كاۋسار بۇلاق
جۋىردا جازۋشى ءا. نۇرپەيسوۆ ەكەۋمىز موسكۆاعا ۇشتىق. قالادا قىرىق گرادۋس ىستىق. سامولەت ءىشى ودان دا بەتەر قاپىرىق. ىندىنىمىز كەۋىپ قاتالاپ بارامىز. ۇياتتى قويىپ، ستيۋاردەسسانى زىر جۇگىرتىپ قايتا-قايتا سۋ سۇرايمىز. ءبىراق جىلىپ كەتكەن مينەرال سۋ، ءشولىمىزدى ۇدەتىپ، ءىشىمىزدى كەپتىرە بەرەدى. ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قاراپ: «شىركىن-اي، الاتاۋدىڭ كاۋسار بۇلاعىنان ءبىر كەسەسىن ءسىمىرىپ جىبەرەر مە ەدى»، — دەپ ارمان ەتەمىز.
شىڭعىس ايتماتوۆ شىعارماسى تۋرالى ءسوز ايتۋدى ويلاعاندا مەنىڭ ويىما ءدال وسى وقيعا كەلدى. شىنىندا دا قازىرگى توپان ولەڭ مەن توپان پروزانىڭ مول زامانىندا شىڭعىس شىعارماسىن وقىساڭ — ءشول قاندىرمايتىن جىلىمشى سۋدى ىشە-ىشە ءىشىڭ كەپكەن كەزدە قاينار بۇلاقتىڭ ءمولدىر سۋىنا باس قويعانداي مەيىرىڭ قانادى.
بۇل جازۋشىنىڭ اتىنا سان تىلدەردە ماداق ءسوز از ايتىلعان ءالى دە ايتىلا بەرمەك. ءبىراق كەيدە سول اسىرە ماداق، تاڭداي قاققان تامسانىستار قايتالانباس سوم تالانتتىڭ تەرەڭىن ۇعىپ، شىن اسىلىن تانۋعا ونشا كوپ پايداسىن تيگىزە دە قويمايدى. ويتكەنى بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنە وزىنشە ءبىر قۇبىلىس بولىپ كەلگەن شىڭعىس ايتماتوۆ سياقتى شىنايى تالانتتار ويلانا سويلەۋدى، قينالا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
مەن دە شىڭعىس قالامىنان تۋعان دۇنيەنى قاپى جىبەرمەيتىن وقۋشىلاردىڭ ءبىرىمىن. كەي تۋىندىلارىن ءوز اۋزىنان تىڭداپ، اقىلداسىپ، پىكىرلەسكەن كەزدەرىم دە بولدى. وسى جازۋشىنىڭ قاي شىعارماسىن وقىسام دا ونىڭ ەسىمىن العاش ەستىپ، تۇڭعىش تۋىندىسىمەن سىرتتاي تانىسقان كەزىم ەسكە تۇسەدى.
ەلۋ جەتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە «قاھارلى كۇندەر» رومانىن اۋدارىپ جاتقان ورىستىڭ قارت جازۋشىسى، «وكتيابر» جۋرنالىنىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسى الەكساندر ميحايلوۆيچ دروزدوۆتىڭ ۇيىندە بولعانىمدا شىڭعىس ەسىمىن العاش ەستىدىم. ول كىسى: «قىرعىزدىڭ ءبىر جاس جازۋشىسى «بەتپە-بەت» دەگەن ۇزاق اڭگىمە جازىپ اكەلدى. سونى اۋداردىم. فاميلياسى... فاميلياسى ءسىزدىڭ فاميلياڭىزعا ۇقساس... ايتانوۆ»، — دەدى. سول كەزدە وزگە تۇرسىن اۋدارماشىسى شاتاستىرىن وتىرعان ايتماتوۆ فاميلياسى ارادا ەكى جىل وتپەي-اق، وداق تۇرسىن سوناۋ باتىس ەلدەرىندە دە ءدۇر ەتە ءتۇستى. الەكساندر ميحايلوۆيچكە «بەتپە-بەت» قاتتى اسەر ەتسە كەرەك، ول تەبىرەنە وتىرىپ اڭگىمەنىڭ نەگىزگى جەلىسىن ماعان ايتىپ بەردى. ءالى وقىماي تۇرىپ، سول الەكساندر ءميحايلوۆيچتىڭ ايتۋىندا بۇل شىعارما ماعان مىقتى اسەر ەتتى. كەيىن وقىپ شىققاندا سول اسەرىم كۇشەيە ءتۇستى. جاس جازۋشى ءومىردىڭ ناعىز ءبىر وزەكتى جەرىن ۇستاپ، قاسىرەتتى جاعداي ارقىلى — كەيىپكەرلەرىنىڭ تۇبەگەيلى ادامگەرشىلىك قاسيەتىن جەرىنە جەتكىزىپ، سارالاپ اشىپ بەرىپتى.
