قاراعاندى
ءبىرىنشى ءبولىم
1
جان-جاعىنان تەمىر ارقاندارمەن تارتىپ تاستاعان ءتۇتىنسىز تەمىر ترۋبا بيىك دەڭنىڭ بەتىندە تۇر. ونى توڭىرەكتەي، ەرتەدە سالىنعان بەس-التى تاس باراك تىم الاسا، ءقايسىبىرى جارىلىپ قۇلاۋعا بەيىمدەلگەن، سىرتىنان تىرەپ قويىپتى. باراق ماڭى جوتا-جوتا كومىر كۇلدەرى، جەل ءۇپ ەتسە قارا بوران تۇرادى. ءبىراق، جەر ءالى قىزباعان، دىمقىل، كوكتەم جاڭا باستالدى. شاڭ-توزاڭ جوق. جالاڭاش، بايتاق جوننىڭ بەتىندە، بەتتەگى مەڭدەي بوپ قاراۋىتقان وسى قاراعاندىعا كوكتەممەن بىرگە ءبىر كوش ەنىپ كەلەدى. قازاق كوشىنە ۇقسامايدى: اتقا جەككەن تورت-بەس بريچكا، لەگچانكا، توبەلەرىن برەزەنتپەن جاۋىپ شاتىرلاعان، ىشىندە ون بەس-جيىرما ادام بار. ءبارى ورىس. تەك، الدىڭعى اربادا جالاڭباس، بۋرىل شاش، ەڭگەزەردەي قارا كىسىنىڭ قاسىندا جۇدىرىقتاي قانابەك وتىر. جول ۇستىندە ەسكى قابىرلار جاتاتىن، سوعان جەتكەندە كولىك باسىن قايدا بۇرارىن بىلمەي، جولاۋشىلار كىدىرىپ قالدى.
— ءاي، كىم دە بولساڭ بەرى كەلشى، — دەپ قول بۇلعادى قانابەك.
ءتورتباق، قارا مۇرتتى جىگىت «بۇل كىم ءوزى» دەگەندەي شۇيىلە ءبىر قارادى دا، باراك الدىنان بەرى اياڭدادى. جاي ءجۇرىپ، اياعىن نىق باسىپ كەلەدى. ول جەتكەنشە قانابەك تىقىرشىپ تۇر.
— سالماعىنان جەر مايىسادى. اۋىرىن-اي!
مۇرتتى جىگىت كەلە، ەستىلەر-ەستىلمەس قىلىپ:
— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى دە، قول الىسپاي سۇلىق تۇردى. قانابەك ءوزى بارىپ ۇستادى ونىڭ قولىن.
— تانىسالىق، شىراق. مەن — تەلمان اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى قانابەكپىن.
— مەن، وسى قاراعاندىنى كۇزەتىپ قالعان ەرمەك دەگەن جۇمىسشىمىن.
— بارەكەلدى! ىزدەگەنىمىز سەن ەدىڭ. مىنا كىسىلەر سوناۋ دونباستان، موسكۆادان كەلەدى. ءولى قاراعاندىعا جان سالماق، بىزبەن بىرىگە وتىرىپ، سوۆەت قاراعاندىسىن جاساماق. تانىسىپ قوي، سەرگەي پەتروۆيچ ششەرباكوۆ، — دەپ زور دەنەلى، بۋرىل باس كىسىگە نۇسقادى، — وزىڭدەي ەسكى شاحتەر، بولاشاق ترەست باستىعى... مەحانيك كوزلوۆ، سلەسار لاپشين، مىنا كىسى — ينجەنەر ورلوۆ...
ەرمەك ەندى ارقايسىسىمەن قول الىستى. سۋىق، سۇرعىلت جۇزىنە قان جۇگىرگەن، كوزى جايناپ بارادى. تۇيىق، اۋىر مىنەز ادامنىڭ اۋزىنان ءالى ماردىمدى ەشتەمە شىقپاسا ؛دا، وڭىندەگى وزگەرىستەر قۋانىشىن سەزدىرىپ تۇر...
بۇلار تانىسىپ بولعانشا، الاقانداي قاراعاندى حابارلانىپ تا بولدى. جۇگىرگەن بالا، جەبەلەي باسقان ايەل-ەركەكتەر كورىنەدى. ماڭايداعى كولحوزداردان كومىر الۋعا كەلگەن كولحوزشىلار دا، ءوتىپ بارا جاتقان بىرەن-ساران اتتىلار دا بۇرىلىپ قوناقتاردىڭ ماڭىنا ءيرىلدى. ودان-بۇدان جيىلا-جيىلا كىشىگىرىم توپ قۇرالدى.
— قاراعاندىنى جۇرگىزۋگە كەلىپتى!
— دونباستىڭ ماستەرلەرى، — دەيدى.
— ە، «وسال دەمە كومىردى، بۇرقىلداتار تەمىردى!»
كوپ ىشىندە سىبىر-كۇبىر وسىلاي ءجۇرىپ جاتتى. ەرمەك قالتاسىنان ءبىر شۋماق كىلت سۋىرىپ، ششەرباكوۆقا ۇسىندى:
— چايكوۆتان ەستىگەن ەدىم، كۇتكەن ەدىم. جاقسى كەلدىڭىزدەر، مىنە، زاۆود كىلتىن ەندى ءوز قولىڭىزعا الىڭىز.
ششەرباكوۆ كىلتتى العان سوڭ تەبىنگىدەي جالپاق الاقانىنا سالىپ ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا، كىشىرەك كوكشىل كوزىن توڭىرەككە جىبەردى. كەڭ دالا ونىڭ كوڭىلىن دە كەڭىتىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. قولىن كوتەرە، سول دالاعا مەگزەي:
— جولداستار! — دەدى جۋان داۋىسپەن. كۇدىستەۋ كەڭ يىقتى، الىپ دەنەلى ادامنىڭ داۋسى دا زور، سالماقتى شىقتى. — وسى دالادا اپاق بايجانوۆ قوي باعىپ ءجۇرىپ، سۋىر ىنىنەن قاراعاندى كومىرىن تاپقالى جۇزگە جۋىق جىلدار ەتىپ بارادى. سودان بەرى ورىس-اعىلشىن كاپيتاليستەرى قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن، قازاق حالقىنىڭ ارمانىن وسى كىلتپەن جاۋىپ ۇستاعانداي بولسا، ءبىز ەندى وسى كىلتپەن ءبارىن اشامىز. كوممۋنيست پارتياسى، سوۆەت ۇكىمەتى جىبەردى ءبىزدى. قازاق دالاسىندا بەسجىلدىق جوسپاردى ورىنداۋعا كومەككە كەلدىك. بۇل بەسجىلدىقتا مەشەۋ قاراعاندى سوۆەت وداعىنداعى ءىرى وندىرىستەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. جۇمىس كوپ، قيىندىقتار كوپ، ءبىراق حالىق كۇشى ودان دا كەپ. ول كۇشتى ۇيىمداستىرا بىلسەك، ءبىز المايتىن قامال جوق...
ششەرباكوۆ ورىس تىلىندە سويلەدى. بۇل قازاقتاردىڭ ىشىندە ورىسشا بىلەتىنى نەكەن-ساياق. الايدا «پارتيا، سوۆەت» دەگەن سوزدەر بارىنە تۇسىنىكتى. تاياعىنا سۇيەنىپ، اڭىرا قالعان قازاق كەمپىرىنىڭ جاۋلىعىنان شىققان اپپاق شاش، الىسىراقتان قاراعاندا، قۇرىسقان قوڭىر سامايىنا اق قىزعالداق قاداپ قويعان با دەرسىڭ. قۇلاعى مۇكىستەۋ ەكەن، ەرمەكتى تاياعىمەن ەتىگىنەن ءتۇرتتى:
— پارتيا جىبەردى دەي مە؟
ەرمەك باسىن يزەدى. كەمپىر ىڭىرانا باستادى:
— ا-ا-ا، باسە!..
قانابەك ششەرباكوۆتىڭ ءسوزىن قازاقشالاپ بولىسىمەن، كەمپىر ششەرباكوۆتى جەتەلەي قابىرلەرگە جاقىنداي ءتۇستى. ارتىنا قايتا-قايتا قاراپ، الدەكىمدى ىممەن شاقىرادى. كوپ ىشىنەن زور دەنەلى، الپى اۋىز بالا جىگىت شىقتى. ۇيالشاق ەكەن، ىرجيا كۇلىپ، قىزاراڭداپ ازار كەلدى. كەمپىر ءار قابىرگە نۇسقاي بالپ-بالپ سويلەدى ەندى:
— ...اكەمنىڭ ءقابىرى، كوكىرەك اۋرۋىنان كەتتى. مىناۋ كۇيەۋىمدىكى، شاحتادا ءولدى. مىناۋ بالامنىڭ ءقابىرى، جانىپ تۇرعان وت ەدى! اعىلشىندارمەن جانجالداستى. اعىلشىندارعا ۋريادنيك كۋدريا بولىستى. كۋدريامەن توبەلەستە قىلىشتان قازا تاپتى. بۇل جاتقانداردىڭ كەبى ازاپ، شەرمەن وتكەندەر. وسىلار ءۇشىن لەنيننىڭ تالاي شايقاسقانىن ەسىتكەنمىن. بۇگىن، مىنە، سەنى جىبەرىپتى. راقمەت لەنينگە! — دەدى دە، كەمپىر جاڭاعى بالا جىگىتتى ششەرباكوۆقا قولىنان ۇستاتتى — جالعىز نەمەرەم، اتى اكىم، جەتىم بالا. اۋەلى قۇدايعا، سونان سوڭ ساعان تاپسىردىم، شىراعىم. ادام قىل!
كەمپىر ءسوزىن قانابەك ورىسشالاپ جەتكىزدى.
— باتاگوي انا، بۇل تىلەگىڭىزدى قۋانىشپەن قابىلدايمىن، — دەدى دە سەرگەي پەتروۆيچ كەمپىردى قولتىعىنان دەمەي قابىردەن بەرى شىقتى. ەرمەك قوناقتاردى باستاپ، بوس باراكتاردىڭ بىرىنە بەتتەدى. جەلە شوقىتىپ اتتىلار كەتتى جونىنە. كومىرلەرىن تيەپ، كولحوزشىلار اۋلىنا قايتتى. «دونباستان ماستەرلەر كەلدى، قاراعاندىنى جۇرگىزگەلى جاتىر...» دەگەن «ۇزىنقۇلاق» جەلدەي گۋلەپ، جايىلا باستادى دالاعا.
* * *
ءبىراز كۇندەر ءوتتى. دونباسشىلار ورنالاسىپ جۇمىسقا كىرىستى. بەتكەيدە قارامى كوپەنەدەي عانا كومىر ءۇيىندىسى جاتىر. ونىڭ قاسىندا اكىم ءبىر جىگىتپەن قولبۇراندى ىرعالا بۇراپ تۇر. اندا-ساندا شىڭىراۋ قۇدىقتان ءبىر شەلەك كومىر شىعارادى. ونى كومىر ۇيىندىسىنە قوسپاي بولەك توگەدى.
— نەگە بولەك توكتىرەدى؟ — دەيدى اكىم.
— كىم ءبىلسىن؟ — دەپ قاسىنداعى جىگىت تە تۇسىنبەي تۇر.
— سەرگەيدەن سۇرار ەدىم، اتتەڭ ورىسشا بىلمەيمىن. ول قازاقشا بىلمەيدى.
— اجەڭ قالاي سويلەسكەن وندا؟
— قانابەك ارقىلى.
قۇدىقتان ششەرباكوۆ، ورلوۆ، سەيتقالى شىقتى.
— ىسىراپ! ىسىراپ! — دەپ باسىن شايقاپ شىقتى ششەرباكوۆ. — جارىمىن شاشىپ، ءبۇلدىرىپ، جارىمىن عانا الىپ جاتىرسىزدار.
