InfoHub Logo

سىنىپ: 11
ءپانى: بيولوگيا
ساباقتىڭ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ف. رەديدىڭ تاجىريبەلەرى، بەكوننىڭ وي - پىكىرلەرى. ل. پاستەردىڭ تاجىريبەلەرى. تىرشىلىكتىڭ ماڭگىلىك تەورياسى. جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ماتەرياليستىك كوزقاراستار.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك. وقۋشىلارعا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىق. ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك. ۇقىپتىلىققا، تازالىققا باۋلي وتىرىپ، گيگيەنالىق، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتى وتكىزۋ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى كورنەكىلىك، نۇسقاۋشى ويعا ءتۇسىرۋشى، سۇراق، جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: بيوسفەرا
ساباقتىڭ بارىسى.
ا) سالەمدەسۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ؛
ب) سىنىپ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ.

ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
1. زات الماسۋ كەزىندە ءتىرى ورگانيزمدەردە قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
2. تۇقىمقۋالاۋشىلىق ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
3. ورگانيزمدەر ءۇشىن كوبەيۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
4. ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ قۇرامىندا قانداي نەگىزگى قوسىلىستار بار؟
5. ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ديسكرەتتىلىگى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟

ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا كۇن جۇيەسىنە جاتاتىن جەر عالامشارى بۇدان 4، 5 — 5 ملرد جىل بۇرىن گازدى - شاڭدى تۇماننان پايدا بولعان. مۇنداي گازدى - شاڭدى ماتەريا قازىرگى كەزدە جۇلدىزارالىق كەڭىستىكتە دە كەزدەسەدى. جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى ءۇشىن عارىشتىق جانە عالامشارلىق كەيبىر العىشارتتار قاجەت. ول ءۇشىن عالامشاردىڭ وزىنە ءتان مولشەرى بولۋ شارت. عالامشاردىڭ مولشەرى تىم ۇلكەن بولسا، تابيعي راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ اتومدىق ىدىراۋىنان بولىنگەن ەنەرگيانىڭ اسەرىنەن عالامشار وتە كىزىپ كەتۋى مۇمكىن. عالامشاردىڭ تىم قىزىپ كەتۋى قورشاعان ورتانىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋىنا جاعداي جاسايدى. ال عالامشاردىڭ مولشەرى تىم كىشى بولسا، ول ءوز اينالاسىنداعى اتموسفەرانى ۇستاپ تۇرا المايدى. عالامشارلار جۇلدىزداردى وربيتا بويىنشا اينالا قوزعالۋى اركىلى تۇراقتى تۇردە جانە بىركەلكى مولشەردە وزىنە قاجەتتى ەنەرگيا الىپ تۇرۋى ءتيىس. عالامشارعا ەنەرگيا اعىسى ءبىر كالىپتى تۇسپەسە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءتىرى اعزالاردىڭ تىرشىلىگى بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرالىق جاعدايدا عانا ءجۇرىپ وتىرادى. قورىتا ايتقاندا، جەر عالامشارىندا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارىنا — عالامشاردىڭ قاجەتتى مولشەرى، ەنەرگيا جانە بەلگىلى تەمپەراتۋرالىق جاعدايلار جاتادى. بۇل ايتىلعان العىشارتتار تەك جەر عالامشارىندا عانا بولعاندىعى عىلىمي دالەلدەنگەن. تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى، ادام بالاسىن وتە ەرتە كەزدەردەن باستاپ - اق تولعاندىرىپ كەلە جاتقان كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى. ول جايىندا كوپتەگەن بولجامدارمەن كوزقاراستار بار.
ەرتەدە عىلىمي دەرەكتەردىڭ ازدىعىنان تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ءتۇرلى كوزقاراستار قالىپتاستى. ەجەلگى گرەك فيلوسوفى اريستوتەل (ب. ز. د. IV ع.) بيت — ەتتەن، قاندالا — جانۋار شىرىنىنان، شۇبالشاڭ — بالشىقتان پايدا بولادى دەگەن كوزقاراستى ۇستاندى.