وسى وتكىر دە قۇرىشتاي شىمىر، شاعىن بولسا دا سالماعى روماننان اۋىر شىعارمانى وقىعاندا ۇلكەن ويعا قالدىم. «بەتپە-بەتتەگى» سۋرەتتەلگەن وقيعا مەن ءومىر كورىنىستەرى دە كوبىمىزگە تانىس، سۋرەتتەۋ تاسىلىندە دە پالەندەي الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ەرەكشەلىك جوق. ال، سويتە تۇرا وسى شىعارمانىڭ اسىرەسە سول كەزدەگى قالىڭ ادەبيەتتەن وقشay ءبولىنىپ، تاڭىرقاتقان سەبەبى نەدە؟ ءسوز جوق، بۇل سول كەزدەگى كونفليكتسىزدىك تەورياسى مەن ءومىردى سىرلاپ كورسەتەتىن جالعان بوياما تاسىلدەردىڭ مولشىلىعىنان قۋاڭ تارتقان ادەبيەتىمىزدەگى جاڭا لەپ، باتىل ءسوز بولدى. «بەتپە-بەت» سوۆەت ادەبيەتىنە قالامى قالتىرامايتىن، ءومىر شىندىعىنا بەرىك، باتىر جازۋشى — ازامات جازۋشى كەلگەنىن اڭعارتتى.
«جىگىتكە پايدا بەرمەس جالعان ەرلىك» دەمەكشى ادەبيەتكە دە جالاڭ باتىرلىقتىڭ پايداسى شامالى. ادەبيەتتەگى باتىرلىق تەرەڭ شىندىقپەن تامىرلاس. «بەتپە-بەتتە» تەرەڭ ءومىر شىندىعى جاتىر. شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرى سەيدە بار تابيعاتىمەن، جاراتىلىس بولمىسىمەن ناعىز حالىقتىق وبراز. ونىڭ بويىندا حالىقتىق انا سۇتىمەن كەلە جاتقان ادامگەرشىلىك ادالدىعى، ماحابباتقا بەرىكتىگى دە مول، سونىمەن بىرگە ارعى زاماننان ءالى ارىلىپ بولماعان ءوي-ورىسىنىڭ تارلىعى، مەشەۋلىگى دە بارشىلىق. ونىڭ ءوي-ورىسىنىڭ جەتكەن جەرى — وت باسىنىڭ، ءۇي-ىشىنىڭ قامى، قۇداي قوسقان قوساعى جاقسى كورگەن جارىنىڭ قامى. ءوز باسىنىڭ جانعا جاماندىعى جوق، ەش پەندەگە جاقسىلىقتان باسقا تىلەمەيدى. بۇل ارينە، ءار جاقسى ادامنىڭ باسىندا بولاتىن تابيعي تىلەك. ال وسى وت باسى مەن ەل مۇراتى قايشى كەلگەندە... جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىنىڭ دە، تالانت قۇدىرەتىنىڭ دە شىرقاپ كورىنگەنى وسى ارا. وت باسى، جاقسى كورگەن جاقىنىنىڭ ار جاعىندا حالىق، ەل، وتان مۇددەسى بارى... بۇل ۇعىمعا جەتۋ سەيدەگە اسا قىمباتقا تۇسەدى. ول وعان بۇرىنعى ابزال تۇتقان اسىلىنىڭ كۇيرەۋى، جان شوشىرلىق پسيحولوگيالىق كۇيزەلىس ارقىلى جەتەدى. شىنىندا دا وتانعا دەگەن وپاسىزدىقتى ارىدەن-تەرەڭنەن قوپارىپ، حالىقتىڭ تۇبەگەيلى قاسيەتىمەن تامىرلاستىرىپ، جەرىنە جەتكىزە اشكەرەلەگەن ەكىنشى ءبىر وسىنداي شىعارمانى اتاۋ وڭاي ەمەس. وڭدى-سولدى قولدانىلىپ جۇرگەن «تەرەڭ يدەيالى» دەگەن اسىل ءسوز ارزانداپ كەتپەۋ ءۇشىن، ءدال وسىنداي شىعارمالارعا عانا ايتىلسا كەرەك.