سەيتقالى ۇندەمەدى. قاراعاندىنىڭ ەسكى شاحتەرى بولاتىن. دونباسشىلار كەلىسىمەن اۋىلدان قايتا كەلدى شاحتاعا. ءقازىر دەسياتنيك بولىپ ىستەيدى، توقپاق مۇرىن، كونتەك اۋىز، سارىشا جىگىت ەدى. الدەن ۋاقىتتا گۇر ەتىپ ءبىر جاۋاپ قايىردى:
— اعىلشىنداردىڭ تۇسىندا ىسىراپ بۇدان دا كوپ-تى.
— اعىلشىندار بىزگە ۇلگى ەمەس. كومىردى تازا، ءارى ىسىراپسىز الا ءبىلۋ كەرەك، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ شىلىمىن تارتىپ، بۇراۋشىلاردىڭ قيمىلىنا قادالا قاراپ تۇردى. جىگىتتەر تاسپاشا سوزىلىپ، دامىلسىز بۇراۋدا، ماڭداي تەرلەرىن الاقانىمەن سىپىرىپ تاستايدى.
— قالاي، اۋىر ما، اكىم؟ شارشادىڭ با؟
اكىم سەيتقالى ارقىلى سويلەستى.
— اۋىر. ءبىراق، ءالى شارشاعانىم جوق.
— دەنەڭ، شارشاي قوياتىن دەنە كورىنبەيدى. قايلاعا قالاي قارايسىڭ؟
— شابار ەدىم.
— بىلەم، سودان كەيىن ماشينامەن دە شاپقىن، كەلەدى، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ اكىمدى ارقاعا ءبىر قاقتى دا، سەيتقالىعا كۇڭك ەتتى:
— ەرمەككە قوسىپ بەرىڭىز. ۇيرەتسىن.
اقباس ينجەنەر ورلوۆ شاحتادان شىققان سوڭ وقشاۋىراق قالعان، پەنسنەسىن ءسۇرتىپ كيىپ، كەيىندەي كەلدى بۇلاردىڭ قاسىنا. ءۇنسىز، دەل-سال ءبىر كۇيدە تۇر ەدى. سەرگەي پەتروۆيچ وعان بۇرانشىلاردى قولىمەن نۇسقادى:
— بۇعان شىداۋعا بولمايدى.
ورلوۆ جاۋرىنىن قيقاڭ ەتكىزىپ، ەكى الاقانىن بىردەن جايدى:
— ءقازىر نە ىستەيمىز؟!
— كولىك كۇشىن نەگە پايدالانبايمىز؟
— ا-ا، اتبارابان با؟! قيسىنى بار.
— ءيا، اتبارابان جاساۋ كەرەك. اۋىر ەڭبەك جەڭىلدەيدى، ءارى ەنىم ارتادى. جاساۋدى كوزلوۆقا تاپسىرارمىن، ءسىز كومەكتەسەرسىز.
— اعاش قايدا؟
— كوزلوۆ تابادى.
سەيتقالى كومىردى ىرىكتەي، جاشىككە سالىپ، اۋزىن شەگەلەتىپ جاتىر. اكىم ءالى تۇسىنبەي، كۇبىر-كۇبىر سويلەپ تۇر:
— وسىنشا شەگەندەپ، قاستەرلەمەسە قايتەدى ەكەن؟
— ورالعا، دونباسقا جىبەرەدى.
— ولار قايتەدى؟!
— زەرتتەيدى.
— زەرتتەگەندە ماي شىعا ما؟ كومىر — كومىر دە.
سەرگەي پەتروۆيچ اكىم سوزىنە ەلەڭ ەتتى. «نە دەپ تۇر؟» دەپ سۇراپ ەدى، سەيتقالى تۇسىندىرگەندە كۇلىپ جىبەردى.
— ۇعىندىرىڭىز وعان. ۇعىنىپ ىستەسە ىنتالى بولادى. كومىردىڭ كومىرى بار... كومىردەن ماي دا شىعادى، تەمىر تاسىن قورىتاتىن كوكسى دە شىعادى. بىزگە الدىمەن كوكس كەرەك، ءبىلىپ قويسىن.
اكىم باسىن يزەي بەردى. جاشىكتى شەگەلەپ بولعان سوڭ ورلوۆ وعان كوتەرتىپ، ترەسكە جونەلدى. ششەرباكوۆ سەيتقالىنى ەرتىپ «گەربەرتكە» قاراي اياڭدادى. قىر باسىنان اتىراپقا كوز جىبەرىپ، كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. سوناۋ بوز توبەشىكتىڭ بەتىندە، ودان بەرگى ويپاتتا ءىن قازعان اڭشىداي جاڭا شاحتا اشۋعا كىرىسكەن ادامدار كورىنەدى. ادام قارامى ءالى از. بەل اسىپ بىرەن-ساران كوشتەر كەلەدى...
— جۇمىس باستالدى. كورەمىسىڭ، كەش تە كەلە باستادى، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ، — كولحوزبەن شارت جاساسقان كەزدە، بۇل كوشتەر وزەن سۋىنداي قۇيىلادى ءالى.
ءيا، ەل حابارلاندى، ەلەڭدەپ تۇر.
سولارعا الدىمەن سۋ، نان، باسپانا كەرەك. بىزدە ءازىر ءبىرى جوق.
— قيناعاندا سۋ قينار، — دەپ سەيتقالى جەلكەسىن قاسىدى. بۇكىل قاراعاندىدا ەكى-ۇش قۇدىق بولاتىن، سۋ تەرەڭدە. قۇدىقتىڭ ءوزىن كوبەيتۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق سەرگەي پەتروۆيچ سۋدان گورى باسپانانى ايتا بەرەدى:
— تەمىر جول جوق، قۇرىلىس ماتەريالدارى جوق. قىستىكۇنى قايدا پانالايدى جۇمىسشىلار؟
— جەتى كيلومەتردە «قىزىلقۇدىق»، ءتورت كيلومەتردە «اققۇدىق»، التى كيلومەتردە «اششىلىايرىق»، توعىز كيلومەتردە «بۇقپا» كولحوزدارى تۇر عوي. ءتىپتى، قىسىلىپ بارا جاتسا، جەرباراك قازىپ الماي ما؟ وعان كەپ ماتەريال كەرەك ەمەس. بارىنەن سۋ قىمبات. سۋدى كولحوزدان تاسي المايدى...
اڭگىمەنى شاقىلداعان بالعا داۋىسى بۇزدى. بيىك، تەمىر ترۋبانىڭ ءدال تۇبىندەگى تاسقورا بۇرىنعى «گەربەرت» شاحتاسى ورناعان ءۇي. شاحتانىڭ ءوزىن اعىلشىندار كەتەرىندە مۇلدە ءبۇلدىرىپ كەتكەن. ءقازىر سول شاحتا ءۇيىنىن، ءبىر بولمەسىندە كوكتايىنشا بالعا سوعىپ تۇر. اتى وزىنە ساي، كيىكتىڭ اسىعىنداي عانا ادام، ەرتەدە سپاسسك، قاراعاندىدا ىستەگەن اتاقتى ۇستا بولاتىن. دونباسشىلار كەلگەنىن ەستىپ، ەلدەن بۇرىن كەلدى. جاڭا قاراعاندىدا ءبىرىنشى سوعىلعان بالعا، ءبىرىنشى قۇرىلعان كورىك سونىكى. قايلا ۇشتاپ جاتىر ەكەن، قولىنىڭ ەبىنە سەرگەي پەتروۆيچ ءسۇيسىنىپ:
— تەمىردى بالشىقتان وڭاي يلەيدى ەكەنسىز، — دەدى.
كوكتايىنشا ورىسشا دوعال تىلىمەن يمەنبەي سويلەستى.
— قاراقىزدى كورسەڭىز نە دەر ەدىڭىز؟
— ول قايدا؟
— قايتىس بولعان.
— ەسكى جۇمىسشىلارعا حابارلاي بەرىڭىز، كەلە بەرسىن. قايلالارىن الا كەلسىن، سايمان جەتپەيدى.
— ولار وزدەرى دە تاستامايدى. تەك ءسىز پاتەر بەرسەڭىز بولعانى. باسقاسى بىرتە-بىرتە بولا بەرەدى.
موسقال ۇستا ۋايىمدى بىلمەيتىن سياقتى، بار جابدىق تۇگەل تۇرعانداي كەڭ سويلەيدى. دۇكەنىندە سوندا توت جەگەن تەمىر قيقىمدارى، موجا بولعان ەسكى قايلالار عانا جاتىر. سىرتتا، قيراعان جىرتىق ۆاگونەتكا، جىڭىشكە رەلستەر كورىنەدى. كوزلوۆ، كوكتايىنشا، لاپشيندار وسى بولماشىدان بولاشاق مەحسەحتى قۇراستىرا باستاعان.
ەسىك الدىنا پار ات جەككەن بريچكا كەلىپ توقتادى. جۋانتىق، الاسا بويلى، بۋرىل شاش ادام سەكىرىپ ءتۇستى ىشىنەن. قيمىلى ءتىپتى شيراق، شاڭ باسقان پلاششىن شەشە سالا سىلكىپ جاتىر.
— كوزلوۆ، — دەدى كوكتايىنشا.
— بوريس ميحايلوۆيچ، تەز قايتتىڭ عوي، — دەپ ششەرباكوۆ داۋىستادى، — نە بار ەكەن؟
— ءجوندى ەشتەڭە قالماپتى، — دەدى دە كوزلوۆ اربادان توتتى تەمىرلەر تۇسىرە باستادى: قايلا، ۆينت، بولت، قىرىقاياق، بولات ارقاننىڭ ۇزىگى سياقتى وڭكەي ەسكى-قۇسقى. اعىلشىندار تۇسىندا مىس قورىتاتىن سپاسسك زاۆودى قاراعاندىدان 35 كيلومەتر، كوزلوۆ سوعان بارىپ قايتتى. اكەلگەنى وسىلار عانا.
— بۇدان باسقان، بار ما؟
— ءۇش لوكوموبيل، بىر-ەكى كامەرون سىلىمتىكتەرىن، ءبىراز ترۋبا تاپتىق. لاپشين اكەلە جاتىر.
— بولشە-ميحايلوۆكاداعى كۋلاك ديىرمەنىنەن نە قالدى ەكەن؟
— كۋلاك پەن اعىلشىنداردان نە دامەتەسىز، سەرگەي پەتروۆيچ؟ — دەپ كوزلوۆ كۇلگەندە، ءتىسىنىڭ كەتىگىنەن ءتىلى جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتىپ تۇر. — ودان دا بىرەر لوكوموبيل، ءبىر دۆيجوك تابىلعان. شوقبىتتاپ، جاماپ بايقارمىز. تەمىر جول كەلگەنشە قول قۋسىرىپ وتىرامىز با؟
— بەرى جۇرىڭدەر، — دەپ، سەرگەي پەتروۆيچ ءبارىن سوڭىنان ەرتتى. باسقا بولمەدەگى «گەربەرتكە» كەلدى. تىك شاحتا ەدى، قاراڭعى شىڭىراۋعا ويلانا ءۇڭىلىپ ءبىراز تۇرعان سوڭ سۇراۋ بەردى سەيتقالىعا:
— تەرەڭدىگى قانشا؟
— ءجۇز مەتر شاماسىندا.
— استىندا كول جاتىر دەيدى عوي، ەرمەك؟
— مۇمكىن. سۋى كوپ بولاتىن، جيىلعان شىعار.
— سول سۋدى پايدالانۋ كەرەك. چايكوۆ جەر استىنان ەكى جەردەن سۋ تاۋىپتى. ونى دا پايدالانامىز. سوندا ازىرشە سۋ مۇقتاجدىعى جويىلادى.
— تاماشا! — دەپ تامسانىپ تا قويدى. ونىڭ ويىندا تەك قۇدىق، وزەن عانا. باسقا سۋ ەسىندە جوق.
— قالاي پايدالانباقسىڭدار؟
— بوريس ميحايلوۆيچ ەسەبىن تابادى. ماشينامەن تارتادى.
— ماشينا قايدا؟
— ماشينانى ءوزى جاسايدى.
كوزلوۆ باسىن شايقاي، سىلق-سىلق كۇلدى.