گرەك فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار فالەس جانە ت. ب.، ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ نەگىزىن قورشاعان ورتاداعى ءار ءتۇرلى زاتتاردان ىزدەدى. فالەس ونداي نەگىزگى زات سۋ دەپ ەسەپتەدى جانە سودان وزدىگىنەن تىرشىلىك پايدا بولدى دەپ قورىتىندى جاسادى. ورتا عاسىرلاردا دا عىلىمي دەرەكتەردىڭ جيناقتالۋىنا قاراماستان تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى جايلى ءتۇرلى كوزقاراستار ورىن الدى. XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن تىرشىلىك وزدىگىنەن ءولى تابيعاتتان پايدا بولادى دەگەن كوزكاراستى قولداۋشىلار كوپ بولدى. كەيىنگى كەزدەگى ميكروسكوپتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى اعزالاردىڭ قۇرىلىسى جايىنداعى دەرەكتەر ناقتىلانا ءتۇستى. وسىعان سايكەس تىرشىلىكتىڭ ءولى تابيعاتتان پايدا بولۋىنا كۇمان كەلتىرەتىن تاجىريبەلەر جاسالا باستادى.
تىرشىلىكتىڭ قۇپيا سىرلارىن ءبىلۋ ءۇشىن اعىلشىن فيلوسوفى ف. بەكون (1561 — 1626 جج.) مىندەتتى تۇردە باقىلاۋ، ەكسپەريمەنت جاساپ زەرتتەۋدى ۇسىندى. وسى ۇسىنىسى ارقىلى ءتۇرلى ءدىني سەنىمدەرگە باتىل قارسى شىقتى. عالىمنىڭ ەكسپەريمەنت جاساپ الىنعان دەرەكتەردى تالداپ سالىستىرۋ كەرەك دەگەن كوزقاراسى جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە اسەر ەتتى.
XVII عاسىردىڭ ورتاسىندا يتاليالىق دارىگەر فرانچەسكو رەدي (1626 — 1698 جج.) تاجىريبە جاساپ، تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولادى دەگەن تەورياعا كارسى شىقتى. ول 1668 جىلى، ءتورت ىدىسقا ەت سالىپ، ونى اشىق كويدى دا، كەلەسى ءتورت ىدىستاعى ەتتىڭ بەتىن داكەمەن جاپتى. بەتى اشىق ىدىستارعا شىبىن جۇمىرتقا سالعاندىقتان، شىبىندار ءوسىپ شىقتى، ال بەتى داكەمەن جابىلعان ىدىستاردان شىبىن شىققان جوق. رەدي وسى تاجىريبەسى ارقىلى شىبىننىڭ ءوزى سالعان جۇمىرتقالاردان عانا شىعاتىنىن، ياعني شىبىننىڭ وزدىگىنەن پايدا بولمايتىنىن دالەلدەپ بەردى.
تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى جايىندا، نەگىزىنەن، ءبىر - بىرىنە قاراما - كارسى ەكى كوزكاراس قالىپتاسقان. ونىڭ
ءبىرىنشىسى — تىرشىلىك ءولى تابيعاتتان پايدا بولعان دەگەن ابيوگەنەزدىك تەورياعا كەلىپ تىرەلەدى.
ەكىنشى كوزقاراس — بيوگەنەزدىك تەوريا. بۇل كوزقاراس بويىنشا تىرشىلىكتىڭ وزدىگىنەن پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس. تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى جايىنداعى بۇل ەكى كوزقاراس اراسىنداعى ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك پىكىر وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
تىرشىلىكتىڭ وزدىگىنەن پايدا بولمايتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن 1860 جىلى فرانسۋز عالىمى، ميكروبيولوگ لۋي پاستەر (1822 — 1895 جج.) ارنايى تاجىريبە جاسادى. ول ۇشى لاتىننىڭ S - ءارپى ءتارىزدى شىنى تۇتىكتى قولداندى. ل. پاستەر شىنى ىشىندەگى قورەكتىك ورتانى كايناتىپ، ونى ءيىر ءيىندى تۇتىكپەن جالعاستىردى دا، تۇتىكتىڭ ۇشىن اشىق قالدىردى. تۇتىك ىشىنە اۋانىڭ ەركىن كىرۋىنە مۇمكىندىك جاسالدى. ميكروورگانيزمدەردىڭ سپورالارى شىنى تۇتىكتىڭ ءيىر يىنىنە جينالىپ، قورەكتىك ورتاعا تۇسپەگەندىكتەن، شىنى ىشىندەگى ەرىتىندى ۇزاق ۋاقىت تازا قالپىندا ساقتالدى. ل. پاستەر قاراپايىم عانا تاجىريبەسى ارقىلى اعزا تەك ءتىرى اعزادان عانا پايدا بولادى دەگەن بيوگەنەزدىك تەوريانىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزدى.
