داناگۇل
تولە بي: «بالاما ايەلدى ءوزىم تاڭداپ الىپ بەرەمىن. بايدىڭ بايلىعىنا قىزىقپايمىن، ءبيدىڭ بيلىگىنە قىزىقپايمىن. «اسىل پىشاق قاپ تۇبىندە جاتپايدى» دەگەن. كەلىنىم اقىلدى بولسا، بالام دانا بولادى. ەردىڭ باقىتى — ايەل دەگەن. ەل سىيلايتىن ەردى اقىلدىلىقپەن ادام ەتىپ تاربيەلەيتىن — ايەل، كەڭ جايىلعان داستارحانىمەن ەردىڭ اتىن شىعاراتىن دا ايەل. مالىنا، بايلىعىنا قىزىعىپ، ەشكىمگە قۇدا بولمايمىن. كەلىندى اسىقپاي ەل اراسىنان ءوزىم ىزدەيمىن. بۇيرىق بولىپ، كەزدەسسە كورەرمىن. ىرىس، باقىت تا، قىزىردا ايەلدە. ايەل قىزىرلى بولسا، ۇيىڭنەن جاقسى ادام كەتپەيدى. مىسالى، بەرەكەلى ۇيگە كىم كەلمەيدى؟ جاقسى ايەلدىڭ ارقاسىندا ەردىڭ ەلگە داڭقى كەتەدى. «بي بول، بي بولماساڭ، بي تۇسەتىن ءۇي بول» دەگەن. بي تۇسكەندەي ءۇي بولۋ — ايەلدەن. ول ايەلدى حالىق تا جاقسى كورەدى، كەمباعال، قايىرشى دا جاقسى كورەدى. جاقسى كىسىنى جۇرت جەك كورە مە؟ ايەلى جاقسى بولماي، ەر وڭبايدى. ەردىڭ باقىتىن كەتىرەتىن دە ايەل، ەرگە باقىت اپەرەتىن دە ايەل.
وسىنداي وي قۇشاعىندا جۇرگەن تولە بيگە تۇرىكمەن ەلىنەن ەلشى كەلىپ:
— ءبىر جىلدان بەرى بىتپەي جاتقان داۋىمىز بار ەدى، سوعان بيلىك جاساڭىز، — دەپ ءوتىنىش ايتىپتى. جەر شالعاي بولسا دا، تولە بي تۇرىكمەن ەلىنە بارىپ، داۋلاسقان ەكى جاقتى تاتۋلاستىرىپ قايتادى.
اتتارى بولدىرىپ، شولدەپ-شولىركەپ كەلە جاتقان جولاۋشىلاردىڭ الدىنان ءبىر توپ اتتى قىز-كەلىنشەك كورىنەدى. ول توپتىڭ ىشىندە داناگۇل دەيتىن كەدەيدىڭ قىزى دا بار ەدى. جالعىز كوك شولاق اتىنا ءمىنىپ، بايدىڭ قىزدارىمەن تويدان قايتقان بەتى ەدى دەسەدى:
— ءاي، اپايلار، توقتاڭىزدار، اتتارىڭىزدىڭ باسىن تارتىڭىزدار. جوعارى جاقتان ءبىرقاتار اتتىلار كەلە جاتىر، الدىنان كەسە-كولدەنەڭ ءوتىپ كەتپەيىك. ۇلكەندەردىڭ الدىنان كەسىپ ءوتۋ دۇرىس بولمايدى. ولار — ەل قورعايتۇعىن، جەر قورعايتۇعىن ەرلەر. كىم ءبىلىپتى ارالارىندا اقىلى اسقان اقىلدى، دانىشپان قاريالارى بار شىعار، اشۋلى، ارىندى باتىرلارى بار شىعار. «ەر سىيلاعان ەسىكتە قالماس» دەگەن. ءالى-اق ءبارىمىز دە ءبىر-بىر ءۇيدىڭ يەسى بولامىز. شاراپات، جاقسىلىعى تيەر، ۇلكەن كىسىلەردىڭ باتاسىن الىپ، العىسىنا بولەنەيىك. اپالار، اتتارىڭىزدىڭ باسىن تارتىڭىزدار، توسىپ تۇرالىق. اتتى ەر كىسىلەر الدىمىزدان كەسىپ ءوتسىن! سونان سوڭ جۇرسەك تە اۋلىمىزعا جەتەرمىز، — دەدى داناگۇل.
قىزىل-جاسىل كيىنگەن قىزدار جول كەسپەي، ءيىرىلىپ تۇرىپ قالدى. توپ الدىنداعى تولە بي مۇنى الىستان كورىپ، بايقاپ كەلە جاتىر. قىزىل-جاسىل كيىنگەن قىزداردىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ، الدارىنان ءوتىپ، ات الا كەل دەرلىكتەي جەرگە ۇزاپ كەتكەن سوڭ، قاسىنداعى جولداسىنىڭ بىرەۋىنە:
— اناۋ الدىمىزدى كەسپەي كەيىندەپ قالعان بالالاردى شاقىرىپ كەلشى، — دەدى. ول شاۋىپ بارىپ، قىزداردى شاقىرىپ كەلدى. جاقىنداي بەرگەندە داناگۇل اتىنان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ:
— اپالار، بارىڭىزدە اتتارىڭىزدان تۇسىڭىزدەر. جاياۋ بارىپ سالەم بەرەيىك. ۇلكەن كىسىلەرگە اتپەن تاسىراڭداپ جەتىپ بارىپ سالەم بەرگەنىمىز ۇيات. بۇل كىسىلەر ەشۋاقىتتا دا كەزدەسپەيتىن كىسىلەر. جولىمىز بولادى ەكەن، — دەدى.