— نەدەن جاسايىن؟ جۇرتتا قالعان مىناۋ سالدامالاردان با؟
— ونى ءوزىڭ بىلە بەر. سۋ كەرەك جۇرتقا، سۋ! سۋدان بۇرىن اناۋ قولبۇراندى اتبارابانعا اينالدىر. تەزىرەك، تەزىرەك، — دەدى دە، سەرگەي پەتروۆيچ سەيتقالىعا بۇرىلدى. — ءسىزدىڭ زابويلار كۇن ساناپ ۇزاي بەرەدى ەندى. ۇزاعان سايىن تاچكانىڭ بەرەكەسى كەتەدى. وسى «گەربەرتتىڭ» ماڭىندا ءبىرتالاي ۆاگونەتكا، رەلستەر جاتىر...
— ءبارى ىستەن شىققان ەسكىلەر.
— بوريس ميحايلوۆيچ ىسكە جاراتادى. سولاردى شاحتاعا سالۋعا قازىردەن دايىنداي بەرىڭىز. جاڭا جۇمىسشىلاردى شاحتاعا جەكە جىبەرمەڭىز، ءوزىن، نە شاحتانى بۇلدىرەدى، ەسكى جۇمىسشىلارعا قوسۋ كەرەك. ەسكىلەردىڭ ءوزى ەرمەكتەن كوپ نارسەنى ۇيرەنۋگە بولادى. بىرىنە ءبىرى ۇيرەتىپ، كومەكتەسىپ وتىرسا عانا ءوندىرىس كادرلارى تەز وسەدى. كادر وسسە، جاڭاعى ءبىز كورگەن ىسىراپ، ءبىراق تا بولمايدى...
سالماقتى، بايىپتى كەڭ ادام جايلاپ ءتۇسىندىرىپ تۇر. ونىڭ سوزىنەن اكىمدىكتەن گورى اكەلىك كوبىرەك سەزىلەدى. سەيتقالى، كوزلوۆ، كوكتايىنشالارعا تاپسىرماسىن بەرگەن سوڭ جالعىز كەتتى. ەكى قولىن كەن، شالبارىنىڭ قالتاسىنا بويلاتا سۇعىپ، جاي ءجۇرىپ كەلەدى. شىتىرمان ويدا «...مامان جۇمىسشىنى بىلاي قويعاندا، قارا جۇمىسشىنىڭ ءوزى جەتپەي جاتىر. ادام كۇشىن دە كولحوزداردان الامىز. ول ادامدار ۇيرەتۋدى، تاماق، كيىم، پاتەر بەرۋدى، بالالارىن وقىتۋدى... تىلەيدى. اتبارابان، تاچكا، قايلامەن ءوندىرىس الىسقا بارا المايدى. نۇرا وزەنىن بۇرماي، حالىق سۋعا دا جارىمايدى. تەمىر جول جەتىپ، قۇلادۇزدەگى قاراعاندىنى وتانىمىزدىڭ ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىمەن بايلانىستىرعانشا تالاي قيىندىقتار تۇر الدا... بۇلاردى جەڭۋ ءۇشىن الدىمەن پارتيا، سوۆەت، كاسىپوداق ۇيىمدارىن قۇرۋ كەرەك...»
بەلەستى بايتاق دالاداعى مەشەۋ ءوندىرىس، ماردىمسىز قيمىلدار اراسىندا سەرگەي پەتروۆيچ ويىمەن وسىلايشا بولىپ كەلە جاتتى دا، وتىرا قالدى ءبىر تاسقا. قالتاسىنان بلوكنوتىن الىپ جازا باستادى:
«تەلەگرامما.
موسكۆا، بۇكىلوداقتىق حالىق شارۋاشىلىعى سوۆەتىنىڭ باستىعى كۋيبىشيەۆ جولداسقا.
جاعدايمەن تانىستىم، ىسكە كىرىستىم. بولجاۋدىڭ ءبارى راسقا اينالىپ بارادى. جاڭادان ءۇش شاحتانى باستادىق. كومىرىنىڭ ساپاسىن زەرتتەۋگە دونباسقا، ورالعا جىبەردىك. ءۇش جەردەن سۋ قورىن تاپتىق. جەرگىلىكتى مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانىپ جاتىرمىز. ءبىراق، جەتپەي جاتىر. كومەكتى، الدىمەن تەمىر جولدى تەز جەتكىزگەندە عانا جۇمىس قىزادى. مالشى قازاقتار كەلە باستادى. ولاردى وندىرىسكە ۇيرەتۋگە مامان جۇمىسشىلار كەرەك. كوپشىلىك ۇيىمدارىن قۇرۋ كەرەك. توتەنشە شارالار قولدانۋدى سۇرايمىن.
ششەرباكوۆ».
تەلەگراممانى جازىپ، ترەسكە كەلىپ جونەلتتى دە، بوگەلمەي قايتا شىقتى. ەندىگى بەتى دالا. ومىراۋ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، كەۋدەسىن اشىپ تاستادى. كەڭ ويپاتتا كەكتەم سامالىن سىمىرە جۇتىپ كەلەدى. الدىنداعى بەتكەيدە جۇمىسشىلار شاحتا قازىپ ءجۇر، سولارعا كەلەدى...
II
تالدىرماش، اققۇبا جىگىت الىپ ۇشقان جۇرەگىنىڭ اۋەنىمەن اسىعىس شىقتى ۇيدەن. ىستىق كۇندە جەبەلەي باسىپ بارا جاتىپ، سەكرەتار بەرگەن قاعازدى وقىدى. كوزى الدىمەن «قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتى» دەگەن ءىرى جازۋعا تۇسكەندە، وسى ءبىر جاپىراق قاعاز شىن ومىرگە باستاپ بارا جاتقانداي سەزىلدى... «كارل ماركس» كوشەسىمەن كەلەدى. جۋساعان قوي تاستاردىڭ ىشىندە شوككەن تۇيەدەي، كىشىگىرىم كيىز ۇيدەي ۇلكەندەرى دە بار. بۇلار 1921 جىلدىڭ قاتتى تاسقىنىندا كەلىپ قالعان ەدى، اراسىنداعى قويان جىمى ءتارىزدى يip-يip تار سوقپاققا سىيماي، كەيدە تاستان-تاسقا سەكىرەدى جىگىت. سەكرەتارمەن ۇزاققا سوزىلعان اڭگىمەسىن ەسىنە العاندا، قازاق ەلى دە ءدال وسىنداي ءبىر كوشەدەن ەتىپ كەلەدى. كىلەم ءتۇستى سوناۋ كەن، جازىققا شىققانشا، تالاي جىرا، تالاي قيالار جاتىر... جىگىت ويى ولاردان دا اتتاي-اتتاي پاتەرىنە جەتتى.
ورتا بەلىنەن جەرگە باتقان اعاش ءۇي ەرتە كۇندە ەدىرەيىپ-اق تۇرعان شىعار، سۋ تاسقىنى بۇنى دا شوڭقيتىپتى. يەسىنىڭ، الا-ساپىران ريەۆوليۋسيا كۇندەرىندە قايدا كەتكەنىن كىم ءبىلسىن، ءقازىر قازىنالىق ءۇي بولسا دا قازىنا قولى تيگەن جوق. رەسپۋبليكا ورتالىعىنان باستاپ قيىرداعى اۋىلدارعا دەيىن جاڭا قوڭىس بوپ جاتقان كەز. ۇلكەن موسكۆاعا ۇيرەنگەن جىگىت، تاپال ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا باسىن ءبىر سۇعا قايتا شىقتى. قولىندا چەمودان، قولتىعىندا پلاشش، ءالى دە اسىعىس بارادى. ءبىرىنشى كەزدەسكەن يزۆوزچيكتىڭ ارباسىنا وتىرا بەرە:
— ستانسياعا تارتىڭىز! — دەدى.
قابا ساقال يزۆوزچيك بيشىگىن ءۇيىرىپ قالدى. مايدا توپىراق بۇرق ەتتى. كونەتوز فاەتون ويىلعان جولدا ورشىعان سايىن جىگىتتى تەڭسەلتىپ قويادى. ستانسيا ون ەكى كيلومەتر. ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان ارباكەش. ماشينا نەكەن-ساياق. جول بويىنداعى بيىك تەرەكتەر شاڭ باسىپ، باسى بۋرىل تارتقان. تىمىرسىق ىستىق، قويۋ شاڭ جاندىنى تۇگىل، جانسىزدى دا تۇنشىقتىرىپ تۇر...
— كۇن، تاۋ، اعاش، شاڭ، ارباكەش بايلىعى الماتىدا ەكەن، — دەدى جىگىت. ستانسياعا جەتكەنشە ايتقانى وسى عانا. جەتكەن سوق يزۆوزچيكتىڭ بارماعىنا قاعاز اقشا قىستى دا، جۇرگەلى تۇرعان سوستاۆقا بيلەتسىز كەلىپ ءمىندى. جالعىز ول ەمەس، اركىم-اق وسىلاي ءمىنىپ جاتىر. تۇركىستان-سىبىر جولى تاقاۋدا بىتكەن. پاسساجير پوەزى ءازىر جۇرگەن جوق. قىزىل ۆاگوندار ەشكىمنىڭ بەتىن قايىرمايدى، پالەن ۋاقىتقا جەتكىزەم دەپ ۋادەسىن دە بەرمەيدى. جۇك، ادام، مال تيەگەن ۇزىن سوستاۆ ىڭىرانا ورنىنان قوزعالدى. بارقىراعان گارمون، ماڭىراعان قوي، ادام داۋىستارى الاڭ-ەلەڭدە كوشكەن ەلدى ەسكە تۇسىرەدى.
— يا، ەلىمىز وسىلايشا كوشىپ جاتىر!.. — دەپ ىشىنەن ايتتى جىگىت. ۆاگون ەسىگىنىڭ جاقتاۋىنا قۇلاشىن جايا سۇيەنىپ، الىسقا جىبەردى كوزىن. پوەزد زۋلاي العا، جەر زۋلاپ ارتقا بارادى. اقباس الاتاۋ عانا قالار ەمەس. ول-داعى ۇزىن تىزبەكپەن شىعىسقا، الىسقا تارتقان...
قارنى جارقىلداپ، تامپەك مۇرىن، قارا بالا پوەزبەن جارىسىپ كەلەدى ەكەن، جىگىت كۇلىپ جىبەردى. ول ەنتىگىپ قالا بەرگەندە، جالايىر شالى كوك وگىزبەن توتەدەن قوسىلدى. سۇر ەسەككە ەكى اياق اربانى دوعاسىز جەگىپ، قىبىرلاي قالعىپ بارا جاتقان بىرەۋ، شوشىپ ويانا سالا تىپىر-تىپىر ەتەدى: ەسەك ساسپاسا دا، ۇزىن قۇلاعىن ودىرايتا ءبىر قارادى. تاناۋى جەلبەڭدەي، تايراڭ-تايراڭ جەلگەن تۇيەلەردىڭ ۇستىندە، جاۋلىقتارى جەلكىلدەپ ايەلدەر كەلەدى. پوەزد دۇڭكىلىنە دۇڭكىل قوسىپ جارىسا شاپقان اتتىلار دا كەلەدى...
— پوەزد — ءومىر! ءبارى قىزىعادى، ءبارى جارىسادى. كىم قانشا ىلەسەدى؟ — دەپ تۇر جىگىت. قىزىل پروفەسسۋرانى جۋىردا بىتىرگەن جاس جىگىت جاڭا ءومىردىڭ جاڭا فيلوسوفيالارىن تولعايدى. سابىرلى قالپىنان سابىرسىزدىق تا بايقالادى. ساعاتىنا قاراپ، پوەزد ءجۇرىسىن ەسەپتەپ، ازىراق قىنجىلدى. ءومىر بويى قازاق مىنگەن بار كولىك ۇتىلاي جارىسىپ، ىلەسە الماي قالسا دا، ايلاپ جۇرەتىن تۇركىستان-سىبىر جولىن كۇنگە تۇسىرسە دە پوەزد جۇرىسىنە قاناعاتتانبادى. بارار جەرى الىس، بىرنەشە مىڭ كيلومەتر، ونىڭ بىرنەشە ءجۇزىن اتپەن ءجۇرۋ كەرەك. قازاق جەرىنىڭ كەڭدىگى بىرەسە قىزىق، بىرەسە ازاپ بوپ تۇردى وعان...
