InfoHub Logo

انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆ ءوزىنىڭ جورا-جولداستارىنىڭ اراسىندا وتىرعاندا، اۋىر كۇرسىنىپ: «مەن ولگەسىن ءبىر جىلدان كەيىن مەنىڭ شىعارمالارىم دا ولەدى»، — دەگەن ەكەن. وسى ءسوزدى ەرتەرەكتە ءبىر جەردەن وقىعانىم بار. ءبىراق كىمنىڭ جازعانىنان وقىعانىم ەستە قالماپتى. سودان «وسى داۋدە بولسا ماكسيم گوركييدىڭ «ا. پ. چەحوۆ» دەگەن ەستەلىگىندە بولار» دەپ سونى قايىرا وقىپ شىقتىم. وندا بۇل ءسوز كەزدەسپەدى. ال، وقىعانىم بار بولسىن — گوركييدەن كەيىن چەحوۆ جايلى ءسوز ايتۋ ءتىپتى قيىنداپ كەتتى. ول ءبىر — ءداۋدىڭ الدىندا بۋىنىم قالتىراپ، ارۋاقتىڭ مىسى باسقانى عانا ەمەس. مەنى دىرىلدەتكەن — گوركيي كوزىمەن كورىپ جانە بۇلجىتپاي ءدال ايتىپ بەرگەن چەحوۆ بەينەسىنىڭ پاكتىگى. چەحوۆتىڭ جاساندىلىقتى، اسىرە قىزىلدى جەك كورگەنى كوپكە ءمالىم. ول دۇنيەدە كىشىپەيىل، ءوزىن قوراش تۇتقان ەكى ادام بولسا ءبىرى، بىرەۋ بولسا ءوزى. وسى كىشىپەيىل، قاراپايىمدىقتىڭ دا شالىپ تۇراتىن نۇرى، شارپيتىن لەبى بولا ما دەيمىن. تاعى دا سول گوركييدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا چەحوۆتىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ قاسىنا جولاعاندار دا ءوزىن «بىلىكتىرەك، تەرەڭىرەك» كورسەتكىسى كەلگەن قىزىل سوزدەر مەن جالىندى مىنەزدەن لەزدە ايىعىپ، كادىمگى تابيعي قالپىنا تۇسەدى ەكەن.

بۇل جازۋشى جايلى ءسوز ايتۋدىڭ قيىندىعى سول — ءبىر جاعىنان ونىڭ ۇلىلىعىنا تابىنىپ، تالانتىنا تاڭىرقاماسقا جورىق جوق، ال ەكىنشى جاعىنان چەحوۆ تۇلعاسى ءبىر مىسقال جالعان ايتۋ بىلاي تۇرسىن، تيتىمدەي اشەكەيدى، اسىرە قىزىلدى كوتەرمەيدى. ونىڭ داڭقى — الەمدى جاڭعىرتىپ كۇركىرەپ اققان وزەن ەمەس، تەرەڭنەن تەپسىنگەن تۇڭعيىق ونىڭ سۇلۋلىعى — جالت-جۇلت ەتكەن قىزىلدى-جاسىل بوياۋسىز، اشەكەيسىز شىنايى سۇلۋلىق.

«مەن ولگەسىن ءبىر جىلدان كەيىن مەنىڭ شىعارمالارىم دا ولەدى»، — دەگەن جازۋشى دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەتكە تۇتاس ءبىر عاسىر بوپ قالدى. الەمگە ايگىلى جازۋشى ەرنەست حەمينگۋەي ءوزىنىڭ جاستاۋ كەزىندە تاماشا ءبىر جاڭالىق اشىپتى. ول: «چەحوۆتەن كەيىن چەحوۆكە دەيىنگى پروزامەن جازۋعا بولمايدى»، — دەپ تۇيگەن ەكەن. دەمەك چەحوۆ ادەبيەتتىڭ ارعىسىن بەرىسىنەن اجىراتىپ تۇرعان ۇلكەن جوتا بولعان عوي. سول حەمينگۋەيدەن باستاپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ سوڭعى ەلۋ الپىس جىلداعى تالاي-تالاي ۇلكەن جازۋشىلارىنا چەحوۆتىڭ اسەرى ءتيدى.