بارلىق قىزدار اتتان ءتۇستى. جاياۋ ءجۇرىپ كەلىپ، ءبارى باسىن ءيىپ سالەم بەردى. تولە بي:
— بالالار، وركەندەرىڭ ءوسسىن، باقىتتى بولىڭدار، — دەدى قۋانىپ، — شىراقتارىم، قاي اۋىلدىڭ بالاسىسىڭدار؟
— سىيقىم اۋىلىنىڭ بالاسى ەدىك.
— بالالار، الىستان ءبىزدى كورىپ، توسىپ تۇردىڭدار. الدەقاشان ءوتىپ كەتەتىن ۋاقىتتارىڭ بولىپ ەدى. نە سەبەپتەن توستىڭدار، سونى ايتىڭدار؟
قىزدار جاۋاپ تابا الماي داناگۇلگە قارادى. ول:
— اتالار، ءبىز سىزدەردى الىستان كورىپ، اتالارىمىز بەن اعالارىمىز شىعار. ارالارىندا ەل باستاعان باتىرى بار شىعار، سول ەرگە اقىل ايتقان اقساقالى بار شىعار. اكەمىزدەي ۇلكەن، قىزىرلى ادامى بار شىعار دەپ الدارىڭىزدان وتپەي توسىپ تۇردىق. ۇلكەن كىسىلەردىڭ باتاسىن الالىق، جاقسىنى كورمەك ءۇشىن، كورمەگەن اتالارىمىز، اعالارىمىز بولسا، كورەلىك. ءاتى-جونىن بىلەلىك دەپ توسىپ تۇردىق، — دەدى.
— قاراعىم، بالام، اتىڭ كىم؟ — دەدى تولە بي.
— اتىم — داناگۇل، اتا.
— اكەڭنىڭ اتى كىم؟
— اكەمنىڭ اتى — الاكوز.
— جاقسى، شىراقتارىم، وركەندەرىڭ ءوسسىن، قۇداي تىلەۋلەرىڭدى بەرسىن! جارايدى ەندى، اتتارىڭا مىنىڭدەر، — دەپ تولە بي باتاسىن بەرىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
— تارت سىيقىمنىڭ اۋلىنا، — دەدى بىلاي شىعا بەرە جولداستارىنا. سىيقىم اۋلىنا جاقىنداپ كەلگەندە، ءبىر سەرىگىن شاپتىردى. — بار الاكوزگە، اۋقاتتى ادام با، ناشار ادام با ەكەن؟ قانداي ادام ەكەن؟ حال-جايىن ءبىلىپ، ءبىز جەتكەنشە قايتا ورال!
شاپقىنشى ءبارىن ءبىلىپ قايتا ورالدى.
— وي، بيەكە، الاكوز دەگەن كەدەي ادام ەكەن. بايدىڭ جىلقىشىسى كورىنەدى.
— ءۇيى قايسى؟
— ءۇيى اناۋ شەتتە تۇرعان قاراشا ءۇي.
— ءجۇر، مەنى ەرتىپ بارعىن.
شاپقىنشى ەرتىپ باردى. الاكوزدىڭ ءۇيى — قىرىق جاماۋ، تەسىك-تەسىك، ىشىنەن قاراسا، سىرتى كورىنەتىن قاراشا ءۇي.
— الاكوز قايدا؟
— اناۋ قۇدىق باسىندا مال سۋعارىپ ءجۇر.
— شاقىرىپ كەل!
ورتا جاستاعى ايەل شاپقىنشىعا ءشيدىڭ ىشىنەن ءبىر توستاعان ايران ۇسىندى. شولدەپ كەلگەن ادام ايراندى تۇششىنا جۇتىپ، باسىن كوتەرە بەرگەندە، ۇيگە ۇزىن بويلى وتىز بەس-قىرىقتىڭ ار جاق بەر جاعىنداعى جىگىت اعاسى كىرىپ كەلدى.
— اسسالاۋماعاليكۇم!
— ۋاليكۇمسالام. ءيا، الاكوز دەگەن سەن بولاسىڭ با؟
— مەن بولامىن.