ابيوگەنەز تەورياسىن جاقتاۋشىلار ل. پاستەر تاجىريبەسىنىڭ دالەلدىلىگىن مويىندامادى. ولاردىڭ ءبىر توبى جەر بەتىندەگى تىرشىلىك ماڭگىلىك ءارى ونى جاراتۋشى كۇش بار دەگەن پىكىردى ۇسىندى. بۇل كوزكاراس كرەاسيونيزم (لاتىنشا "creatio" — جاراتۋشى) دەپ اتالادى. وسى كوزقاراستى ك. ليننەي، ج. كيۋۆە، ت. ب. كولدادى. جەر بەتىنە تىرشىلىك تۇقىمى باسقا عالامشارلاردان مەتەوريتتەر ارقىلى ۇنەمى تارالىپ تۇرادى دەگەن دە كوزقاراستار بولدى. بۇل كوزقاراس عىلىمدا پانسپەرميا تەورياسى (گرەكشە "pan" — بارلىق جانە "sperma" — تۇقىم) دەگەن اتپەن بەلگىلى. "پانسپەرميا تەورياسىن" 1865 جىلى العاش نەمىس عالىمى گ. ريحتەر ۇسىنعان. ونىڭ پىكىرى بويىنشا جەر بەتىندە تىرشىلىك بەيورگانيكالىق زاتتاردان پايدا بولمايدى، ياعني تىرشىلىك باسقا عالامشارلاردان تارالعان. بۇل كوزقاراستى سول كەزدەگى كورنەكتى عالىمدار گ. گەلمگولس، گ. تومسون، س. اررەنيۋس، پ. لازاريەۆ، ت. ب. قولدادى.

V. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
1. تىرشىلىكتىڭ جاراتىلۋ ۇدەرىسىندە قانداي ەكى قاراما - قارسى كوزقاراس بولدى؟
2. رەدي قانداي تاجىريبە جاسادى
3. ل. پاستەر تاجىريبەلەرى نەنى دالەلدەدى؟
4. ءبىزدىڭ عالامشارىمىزدا تىرشىلىك قالاي پايدا بولدى؟
5. ل. سپاللانساني قانداي تاجىريبەلەر جاسادى؟

VI. باعالاۋ.
VII. ۇيگە تاپسىرما: وقۋ

ف.رەديدىڭ تاجىريبەلەرى، بەكوننىڭ وي-پىكىرلەرى. ل.پاستەردىڭ تاجىريبەلەرى.تىرشىلىكتىڭ ماڭگىلىك تەورياسى. جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ماتەرياليستىك كوزقاراستار
جەردە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارى: عارىشتىق جانە عالامشارلىق
جەر دامۋنىڭ ەرتە كەزەڭدەرىندەگى العاشىق اتموسفەرا جانە حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ، بەيورگانيكالىق جانە ورگانيكالىق قوسىلىستار
تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى كوزقاراستار
ا.ي. ءوپاريننىڭ تەورياسى. س.ميللەردىڭ تاجىريبەلەرى. پروتوبيونتتاردىڭ پايدا بولۋ تەورياسى
بيولوگيالىق ەۆوليۋسيانىڭ باستاپقى كەزەڭدەرى: فوتوسينتەزدىڭ ءجۇرۋى، ەۋكاريوتتاردىڭ، جىنىستى كوبەيۋدىڭ، كوپجاسۋشالىلاردىڭ پايدا بولۋى
پروتوبيونتتاردىڭ ەۆوليۋسياسى، ىشكى ورتانىڭ قالىپتاسۋ، ورگانيكالىق تابيعي كاتاليزاتورلاردىڭ جارىققا شىعۋى، گەنەتيكالىق كودتىڭ پايدا بولۋى
بيولوگيا دامۋىنىڭ دارۆينگە دەيىنگى كەزەڭى.عىلىمدا اۋەلباستان سايكەسسىزدىك جانە ءتىرى تابيعاتتىڭ وزگەرمەيتىندىگى تۋرالى كوزقاراستاردىڭ ۇستەمدىگى
جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى جىكتەپ جۇيەلەۋ بويىنشا ك. ليننەيدىڭ جۇمىستارى
ج.كۆە مەن سەنت-يلەردىڭ ەڭبەكتەرى.ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسى. العاشقى ەۆوليۋسيونيستەر
چ.دارۆين ءىلىمىنىڭ قالىپتاسۋنىڭ العىشارتتارى: جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى سالاسىنداعى جەتىستىكتەر. چ.ءدارۆيننىڭ ەكسپەديسيالىق ماتەريالدارى
ءتۇر- ەۆوليۋسيالىق بىرلىك. ءتۇردىڭ كريتەرييلەرى
تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىكتىڭ تيپتەرى-ەۆوليۋسيا ءۇشىن ماتەريال