چەحوۆ ارعى-بەرگى زامانداعى ەڭ شىنشىل، اقاۋسىز شىندىقتى جازعان، ءارى ءومىردىڭ مىڭ قاتپار قىرتىسىن تۇگەل كورگەن كورەگەن، مەرگەن جازۋشى بولدى. ەندى ونى وقىعاننان كەيىن «وسى ءتاۋىر-اۋ» دەگەن تالاي جازۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ كوپ جايتتاردى ويدان شىعارعانى، ءبىراز وقيعانى قولدان قۇراعانى كورىنىپ قالاتىن بولدى. حەمينگۋەي ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا وسىندا ءتارىزدى. دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەتكە جاساعان چەحوۆ اسەرى — بارعان سايىن السىرەۋدىڭ ورنىنا كۇشەيىپ باراتىن سياقتى. ارعىلارىن قويعاندا رەمارك، موراۆيا، ولدينگتون، كەيىنىرەك جارقىراپ كوزگە تۇسكەن سەليندجەر، بەل سياقتى جازۋشىلاردان دا چەحوۆتىڭ اسەرىن تانىعانداي بولامىن. جالپى باتىستىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى — چەحوۆتىڭ قوسپاسىز تازا شىنشىلدىعىن، دوستويەۆسكييدىڭ سەزىمتال، قامكوڭىل سىرشىلدىعىن ۇشتاستىرىپ قىزعىلىقتى ءبىر باعىت بەلگىلەگەن.

كەيىنگى كەزدەگى باتىستا دا، ءبىزدىڭ ەلدە دە دوكۋمەنتتى پروزاعا كوبىرەك بوي ۇرۋشىلىق تا وسى اسەردىڭ جالعاسى ما دەپ قالاسىڭ. ءبىراق چەحوۆ قانشا رەاليست بولسا دا، جەر باۋىرلاعان قاناتسىز ناتۋراليزمگە بوي ۇرعان ەمەس. ۇعىنۋ ءۇشىن ونىڭ پوەزيا مەن ليريكاعا تولى «دالا» اتتى پوۆەسىن وقىپ شىقساق تا جەتكىلىكتى. شىنىندا دا وسى ءبىر عاجايىپ پوۆەست تۇرعان بويى، دالا تۋرالى جىر، تابيعاتقا دەگەن تەبىرەنگەن سەزىم.

ارى-بەرىدەن سوڭ چەحوۆ دەگەن جەكە ادام، جازۋشى عانا ەمەس كوركەمدىك ويدىڭ جاڭا ساتىسى، ادەبيەتتەگى ۇلكەن ءبىر سارقىلماس ارنا بولىپ ەلەستەيدى. وسى ارنا قازاقتىڭ جاڭا عانا قاز تۇرا باستاعان پروزاسىنا بەيىمبەت مايلين بەينەسىندە كەلدى. ءبىز بەيىمبەتتى قازاقتىڭ چەحوۆى دەپ ماقتانىشپەن اتاي الامىز. ءبىراق بۇل سوزدەن مايلين چەحوۆكە جالاڭ ەلىكتەۋشى نەمەسە چەحوۆتىڭ قازاقشا كوشىرمەسى دەگەن ۇعىم تۋماسقا كەرەك.

چەحوۆ ۇلىلىعىنىڭ ءبىر سىرى — وعان ەشكىم تىكەلەي، جالاڭ ەلىكتەي المايدى. چەحوۆكە ۇقسادى دەگەن جازۋشىلارىمىز — چەحوۆتىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق ءپرينسيپىن ۇستانىپ، ءوز حالقىنىڭ ءومىرىنىڭ سان قيلى قاتپارىن قوپارىپ، تىڭنان جول سالۋشىلار وندايلار ءار حالىقتا بار.

چەحوۆ ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبي تاجىريبەمىزگە دە ۇلكەن ىقپال جاساۋدا. اۋىل شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس تۋرالى رومانداردىڭ جاساندى، دايىن كونسترۋكسياسىن سىندىرۋدا سحەماتيزم مەن شتامپتان ارىلۋدا چەحوۆ ونەگەسىنىڭ ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ول ءومىر قۇبىلىستارىن اۆتور قيالىندا دايىن تۇرعان شىعارمانىڭ سيۋجەتتىك زاڭىنا ءيىپ اكەلگەن جوق، ءارقاشان وقيعانىڭ دامۋىن ءومىردىڭ ءوز لوگيكاسىنا باعىندىردى. جۇرت كۇندە كورىپ اڭعارماي جۇرگەن نارسەلەردىڭ ەرەكشە سىرىن اشا ءبىلدى. ءسويتىپ ول جازۋشى كوزى كورە بىلسە — ءومىر دەگەن دۇنيەنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ ەكەنىن، ونىڭ الۋان ءتۇرلى سارقىلماس سىرى بارىن كورسەتىپ كەتتى.

1970

---