— سەن بولساڭ، اۋلىڭا مەيمان كەلەدى. تولە ءبيدى بىلەسىڭ بە؟
— ويباي، بىلمەگەندە شە؟ ونىڭىز نە دەگەنىڭىز؟ توكەڭدى كىم بىلمەيدى. ول كىسىنى بۇكىل قازاق تۇگىلى، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تۇرىكپەن تۇگەل بىلەدى ەمەس پە؟
— ال ەندى سول توكەڭ مىنا تۇرىكمەن جاقتان كەلە جاتىر ەدى. بۇگىن سەنىڭ ۇيىڭە قوناق بولادى. قوناقتى قارسى الۋعا جاعدايىڭ بار ما، باتىر؟
— ويباي، بار جاعدايىم. ول كىسىنى قۇداي ايداپ بىزدىكىنە كەلسە، ودان ارتىق باقىت بار ما؟ بايلارعا بارماي، بىزدىكىنە كەلگەنىنە مىڭ مارتە شۇكىرشىلىك ەتەمىز. ال، قاتىن، قامدان. بايدان ءبىر مال سۇراپ اكەلەيىن.
شاپقىنشى قايتا شاۋىپ كەتتى. الاكوز دە اتىنا ءمىندى. كەلىپ سالەم بەرىپ، تولە ءبيدى سەرىكتەرىمەن ۇيىنە اكەپ ءتۇسىردى. الاشا، كيىز جەتپەگەن جەرگە قامىس توسەدى. ءۇي كىسىگە تولدى. جالعىز سيىرىنىڭ ايرانىنا سۋدى قوسىپ جىبەرىپ شالاپ جاساپ، ءبىر-بىر توستاعاننان سۋسىن ۇسىندى. بىرەۋلەردى جۇگىرتىپ، بايلاردىڭ ۇيىنەن ساماۋىر، قارىزعا نان الدىردى. اۋىل حابارلانىپ، جينالىپ قالدى.
— وي، الاكوزدىڭ ۇيىنە تولە بي كەلىپ ءتۇسىپتى. قاسىندا ءبىر توپ جولداسى بار، — دەگەن حابار بايعا دا جەتتى. دومالانىپ ول دا كەلدى. كەلىپ «و، توكە» دەپ سالەم بەرىپ، شۇرىلداسىپ جاتىر.
— توكە، ءبىزدىڭ ۇيگە نەگە تۇسپەدىڭىز؟ مىناۋ بالاڭىزدى ۇيالتقانىڭىز قالاي؟
— حالقىم ءۇشىن مەن تولە بي بولىپ تۇرىپ بايعا عانا، بارعا عانا ءتۇسىپ، كەدەيلەردى ەسىمە الماسام، وندا ادىلەت بولا ما؟ بايعا جاق بوپ كەدەيدىڭ اقىسىن جىبەرسەم، وندا مەنى جۇرت ادىلەتتى دەپ ايتار ما ەدى؟ مەيىرىمىم ءتۇسىپ مىنا الاكوزدىڭ ۇيىنە قوناق بولعىم كەلدى. ال ەندى ءبارىڭ بىردەي اعايىنسىڭدار عوي، قۇرمەتتەرىڭ بولسا ىستەي بەرىڭدەر.
لەزدىڭ ىشىندە-اق كيىز دە كەلىپ قالدى، تەكەمەت تە، جاستىق تا كەلىپ قالدى. الاكوزدىڭ ۇيىندە جوق بولعانىمەن ەلدە بار. مال سويىلىپ، اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرسىپىراسى جينالىپ، اڭگىمە تىڭداپ، توكەڭمەن بىرگە وتىردى.
ءبىر كەزدە تولە بي سىرتتا جۇرگەن الاكوزدى شاقىرىپ الدى.
— الاكوزىم، بالاڭ بار ما؟ قانشا بالاڭ بار؟
— ۋا، بي اعا، مەنىڭ بالام ەمەس، قۇدايدىڭ بالاسى دەپ ايتايىن، ءبىر قىز بالام بار.
— وسى ۇيدە جۇرگەن كەلىننەن بە؟
— ءيا، وسى كەلىنىڭىزدەن.
— مم... جاقسى ەكەن. كەلىن قاي ەلدىڭ بالاسى ەدى؟
— و، بي اعا، كەلىنىڭىز مىناۋ قوجا اتامنىڭ تۇقىمى ەدى. تەكتۇرماس دەگەن اۋليەنىڭ اۋلەتىنەن.
— ءا، جاقسى ەكەن. جارايدى، كەلىنىم. بالام، الگى قىزىڭدى، داناگۇلدى شاقىرىپ كەل! ۇلكەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن ەسىتىپ وتىرسىن. بالا عوي...
داناگۇل كورشى اۋىلدا قىزدارمەن وتىر ەدى. «اكەڭ شاقىرىپ جاتىر» دەپ ءبىر كەلىنشەك بارىپ، شاقىرىپ كەلدى.
— اتاڭمەنەن امانداس، — دەدى وعان شەشەسى اقىل ايتىپ.
— ول كىسىلەردى مەن كورگەنمىن. باعانا كۇندىز سالەم بەرگەنمىن. مەنى تانيدى، — دەدى داناگۇل. ءبىر كەزدە تاماق ءپىستى.
تولە ءبيدىڭ الدىنا باتا سۇراپ باس كەلدى.
