بيولوگيا پانىنەن ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ جولدارى
بيولوگيا پانىنەن ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ جولدارى
بۇگىنگى تاڭدا ادامزات الدىندا تۇرعان كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى - ءوزىمىزدى قورشاعان تىرشىلىك ورتاسىن بيوسفەرانى كەلەشەك ۇرپاققا بۇلدىرمەي، لاستاماي، كوركەيتىپ - كورىكتەندىرىپ جەتكىزۋ. ويتكەنى تىرشىلىكتىڭ بارلىعى سىرتقى ورتامەن بايلانىستى. «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەمەكشى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى قازىرگى جاستارعا بايلانىستى، ءبىز ولارعا قانداي ءبىلىم بەرىپ تاربيەلەسەك، ولار دا سونداي جەمىس بەرەدى.
ەكولوگيا - بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ شالىس باسقان ءاربىر ءىس - ارەكەتىنە كەلەشەكتە شەك قوياتىن، ونىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنە تىكەلەي ات سالىساتىن عىلىمنىڭ جاڭا سالاسى.
جان - جاقتى ءبىلىمدى ىسكەر مامان دايارلاۋدا مەكتەپتەگى بيولوگيا ءپانىنىڭ اتقارار ءرولى زور. ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيەلەۋ ماسەلەلەرى جالپى ءبىلىم بەرۋدىڭ جەكە دارا قۇرام بولىگى رەتىندە وقۋشىلاردا اينالاداعى ورتا مەن تابيعاتقا جاۋاپكەرشىلىك، قارىم قاتىناس قالىپتاستىرۋى ءتيىس. مەكتەپتەگى بيولوگيا ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ عىلىمي ادىستەمەلىك كوزقاراسىن دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولىنەدى. سونىمەن قاتار جاسوسپىرىمدەردىڭ تابيعاتتى قورعاۋ قابىلەتىن، ەكولوگيالىق ءبىلىم الۋىنا نازار اۋدارىلادى. وقۋشىلاردىڭ بيولوگيا پانىندە ەكولوگيالىق ءبىلىمدى يگەرۋ ءمۇعالىمنىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسادى. ءمۇعالىم ساباققا دايىندىق بارىسىندا ونىڭ ماقساتىن، مازمۇنىن، قۇرىلىمىن جوسپارلايدى، وقىتۋدىڭ ادىستەرى مەن تۇرلەرىن قاراستىرادى.
ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ 1970 جىلى بۇۇ دەڭگەيىندە ۇيىمداستىرىلعان (يۋنەسكو) «ادام مەن بيوسفەرا» دەپ اتالعان باعدارلامانى قابىلداۋدان باستالادى. وندا العاش رەت حالىقارالىق دەڭگەيدە تابيعات رەسۋرستارىن قورعاۋ جانە ونى ءتيىمدى پايدالانۋ تۋرالى باعدارلاما جاسالىپ، كەڭ ەكولوگيالىق سيپاتتالعان بولاتىن.
ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ماقساتى - جەكە وقۋشى بويىندا تابيعاتقا دەگەن ىزگىلىك قاتىناستاردى قالىپتاستىرا وتىرىپ، «ادام - قوعام - تابيعات» اراسىندا تولىق ۇيلەسىمدىلىك رۋحىندا تاربيەلەۋ. ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ وتە كۇردەلى پروسەسس. قورشاعان تابيعي ورتانىڭ ءوزى مەن قوعام ءۇشىن ماڭگى قاجەتتىلىگىن سەزىندىرە وتىرىپ وقۋشىنىڭ دۇنيەگە دەگەن ىزگى كوزقاراسىن بىرتە - بىرتە قالىپتاستىرۋ كوزدەلەدى.
ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا ەكولوگيا عىلىمىندا جاڭا ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر قالىپتاستى. ولاردىڭ نەگىزدەرى: «ەكولوگيالىق ءبىلىم»، «ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق»، «ەكولوگيالىق ەتيكا»، «ەكولوگيالىق مادەنيەت»، ت. ب. ەكولوگيالىق ۇعىمداردىڭ ءمانىن ءاربىر وقۋشى ءبىلۋى ءتيىس. ۇعىمداردى ءتۇسىنۋ وقۋشىنىڭ تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، ەكولوگيا عىلىمىن مەڭگەرۋگە جول اشادى جانە پانگە دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. بۇل ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋدا ءاربىر ساباق كەزىندە جانە ساباقتان تىس شارالاردا كورنەكى قۇرالدار، ديافيلمدەر، كەپپەشوپتەر، كوللەكسيالار، باقىلاۋلار پايدالانعان ءجون. ساباقتا ادەبيەت، گەوگرافيا، ساز ونەرى، كوركەم سۋرەت، زەرتحانالىق جۇمىس، باقىلاۋ جانە قوسىمشا ماتەريالدار قولدانۋ وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
حالقىمىزدىڭ تابيعاتقا دەگەن قايىرىمدىلىق، قامقورلىق سەزىمى، ايالى الاقانى، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاي ءبىلۋى اتى اڭىزعا اينالعان اسان قايعى، كۇي اتاسى قورقىت بابالارىمىزدىڭ وسيەتكە تولى سوزدەرىندە ەلەۋلى ورىن العان. قورقىت بابانىڭ: «قارا ورمانىڭ شايقالماسىن، ماۋەلى اعاشىڭ قۇلاماسىن»دەگەن ءسوزى كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما؟ بيولوگيا ءپانىنىڭ ءار ساباعىندا تابيعات قورعاۋ، ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي ءبىلۋ، كوگالداندىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىسۋ وقۋشىلارعا باعىت - باعدار بەرىپ وتىرۋ قاجەت. ساباقتىڭ قۇرىلىمىنا قاراي اقىن - جازۋشىلاردىڭ ولەڭدەرىن، تابيعات سۋرەتتەرىن، ماقال - ماتەل، ءسوزجۇمباق، شىتىرمان ويىندارىن پايدالانۋ وقۋشى ىنتاسىن ارتتىرادى.
قازاقتا «بابالار ەككەن شىناردى بالالارى سايالايدى»، «تاۋ بۇلاعىمەن كورىكتى، بۇلاق قۇراعىمەن كورىكتى» دەگەن دانالىق سوزدەرى ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قالدىرىپ، تابيعاتتىڭ ارايلى اجارىن، كوركىن، سىمباتتى سۇلۋلىعىن ساقتاي ءبىل دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.
1892 جىلى اباي قۇنانبايەۆ «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە ەكولوگيالىق ماقالا جاريالاعان. وندا شىڭعىستاۋ وڭىرىندەگى ورمانداردىڭ قىرقىلىپ، قۇرىلىسقا پايدالانىلا باستاعانىن، ونىڭ اسەرىنەن سول جەردىڭ تابيعاتى توزىپ بارا جاتقانى ايتىلادى. بۇل دەرەكتىڭ ءوزى - اق قازاق حالقىنىڭ بويىندا ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىقتىڭ ەرتە كەزدەن - اق بولعانىن ايعاقتاسا كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا ادامزات الدىندا تۇرعان كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى - ءوزىمىزدى قورشاعان تىرشىلىك ورتاسىن بيوسفەرانى كەلەشەك ۇرپاققا بۇلدىرمەي، لاستاماي، كوركەيتىپ - كورىكتەندىرىپ جەتكىزۋ. ويتكەنى تىرشىلىكتىڭ بارلىعى سىرتقى ورتامەن بايلانىستى. «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەمەكشى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى قازىرگى جاستارعا بايلانىستى، ءبىز ولارعا قانداي ءبىلىم بەرىپ تاربيەلەسەك، ولار دا سونداي جەمىس بەرەدى.
ەكولوگيا - بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ شالىس باسقان ءاربىر ءىس - ارەكەتىنە كەلەشەكتە شەك قوياتىن، ونىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنە تىكەلەي ات سالىساتىن عىلىمنىڭ جاڭا سالاسى.
جان - جاقتى ءبىلىمدى ىسكەر مامان دايارلاۋدا مەكتەپتەگى بيولوگيا ءپانىنىڭ اتقارار ءرولى زور. ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيەلەۋ ماسەلەلەرى جالپى ءبىلىم بەرۋدىڭ جەكە دارا قۇرام بولىگى رەتىندە وقۋشىلاردا اينالاداعى ورتا مەن تابيعاتقا جاۋاپكەرشىلىك، قارىم قاتىناس قالىپتاستىرۋى ءتيىس. مەكتەپتەگى بيولوگيا ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ عىلىمي ادىستەمەلىك كوزقاراسىن دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولىنەدى. سونىمەن قاتار جاسوسپىرىمدەردىڭ تابيعاتتى قورعاۋ قابىلەتىن، ەكولوگيالىق ءبىلىم الۋىنا نازار اۋدارىلادى. وقۋشىلاردىڭ بيولوگيا پانىندە ەكولوگيالىق ءبىلىمدى يگەرۋ ءمۇعالىمنىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسادى. ءمۇعالىم ساباققا دايىندىق بارىسىندا ونىڭ ماقساتىن، مازمۇنىن، قۇرىلىمىن جوسپارلايدى، وقىتۋدىڭ ادىستەرى مەن تۇرلەرىن قاراستىرادى.
ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ 1970 جىلى بۇۇ دەڭگەيىندە ۇيىمداستىرىلعان (يۋنەسكو) «ادام مەن بيوسفەرا» دەپ اتالعان باعدارلامانى قابىلداۋدان باستالادى. وندا العاش رەت حالىقارالىق دەڭگەيدە تابيعات رەسۋرستارىن قورعاۋ جانە ونى ءتيىمدى پايدالانۋ تۋرالى باعدارلاما جاسالىپ، كەڭ ەكولوگيالىق سيپاتتالعان بولاتىن.
ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ماقساتى - جەكە وقۋشى بويىندا تابيعاتقا دەگەن ىزگىلىك قاتىناستاردى قالىپتاستىرا وتىرىپ، «ادام - قوعام - تابيعات» اراسىندا تولىق ۇيلەسىمدىلىك رۋحىندا تاربيەلەۋ. ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ وتە كۇردەلى پروسەسس. قورشاعان تابيعي ورتانىڭ ءوزى مەن قوعام ءۇشىن ماڭگى قاجەتتىلىگىن سەزىندىرە وتىرىپ وقۋشىنىڭ دۇنيەگە دەگەن ىزگى كوزقاراسىن بىرتە - بىرتە قالىپتاستىرۋ كوزدەلەدى.
ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا ەكولوگيا عىلىمىندا جاڭا ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر قالىپتاستى. ولاردىڭ نەگىزدەرى: «ەكولوگيالىق ءبىلىم»، «ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق»، «ەكولوگيالىق ەتيكا»، «ەكولوگيالىق مادەنيەت»، ت. ب. ەكولوگيالىق ۇعىمداردىڭ ءمانىن ءاربىر وقۋشى ءبىلۋى ءتيىس. ۇعىمداردى ءتۇسىنۋ وقۋشىنىڭ تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، ەكولوگيا عىلىمىن مەڭگەرۋگە جول اشادى جانە پانگە دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. بۇل ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋدا ءاربىر ساباق كەزىندە جانە ساباقتان تىس شارالاردا كورنەكى قۇرالدار، ديافيلمدەر، كەپپەشوپتەر، كوللەكسيالار، باقىلاۋلار پايدالانعان ءجون. ساباقتا ادەبيەت، گەوگرافيا، ساز ونەرى، كوركەم سۋرەت، زەرتحانالىق جۇمىس، باقىلاۋ جانە قوسىمشا ماتەريالدار قولدانۋ وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
حالقىمىزدىڭ تابيعاتقا دەگەن قايىرىمدىلىق، قامقورلىق سەزىمى، ايالى الاقانى، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاي ءبىلۋى اتى اڭىزعا اينالعان اسان قايعى، كۇي اتاسى قورقىت بابالارىمىزدىڭ وسيەتكە تولى سوزدەرىندە ەلەۋلى ورىن العان. قورقىت بابانىڭ: «قارا ورمانىڭ شايقالماسىن، ماۋەلى اعاشىڭ قۇلاماسىن»دەگەن ءسوزى كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما؟ بيولوگيا ءپانىنىڭ ءار ساباعىندا تابيعات قورعاۋ، ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي ءبىلۋ، كوگالداندىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىسۋ وقۋشىلارعا باعىت - باعدار بەرىپ وتىرۋ قاجەت. ساباقتىڭ قۇرىلىمىنا قاراي اقىن - جازۋشىلاردىڭ ولەڭدەرىن، تابيعات سۋرەتتەرىن، ماقال - ماتەل، ءسوزجۇمباق، شىتىرمان ويىندارىن پايدالانۋ وقۋشى ىنتاسىن ارتتىرادى.
قازاقتا «بابالار ەككەن شىناردى بالالارى سايالايدى»، «تاۋ بۇلاعىمەن كورىكتى، بۇلاق قۇراعىمەن كورىكتى» دەگەن دانالىق سوزدەرى ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قالدىرىپ، تابيعاتتىڭ ارايلى اجارىن، كوركىن، سىمباتتى سۇلۋلىعىن ساقتاي ءبىل دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.
1892 جىلى اباي قۇنانبايەۆ «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە ەكولوگيالىق ماقالا جاريالاعان. وندا شىڭعىستاۋ وڭىرىندەگى ورمانداردىڭ قىرقىلىپ، قۇرىلىسقا پايدالانىلا باستاعانىن، ونىڭ اسەرىنەن سول جەردىڭ تابيعاتى توزىپ بارا جاتقانى ايتىلادى. بۇل دەرەكتىڭ ءوزى - اق قازاق حالقىنىڭ بويىندا ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىقتىڭ ەرتە كەزدەن - اق بولعانىن ايعاقتاسا كەرەك.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ا. س. پۋشكين «بالىقشى مەن بالىق» ادەبي ەرتەگىسى (احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋدارماسى)