— ۋا، بالام، دامگە كەل! — دەدى بىرەۋ. ارتىنا جالت قارادى. قارا ساقالدى قازاق اق كيىزدى ۆاگوننىڭ ءبىر جاعىنا جايىپ تاستاپ، ءوز ۇيىندەي جايراپ وتىر. داستارقان ۇستىندە سەمىز قويدىن، توڭازىعان ەتى، كۇلشە نان، جانتايا ءبىر قارا تورسىق تۇر.
— قولىڭدى جۋا كەل، شىراعىم، — دەپ شالدىڭ بايبىشەسى شاينەك ۇسىندى. جىگىت قولىن تۇگىل، بەتىن دە جۋىپ كەلدى. ۆاگون ءىشىن جاڭا بايقادى. ءار اتانىڭ ۇلى تۇگەل. ءارقايسىسى-اق ءوز داستارقانىن جايىپ، ءوز داستۇرىنشە تاعام جەۋ جابدىعىنا كىرىسىپتى. زور دەنەلى، كوكشىل كوزدى، بۋرىل قويۋ مۇرتتى ۋكراين قارت، الدىنداعى قولدان جاسالعان اعاش جاشىكتەن جولازىعىن شىعارىپ، شوشقا مايىن نانعا قوسا اساي باستادى. الاكوزدى، قىسىڭقى كوزدى، قاتقان قارالاردىڭ ءبىرى وزبەك، ۇيعىر، ءبىرى جۇڭگو، دۇنگەن سياقتى. ورتاسى دۇڭكيگەن، نە ۇشى يميگەن الۋان-الۋان ۇلكەن مۇرىندار «مەن كاۆكازدىق» دەپ تۇر. گارمون ۇستاعان قاعىلەز جىگىتتىڭ «عاليا-بانۋدى» تارتۋىنا قاراعاندا تاتار بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ جىگىت وسىلايشا ءبارىن شولىپ، جورىپ ءوتتى.
— شىراعىم، — دەدى ساقالدى قازاق، — «مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەگەن ەدى؟
— اتىم، — مەيرام، وتاعاسى.
— جول بولسىن. قايدان كەلەسىڭ، قايدا باراسىڭ؟
— الىستان كەلەم، الىسقا بارام، — دەپ ءبىراز ءمۇدىردى مەيرام. ۇلكەندەۋ، وتكىر قويكوزىمەن ويلانا قاراپ، وتاعاسىنىڭ ءوزىن دە شولىپ ءوتتى. — موسكۆادان شىقتىم. وقۋشى ەدىم. وقۋدى ءبىتىرىپ، قاراعاندىعا قىزمەتكە بارا جاتىرمىن. ءوز اتىڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟
— مەن ماۋسىمباي دەگەن شالمىن. سۇيەگىم نايمان. سەمەي جاققا، ۇزاتقان بالامىزعا بارامىز. وتارباعا مىنگەنىمىز وسى ەدى. مۇنىڭ ءوزى تاپتىرمايتىن كولىك ەكەن عوي. باياعىدان بەرى بىلسەكشى.
— كولحوزداسىز با؟
— ءازىر بايقاڭقىراپ تۇرمىن، شىراعىم. جۇرت ەنىپ جاتىر. ءتىپتى ورتاشالاردىڭ كوبى ەنىپ كەتتى.
— جۇرت بايقاماي ەنىپ جاتقانى ما؟
— اركىمنىڭ ءبىر ەسەبى بار شىعار، — دەپ ماۋسىمباي بۇل اڭگىمەنى شورت كەستى. قاعىتا بەرگەن سۇراقتىڭ قارىمجىسىن دا قايىردى:
— ماسكەۋدىڭ وقۋىن بىتىرسەڭ، ماسكەۋدە، الماتىدا ورىن بولمادى ما، شىراعىم؟ شىعانعا شىعىپ باراسىڭ عوي.
مەيرام كۇلىمسىرەپ قويدى. «شىراعىمداپ» وتىرىپ شىمشىپ الدى شال. سۇرىنەر ءتۇرى جوق. «وقۋدى ماسكەۋدەن الساڭ، قىڭىر ءسوزدى مەنەن ال» دەپ تۇر. مەيرام سونسوڭ ءجون سوزگە كوشتى.
— ءومىردىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرگەن سياقتىمىن. استىن دا كورگىم كەلدى، وتاعاسى.
ماۋسىمباي سىلق-سىلق كۇلىپ، ءومىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر ۋاقيعاسىن ايتتى:
— ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇرمان دەيتىن جىگىت بار. اقىن بولعىسى كەلەدى، بولۋ ءۇشىن بوراندى ءبىلۋ كەرەك ەكەن. بورانمەن سويلەسەم دەپ شىعىپ كەتىپ، ءۇسىپ جاتقان جەرىنەن ازار تاپقامىز. سول بيشارا ءازىر اقىن بولعان جوق، كۇلكى عانا بولدى. ءومىردىڭ ءۇستى بولعان جەردە، استى بولماي ما؟ استىن مۇنشا الىستان نەگە ىزدەدىڭ، شىراعىم؟ قايدا ەكەن ءوزى؟
شال بۇل جولى قاتتىراق شىمشىدى. مەيرام اۋىرسىنعان جوق. اقىن مىنەزىنە كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى.
دۇرىس ايتاسىز، وتاعاسى. سول موسكۆا، الماتىدا دا ءومىردىڭ ءاستى-ۇستى بار. ازىرگە بالالىقتى، مەكتەپتى باستان اتقاردىق، ولار دا ءومىر. ءبىراق ەلدەن ەرتە كەتىپ ەدىم. تۋعان جەرىم قاراعاندى ەدى. كورگەن تۇستەي بالالىق شاق، الدەنەلەردى ەسكە سالىپ قىزىقتىرا بەرەدى...
— بۇل سوزگە تولەۋ جوق! — دەدى دە كۇرسىنە دەم الدى ماۋسىمباي. — كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان، اسىر سالىپ اۋناعان، سوندا دا كوڭىل تىنباعان، قۇبا توبەل اۋىلدان كوركەم، ءسىرا، بار ما ەكەن؟
— ءوزىڭىز اقىنسىز با، دەيمىن؟
جامان قاتىن باجىلداپ كورىسكەندە دە اۋزىنان ءدامدى بىردەمەلەر شىعىپ جاتادى. اقىندىق ءسوز دە ءىش تولعاندا شىعاتىن بولار. بوس كۇبىنى توڭكەرگەنمەن نە شىعادى.
ماۋسىمباي اڭگىمەسى مەيرامدى قىزىقتىرىپ بارادى. ۇناتقان ءسوزىن جازىپ الادى ەكەن. بلوكنوتتىڭ بىرنەشە بەتىن تولتىردى. وقىماعان، جابايى قازاقتىڭ ءتىلى شەشەن، ويى ورامدى، قۇلاعى ءتىپتى تۇرىك. ءسۇيىنباي، اباي، ءبىرجان-سارالاردى جاتقا سوعادى. ەلدەن ەرتە كەتكەن، ورىس مەكتەبىندە وقىعان جاس مەيرامعا قازاق شەجىرەسى سياقتى كورىندى بۇل قارت. ءوز ەلىنىڭ، دانالارىنا، ولار قالدىرعان اسىل سوزدەرگە تەرەڭ بويلاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىر مەيرام. بۇرىن دانالىقتى كىتاپتان، الىستان ىزدەيتىن، ەندى قوڭىرقاي اۋىلداردىڭ ىشىندە دە سول اۋىلداي جاداعاي، كەڭ جاتقان ءسوز، وي قازىنالارى، ەلدىڭ ەلدىك زور تۇلعالارى كورىنەدى.
ماۋسىمباي كوپ ءبىلىپ، كوپ ايتسا دا از تۇسىنەتىن ءتارىزدى. ەسكى ناقىلداردى تالعاماي، جاڭا زامانعا تىقپالاي بەرەدى:
— ...«قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس»، «جاقسىدان جامان تۋادى، ءبىر اياق اسقا العىسىز، جاماننان جاقسى تۋادى، ادام ايتسا نانعىسىز» دەگەن كەزدە:
— بۇنىڭىز بىرىنە-بىرى قارسى تۇر، — دەدى مەيرام. — ەكەۋى ەكى تۇستا ايتىلعان بولار. نە ەكى تاپتىڭ ناقىلى بولار.
— سول كەزدە تاپ دەگەنىڭدى ءبىلدى مە ەكەن سولار؟
— ءبىلسىن، بىلمەسىن، تاپ تارتىسى دەگەندەردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقانىن وسى سوزدەر دە جاقسى اڭعارتتى. ءومىر بويى بىتپەگەن داۋدى بىتىرەتىن ءبىز بولارمىز، وتاعاسى. كارى تاريح جيناپ اكەلىپ ءبارىن سالدى عوي الدىمىزعا! — دەي كەلە، جاپ-جاس جىگىت قارياشا تولعانىپ، زامان سالماعى ءبىر وزىنە تۇسكەندەي تىنا قالدى. قارت ماۋسىمباي اندا-ساندا كوز قىرىمەن ءبىر شولىپ، «ەستى جىگىتسىڭ-اۋ» دەگەنىن ايتپاستان سەزدىرىپ وتىر...
اڭگىمەمەن كۇننىڭ كەشكىرگەنىن دە بايقامادى بۇلار. پوەزد ءبىر ستانسياعا كەلگەندە قالتا قاراپ تۇرىپ الدى.
— شىراعىم، بولدىرعانى ما بۇل؟
— جۇمىسى بىتپەي جاتقان شىعار، — دەدى مەيرام. ماۋسىمباي جاۋاپقا قاناعاتتانعان جوق:
— جۇمىسىن كەيىن بىتىرە جاتپاي ما. مىنا جۇرتتى قاماماي جەتكىزىپ تاستاۋ كەرەك قوي.
— بۇل جۇرگىنشىلەردىكى ەمەس، جۇمىس پوەزى، ءبىز تەك سەلبەسىپ كەلەمىز. جۇك سىيماسا، ءبىزدى ءتۇسىرىپ تاستاۋدان تايىنباس.
— ول مىنەزى تاعى بار ما ەدى، — دەپ جۋاسي قويدى ماۋسىمباي.
مەيرام بوي جازۋعا ۆاگوننان ءتۇستى. كۇن قوڭىر ادىردان اسىپ كەتىپتى، ساۋلەسى سوناۋ بيىكتەردىڭ باسىندا عانا قالعان. كۇنۇزىن ىسىعان دۇنيە قوڭىر كولەڭكەدە كۇلىمدەپ تۇر. ستانسيا تاۋ بوكتەرىندە. بەتى بايتاق جازىق، ارتىن، ەكى ءبۇيىرىن قورشاعان قىزىل شاقا، قارا قوتىر بيىكتەردىڭ، ەتەگىندە بۇراڭداعان بۇلاقتار، وزەنسىماقتار جاتىر. سولاردىڭ كوگالىن قۋالاي كيىز ۇيلەر وتىر. جاڭا ستانسيا ءالى ماڭايىن باۋراماعان. تۇرعىن ەل ۇيرەنگەن قونىسىنا تارتىپ، ءبىر جاعىنان ستانسيانى ساعالاي كەلىپ وتىرعان سەكىلدى. «قىمىز»، «ايران»، «ءسۇت» دەپ ۆاگون جاعالاي داۋىستاعان قاتىن-قالاشتار مازا بەرمەيدى. ءبىر شەتتە قويلار دا ماڭىرايدى. ەت قۇمار قازاقتىڭ ءبىرازى پوەزبەن كەلە جاتىپ تا ءبىر قويدى ورتاعا الىپ قالىپتى. الىسىراق، جازىقتا ءۇيىر-ۇيىر مال، جاڭا قونىس كولحوز قورالارى قاراۋىتادى. اڭشى ما، تىعىلعان كۋلاك پا، سوناۋ تاۋدا تاس اراسىنان الدەكىمنىڭ، باسى قىلتىلدايدى... اۋىل، ستانسيا، مال، پوەزد ارالاسقان كەڭ دالاعا كوز جىبەرىپ تۇرىپ، — قازاق دالاسى قايناپ جاتىر، — دەدى مەيرام. ونىڭ ويى ءقازىر وسى دالادان دا كەڭىرەك. ون جىل العا، ون ءۇش جىل ارتقا سوزىلىپ جاتىر. جاي باسىپ، جان-جاعىن باقىلاي وتىرىپ، سۋ جاعاسىنداعى جارتاسقا كوتەرىلدى. تەرەڭ شاتىنا شۋلاي اققان تاۋ سۋىنا قاراپ تۇرىپ، جارتاس تۇبىندەگى جالعىز ادامدى قاپەلىمدە بايقامادى. شونجار تاستى تەسىپ بارادى بۇل ادام. شىقىلداعان بالعا، جارقىلداعان ۇشقىنعا ءبىر كەزدە مەيرام ەلەن، ەتتى. تومەن ءتۇسىپ تاۋ تەسۋشىگە كەلدى. ورىس پا دەسە، ورىسشا كيىنگەن قازاق جىگىت. بۇرىلا ءبىر قارادى دا ءۇن قاتپاي شىقىلداتا بەردى. قيا تاستىڭ بەتىن قارلىعاش ۇياسىنداي شۇرق-شۇرق تەسىپ تاستاعان.