ايتسە دە شىڭعىستىڭ اتىن وداققا، ودان شەتەلدەرگە تاراتقان كەلەسى تۋىندىسى «ءجاميلا» پوۆەسى بولدى. بۇل شىعارمانى قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ قاتتى ءسۇيسىنىپ، ەلگە ناسيحاتتادى، ونىمەن فرانسۋزدىڭ اتاقتى جازۋشى-اقىنى لۋن اراگوندى تانىستىردى. لۋي اراگون: «الەمدەگى ەڭ اسىل ماحاببات» دەپ ماقالا جازىپ، بۇل پوۆەستى باتىس ەلدەرىنە كەڭ ماداقتادى. «ءجاميلا» پوۆەسى جاس جازۋشىنىڭ العاشقى قادامىنداعى جاڭا ءبىر بەلەسى بولدى. جانە جازۋشى تالانتتىڭ جاڭا قىرىن، ونىڭ ليريكالىق ارناسىن تانىتتى.
ءار شىعارما، ارينە، ىڭعايىنا قاراي اركىمگە ءار ءتۇرلى اسەر ەتەدى. «ءجاميلا» سياقتى تاماشا پوۆەستى قانشا قاتتى ۇناتسام دا، مەن ءۇشىن «بەتپە-بەتتەن» العان اسەرىم، ونىڭ قاسىرەتتى تەرەڭدىگى ارتىعىراق كورىنەتىن. وسى ويدا جۇرگەنىمدە، الپىسىنشى جىلى اقىندار قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ، ءىزتاي مامبەتوۆ، شىڭعىس شىعارمالارىن زەرتتەۋشى جانە ولاردى قازاق تىلىنە، تاتار تىلىنە اۋدارىپ جۇرگەن مارقۇم قالجان نۇرماحانوۆ تورتەۋمىز، فرۋنزە قالاسىنا شىڭعىسقا قوناققا باردىق. ۇيىقتار الدىندا شىڭعىس مەن جاتقان ديۆاننىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى. اڭگىمەلەسىپ، پىكىرلەسكىسى كەلگەن ءتۇرى بار. بۇل ءبىزدىڭ العاشقى ۇزاق پىكىرلەسۋىمىز ەدى. ءسوز اراسىندا مەن جوعارىداعى ويىمدى ايتتىم.
— كوپ ماقتالىپ جاتقان «ءجاميلاڭ». ءبىراق ماعان سول العاشقى «بەتپە-بەتىڭ» كوبىرەك ۇنايدى. ال، وزىڭە قالاي؟
— ماعان دا سولاي، — دەدى شىڭعىس جىميىپ.
ءقازىر ويلانىپ قاراسام دا وسى ويىمدى دۇرىس كورەم. ويتكەنى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ كەيىنگى جازىلعان تالاي جارقىن دا وتكىر، تاماشا شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى تارىنىڭ قاۋىزىنداي سول «بەتپە-بەتكە» سيىپ تۇرعان ءتارىزدى. ابزالى شىڭعىس شىعارمالارىندا ليريزمنەن گورى شيەلەنىسكەن دراماتيزم، كەرەك دەسەڭىز تراگيزم باسىم. ونىڭ پوۆەستەرىنىڭ اۋماي ەكرانعا نە ساحناعا تۇسە قالاتىنى دا وسىعان ايقىن دالەل.
وسى كەزدەسكەنىمىزدە دە ادەبيەتتەگى «نە جازىپ جاتسىڭ» ءسوز بولدى.
— ءبىرىنشى ءمۇعالىم تۋرالى پوۆەست جازىپ جاتام، — دەدى شىڭعىس. جاڭا تۋىندىسى قاتتى تولقىتىپ جۇرگەن تۇس بولار. كىشكەنە بۋلىعىپ وتىردى دا: — ايتەۋىر ءبىرىنشى ءمۇعالىم... تۇڭعىش ۇستاز جايلى شىعارما بولماق، — دەدى.
قىزعىلىقتى ادەبيەت الەمىنە دەندەپ ەندى كىرىپ كەلە جاتقان ىستىق كەزدەگى اڭگىمەمىز دە ىستىق، تولقىمالى بولدى. «وسى شىعارماعا بارىمدى سالىپ جاتىرمىن. وسىدان كەيىن جازاتىن ەش نارسەم قالمايتىن سياقتى» — دەدى شىڭعىس. بۇدان كەيىن: «بوتاكوز»، «انا — جەر-انا»، «ارمانىم اسەلىم»، «قوش بول، گۇلسارى»، «اق كەمە» بارىن شىڭعىس سول ساتتە بىلگەن دە، ويلاعان دا جوق.
