرەسۋ كەرەك. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق جازۋشىلارىنىڭ الدىندا ادام ساناسىنداعى كاپيتاليزمنىڭ قالدىقتارىمەن بىرگە رۋشىل فەوداليزمنىڭ قالدىقتارىمەن دە كۇرەسۋ مىندەتى بار. ساناداعى فەوداليزمنىڭ قالدىعىمەن كۇرەس ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدەن ورىن العان جوق.
بىزدە اسىرەسە ساتيرا جاعدايى قيىن. ساتيرا جونىندە زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جوق. ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەر شىم-شىتىرىق، قاراما-قارسى. پىكىر الىسۋ رەتىندە توقتالا كەتكىم كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا ءا. تاجىبايەۆتىڭ «دۋناي شۋبايەۆيچ» اتالاتىن ساتيرالىق كومەدياسىنا بەرىلگەن باعا قاتە سياقتى. ءا. تاجىبايەۆ بەلگىلى ءبىر جاعدايدا كەيبىر كەمشىلىكتەردى پايدالانىپ ەداۋىر ورىستەگەن جامان قۇبىلىستى جيناقتاپ، ۇلكەيتىپ اشتى. ءبىز جازۋشىلاردان ساتيرا جاز دەپ تالاپ ەتەمىز دە ساتيرانىڭ ەڭ باستى قۇرالى — گروتەسكتى تارتىپ الماق بولامىز. ۇلعايتىپ كورسەتىپ، شەگىنە جەتكىزە ماسقارالاماي، ساتيرا تۋمايدى. مەنىڭشە، بۇل پەسانى زياندى دەپ جاۋىپ تاستاماي، ونداعى بار ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى دۇرىس اشىپ، اۆتورعا كورسەتۋ كەرەك ەدى. ال جاعىمپازدىقپەن داندايسۋدى، داندايسىعاندا ءتىپتى قۇتىرىپ كەتۋدى اشكەرەلەۋدەن بىزگە كەلەر قانداي زيان بارىن مەن بىلمەيمىن.
بىزگە گوگولدەر مەن ششەدريندەر كەرەك دەپ «پراۆدا» ايتقالى ءتورت جىلداي ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق ساتيرا جانرى وداق كولەمىندە ارتتا قالىپ كەلەدى. موسكۆاداعى ورتالىق ادەبيەت باسپا ءسوز ورىندارىندا ساتيرا ماسەلەسى كەڭ تالقىلانىپ، ءتيىستى شەشىمىن تاپقان جوق. سىنشىلار جاقسى نيەتتى جالپىلاي ايتادى دا، ساتيرالىق جەكە شىعارماعا كەلگەندە، قورقاقتىق كورسەتەدى. بايقايسىزدار ما، بىزدە ولتىرە سوعاتىن اششى ساتيرادان كورى، جان اۋىرتپاي، سيپاي قامشىلايتىن جەڭىل ۆوديەۆيلگە بوي ۇرۋ باسىمىراق بولىپ بارا جاتقان جوق پا؟ قورعانشاقتىق ۇلكەن ىسكە اپارمايدى. ساتيرا ماسەلەسىنە جان-جاقتى تەرەڭ، باتىل تالقىلايتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟ بۇل دا سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىنىڭ كەلەلى ءبىر ماسەلەسى ەمەس پە؟
ءبىزدىڭ جاس سىنشىلار ءار شىعارمانىڭ ءوز الدىنا قويعان ناقتىلى ماقساتىن، مۇمكىندىگىن، جانر ەرەكشەلىگىن، تاقىرىبىن، شەشىمىن دۇرىس ۇعىنىپ، سوسياليستىك رەاليزمنىڭ كەڭ تۇرعىسىنان تالدانعانى ابزال. شىندىقتىڭ سىرىن اشۋدا سولاقاي بەلسەندىلەردىڭ قوقان-لوقىسىنان ىعىپ، تايسالماۋى كەرەك. يدەيالىق ءپرينسيپتى بەرىك ۇستاي وتىرىپ، ونى سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىنىڭ كەڭدىگىمەن دۇرىس بايلانىستىرا بىلسە ءجون بولار ەدى.
قازاق ادەبيەتى تالانتتى جاس كادرلارمەن تولىعىپ، كۇننەن-كۇنگە مولىعىپ كەلەدى. بۇل جاقسى جاستاردى ماپەلەپ، تاربيەلەۋ، باۋلىپ ءوسىرۋ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ابىرويلى مىندەتى. ادەبيەت الەمىندە كوزگە تۇسكەن ءاربىر تالانتتان كوز جازىپ قالماي، قاز تۇرعان جاستى قولتىقتاپ اياعىنان نىق باستىرىپ جىبەرۋ — بىر-ەكى كۇننىڭ جۇمىسى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءار جاستىڭ ءوسۋ جولى ءار ءتۇرلى ەكەنىن، وعان وراي ءار جاسقا ىستەلەر كومەكتىڭ دە ءار ءتۇرلى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل جۇمىستىڭ اسا قيىن ەكەنىن تۇسىنەمىز.