— جالعىز ءوزىن، تاۋ تەسكەن قاي جىگىتسىڭ؟
— وسى جەردىكىمىن.
— تەسىكتەرىڭدە ەسەپ بار عوي، — دەدى مەيرام. بەتالدى تەسىلمەگەن. ايقىش-ۇيقىش، تەرەڭدىگى دە ءارقيلى. — كىم ۇيرەتتى بۇنى؟
— تەحنيك ۆاسيليي.
— نە ءۇشىن تەسىپ جاتىرسىڭ؟
— تەسىكتەرگە ءدارى سالىپ، بۇزامىز. جولعا تاس كەرەك.
سۇراماسا سويلەمەدى، سۇراسا دا جارىتپادى جىگىت. ءوز ىسىمەن، ءوز ويىمەن بولىپ تۇر. مەيرام دا ودان ءارى مازالاعان جوق. ونىڭ ويىنا جىگىت الۋان ءتۇرلى ەلەستەپ كەتتى: اۋەلى قۇرىق ۇستاپ قاشاعان قۋدى، ودان كەيىن تاۋ تەستى. ەندى پاروۆوز ءماشينيسى بولىپ ۇزىن سوستاۆتى الىپ جۇرگەلى تۇر... قوڭىراۋ قاعىلىپ قالماعاندا ءالى دە تالاي ساققا جۇگىرتەتىن ەدى.
— قوش، قۇربىم، — دەدى دە تۇرا جونەلدى مەيرام...
پوەزد قوزعالا بەرگەندە ۆاگونىنا كەلىپ ءمىندى. ۆاگون ءىشى قاراڭعى تارتقان. شام جوق. چەمودانىن جاستانا كوزىن جۇمدى. موسكۆادان شىققالى سەگىز كۇن جۇرگەن. ءالى دە ون شاقتى كۇن ءجۇرۋ كەرەك. قازاق جەرى سوندا دا تاۋسىلار ەمەس. بىرەسە ىستىق، تاۋ، مايدا توپىراق، بىرەسە سامال، سالقىن، جازىق، شىم، قۇمايت مول دۇنيەدەن وسىمدىكتىڭ، ادام تىرشىلىگىنىڭ الۋان تۇرلەرىن كورىپ جاتىر مەيرام. سولاردىڭ ىشىندە قاراعاندى وزگەشە ەلەستەيدى: سۋسىز، بۇتاسىز، قۇباجونعا سۋ، تەمىر جول كەلتىرۋ، قۇرال-سايمان، ازىق-تۇلىك قورىن جاساۋ، اسىرەسە ءوندىرىس ارمياسىن، جاڭا جۇمىسشى تابىن قۇرۋ — مەكتەپتەن جاڭا شىققان تاجىريبەسىز جاستىڭ ويىن تالاي قاۋىپتەرگە، ءومىر سونىلارىنا اپارىپ سوقتى. «قاجىعان كەزدە پارتيا كومەكتەسەدى. ششەرباكوۆ تاجىريبەلى ادام... قاراعاندى بۇكىل سوۆەت ەلىنىڭ كۇشىمەن جاسالادى» دەگەن سەكرەتاردىڭ ءسوزىن دەمەۋ ەتتى. سول كۇيىندە ول ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزگەن جوق. الدەن ۋاقىتتا ءبىر جامباسىنا اۋناپ ءتۇسىپ، ءبارى بولادى دەگەندە، ماۋسىمباي ەلەڭ ەتتى:
— نە دەيسىڭ، شىراعىم؟
***
پوەزبەن توعىز كۇن، اتپەن ءۇش كۇن ءجۇرىپ، مەيرام ءقازىر كەڭ دالادا كەلە جاتىر. ىلاۋشى جىگىت چەموداندى وڭگەرىپ العان. استىندا جىلپوس كوك بايتال. ءوزى دە جىلپوس. بىرەسە ەل جايىن، بىرەسە جەر جايىن اڭگىمەلەپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى. جولسىز توتەلەي سالىپ:
— مىنا جىلعانى ورلەي، اناۋ قىرقادان تىك اسساق، قاراعاندىعا دىك ەتە تۇسەمىز، — دەپ قويادى. كوك بەتەگەلى بەلەستەر، ءار تۇستا ۆىشكالار، بۇرقىلداعان ءتۇتىن، بىرەن-ساران ادام كورىنەدى. كۇمپىلدەگەن دىبىستار ەستىلەدى. ءقايسىبىر بەتكەيلەردە تەمىر قازىقتار قالىپ بارادى...
— بۇلار جايىندا نە بىلەسىڭ؟ — دەپ ەدى مەيرام، ىلاۋشى مۇدىرگەن جوق:
— كومىر ىزدەپ جۇرگەندەر عوي. ءتىپتى ەرىنبەيدى. تەسە بەرەدى جەردى. بۇلار كەلگەلى ەكى-ۇش جىل بولدى...
— قانشا تاپتى ەكەن؟
— بىرەۋىنەن سۇراعانىمدا: التاي-قارپىق بولىپ، ولاردىڭ بالاسى، بالاسىنىڭ بالاسى بولىپ جابىلسا، قاراعاندى كومىرىن الىپ بىتىرە المايدى، — دەدى. قوسپاسى بار شىعار، ايتەۋىر كوپ سياقتى كومىر.
— كەم ايتقان ەكەن. التاي-قارپىق تۇگىلى ورىس، قازاقتىڭ نەمەرە، شوبەرەسىنە جەتەدى.
بەلەسكە شىعا كەلگەندە، ارىرەكتە بيىك جوتانىڭ بەتىندە ءتۇتىنسىز جالعىز ترۋبا «مەن مۇندالاپ» تۇردى.
— انە قاراعاندى! — دەدى ىلاۋشى. بولاشاق ءۇشىنشى كوچەگاركانىڭ قاراشا اۋىلدار، جايىلعان مالدار ورتاسىندا موينى عانا سورايادى. بەلدىڭ ءدال ەتەگىندە، ۆىشكا تۇبىندە ءبىر ماشينا جەردى كۇمپ-كۇمپ ءپىسىپ تۇر. مۇرجاسىنان لىقىپ شىققان اقشىل ءتۇتىن كەڭ دالاعا لەزدە ءسىڭىپ جاتىر. ماشينا ماڭىندا اق شاتىر، شاتىر جانىندا ءبىر گازيك كورىنەدى. ەكى ادام شاتىردان شىعىپ ماشيناعا قاراي كەلەدى. ءبىرى — ورىس، ورتا جاستا، ەكىنشىسى — جاس قازاق. مەيرام اتى ۇركىپ ويقاستاي بەرگەن سوڭ، اتىنان ءتۇسىپ جاياۋ كەلدى بۇلارعا. امانداسقان بەتتە-اق ءبىرىن-بىرى بايقاعان ءتارىزدى. ورىس جىگىت توسىرقاماي، تويپاڭسىز سويلەدى:
— ءبىز بارلاۋشىلارمىز. مەن — اناتوليي فەدوروۆيچ چايكوۆ — بارلاۋشى پارتياسىنىڭ باستىعىمىن. مىنا جىگىت — اشىربەك قالماقانوۆ. كەن ينستيتۋتىنىڭ وقۋشىسى. تاجىريبەدە ءجۇر... — دەپ بۇرعىشى جۇمىسشىلارعا دەيىن تانىستىرىپ ءوتتى. ءسوزى، ءمولدىر كوك كوزى وتكىر، شىمىر دەنەلى شاپشاڭ ادام ەكەن، لىپىپ تۇر. — وزىڭىزگە جول بولسىن؟
— قاراعاندىعا كەلەم. سىزدەر ىستەپ تاستاعان ەكەنسىزدەر. Mەن ەندى باستاماقپىن.
— قاي سالادا ىستەمەكسىز؟
كوپشىلىك-ۇيىمداستىرۋ جاعىندا ىستەرمىن. تەحنيكالىق عىلىم، ءازىر الىستاۋ جاتىر عوي ءبىزدىڭ ەلدەن.
— لەنينگراد تا جاقىن ەمەس. ءبىز لەنينگرادتان كەلدىك. ءۇش-تورت جىل ىشىندە تاپقانىمىز، اعىلشىن، ورىس بايلارىنىڭ ەلۋ-الپىس جىل بويىندا تاپقانىنان ارتىعىراق. الىستى وسى قارقىنمەن ولشەسەك، جاقىن بولىپ شىعادى.
مەيرام جاي عانا باسىن شايقاپ، ەزۋ تارتتى. چايكوۆ ىنتىعىپ، ەجىكتەي باستادى.
— نەگە كۇلدىڭىز؟ الدە سولەكەت بىردەمە ايتتىم با؟!
— ەسكى روسسيانىڭ ون-ون بەس جىلدا جاساعانىن جاڭا روسسيا بىرەر جىلدا جاساۋى قاناعات پا؟! روسسيا ونداعان جىل كەيىن قالسا، قازاق ەلى جۇزدەگەن جىل كەيىن قالعان. سوسياليزم بارلاۋشىلارى بۇنى ەستەن شىعارماسىن.
— ا، قارقىندى كۇشەيتە ءتۇس دەگەنىڭىز بە! دۇرىس ايتتىڭىز، دۇرىس! — دەدى چايكوۆ. وسى ءسوز ءدال قىشىعان جەرىنە تيگەندەي جايناپ كەتتى ءجۇزى. — قازاق قانشا ارتتا قالسا دا، پىكىرى الدا. بۇل ۇلى قاسيەت جەڭىپ تىنادى. ءسىز قايىر امانبەكوۆيچتى بىلەرسىز؟
— سىرتىنان عانا بىلەم.
و، التىن باس، التىن! مەنىڭ دوسىم. ەكەۋمىز وسى قارقىن جايىندا ءبىزدىڭ گلاۆكاداعى كەيبىر قىڭىر ادامدارمەن ايتىسىپ كەلەمىز.
— ءيا، حابارىم بار.