چ.ءدارۆيننىڭ قولدان سۇرىپتاۋ تۋرالى ءىلىمى. جانۋارلاردىڭ قولتۇقىمدارى مەن وسىمدىكتەردىڭ ىرىكتەمەلەرىنىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ فاكتورلارى
تابيعي سۇرىپتالۋ تۋرالى ءىلىمى
جالپىعا بىردەي جەكە دارا وزگەرگىشتىك جانە ۇرپاقتار سان مولشەرىنىڭ ارتىقتىلىعى
تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس جانە تابيعي سۇرىپتالۋ
ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدىلىگى جانە ولاردىڭ سالىستىرمالى سيپاتى
جاڭا تۇرلەردىڭ ءتۇزىلۋى
مۋتاسيالاردىڭ ەۆوليۋسيالىق ءرولى. پوپۋلياسياداعى گەنەتيكالىق پروسەستەر. ميكرويەۆوليۋسيا. ءتۇر ءتۇزالۋدىڭ جولدارى مەن جىلدامدىعى، گەوگرافيالىق جانە ەكولوگيالىق ءتۇر ءتۇزىلۋ
حاردي-ۆاينبەرگ زاڭى
ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ورتاسىنا بەيىمدەلۋى تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى. ءتۇر ءتۇزىلۋ تۋرالى قازىرگى كوزقاراستار
تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ فورمالارى
موديفيكاسيانىڭ ەۆولليۋسياداعى ءرولى، فيزيولوگيالىق بەيىمدىلىكتەر. ەۆوليۋسيانىڭ قارقىندىلىعى
ەۆوليۋسيالىق پروسەستىڭ نەگىزگى باعىتتارى. بيولوگيالىق پروگرەسس جانە رەگرەسس
ماكرويەۆوليۋسيا، ونىڭ دالەلدەمەلەرى
ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارى: ديۆەرگەنسيا، كونۆەرگەنسيا، پارالەليزم، ورگانيزم توپتارىنىڭ جالپى ەرەجەلەرى
ەۆوليۋسيا ناتيجەلەرى: ءتىرى تابيعات قۇرىلىم دەڭگەيلەرىنىڭ كۇردەلەنۋى، تۇرلەردىڭ كوپتۇرلىلىگى، بەيىمدىلىكتىڭ سالىستىرمالى سيپاتى
ارحەي زامانىندا جەردە تىرشىلىكتىڭ دامۋى
پروتەروزوي زامانىندا جەردە تىرشىلىكتىڭ دامۋى.جەردەگى تىرشىلىكتىڭ العاشقى نەگىزدەرى.قازىرگى بارلىق ومىرتقاسىزدار ءتيپىنىڭ شىعۋى.العاشقى جەلىلەر. سۋ وسىمدىكتەرىنىڭ شىعۋى
پالەوزوي زامانىندا جەردە تىرشىلىكتىڭ دامۋى.وسىمدىكتەردىڭ ەۆوليۋسياسى: العاشقى تومەنگى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ، قىرىقجاپىراقتاردىڭ، العاشقى قىرىقجاپىراقتاردىڭ، اشىق تۇقىمدى وسىمدىكتەردىڭ شىعۋى
پالەوزوي زامانىندا تىرشىلىكتىڭ دامۋى. جانۋارلاردىڭ ەۆوليۋسياسى. ومىرتقالىلاردىڭ شىعۋى
مەزوزوي زامانىندا تىرشىلىكتىڭ دامۋى. جابىق تۇقىمدى وسىمدىكتەردىڭ شىعۋى مەن تارالۋى
مەزوزوي زامانىنداعى تىرشىلىكتىڭ دامۋى.اشىق تۇقىمدى وسىمدىكتەردىڭ شىعۋى
كاينازوي زامانىندا تىرشىلىكتىڭ دامۋى. گۇلدى وسىمدىكتەردىڭ قارقىندى دامۋى، بۋناقدەنەلىلەردىڭ قارقىندىلىعى
ۇرىقجولداستى سۇتقورەكتىلەردىڭ دامۋى، اڭداردىڭ شىعۋى، مايمىلداردىڭ پايدا بولۋى
ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ باعىتتارى. ادام مەن مايمىلداردىڭ اتاتەكتەرى
ادامنىڭ تۇقىمداسىنىڭ العاشقى وكىلدەرىنىڭ شىعۋى. تورتتىك كەزەڭ، سۇتقورەكتىلەردىڭ ەۆوليۋسياسى. مايمىلداردىڭ دامۋى
ادامنىڭ ءتىرى تابيعاتتاعى ءرولى. Homo sapines دۇنيەسىندەگى ءتۇرلى جۇيەلىك توپتارعا جاتاتىنىن ايقىندايتىن بەلگىلەرى مەن قاسيەتتەرى. ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ كەزەڭدەرى
بيولوگيالىق ءتۇر رەتىندەگى ادامنىڭ قاسيەتتەرى. Homo sapines پوپۋلياسيالىق قۇرىلىمى. ادام ناسىلدەرى، ءناسىلتۇزىلۋ، ادام ناسىلدەرىنىڭ بىرىگۋى.
انتروپوگەنەزدىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى. ف.ەنگەلس مايمىلدىڭ ادامعا اينالۋىنداعى ەڭبەكتىڭ ءرولى تۋرالى. ادامنىڭ قالىپتاسۋنداعى ءسوزدىڭ، اقىل-ويدىڭ، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ءرولى
ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ الەۋمەتتىك جانە بيولوگيالىق باعىتتارى. الەۋمەتتىك دارۆينيزم جانە ناسىلشىلدىك كەرتارتپالىق ءمانى. ادامنىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنداعى قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ ءمانى
بيوسفەرا-جەردىڭ ءتىرى قابىعى. بيوسفەرانىڭ قۇرىلىمى: ليتوسفەرا، گيدورسفەرا، اتموسفەرا
بيوسفەرانىڭ قۇرام بولىكتەرى: ءتىرى زات ونىڭ تۇرلىك قۇرامى جانە بيوماسساعا قوسقان ۇلەسى، بيوسفەرانىڭ بيوسىرەسكەن جانە سىرەسكەن زاتتارى
تابيعاتتاعى زاتتاردىڭ اينالىمى
ءتىرى ورگانيزمدەر بىرلەستىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋى. قۇرلىقتاردىڭ گەولوگيالىق تاريحى، وقشاۋلانۋ، كليماتتىق جاعدايلار بىلىمدىلىك.وقۋشىلارعا تۇراقتاندىرۋشى سۇرىپتاۋ، گەندەر درەيفى، پوپۋلياسيالىق تولقىن، وقشاۋلانۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
بيوگەوگرافيا. قۇرلىقتىڭ جانە دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بيوماسسالارى. بيوگەوگرافيالىق ايماقتار
ەكولوگيا ءپانى ونىڭ مىندەتتەرى، ەكولوگيالىق فاكتورلار
ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تابيعي بىرلەستىكتەرى. بيوگەوسەنوزدار
بيوگەوسەوزداردىڭ قۇرامداس بولىكتەرى: پرودۋسەنتتەر، كونسۋمەنتتەر، رەدۋسەنتتەر
بيوسەنوزدار، ولاردىڭ تۇرلىك ارتۇرلىلىگى، پوپۋلياسيالاردىڭ تىعىزدىعى، بيوماسساسى
ورتانىڭ ابيوتيكالىق فاكتورلارى. تەمپەراتۋرانىڭ، جارىقتىڭ، ىلعالدىلىقتىڭ جانە باسقا فاكتورلاردىڭ بىرلەستىكتەر تىرشىلىگىندەگى ءرولى
ورتا فاكتورلارى اسەر ەتۋ قارقىندىلىعى، شەكتەۋشى فاكتور. ورتا فاكتورلارىنىڭ ءوزارا اسەرى، توزىمدىلىك شەگى.
ورتانىڭ بيوتيكالىق فاكتورلارى. قورەكتىك تىزبەكتەر جانە جۇيەلەر. ەكولوگيالىق پيراميدالار: ساندىق، ەنەرگەتيكالىق، بيوماسسالىق
انتروپوگەندىك فاكتورلار، ولاردىڭ بيوسەنوزدارعا اسەرى. تابيعي رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، تابيعاتتى لاستانۋدان قورعاۋ، تابيعات ەتالوندارى مەن ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ
جەر عالامشارىنداعى ەكولوگيالىق اپاتتار
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اپاتتى ايماقتارى
ورگانيزمدەر اراسىنداعى قارىم- قاتىناس فورمالارى. جاعىمدى قاتىناستار: سيمبيوز، كووپەراسيا، مۋتۋاليزم، كومەنساليزم
انتيبيوتيكالىق قاتىناستار: پارازيتيزم، جىرتقىشتىق، باسەكە
بەيتاراپ قاتىناستار: نەيتراليزم
تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ پروسەسىن جانە ءمانىن تۇسىندىرەتىن العاشقى عىلىمي تالپىنىستار