— الگى داناگۇل بالامدى شاقىرشى؟
تاباققا باتا بەرىپ بولعاننان كەيىنگى جەردە تولە بي باستى قاسقالاپ پىشاقپەن كەستى دە، ءبىر ۇرتىن الىپ ءوزى اۋزىنا سال- دى. ءبىر قۇلاعى مەن تاڭدايىن الىپ؛
— قاراعىم، داناگۇل، كەلشى، ءوز قولىمنان ۇسىنايىن. قۇلاق بەرگەنىم — ەكىمنىڭ ءبىرى بول! تاڭداي بەرگەنىم — ايتتىرماي ءبىلىپ، قۇپيا، جۇمباق سىرىمدى شەشىپ، وسيەتىمدى جۇرتقا جايىپ جۇرەتىن بالام بول، مىنە، — دەپ ۇسىندى.
داناگۇل كەلىپ ەڭكەيىپ، قولىنا الىپ:
— راحمەت، اتا. ايتقانىڭىز قابىل بولسىن! — دەدى باسىن ءيىپ.
جولاۋشىلار قوناق بولىپ جاتتى. تاڭ اتتى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا، جۇرتقا تولە بي:
— وۋ، جىگىتتەر، مىنا الاكوز مىرزامەن قۇدا بولعىم كەلىپ وتىر. داناگۇل بالاما مەيىرىمىم ءتۇستى. بۇيرىق بولسا، بالا ەتىپ السام دەپ وتىرمىن. مەن دە كەدەي اداممىن، الاكوز دە كەدەي ادام. قورالاپ ايداپ بەرەتىن مالىم جوق. سوندىقتان مۇنىكى — مەنىكى، مەنىكى — مۇنىكى. ەكەۋىمىزگە ەكى بالا ورتاق. نيەتىم قالىس. قابىل كورسەڭ، الاكوز قاراعىم، تاپقانىمىز ەكى بالانىكى، — دەدى. الاكوز ايەلى ەكەۋى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەپ، جىلاپ قويا بەردى.
— بي اعا، ءبىز ءبۇيتىپ دۇنيەگە كەلىپ، بىزگە بالا ءبىتىپ، ول بالامىزعا ءسىز سەكىلدى ادامنىڭ مەيىرى ءتۇسىپ، ۇيىمىزگە كەلىپ قۇدا بولادى، قىزىرعا يە بولامىز دەگەن جوق ەدىك. بي اعا، ولە-ولگەنشە بالامىز سىزدىكى. ەرلى-بايلى ەكەۋمىزدىڭ مالجانىمىز دا وسى بالانىڭ جولىندا. ءسىزدىڭ ءبىزدى ەلەگەنىڭىزگە، وسىنشا مەيىربانشىلىقپەن بىزگە مەيىرىڭىزدىڭ تۇسكەنىنە ريزامىز. «راس پا، وتىرىك پە» دەپ كەلىنىڭىز ەكەۋمىز قۋانىشتان جارىلىپ كەتە جازداپ تۇرمىز.
— ال، ەندەشە، ولاي بولسا، مىنەكي، بابام بايدىبەكتىڭ باتاسى بولسىن. ءاۋمين، قولىڭدى جاي. اقىلدى، ابىرويلى، مەيىرلى، راقىمدى، كىشىپەيىل، كيەلى، ايتقانى ءادىل، تىلەگى قابىل، ءومىر جاسى ۇزاق، حالقىنا ءقادىرلى، جۇرتىنا سۇيكىمدى، اكە-شەشە، تۋىس-تۋعانىنا جاعىمدى، ارتى ءۇبىر-شۇبىرلى، الدى قوقىرلى، ءناسىپتى بولسىن! اللاۋ اكپار! — دەپ باتا بەردى.
ارادا اي وتپەي تولە بي داناگۇلدى اۋىلىنا كەلىن ەتىپ ءتۇسىردى. كەلىنى ءوزىنىڭ ويىنان شىعىپ، كۇتكەندەگىدەي بولدى.
— بالام، داناگۇلىم، ءوزىمنىڭ ۇلىم قانداي بولسا، سونداي بولىپ جۇرە بەر! اتاعا كورىنبەي قاشىپ كەتۋدى قوي. ول — ەسكىرگەن ادەت. مەن بولسام، حالىق ءۇشىن جۇرگەن اداممىن. كوبىنەسە تۇزدە جۇرەمىن. ءۇيدىڭ، اۋىل-اباننىن، ءبارىنىڭ اقىلشىسى ءوزىڭ بول، شىراعىم. شارۋانى دا ءوزىڭ باسقار. تىزگىن-شىلبىردى قولىڭا ال! — دەپ كەلىنىن بالاسىنداي كورىپ، تيتتەي نارسە بولسا، اقىلداسىپ وتىراتىن بولدى. ءبىر جاقتان جولاۋشىلاپ كەلسە، ۇلكەن كىسىدەي كەلىنىنە كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ، سۇراق قويا سىناپ، اۋىلداعى شارۋانىڭ جايىن اڭگىمەلەتىپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرادى ەكەن.