— ءسىز سول ايتىسقا كولدەنەڭ كەزدەسىپ، ءپاتۋا بەرگەندەي بولدىڭىز-اۋ. «قازاق جەرى» دەگەن ەكى سوزگە ەۆروپالىق الدەنەشە مەملەكەت سىيىپ كەتەدى. كومىر، تەمىر، التىن، جەز، سيرەك مەتالدار، نەفت... نە جوق بۇل جەردە! قايىر امانبەكوۆيچ ەكەۋمىز وسى بايلىقتى اشۋعا ءوزارا جارىسقا تۇسكەندەي ەدىك. ول وقىپ تۇر: جەز مولدىعى دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى قاتاردا ەكەنىن دالەلدەدى. مەن تەك سوۆەت جەرىندە كومىر ءۇشىنشى ورىندا ەكەنىن دالەلدەدىم. سونداعى زەرتتەگەنىم مىناۋ-اق! دەپ چايكوۆ قولىن كوتەرە اينالاعا مەگزەدى. سايى شالعىن، قىراتى بەتەگە، مايلى قارتا سياقتى يرەك-يرەك بەلەستەر بىرىمەن-بىرى جالعاسىپ، ۇزاق كەتكەن. ۇشىعىن كورسەتپەيدى. سولاردىڭ جوتاسىنداعى ۆىشكالار، ەتەگىندە نە بەتكەيىندە مەڭدەي بوپ كورىنگەن شۋرف بۇرعى ماشينالارى، بۋداقتاعان ءتۇتىن سانى بارلاۋشى پارتيانىڭ دا از ىستەمەگەنىن ايتىپ تۇر ەدى. مەيرام توڭىرەككە كوز جىبەرىپ:
— نەشە ميلليارد توننا تاپتىڭىزدار؟ — دەگەندە، چايكوۆ جىمىڭ ەتتى.
— ول مەملەكەت قالتاسى عوي. اقتارماي-اق قويايىن.
— سۇعاناقتىق بولسا كەشىرىڭىز.
— الىپ ۇلگەرسەڭىزدەر، ءبىز تاۋىپ ۇلگەرەمىز. قاراعاندى بايلىعى ءۇشىنشى ورىندا ەمەس، ءبىرىنشى ورىندا. مەن ونى دالەلدەمەي تىنبايمىن. قازاق دالاسىنا جايىلعان وسىناۋ دۆيجوك مۇرجالارى بەسجىلدىقتاردا ءتۇستى مەتاللۋرگيا، قارا مەتاللۋرگيا، حيميا زاۆودتارىنىڭ زور ترۋبالارىنا اينالۋىنا ەش كۇمان جوق. ءسىز ارمان ەتكەن تەحنيكالىق عىلىمدار دا سول كەزدە قازاق ورتاسىندا قايناپ جاتادى. ءقازىردىڭ وزىندە مىناۋ اشىربەكتەر تابيعات كىلتىن بۇراپ جاتىر...
اشىربەكتىڭ اڭگىمەمەن ءىسى جوق. تۇيىق جىگىت كورىنەدى. ورتاسى كوتەرىڭكى ۇلكەن مۇرنى بۇرعى شىعارعان جۇمىر بالشىققا از-اق تيمەي، ءۇڭىلىپ وتىر. ستانوكتى بۇرعى جىلماڭداپ ەنىپ بارادى جەرگە. ونى قوزعاعان ماشينا دوڭگەلەگى كوز ىلەستىرمەي زىرلايدى. بۇرعى دوڭگەلەكتەن دە شاپشاڭ. باسقارىپ ەكى جۇمىسشى ءجۇر. الۋان ءتۇستى جۇمىر بالشىقتاردى تىگىنەن قويىپ، قاتارلاپ تاستاپتى. ءار بالشىقتا جازۋ بار. چايكوۆ جازۋعا قاراماي-اق بايانداپ كەتتى...
— بۋرىل كومىر، تاس كومىر، انتراسيت...
— بۇلاردىڭ بىرىنەن ءبىرىنىڭ ايىرماسى نە؟
— باستى ايىرماسى ۋگلەرودتا. بۋرىل كومىردىڭ قىرىق بەس-جەتپىس بەس پروسەنتى، تاس كومىردىڭ جەتپىس بەس-توقسان پروسەنتى، ءانتراسيتتىڭ توقسان بەس پروسەنتى، ودان دا كوبىرەگى ۋگلەرود. كومىردى ماركاعا بولەمىز. مىسالى: ت مەن د ماركاسى وتىن ورنىنا، گ گەنەراتور گازىن الۋعا، پس، ك، پج ماركالارى كوكس، تاعى باسقا قىمباتتى زاتتار قورىتىپ الۋعا پايدالانىلادى. كومىردەن قاراماي، بەنزين، كەروسين سياقتى حيميالىق زاتتار دا شىعادى... قاراعاندى كومىرىنىڭ زور قاسيەتى — كوكسىلەنەتىن كومىر. كوكس — ءوندىرىستىڭ ەڭ قۇنارلى ازىعى.
اڭگىمەنى ىلاۋشى جىگىت ءبولىپ جىبەردى. كەلگەلى گازيكتى اينالدىرىپ، و جەر، بۇ جەرىن شۇقىپ جۇرگەن. گۋدوكتى باسىپ قالعاندا، كوك بايتال وسقىرىپ، اتىپ ءتۇستى. شىلبىردى ءۇزىپ بوسانىپ، قاشىپ بارادى. جىگىت قۋىپ بارادى.
— قاپ، مىناۋ جاياۋ تاستاپ كەتتى-اۋ! — دەدى مەيرام. چايكوۆ سىلق-سىلق كۇلەدى.
— جۇرتقا ءقازىر ماشينا قانداي تاڭسىق! وسى جاستار ەرتەڭ ونىڭ ءرۋلىن تىزگىنشە ۇستايدى. ءجۇرىڭىز، ءسىزدى ەندى مەن اپارىپ تاستايىن.
— ءيا، ءسىزدىڭ اۋىلدان دا ىلاۋ مىنەيىك. قوش، اشىربەك جولداس.
اشىربەك باسىن كوتەرىپ، اۋزىن جىبىرلاتتى دا قايتا ءۇڭىلدى بالشىقتارعا. ءبىراۋىز سوزگە كەلمەستەن قالدى. چايكوۆ پەن مەيرام گازيككە وتىرىپ، اڭگىمەلەسە كەتە باردى...
جالپاق جوندى كەڭ دالادا شوق-شوق، ويدىم-ويدىم قاراعاندار، تومپەشىك-تومپەشىك بولىپ جاتقان سۋىر ىندەرى كورىمەدى. سۋىر ءوربىپ ءجۇر. وتە ساق، ماشينانى كورىسىمەن مىرتىڭ-مىرتىڭ جۇگىرىپ، قاشىپ بارا جاتىر. بەس-التى كۇشىگىن ەرتە باسقادان بۇرىن زىتقان ءبىر قارانەي ىنىنە جەتكەندە ارتقى اياعىمەن تىك تۇرا قالدى. «نە قىلاسىڭ، ۇستاپ الشى، كانە» دەگەندەي شىقىلىقتاپ تۇر.
— قاراعاندى كومىرىن وسى سۋىر ىندەرىنەن ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز ءۇشىنشى جىلى قوي باعىپ ءجۇرىپ بالا جىگىت اپاق بايجانوۆ تاۋىپتى، — دەدى چايكوۆ. مەيرام ەستىمەگەن ەكەن، قۇمارتا تىڭدادى. — ءبىراق، نە ەكەنىن بىلمەگەن. اۋىلعا كەلىپ اقساقالداردىڭ سارابىنا سالعاندا، ولار دا تابا الماي، دال بولىپتى.
— نەگە دال بولادى؟ «كومىر» دەگەن قازاقتىڭ ەسكى ءتىلى. ءتىل تەگىن جاسالمايدى. «وسال دەمە كومىردى، بۇرقىلداتار تەمىردى» دەگەن ماتەل دە بار قازاقتا. جاس اپاق بىلمەسە دە قاريالار بىلۋگە ءتيىستى.
— ءيا، سولاي-اۋ، بىلمەسە بولىس ءتاتي ۋشاكوۆقا ەكى ءجۇز ەلۋ سومعا ساتا ما؟
— جەتكىزگەن ەكەن باعاسىن! — دەپ مەيرام ءتاتيدى كەكەپ قويدى. سوعان ون ەكى مىڭ جىلقى ءبىتىپتى. مىناۋ ەسەپشىلدىگىنە قاراعاندا قالاي ءبىتتى ەكەن!
— ونى ازسىزساڭىز، نەلدى كەنىن بايزاقوۆ دەگەن باي سەكسەن التى سومعا ساتقان.
— ۋشاكوۆ قانشاعا ساتتى؟
— ۋشاكوۆ تا قازاق بايىنان ونشا ۇزاعان جوق. ەلۋ جىلداي قوجا بولىپ تۇرىپ، اقىرى ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ءتورتىنشى جىلى فرانسۋز كاپيتاليسى — پرەزيدەنتتىڭ بالاسى — كارنوعا جەتى ءجۇز الپىس التى مىڭ سومعا ساتقان. كارنو ەكى-ۇش جىلداپ كەيىن اعىلشىن كاپيتاليستەرىنە وتكىزىپتى. عاسىر بويى بايلار اراسىندا ساۋداعا ءتۇسىپ كەلگەن قاراعاندى — سپاسسك — ءنىلدى جەرىنە ەۆروپالىق ءبىر مەملەكەت سىيىپ كەتەر ەدى. بارىنەن قالعان مۇرا مىناۋ، — دەپ چايكوۆ قىر باسىندا سويديعان جالعىز ترۋباعا يەگىمەن مەگزەدى. قاراعاندى حيكاياسى تاۋسىلار ەمەس. ەندى بارلاۋ جۇمىسىن بايانداي باستادى:
— ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جيىرماسىنشى جىلى الەكساندر الەكساندروۆيچ گاپەيەۆ ەكسپەديسياسى كەلىپتى بۇل دالاعا. قاراعاندى كومىرىنىڭ مولدىعىن، كوكسىلەنەتىنىن ءبىرىنشى رەت سول ايتقان ەكەن.
— ورىس، اعىلشىن كاپيتاليستەرى مول كەندى جالپاعىنان باسسا دا تەرەڭ، زەرتتەي المادى، شۇقىلاپ-شۇقىلاپ قانا پايدالاندى. گاپەيەۆ قاراعاندىنىڭ وزىندە «جاڭا» پلاست كومىرىن قولدان جاعىپ، كوكسىلەنەتىنىن ءبىلدى. قاراعاندى باسسەينىنىڭ جەرگىلىكتى عانا ەمەس، جەرجۇزىلىك ماڭىزى بار دەگەن قورىتىندىمەن قايتتى. ءبىز، قايىر امانبەكوۆيچتەر سول گاپەيەۆتىڭ شاكىرتتەرىمىز.
— شاكىرتتىك داۋىردەن ءالى وتكەن جوقسىزدار ما؟ — دەپ مەيرام جىميا كۇلگەندە، چايكوۆ ساقىلداي كۇلدى.
— وندا كەششە شاكىرت بولعانىمىز دا! ازىرگە زەرتتەگەن جەرىمىزدىڭ كولەمى گاپەيەۆتىكىنەن بەس ەسە، تاپقان كومىرىمىزدىڭ كولەمى ەكى ەسە ارتتى. ءقازىر قاراعاندى كومىرىنىڭ مولدىعىنا، ونىڭ كوكسىلەنەتىنىنە كۇمان قالعان جوق. سىرتقى جاۋ ەندى «بەسجىلدىققا» سەنبەسە، گلاۆكاداعى وپپورتۋنيستەر ءالى دە كوكسىلەنۋىنە سەنبەيدى...
— سەنبەسە مەيلى، حالىق سەنسە بولعانى! — دەپ ەدى مەيرام.
— ارينە، — دەدى چايكوۆ، ماشينانى ءوزى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان، ءبىر قولىمەن العا نۇسقادى، — انە، اناۋ ترۋبا ماڭىنداعى توبىر حالىق! سەنگەندىكتەن كەلىپ جاتىر...
— كومىردىڭ كوكسىلەنەتىنىن دالەلدەۋدەن، بۇل سەنىمدى اقتاۋ قيىنىراق. ولار قۇر سەنىممەن عانا كەلدى. تاجىريبەسى، ءبىلىمى، قۇرالى... جوق. بۇل جوقتاردىڭ بىردە-بىرى ورىس كومەگىنسىز جاسالمايدى...
جاي سويلەپ، كەڭ تولعاپ وتىرعان مەيرامنىڭ جۇزىنە وقتىن-وقتىن قاراپ قويعاندا چايكوۆتىڭ كوزىنەن شاتتىق ۇشقىنى شاشىرايدى. بۇل دالادا وتە سيرەك كەزدەسەتىن وقىمىستى جاس قازاقتىڭ جاڭا پىكىرلەرىن قۇمارتا تىڭداپ كەلەدى. كەيدە سابىرى جەتپەي ءبولىپ جىبەرەدى ءسوزدى.