شىڭعىس ءوزىنىڭ گەرويلارى سياقتى ءبولىنىپ جارىلۋدى، ەكى ويلى ءدۇدامالدىقتى بىلمەيدى. كەيىنگە ەش نارسەسىن ىركىپ قالماي، ءار تۋىندىسىن ەڭ سوڭعى جازىپ جاتقان دۇنيەسىندەي سارقىلا، تاۋسىلا جازۋ شىنايى تالانتقا ءتان قاسيەت.
بۇل قاسيەت جازۋشىنىڭ ءار شىعارماسىنان كورىنىپ تۇر. ايتماتوۆتىڭ قاي دۇنيەسىن الساڭ دا ار جاعىندا ايتىلماعان ەش نارسە قالماعان سياقتى. ءاربىر ءومىر قۇبىلىسىن، درامالىق قايشىلىقتى تۇبىنە دەيىن ۇڭگىپ، ابدەن شيراتىپ، شيرىقتىرىپ بەرەدى.
«انا — جەر-انا» پوۆەسىن قولجازبا كۇيىندە، اۆتوردىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداعاندا ز. قابدولوۆ ەكەۋمىز ۇزاق ۋاقىت سۇيسىنە تاڭىرقاعانبىز. كەشەگى سۇراپىل سوعىس الىپ كەلگەن بار انا قاسىرەتىن، جار قاسىرەتىن ءبىر ادامنىڭ باسىنا تۇگەل سىيعىزىپ بەرگەن بۇل شىعارما تەرەڭىنە دەيىن تەبىرەنتپەي قويمايدى. مۇندا ۇلى قاسىرەت، تەرەڭ تراگيزم بار، ءبىراق بۇل تراگيزم ادامنىڭ — انانىڭ ادامگەرشىلىك ۇلى قاسيەتىن، رۋحاني قۇدىرەتىن اشقان ءورشىل تراگيزم. ابزالى كوركەم شىعارمانى ءومىر شىندىعىنان گورى جالاڭ پافوسقا قاراي ويىستىراتىن پۋبليسيستيكالىق سارىن بۇل پوۆەستە ءوزىنىڭ ءدال ءبىر قاجەتتى تەمپەراتۋراسىندا ۇلكەن سەزىمدى قىزدىرىپ، شيرىقتىرا تۇسەدى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ كوركەم ويىنىڭ جەتكەن ءبىر بيىگى ادام سەزىمىن باقايشاعىنا دەيىن شاعىپ تەرەڭ دە نازىك تالدايتىن جانە رياسىز شىن سۋرەتتەيتىن — پسيحواناليز. بۇل بۇگىنگى الەم ادەبيەتىندەگى تاماشا قۇبىلىس. ءبىراق ايتماتوۆ تالانتىنىڭ تابيعاتى بۇدان بولەك. ول ادام جانىنا ميكروسكوپپەن ۇڭىلمەيدى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى ەكى ۇدايلىقتى بىلمەيتىن، ءدۇدامالدان اۋلاق كەسەك، سوم تۇلعالار دا، سۋرەتتەيتىنى ۇلكەن جان كۇيزەلىسى، ءىرى وتتى سەزىمدەردىڭ قاقتىعىسى. بۇگىندە تولىپ جاتقان الەم ادەبيەتىنىڭ اعىسىندا، سان-الۋان عاجايىپ سۋرەتكەرلەردىڭ اراسىندا شىڭعىس ونەرىنە ەرەكشە، وزىندىك سيپات بەرىپ تۇرعان دا وسى قاسيەت.
كوركەمدىك تاسىلىندە تاراتىپ تالداۋدان جيىنتىقتاپ شيراتۋ ءادىسى — ياعني اناليزدەن سينتەز باسىم بولعاندىقتان، شىڭعىس شىعارمالارىنىڭ كولەمى دە شاعىن. ول ومىرلىك وقيعالاردى ارام مايىنان ارىلتىپ، درامالىق وزەگىن تەرەڭنەن ارشىپ الادى دا جەرىنە جەتكىزە شيرىقتىرىپ بەرە بىلەدى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ سىعۋلى تۇرعان سەرىپپەدەي سەرپىندى بولۋىنىڭ تۇپكى سىرى وسىندا.
سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ ءجىتى كوزى، ابايشا ايتقاندا كوڭىل كوزى قاراپايىم ءومىر قۇبىلىسىنىڭ ار جاعىنداعى، وزگە ادام اڭعارمايتىن تەرەڭ سىرىن قاپى جىبەرمەيدى. «اق كەمە» پوۆەسىندەگى جاعدايدى كورمەي جۇرگەن جازۋشىلار جوق-اق شىعار. ءبىر ءۇيلى جان مەن وزىنە تاۋەلدى شوكىمدەي توڭىرەگىن بيلەپ-توستەپ جۇرگەن ادامدار از با. وندايلاردىڭ ءار اۋىلدان بىرەۋى ەمەس، بىرنەشەۋى تابىلاتىن بولار. ال، وسى كىشكەنتاي تيرانداردىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ۇلكەن زيانىن جەرىنە جەتكىزە اشكەرەلەگەن، اسىرەسە ايتماتوۆشا اشكەرەلەگەن جازۋشىلار، اي، كوپ بولماس. العاشقىدا سىننىڭ دا بۇل شىعارماعا ۇركە قاراعانى سول جاڭالىعى مەن باتىلدىعىنان بولار. يا، اششى شىندىقتان ات-تونىن الا قاشاتىن جاۋىردى جابا توقۋعا ۇيرەنگەن كولگىر توعىشارلار بۇل تۋىندىعا ءبىر-بىر كەسەك لاقتىرىپ تا باقتى. ءبىراق بيىك شىعارما ءوزىنىڭ بيىكتىگىن ىستەدى.
ۇلكەن الەۋمەتتىك پروبلەما، ازاماتتىق تاقىرىبى ايتماتوۆ شىعارمالارىندا باسەڭسىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ جاڭا ءبىر بەلەسى بەلگىلى قازاق دراماتۋرگى قالتاي مۇقامەدجانوۆپەن بىرىگىپ جازعان «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ» (ۆوسحوجدەنيە نا فۋدزيامۋ)» دراماسى بولدى. بۇل پەسادا ءوpeن پروزايك پەن تاجىريبەلى دراماتۋرگتىڭ اقىل ويى قابىسىپ — ادامدىق پەن ادالدىق پروبلەماسىن الەۋمەتتىك بيىك ساتىعا كوتەردى.
ايتماتوۆ ءقازىر الەمگە ايان جازۋشى. ونىڭ ەڭبەكتەرىن قاي حالىق تا قۋانا قارسى الادى. ءبىراق جازۋشى شىعارماسى الدىمەن ءوز حالقىنا جاقىن. ويتكەنى ول حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان ءتول تۋىندىسى، بويداعى بارى، ابىرويى. قىرعىزبەن بىرگە شىڭعىسقا قازاق تا ورتاق دەسەم اسىرىپ ايتقان بولماسپىن. ويتكەنى اعايىندى ەكى ۇلتتىڭ تىرلىگى، تاعدىرى، تۇرمىس-سالتى ورتاق، رۋحاني بولمىسى، ەندىگى ەگىز. شىڭعىس كەيىپكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن قازاق، قىرعىز دەپ ءبولۋ قيىن.
شىڭعىس العاش لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلعاندا ەكى ەلدىڭ ورتاق اعاسى مۇحتار اۋەزوۆ، قىرعىزدىڭ اعا جازۋشىسى تۇگەلبەي سىدىقبەكوۆكە:
— قىرعىزدىڭ تاي تورىسىن بايگەگە قوسىپ تۇرمىز عوي. ەكى ەل بولىپ بىرگە كوتەرمەلەيىك، — دەپ ەدى.
شىڭعىستىڭ ەلۋ جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسى دە ەكى ەلگە ورتاق. قازاق وقىرمان قاۋىمى وتكەن جىلى «قوش بول، گۇلسارىنى» وقىسا، بيىل ايتماتوۆ شىعارمالارىنىڭ قالىڭ تومىن قولىنا الىپ وتىر. بۇل كىتاپتى دا ورتاق الاتاۋدىڭ كاۋسار بۇلاعىنا باس قويعانداي سۇيسىنە سىمىرەر دەپ سەنەمىز.
1978
You Might Also Like
-
ول ءبىر ۇلى تالانت — كۇن سياقتى — الەمگە ورتاق. ول ءوزىن تۋعىزعان ۇلتتىق مەنشىگىندە قالماي، بارشا حالىقتىڭ قازىناسىنا اينالادى. فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكيي سونداي تالانت يەسى. ونىڭ تۋعان...
-
سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى سوۆەتتىك داۋىرىمىزدەگى كوركەم تۆورچەستۆونىڭ الۋان ءتۇرلى ستيل ەرەكشەلىكتەرىن، كوركەمدىك مۇمكىنشىلىكتەرىن، تالانت بايلىعىن مول قامتىدى. ءاربىر جازۋشىعا ءوز تالانتىنىڭ ەرەكشەل...