كوپ ۇزاماي-اق كەلىنى ەل اۋزىنا ىلىكتى.
— و، توكەڭ ءارۋاقتى، تەگىن كىسى ەمەس قوي. كەلىندى تاۋىپ الدى. شۇكىرلىك، كەلىنى اۋىل-ايماق، اعايىن-ابا، تۋعانعا تۇگەل اقىل بەرۋگە جارايدى، — دەستى جۇرت.
توكەڭ سىرتتا التى الاشقا بيلىك ايتسا، قارا دومالاق كەلىنى اۋىلداعى اعايىن-تۋعانعا بيلىك ەتتى. اربانىڭ دوڭگەلەگىندەي ءوتىپ جاتقان ۋاقىت قوي. بىردە تولە بي الىستاعى جەكجاتىنا بارىپ، اتقوسشىسى ەكەۋى عانا قايتادى.
— قايسى جولمەن جۇرسەك ەكەن؟ ءبىر جول بار ەل جاعالاپ جۇرەدى. ءبىر جول بار ءشول جاعالاپ كەتەدى. ول — توتە جول. قىزىلقۇمدى كەسىپ، ەل جاعالاپ ون كۇن جۇرگەنشە، شولمەن كەتسەك، اۋىلعا تورت-بەس كۇندە بارامىز. وسىنىڭ قايسىسىمەن جۇرەمىز؟ — دەدى جولداسى.
— و، باتىرىم، قارىن اشپاي، تاماق ءتاتتى بولمايدى. جولاۋشى جۇرمەي، ەر ءقادىرلى بولمايدى. قيىنشىلىق كورىپ، قارنىڭ اشپاي، اس ءقادىرىن بىلمەيسىڭ. جاياۋشىلىق كورمەسەڭ، ات ءقادىرىن بىلمەيسىڭ. ەل جاعالاپ ءجۇرىپ ءجۇرمىز عوي. سالت اتتىلىمىز، ساباۋ قامشىلىمىز. توتەلەپ تارتىپ، شولمەن ءجۇرىپ كورەلىك. ازار بولسا، ءۇش-تورت كۇن دالاعا تۇنەرمىز نەمەسە مالشىعا تۇنەرمىز. مالشى كەزىكپەسە، اڭشىعا تۇنەرمىز. تاۋەكەل، قىزىر عالايسسالام شولدە جۇرەدى دەگەن. ولاردان اۋليەمىز بە، ءبىز دە كورەلىك سول قيىنشىلىقتى. شولمەن توتە تارتالىق.
ەكەۋى شولمەن تارتتى. ەلدەن شىعىپ، ەكى قونىپ، ءۇش قونىپ كەلە جاتتى. بۇلار كەلە جاتقان ءشولدى قىرىق قاراقشىنىڭ جايلاپ جۇرگەن كەزى ەدى.
ولار — كەزىككەندى توناپ، ەلدەن مال ۇرلاپ، ەشكىمگە تەڭدىك بەرمەي جۇرگەن قاراقشىلار.
ءۇشىنشى كۇنى تولە بي جولداسى ەكەۋى قىرىق قاراقشىعا تاپ بولدى. باس سالىپ، ءسوز سويلەۋگە دە مۇرشا بەرمەي، قولعا ءتۇسىردى. اقساقالدى قارتتىڭ تولە بي ەكەنىن ولار بىلگەن جوق. اتىن تارتىپ الىپ، كيىمىن توناپ، ەكەۋىن شولگە تاستايتىن بولدى.
توكەڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتپادى.
— ءاي، باتىرلار، سەندەر ءبارىڭ دە باتىرسىڭدار. سەندەرگە مال كەرەك پە، جان كەرەك پە؟ جان كەرەك بولسا، ءبىر شال مەن ءبىر جىگىتتى ولتىرىڭدەر دە، ات-تونىن الىڭدار. ال ەندى مال كەرەك بولاتىن بولسا، مەن ساعان ءبىر قورا مال بەرەيىن. ەكەۋمىزدى بوساتىڭدار.
قىرىق قاراقشىنىن باستىعى:
— بىزگە، ارينە، مال كەرەك. ءبىز وسى شولدە نە ءۇشىن ءجۇرمىز؟ مال ءۇشىن ءجۇرمىز. قارا باسىڭ قالقيىپ مالدى قايتىپ بەرەسىڭ؟ — دەدى.
— مەنىڭ مالىم كوپ، مەن ءبىر باي اداممىن. ءجۇز تۇيەم بار، ءجۇز جىلقىم، قاتىن، بالا-شاعام بار. جاسىم الپىستان استى. ماعان جانىمنان مال ارتىق پا؟ ولسەم، ارتىمدا قالماي ما؟ اۋىلعا بارىپ مال اكەلىپ بەرەمىن دەگەنگە سەنبەسسىڭدەر. ونىڭ ەبىن ءوزىم ايتايىن. اقىلىڭا سىيسا، تىڭدا! مەن اۋىلىما حات جازايىن. كەنجە ۇلىما قۇدا ءتۇسىپ بىرەۋدىن قىزىن اپەرمەك بولدىم. سوعان قىرىق قۇنان، اتان، جيىرما بۋىرشىن، سەگىز اقباس اتانىم بار ەدى. سونى بەرسىن. ون بوساعامدا كومگەن التىنىم، سول بوساعامدا كۇمىسىم بار ەدى. وزىمنەن باسقا ادام بىلمەۋشى ەدى، — دەپ تولە بي قاراقشىنىڭ باستىعىنا قارادى.