بىزدەگى بايقالاتىن ءبىر كەمشىلىك — جاستارعا دەگەن قاتال تالاپتى جۇمسارتىپ الدىق. كوپ ناشار نارسەلەر تالعاۋسىز باسىلىپ كەتىپ ءجۇر.
بالالارعا ارنالعان كوپ جيناقتارعا ءتان نارسە — بىر-ەكى جاقسى اڭگىمەگە بەس-التى ناشار اڭگىمەنى سۇيرەتتىرىپ قويا بەرەدى ەكەن. شىنىن ايتقاندا، بىردى-ەكىلى اڭگىمە جازعان بايازيتوۆ پەن ماشقارلار ءالى جەكە جيناق بەرەرلىك دارەجەگە جەتكەن جوق. جاستار تاراپىنان ناشار كىتاپتار از باسىلىپ جۇرگەن جوق.
نەسىن جاسىرامىز، الىستا جۇرگەن جاستارعا قامقورلىق وتە از. ولار ءتيىستى كونسۋلتاسيا، جاردەم الا المايدى. قولجازبالارى ۇزاق جاتىپ قالادى، جەتە تەكسەرىلمەيدى.
جاس جازۋشىلاردىڭ مورالدىق كەسكىنى جونىندە دە ۇندەمەي كەتۋگە بولمايدى. كەي جاس جازۋشىلار التىن ۋاقىتتارى مەن دەنساۋلىقتارىن بەيبەرەكەت شاشىپ، جاڭا گۇلدەپ كەلە جاتقان جاس تالانتتارىن ءراسۋا ەتۋدە. بۇل سياقتىلار بىزدە بىرەن-ساران ەمەس. ونداي جاستاردىڭ ادەبيەت ءۇشىن جوعالىپ كەتۋى ءقاۋىپتى نارسە. بىر-ەكى ولەڭى باسىلعان جاس اقىن اراق ءىشۋدى كادىمگىدەي مارتەبە كورەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ىشپەگەن ادامدا تالانت بولمايدى دەگەن ۇعىم دا جوق ەمەس.
نەسىن جاسىرامىز، وداق توڭىرەگىنە كەلگەن جاستاردىڭ كورەتىنى ءبىرىڭعاي جاقسى ونەگە ەمەس، وسى شاراپ دەگەن پالەدەن تالاي تالانتتاردىڭ جانباي جاتىپ وشكەنى ءمالىم. تالاي جاقسى جازۋشىلار بىزگە جان اياماي ەڭبەك ەتۋدى، جەڭىل تۇرمىستان بەزىنۋدى، ۇلكەن ماقسات ءۇشىن شىبىن جاندى ازاپقا سالۋدى ۋاعىزداپ، وزدەرى دە سونداي زور ادامگەرشىلىك، ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتتى. اراق اقىندىققا ەمەس، ازعىندىققا جەتەلەيدى.
ءبىزدىڭ جاس جازۋشىلارىمىزعا ەڭبەكسۇيگىشتىك جەتىسپەيدى. تالانت دەگەن ەڭبەك. جاس جازۋشىلاردىڭ تۆورچەستۆولىق بەلسەندىلىگى از دەسەك، — ونىڭ اتى جالقاۋلىق، — وي ەنجارلىعى، قيال شاباندىعى. ءوز باسىم، نۇرپەيسوۆتەن باسقا ءبىر شىعارمانى ءۇش-تورت قايتارا جازعان جاستى كورمەدىم، ەستىمەدىم. ال تولستوي دەگەن كىسى «اننا كارەنينا» سياقتى ۇلكەن شىعارمانى ون ەكى قايتارا كوشىرگەن. دجەك لوندون كۇنىنە ون توعىز ساعات جۇمىس ىستەگەن. بىزدە تۆورچەستۆولىق ۇزىلىستەر ۇزاق.
ەگەر سولار ىزدەنۋگە كەتىپ جاتسا جاقسى عوي. جازۋشى قالامى قيمىلداماي وسپەيدى. بۇل جاعىنان تۆورچەستۆو سپورتقا ۇقساستاۋ، نەعۇرلىم كوپ جاتتىقساڭ، سولعۇرلىم جەتىلە تۇسەسىڭ. ايىرماسى تەك سپورتتىق تابىستىڭ شەگى بار، ال تۆورچەستۆونىڭ شەگى جوق.