— ءسىزدىڭ ۋايىمدارىڭىزدان دا جانعا جايلى سامال سوعادى. بەيسەك كەرىموۆ اقىلسىز ادام ەمەس قوي. ول كىسىمەن سان كەزدەسكەندە بۇنداي اسەر العان ەمەسپىن.
مەيرام مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— قولايسىز تەڭەۋ. بەيسەك ۇلت باتپاعىنان شىعا الماي ءجۇر عوي. مەن ءازىر ەشبىر باتپاققا ۇرىنعانىم جوق.
— عاپۋ ەتىڭىز. راس قولايسىز ەكەن-اۋ! — دەپ ىڭعايسىزدانىپ قالدى چايكوۆ. ەكەۋى اڭگىمە ەتكەن بەيسەك كەرىموۆ قازاقستان حالىق كوميسسارلارىنىڭ ءبىرى بولعان، كەيىن وڭشىل، ۇلتشىل قىلىقتارى ءۇشىن تومەندەپ، اقمولانىڭ وكرۋگتىك مەكەمەلەرىنىڭ بىرىندە ىستەيدى. چايكوۆ ەندى ول تاقىرىپتان تايىپ شىعىپ، مەيرام ءسوزىن قۋالاي سويلەدى:
— حالىقتار دوستىعى، سوسياليستىك قارقىن جايىندا باسا ايتاسىز. دۇرىس-اق. بۇل ەكەۋى كۇشەيسە، ءومىردىڭ ءار تامىرى دۇرىس سوعادى. سوسياليزمگە قارسى پىكىرسىماق، عىلىمسىماقتاردىڭ بارلىعى وسى جاندى جەرگە جامان كەزدىگىن سەرمەپ باقتى.
— ءالى دە سەرمەيدى.
— ءيا، سەرمەيدى. ازىرگە ورتاسىنان سىندى ول كەزدىك. سوسياليستىك شابۋىل مۇلدە ۇنتاپ تىنادى ونى.
ەكى وگىز جەگەتىن ىردۋانعا ايىر جەتەكپەن جالعىز ات جەگىپ، جالعىز سيىردى سوڭىنا تىركەپ، شىقىر-شىقىر ءىلبىپ بارا جاتقان ءبىر كەش جول ۇستىنە شوڭقايا كەتتى. كوش يەسى ەكەۋ-اق: ءبىر ايەل، ءبىر ەركەك، قيماسى تۇسكەن ىردۋاندى مىقشىڭ-مىقشىڭ كوتەرىپ جاتىر. لەگچانكەگە مىنگەن زور ادام كولدەنەڭىنەن كەزدەستى بۇلارعا. ارباسىنان تۇسە سالا ەكەۋى كوتەرە الماعان ىردۋاندى جالعىز كوتەرىپ، شاندىعان دوڭگەلەكتى بەلدىككە قايتا كيگىزگەن سوڭ جونەلە بەردى. انادايدان تانىپ، ترەست باستىعى ششەرباكوۆ دەدى، — چايكوۆ، — قۋامىز با، كەيىن-اق كەزدەسەسىز بە؟
— اسىعىس ءتارىزدى عوي. بوگەمەيىك.
— قاجىرلى، ىسكەر ادام... كەلىسىمەن ءولى قاراعاندىعا جان سالدى. سوناۋ بەتكەيلەردە بىرەن-ساران قارايعان جاڭا شاحتالاردىڭ باستاماسى. قاراعاندى زەرتتەۋ، تالاس داۋىرلەرىنەن ءوتىپ، دەرەۋ مىڭداردىڭ ەڭبەك مايدانىنا اينالعالى تۇر.
مەيرام ويلى ءۇنسىز كەلە جاتىر ەدى. كەشتىڭ جانىنان وتە بەرگەندە چايكوۆتىڭ ءسوزىن ءبولدى:
— ششەرباكوۆ جاڭاعى بولماشى كومەگىمەن ۇلكەن دەنەسىن عانا ەمەس، ۇلكەن جۇرەگىن دە كورسەتىپ كەتتى.
— دۇرىس بايقاعانسىز. كوپشىلىك-ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىندا دا ول سىزدەرگە ۇلكەن جاردەمشى. قاراعاندى الدىمەن ءوزىنىڭ پارتيا، سوۆەت، كاسىپوداق ۇيىمدارىن قۇرىپ الۋ كەرەك.
— ارينە، ولارسىز ەشبىر جۇمىس وڭالمايدى.
Kءوش، بەتىمەن جايىلعان مال، بىرەسە ۇيىسا، بىرەسە بىتىراي قونعان كيىز ۇيلەر، كومىر قوردالارىنىڭ ەسكى تومپەشىكتەرى... سولاردىڭ ارا-اراسىمەن بۇلتاقتاي ءجۇرىپ كەلە جاتىپ:
— قايدا تۇسەسىز؟ — دەدى چايكوۆ.
— سەيتقالى دەگەن ەسكى جۇمىسشى بولاتىن...
— بىلەم، بىلەم، ءقازىر دەسياتنيك. اناۋ باراكتا تۇرادى. اعىلشىنداردان قالعان بەس-التى باراكتىڭ بىرىنە كەلىپ توقتادى ماشينا. باراك الدىندا ماحوركا شىلىمىن وراپ وتىرعان جۋان مۇرىندى، سارشا جىگىت كۇرىلدەي تۇردى ورنىنان:
— جانىم-اۋ، مەيرام با، مىناۋ؟ كەلشى، كورمەگەلى قاشان؟ — دەپ قۇشاقتاي الدى. ءسۇيىپ تە، جىلاپ تا جىبەردى. ەكەۋىنىڭ شۇرقىراسۋى ۇزاققا سوزىلىپ بارادى. چايكوۆ قايتۋعا اسىقتى:
— رۇقسات ەتسەڭىز، مەيرام وماروۆيچ، دالا مەنى كۇتىپ تۇر.
— راقمەت، اناتوليي فەدوروۆيچ. بۇل مەنىڭ تۋعان جەرىم بولسا دا سىرىن سىزدەن از بىلەدى ەكەم. ءاردايىم كەڭەسىپ تۇرالىق.
— كەڭەسۋگە مەن سىزدەن ءارى قۇمار.
چايكوۆ قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. سەيتقالى مەيرامدى ەرتىپ ۇيىنە ەندى.
III
مەيرام ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ سەيتقالىنى ەرتە ششەرباكوۆتىڭ پاتەرىنە قاراي اياڭدادى. كۇن نايزا بويى كوتەرىلگەن، اسپاندا الاقانداي بۇلت، ءۇپ ەتكەن جەل جوق. بۇگىن تىمىرسىق ىستىق بولاتىن ءتۇرى بار. تاڭەرتەڭگى تۇنىق اۋانىڭ وزىندە كۇلىمسى كومىر ءيىسى اڭقىپ تۇر. مەحسەح جاقتان شاقىلداعان بالعا داۋسى ەستىلەدى. ءبىرىنشى شاحتادان شەلەكتەپ كومىر تارتقان، تاشكەلەپ كومىر ۇيگەن جاڭا شاحتەرلەر كورىنەدى. باراكتا تۇراتىن ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ بىرەن-ساران سيىرى بەل اسىپ، ورىستەپ بارادى. بىرنەشە جىل دۋماندى موسكۆادا تۇرىپ ۇيرەنگەن مەيرامنىڭ كوڭىلى بۇل كورىنىستەرگە تولعان جوق. اتراپقا جىبەردى كوزىن. بەتكەيلەر بەتىندە، كوپ ۋاقىت ادام جۇرمەي سۋ سويىپ، شالعىن ەسكەن جولدار جاتىر. سول جولداردىڭ شالعىن جالىن مايىرىپ، شاڭىن كوتەرە ۇزدىك-سوزدىق كوشتەر كەلەدى. قاراعاندىنى توڭىرەكتەي، ويپاتتاعى كوگالدى ساعالاي قونعان اۋىلدار كورىنەدى...
— ءولى دۇنيەگە جان ەنە باستاعان، — دەدى مەيرام. جان-جاعىنا بايىپتى قاراپ، جۇرە توقتاپ كەلە جاتىر ەدى.
— تەزىرەك جۇرەلىك، كەتىپ قالار، — دەپ سەيتقالى العا ءتۇستى. ۇيدەگى اڭگىمەنىڭ جالعاسىن ايتىپ بارادى. — بىلگىر ادام. اسىرەسە جەر استىن تاماشا بىلەدى...
الدارىندا جاپىرىق تاس ءۇي تۇر، توبەسىن جاڭادان كوتەpiپ جاۋىپتى، ەكى جاق قابىرعاسى جىپىرلاعان ەسىك. اعىلشىنداردان قالعان ءۇي ەكەنىن نۇسقاسىنان-اق بىلۋگە بولادى. ءبىر ەسىكتىڭ الدىندا جايداق لەگچانكاعا جەككەن تورى ات كورىنەدى. لەگچانكادا قابا ساقال قازاق شالقاسىنان جاتىر، ىڭىرسىپ اندەتەدى.
— ششەرباكوۆتىڭ كۋچەرى. جۇرگەلى جاتىر ەكەن، — دەپ سەيتقالى جىلدامىراق كەلىپ ەسىك تۇتقاسىن ۇستاي بەرگەندە، مەيرام ونى قولىنان تارتتى دا، ەسىك قاقتى.
— رۇقسات، كىرىڭىز، — دەگەن جۋان داۋىس ەستىلدى.
ششەرباكوۆ جالعىز، ىشكى كويلەكشەڭ، ساقالىن قىرىپ وتىر ەكەن. ەسىك اشىلعاندا ۇشىپ تۇردى ورنىنان:
— قوش كەلدىڭىزدەر!
مەيرام قول الىسىپ، ورىس سالتىنشا تانىستىردى ءوزىن:
— مەيرام وماروۆيچ وماروۆ.
— سەرگەي پەتروۆيچ ششەرباكوۆ. وتىرۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. عاپۋ ەتىڭىزدەر، ءقازىر بوسايمىن، ءقازىر.
ەكەۋىنىڭ استىنا ەكى جايداق ورىندىق قويدى دا، ءوزى جايداق ستولىنا بارىپ قىرىنا بەردى. جەڭى سىبانۋلى، جاعاسى اشىق، جالپاق كەۋدەسى، ەتى از، ءسىڭىرلى جۋان بىلەگى تىم جۇندەس: قويۋ سالالى قارا ءجۇن ساۋساقتارىنا دەيىن باسىپتى. شىقشىتتى، قارا قوڭىر بەت بەينەسىنە قاراعاندا، شەكەسى قىسىقتاۋ، ماڭدايى شىعىڭقى، بۋرىل شاش، الىپ دەنەلى بۇل ادام وتە كىشىپەيىل ءتارىزدى. الدىنداعى كىشكەنتاي قولاينامەن قاتار شىنىلى رامكا ىشىندە ءبىر ايەل سۋرەتى تۇر. جاسى وتىزدىڭ ىشىندە، سىمباتتى، كۇلىمسىرەگەن ءمولدىر كوك كوزى قانداي اقىلدى. كەربەز قاراپ ءبىر جىلى ءسوز ايتقالى تۇرعان سياقتى. سول سۋرەتكە سۇيەي قويعان كونۆەرتتەگى:
«موسكۆا... انتونينە فەدوروۆنە ششەرباكوۆوي» دەگەن جازۋعا كوزى تۇسكەندە، «ايەل ەكەن» دەدى مەيرام ىشىنەن. الاسا، توبەسى شاتىرشا، شاعىن بولمەدە مۇلىك از. جابايى تەمىر كروۆات، ۇلكەن چەمودان، ءبىر ستول، بوساعادا ءىلۋلى شاحتەر شامى كورىنەدى. كىشكەنتاي بولمەدەگى مول دەنەلى، كەڭ مىنەزدى ادامنىڭ جۇپىنى تۇرمىسىن كورگەن سوڭ «بولشيەۆيك-پودپولششيكتەردىڭ ءبىرى بولار» دەپ تاعى دا ءبىر جورامالدادى مەيرام.