— التىن ءقادىرلى مە، كۇمىس ءقادىرلى مە؟
— وي، التىن ءقادىرلى. التىنىڭىز بولسا، التىنىڭىزدى جىبەرسىن دەڭىز، — دەدى قاراقشىنىڭ باستىعى.
— وندا وڭ بوساعامداعى التىنىمدى تۇتاس بەرسىن. دۇنيەنى جيعاندا قايتەمىن، جانىمنان — ساداعا. ءبىز ەكەۋمىزدى دە جىبەرمەي ۇستاپ وتىرىڭدار. بىرەۋىڭ مەنىڭ اتىما مىنىڭدەر. اتتىڭ ءتىلى جوق قوي. اتىما ءمىنىپ، حاتىمدى الىپ بارساڭدار، وسى مالدى ايداتىپ جىبەرەدى، — دەپ، حات جازىپ، اتىن، شاپانىن بەرىپ، ەكى قاراقشىنى جۇمساپ، وزدەرى قۇدىقتىڭ باسىنداعى قاراقشىلاردىڭ شايلاسىندا قالدى.
ەكى قاراقشى تولە ءبيدىڭ اۋىلىنا كەلدى.
— توسقاۋىل دەگەن كىسى وسى قاعازدى بەرىپ جىبەردى. كەنجەۇلىنا قىز ايتتىرعان ەكەن، مىنا مالدى بەرسىن دەيدى. قاعازدى وقىپ اۋىل-اباسى بولىپ اقىلداستى.
— بۇل قالاي؟ توكەڭ ءوز قولىمەن جازىپتى جانە اتىن مىنگىزىپ، شاپانىن كيگىزىپ جىبەرىپتى. توكەڭدە مۇنداي مال جوعىن كىم بىلمەيدى. بۇل نە؟ — دەپ تاڭ قالىستى جۇرت. بىرەۋى ونى ايتتى، بىرەۋى مۇنى ايتتى.
— قۇدا بولعان شىعار. وسى مالدى تاۋىپ بەرەر دەپ ەلگە سەنگەن بولار، — دەستى. ويلاسىپ كەلىپ مال جيناماق بولىپ، جۇرتقا سالىق سالماق بولدى. سوندا داناگۇل:
— سىزدەر تۇسىنبەي وتىرسىزدار. اتام قىرىق قاراقشىنىڭ قولىنا تۇتقىن بولىپ تۇسكەن ەكەن. قىرىق قۇنان اتان بەرسىن دەگەنى — قىرىق مىقتى جاۋىنگەر جىگىت بەرسىن دەگەنى. جيىرما بۋىرشىن بەرسىن دەگەنى — جيىرما پالۋان بەرسىن دەگەنى. سەگىز اقباس اتان بەرسىن دەگەنى — سەگىز اقساقال بەرسىن دەگەنى. ون بوساعاداعى التىنى مەن ەدىم، سول بوساعاداعى كۇمىسى بالاسى ەدى. اتام مەنى ارتىق كورۋشى ەدى. جۇمباعىمدى شەشەر دەپ ويلاعان ەكەن. التىنىمدى تۇگەل بەرسىن دەگەنى — مەنى الىپ كەلسىن دەگەنى، — دەدى وي تولعاپ. وتىرعانداردىڭ ءبارى داناگۇلدىڭ دانالىعىنا تاڭ قالىستى.
— جارايدى، مال بەرەمىز، — دەپ ەكى قاراقشىنى بىر-ەكى كۇن قوناق ەتتى. ءۇشىنشى كۇنى مالدى جيناپ، ەكەۋىنىڭ كوزىنە كورسەتىپ، جولعا شىقتى. ەكى قاراقشى جول باستاپ كەلەدى. بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ كۇمنىڭ شەتىنە ىلىككەن سوڭ
داناگۇل:
— ال، ەندى جاقىنداپ قالدىق قوي. سىزدەر الدىمەن بارىپ، حابارىن ايتا بەرىڭىزدەر، — دەدى.
الپىس جىگىت، سەگىز اقساقال سوڭدارىنان جاسىرىن ىلەسىپ كەلە جاتقان ەدى. ويلارىندا دانەڭە جوق ەكى قاراقشى وزا شاۋىپ، شايلاعا باردى:
— ءبىز باردىق، ايتقانى راس ەكەن. مالدى بەردى. باي شال ەكەن. ەكى-ۇش مالشىسى مالدى ايداپ كەلەدى. ءبىز حابار ايتقالى بۇرىن جەتتىك.