جاس جازۋشىلاردىڭ ءبىلىمى، ەرۋديسياسى كەمىس دەسەك، بۇل دا شىندىق. ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزى جازىپ جۇرگەن جانر ەرەكشەلىگىن بىلمەيتىن جاستار دا از ەمەس. وندايلار جاس دراماتۋرگتار اراسىندا كوپ. كەيبىر پەسا جازىپ تالاپتانىپ جۇرگەن جاستار ساحنا زاڭدارىن جەتە زەرتتەپ بىلۋگە اسىقپايدى. ستانيسلاۆسكيي ەڭبەكتەرىمەن دە جوندەپ تانىس ەمەس. جالپى ونەردىڭ بار سالاسىن جەتە ءبىلۋ ءار جازۋشىنىڭ مىندەتى، سونىمەن بىرگە جازۋشى بارلىق ەلدەردىڭ مادەنيەتىنەن دە ماعلۇماتى بولۋعا ءتيىس. ارتىق بولسا عاپۋ ەتىڭىزدەر. جازۋشى كۇن سايىن ءوز ءبىلىمىن، مادەنيەتىن كوتەرۋگە ءتيىس. جازۋشى — حالىق وقىتۋشىسى، ءبىلىمى ولقى، مادەنيەتى كەم ادام كىمدى وقىتپاق؟
ءومىردى زەرتتەۋ دەگەندى بىر-ەكى ايلىق تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكاعا، ءۇستىرت، ماعلۇمات، اقپار جيناۋعا ساياتىن شولاق ۇعىمنان ارىلاتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. جاس جازۋشى ءومىرىنىڭ ىشكى اعىنىن، تەرەڭ سارىنىن، وزگەلەر ەلەمەيتىن قۇبىلىستاردىڭ سىرىن اڭعارا بىلۋگە ءتيىس. ارينە، كوڭىلى سوقىر ادامدار تەك فاكتىنى، سيفردى، جالاڭ ءىستى كورەدى. جازۋشى شىعارماسىنا بۇكىل ءومىر بويى جيعان-تەرگەنىن تۇگەل بەرەدى. سوندىقتان دا تەز تاۋسىلىپ قالماس ءۇشىن ءومىردى كوبىرەك، تەرەڭىرەك زەرتتەۋ شارت قوي.
بۇگىنگى ءماسليحاتقا الماتىداعىلاردى قوسپاعاندا، وبلىس، اۋدانداردان ءجۇز قارالى جاس تالاپ قاتىناسىپ وتىر، ولاردىڭ ازدى-كوپتى ەڭبەكتەرى ءبىر بايانداماعا سىيمايدى. ەگەر ءبارىن اتاپ شىعۋدى ماقسات ەتسەك، بۇل بايانداما بۇدان دا ناشار بولار ەدى. جاستار شىعارمالارى سەميناردا قارالادى. قىرىق شامالى اقىن-جازۋشىلار جاس جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن تالقىلاپ، اقىل-كەڭەس ايتادى، ناقتىلى كومەك ەتەدى. بۇعان كەشەگى پلەنۋم مەن بۇگىن، ەرتەڭ شىعىپ سويلەيتىن جولداستاردىڭ پىكىرلەرىن قوسساق، الا بىلگەن ادامعا از اقىل ايتىلماعان سياقتى.
سوڭعى جىلدارعى ادەبيەتكە كوز جىبەرگەندە جاس جازۋشىلارىمىزدىڭ كوپ قيىن كەدەرگىلەردى جەڭىپ، ەسىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. بۇل نەگىزىنەن قازاق ادەبيەتىنىڭ جالپى وسۋ-ىلگەرىلەۋىمەن تامىرلاس. قارا ءدۇرسىن جانسىز شىعارمالاردان ارىلىپ، شىن ماعىناسىنداعى كوركەم، تەرەڭ يدەيالى ءورشىل ادەبيەت جاساۋ ءبىرىنشى ماقساتىمىز. ادام بالاسىنىڭ كوركەم ويىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ مىندەتى قويىلىپ وتىر. بۇل مىندەتتى ورىنداۋدا سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كوپكە تانىلعان وكىلدەرى، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارى بار — قازاق ادەبيەتى كادرلارى ەلەۋلى ۇلەس قوساتىنى حاق.
1956
You Might Also Like
-
انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆ ءوزىنىڭ جورا-جولداستارىنىڭ اراسىندا وتىرعاندا، اۋىر كۇرسىنىپ: «مەن ولگەسىن ءبىر جىلدان كەيىن مەنىڭ شىعارمالارىم دا ولەدى»، — دەگەن ەكەن. وسى ءسوزدى ەرتەرەكتە ءبىر...
-
قازاق ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ نار جۇگىن ارقالاعان باستاۋشى جانرى — قازاق پروزاسىنىڭ سوڭعى جەتىجىلدىق جەمىسىنە كوز جىبەرسەك ەڭ الدىمەن كوڭىل قۋانتارلىق تابىستارىن بايقاماسقا بولمايدى. جازۋشىلاردىڭ I...