قاراقشىلار قۋانىپ، جايماشۋاق بولىپ، اتتارىن قويا بەرىپ، جايعاسا جاتتى. ءبارىنىڭ باسىندا «مال كەلە جاتىر، ولجاعا قارق بولدىق» دەگەن وي. كۇن باتىسىمەن قالىڭ قول ساۋ ەتىپ، قۇدىقتىڭ باسىندا قاننەن قاپەرسىز جاتقان قاراقشىلاردى تىرپ ەتكىزبەي قورشاپ الدى. قىرقىن دا ماتاپ بايلادى. اۋىلىنا اكەلگەن سوڭ تولە بي بارىنە ارنايى ءسوز سويلەدى.
— «عۇمىر — بىرەۋ، كەزەك — ەكەۋ» دەگەن. سەندەرگە ءولىم كەرەك پە، ءومىر كەرەك پە؟ كەشەگى كۇنى تۇتقىنعا مەن ءتۇسىپ ەدىم، بۇگىن سەندەر تۇستىڭدەر. «دۇنيە كەزەك» دەگەن وسى بولادى. ماعان سەندەردىڭ اتتارىڭنىڭ كەرەگى جوق. بەس-التى كۇن سەندەرمەن جولداس بولىپ قالىپ ەدىم. ءتىلىمدى الساڭدار، ءالى دە بولسا، اقىلىمدى ايتىپ، ارا تۇسەيىن. ءبارىڭنىڭ ەلگە پايدالارىڭ جوق، جارلىنىڭ جالعىزىن تارتىپ اپ جىلاتاسىڭدار. شولدەپ، شولىركەپ كەلە جاتقانداردى ولتىرەسىڭدەر. ايدالادا نە قاتىنىڭ جوق، نە بالاڭ جوق، قاڭعىپ ءومىر سۇرەسىڭدەر. «زورلىق، زورلىق ءتۇبى — قورلىق» دەگەن. جەتىم مەن جەسىرگە، جالعىز-جارىمعا جاساعان زورلىقتارىڭ بۇگىن مويىندارىڭا ءتۇسىپ وتىر. جازىقسىز ولگەن جانداردىڭ قانى ءۇشىن سەندەردى قىرىپ جىبەرسەك، شامامىز جەتەدى. ونى ءبىلىپ تۇرسىڭدار. مەنىڭ اتىم — تولە بي. ادامنىڭ بالاسىنا ادىلدىك ايتىپ، تالاسقان، تارتىسقانىن، جاۋلاسىپ ايتىسقانىن انىقتاپ، ومىرىمشە ىستەپ كەلە جاتقان كاسىبىم — جۇرتقا جاقسىلىق جاساۋ، بولىسۋ. بىرەۋگە بىرەۋ زورلىق ىستەسە، بىرەۋگە بىرەۋ قيانات جاساسا، وعان ءادىل جازا كەسەمىن، ءادىل ۇكىم ايتامىن. ءجابىر شەككەن جانعا بولىسىپ، ونى اجالدان، ازاپتان قۇتقارۋعا اسىعامىن. سەندەردىن قاراقشىلىق كاسىپكە دەن قويعاندارىڭا قانشا ۋاقىت بولدى؟ سودان بەرى نە مالدى، نە جاندى بولعان جوقسىڭدار. بۇلارىڭنان نە پايدا؟ الدە بولسا مەن سەندەرگە بولىسايىن. ءتىلىمدى الساڭدار، ولتىرتپەيىن. سەندەر بۇل كاسىپتى قويىڭدار. ءتاۋباعا كەلىڭدەر. مىنا مەنىمەن بىرگە جۇرىڭدەر. قاتىنىڭ جوعىڭا قاتىن، مالىڭ جوعىڭا مال، ءۇيىڭ جوعىڭا ءۇي الىپ بەرەمىن. حالىق- پەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ادال كاسىپ ىستەڭدەر. «سالماي جورتقان ەردەن سالماي قۇلىنداعان بيە ارتىق تابادى» دەگەن. تازا، ادال ەڭبەك ىستەسەڭدەر، قارنىڭ تويادى، بىرەۋدى جىلاتىپ، تارتىپ العاننىن بەرەكەسى بولمايدى. مەنىڭ ايتار اقىلىم وسى. وسى ەكى جولدىڭ قايسىسىن تاڭدايسىڭدار؟
قاراقشىنىڭ باستىعى:
— اينالايىن، اتاتاي، ايتقانىڭىزدىن ءبارى راس. ونان قاشقان، مۇنان قاشقان قىرىق رۋدانبىز. قانشا ۋاقىت بولدى ەل توناپ، مالدى الدىق. كەرۋەندى دە تونادىق. ىشكەن تاماعىمىز بولماسا، ەشقايسىسى جۇققان جوق. جىرىمىز جىرلاندى. توكە، ەندى جىرىمىزدى ايتالىق، — دەدى، — ءبىز دە ادامنىڭ بالاسىمىز. ءوزىڭىز سەكىلدى اكەدەن تۋدىق. ءبىراق جامان جولعا ءتۇسىپ، دۇنيە قۋدىق. بۇل ادەتىمىز مىنادان بولدى. وسى تۇرعان الدىڭىزداعى قىرىق جىگىتتىڭ قىرىق ءتۇرلى سىرى بار. ءبىزدىڭ اكەمىز قاراقشى بولعان جوق، شەشەمىز زۇلىم بولعان جوق. ءارقايسىمىز ءار ەلدەن كەلگەن ادامبىز. بىرەۋ ىستەپ قويعان كۇناسىن بي كەشىرمەي، باسىنا ءولىم جازاسىن تۋدىرعان سوڭ، قاشىپ شىقتى. بىرەۋ مال جوق بولعان سون، بايدىڭ مالىن ۇرلادى. سول ۇرلاعان باي مالىن قالىڭعا جۇمساپ، تۇرمىس قۇرماق بولدى. باي ءولىم جازاسىن بەرگەن سوڭ، قاشىپ شىعىپ، قاراقشىلىق جولعا ءتۇستى. ەندى بىرەۋ اكەمىزدى قۇل، شەشەمىزدى كۇڭ ەتىپ ۇستاعان سوڭ، سول قورلىققا شىدامادى. ءبىزدىڭ دە ادامشىلىك، جىگىتتىك ارىمىز بار. ادىلەتىن ايتاتۇعىن جان بولمادى. قولىنان كەلگەن بي مەن مىقتىلار بايدىڭ ءسوزىن سويلەپ، بىزگە جازا بەردى. سونان سوڭ تۋعان ەلدى، جاندى تاستاپ، قاراقشىلارعا قوسىلدىق. قىرقىمىزدىڭ قىرىق ءتۇرلى سىرىمىز — وسى. «مىڭ كۇنگى جامانشىلىقتان ءبىر كۇنگى تىرلىك ارتىق» دەگەن. ءبىز ارىمىزدى ارلايمىز، كەگىمىزدى جوقتايمىز دەپ ءجۇرىپ، قاراقشى بولدىق. ءسويتىپ جۇرگەندە سىزگە جولىقتىق. ءبىزدىڭ دە كورەتىن جاقسىلىعىمىز بار ەكەن. ءبىز دە ادام بولادى ەكەنبىز. تىرشىلىك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىن بولدىق. داڭقىڭىزدى ەستىگەنمەن، قاسىڭىزعا بارا الماۋشى ەدىك. ءسىزدى قۇداي ايداپ كەز قىلدى. مۇڭ-مۇقتاجىمىزدى كوزىڭىزبەن كوردىڭىز.
ءبىز سەكىلدى قاراقشىنى كىم ۇناتسىن. قۇدىقتىڭ ساسىق سۋىن ءىشىپ، قۇم دالانى كەزىپ ءجۇرۋشى ەدىك. ءبىز سىزدەي اقىل- دى، قامقورشىنى قايدان تابامىز؟ ايتقان سوزىڭىزگە مىڭ ءبىر رەت قۇلدىق. ايتقانىڭىزدى ىستەلىك. ءبىر تۋىسىڭىزداي بولالىق، بيەكە. سىرتىڭىزدان ەستۋشى ەدىك، ءبىزدىڭ دە ادام بولاتىن كۇنىمىز بار ەكەن. كورگەن پەندە شوشۋشى ەدى. ەشكىمگە جولاي الماۋشى ەدىك. ءبىزدىڭ اكەمىز دە، بابامىز دا ءسىز ەكەنسىز، ايتقانىڭىزدى ىستەلىك.
باستىقتارىنىڭ ءسوزىن قوشتاپ ءبارى شۋ ەتە قالدى. تولە بي تولقي سويلەدى:
— بالالارىم، مەن قۇدا-جەكجاتىما بارىپ، قايتىپ كەلە جاتىر ەدىم. ون كۇندىك جولمەن جۇرگەنشە، بەس كۇندىك شولمەن جۇرەيىك دەپ سەندەرگە كەزدەستىم. حالىق ءۇشىن تۋعان ادام ەدىم، مەنىڭ دە سەندەرگە شاراپاتىم ءتيدى. مەن ءبىر جەتىم ەمەس، قىرىق جەتىمدى اجالدان قۇتقارىپ، ادام قاتارىنا قوسىپ وتىرمىن. وسى ادىلەتشىلىگىمە ريزامىن.
تولە بي قىرقىن دا اۋىلىنا الىپ كەلدى. بىرەۋى قوي باقتى، بىرەۋى تۇيە باقتى. اركىم قولدان كەلگەن ءىسىن ىستەدى. بارىنە ايەل الىپ بەردى، ەشكىمگە تيگىزگەن جوق.
قىرقى دا ءوسىپ-وندى. جۇرت ولارعا «قىرىق اعايىندى» دەگەن ات قويدى. باستارىنا مال دا ءبىتتى، جان دا ءبىتتى.
You Might Also Like
-
قاعانى – باتىر، اقىلگويى كەمەڭگەر بولعان ەلدىڭ باعى جانادى.
-
تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى بولعاي! وركەنيەت كوشىنە ىلەسكەن حالقىمىزعا گۇلدەنۋ مەن كوركەيۋ تىلەيمىز.