* * *
مەيرام دۇرىس جورامالداپ وتىر. سەرگەي پەتروۆيچ 1914 جىلدان بەرى كوممۋنيست پارتياسىنىڭ مۇشەسى. شاشى بۋرىل تارتقانمەن جاسى قىرىق بەستەن جۋىردا عانا استى. بۇدان وتىز ەكى جىل بۇرىن دونباستا بولعان جۇمىسشىلار زاباستوۆكاسىنىڭ بىرىندە ونىڭ اكەسى پەتر الەكسەيەۆيچتى پوليسيالار قىلىشپەن جارالادى. قانعا بويالعان زور دەنەلى، اپساعاي شاحتەر سوندا دا قايمىققان جوق. قولىن جوعارى كوتەرىپ، جۇدىرىعىن تۇيە ايقايلاپ تۇردى:
— قاننىڭ ەسەسى قانمەن قايتار!..
سەرگەي پەتروۆيچ بۇل كەزدە وقىپ جۇرگەن بالا. مەكتەپتەن كەلە جاتىپ، اكەسىنىڭ ايانىشتى ءتۇرىن كورگەندە، اشىندى ءۇنىن ەستىگەندە شىداي المادى. دەرەۋ ۇيىنە كەلىپ، روگاتكاسىن الدى دا، قايتا شىقتى. وشىككەنى — كۇرەڭ اتتى، ۇزىن مۇرتتى، جۋان مويىن پوليسيا. اكەسىن قىلىشپەن ۇرعان سول ەكەنىن كوزى شالىپ قالعان. Miنe، سول بەلگىلى جاۋ جۇمىسشى كوپتى ات باۋىرىنا الا، قىلىشپەن شايپاي:
— تارا، تارا! — دەپ تاعى كەلەدى اقىرىپ. بالا سەرگەي بۇعىپ تۇرىپ، روگاتكاسىن تارتىپ قالدى. تۇيە قۇمالاعىنداي تەمىر ۆينت ءدال كوزدەن ءتيدى، ۇزىن مۇرتتى پوليسيا ات جالىن قۇشىپ، ۇرىستان شىعا بەردى...
بۇدان كەيىن ءبىر جىل ءوتتى. پەتر الەكسەيەۆيچ قايتىس بولدى. ودان قالعان ەكى ۇل، ءبىر قىزدىڭ ۇلكەنى سەرگەي — ون ءتورت جاستا. كەشكە جاقىن، الا كولەڭكە بولمەدە قام ءقوڭىل ءۇش جەتىم جەسىر انانى قورشاي جابىڭقى وتىردى. ەرتەڭ نان الۋعا اقشا جوعىن ءبارى ءبىلىپ وتىر. مىنەزى شادىر، قوي كوزدەرىنىڭ كىرپىكتەرى تىك بىتكەن كوليا دا، جاق جاپپايتىن، دامىل تاپپايتىن التى جاسار سۆەتلانا دا ءقازىر كادىمگىدەي سالماقتى، ويلى، «ەندى قايتەمىز؟» دەگەندەي جالتاقتاپ قاراي بەرەدى اناسىنا. اننا نيكيفوروۆنا سەرگەي تۇستەس قوڭىر، مىنەزى اۋىر كىسى ەدى، قايعىمەن قارايا ءتۇسىپتى.
— سەرەجا! — دەدى الدەن ۋاقىتتا كۇرسىنىپ. — سەميا سالماعى ەندى ساعان ءتۇستى. وقۋدى قويا تۇراسىڭ دا.
پەتر الەكسەيەۆيچتىڭ دە جاسىندا وقۋعا مۇرشاسى بولماعان. ول كەتكەن سوڭ ءبىر جۇما وتپەي-اق بالاسى مەكتەپتەن قالدى. بوريس ميحايلوۆيچ كوزلوۆ ول كەزدە جيىرماعا جەتپەگەن جاس جىگىت، جۇمىسشى — مەتالليست بولاتىن، سەرگەيدى ەرتىپ اپارىپ شاحتاعا ورنالاستىردى.
سالماقتى، سالقام، از سويلەيتىن بالا سەرگەي جۇمىس تاڭداعان جوق، تاڭداعانىن كىم بەرەدى، لامپا تاسۋدان باستادى ەڭبەكتى. ودان جوعارىلاپ ات ايداۋشى بولدى. الاسا، لاس زابويلاردا اۋىر شانانى ەڭبەكتەپ موينىمەن سۇيرەپ تە ءجۇردى. سونىمەن ءتورت جىل ءوتتى. سەرگەيگە ون سەگىز جاس تولدى، ەندى قايلا ۇستادى قولىنا. لامپاشى، ات ايداۋشى، شاناشى دەگەن قوسىمشا اتتار وزگەرىپ، زابويششيك سەرگەي اتاندى. 1914 جىلعى جەرجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن سول شاحتادا، سول كاسىبىندە قالىپ قويدى. بارلىق جاعىنان ەر جەتتى. الدىمەن ساياسي ساۋاتى اشىلدى. سوعىس الدىندا پارتياعا ەندى. سوعىس كۇندەرىندە ۇستىندە شينەل، قالتاسىندا كوممۋنيستىك بيلەت، مايداندا ءجۇردى. مىلتىق اسىنعان كوپتىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەن جوق، سوعىسقا قارسى ليستوۆكالار تاراتىپ، ءوز پارتياسىنىڭ ۇگىتشىسى بولىپ ءجۇردى...
* * *
سەرگەي پەتروۆيچ ششەرباكوۆ ءومىردىڭ وسىنداي قيىن كەزەڭدەرىنەن ءوتىپ كەلگەن ادام. قىرىنىپ بولا سالا، جۇمىس پەنجەگىن كيدى دە، قوناقتارعا جاقىنداي كەلىپ وتىردى.
— كانە ەندى اڭگىمەلەسەيىك.
— تانىسىڭىز، — دەپ مەيرام ولكەلىك پارتيا كوميتەتى بەرگەن قاعازدى ۇسىندى. سەرگەي پەتروۆيچ تىكشە، تۋرا مۇرنىنا كوزىلدىرىگىن دالدەپ قويدى دا وقي باستادى. وقىپ شىعىسىمەن كوزىلدىرىگىن قولىنا العاندا كىشىرەك كوكشىل كوزى جايناپ كەتتى.
— جاقسى بولدى! وتە جاقسى بولدى! قاجەتىمىز كوپ، سونىڭ ىشىندە ەڭ قاجەتىمىز جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمى ەدى.
— قانشا كوممۋنيست بار؟
— ءازىر كەزدەستىرگەنىم ون شاقتى. كەلىپ جاتىر حالىق.
— بەتىمەن بە، ۇيىمداسقان تۇردە مە؟
— كوپشىلىگى ۇيىمداسقان تۇردە. اۋداندارعا جوعارىدان نۇسقاۋ بەرىلگەن. كولحوزدارعا شارت ۇلگىسى جىبەرىلگەن. اۋدان وكىلدەرى ءقازىر ەل ىشىندە بولار. تەلمان اۋدانى، ونىڭ پرەدسەداتەلى قانابەك جولداس، ادام، كولىك كۇشىن قولما-قول ۇيىمداستىرىپ بەرەدى.
— ءقازىر حالىق قانشا، وسىندا؟
— ءۇش جۇزگە تارتا بار. ءبىز كەلگەندە قىرىق-وتىز عانا ەدى.
— بۇنىڭىز قاشانعى ەسەپ؟
— بۇدان ءۇش كۇن بۇرىنعى.
— ەل قارامى ودان كوبىرەك سياقتى.
— مۇمكىن. كۇندىز-تۇنى قۇيىلىپ جاتىر عوي، — دەدى دە سەرگەي پەتروۆيچ اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقا جاققا بۇردى.
— قاشان كەلدىڭىز؟
— كەشە.
— قايدا ورنالاستىڭىز؟
— مىنا سەيتقالىنىكىنە ءتۇسىپ ەدىم، باسى كوبىرەك ەكەن. بۇل، ەرمەكتىڭ ۇيىنە ورنالاستىراتىن بولدى.
— دۇرىس ورنالاستىرعان. ەرمەك ەكى-اق باس. جالعىزسىز با، كەلىنشەگىڭىزدى الا كەلدىڭىز بە؟
— كەلىنشەگىم جوق ەدى، دەپ جاي عانا جىميدى مەيرام.
— ءبىز ءسىزدى ۇيلەندىرەمىز وسىندا. ۇيلەنۋدەن بۇرىن كەلىنشەككە ءۇي سالامىن. ءۇيسىز ولاردى ۇستاۋ قيىن. مەنىكى موسكۆادا قالدى. ال، نەدەن باستاماقسىز جۇمىستى؟
— رۇقسات ەتسەڭىز اۋەلى شاحتاعا تۇسەر ەدىم. شاحتا دەگەندى كورگەن ەمەسپىن. سوداپ كەيىن مىناۋ اۋىلدارمەن تانىسام دا، اۋدانعا بارىپ قايتام.
— دۇرىس كورىڭىز ءبارىن، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ «ۋاقىتىم جوق» دەۋگە اۋزى بارماي، قيپاقتاڭقىراپ وتىر ەدى، مەيرام سونى سەزگەندەي سويلەدى:
— ءسىز جاڭا شاحتالاردى ارالاماقسىز عوي، جولىڭىزدان قالماڭىز. ماعان سەيتقالى كورسەتەر.
— تابىلعان اقىل. ايتسەدە كوزىكتىرىپ كەتەيىن. ۇشەۋى ۇيدەن شىقتى. ءبىرىنشى شاحتاعا جاياۋ كەلەدى. بۇلاردى كورىپ بۇرانشىلار ءوزارا كۇبىرلەسىپ تۇر:
— اناۋ، جاڭا جىگىت كىم؟
— كرايدان كەلىپتى كەشە.
— كرايدان دا كەلە باستادى ما؟
— ە-ە، قاراعاندى دۇرىلدەگەلى تۇر عوي.
بۇرانشىلارعا جەتكەندە ششەرباكوۆ تالتيا تۇرىپ، شىلىمىن تارتتى. يمەك، جۋان ترۋبكادان ءتۇتىندى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ:
— بۇنى بىزدەن بۇرىن ەرمەك اشقان، — دەدى، — وسىنىڭ كومىرىن استىققا، قويعا ايىرباستاپ كۇنەلتىپتى. كورىڭىز، اعىلشىن تۇسىنداعى مەشەۋ ادىستەر ءالى بار. ءبىز سونى سوسياليستىك ادىسپەن وزگەرتۋگە ءتيىستىمىز. بۇل جوندە ەرتەڭ ساعات توعىزدا، ترەستە وتىرىپ كەڭ سويلەسەيىك.
ششەرباكوۆ قوشتاستى دا ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
كومىرگە بويالعان جىگىتتەر بۇراندى دامىلسىز بۇراپ تۇر. ولار شىعارعان كومىردى وگىزدى-تۇيەلى ءۇش-تورت كىرەكەش سالىپ الىپ تۇرعان.
— ەتەگىنەن الىڭدار، جاۋ مۇلكىندەي تاپتاماي! — دەپ سەيتقالى ءبىر داۋىستاپ قويدى. داۋسى جۋان، قاباعى تۇيىلگەن، تومىرىق مىنەز، ناۋباس جىگىت توسىن كوزگە تىم ىزعارلى كورىنسە دە، «ءوزىمىزدىڭ سەيتقالى» اتانعان جاعىمدى دەسياتنيك ەدى، كىرەكەشتەر ۇناتپاي قالدى:
— كەن ەكەش كەنگە دە تارىلدى، ا! — دەپ، دودا ساقال بىرەۋى باسىن شايقاعاندا، قاسىنداعى جالاق سارى قاباعىن شىتىندى. ناسىبايىن ءتىلىنىڭ استىنا سالىپ، شىرت تۇكىرگەن سوڭ عانا سويلەدى ول:
— تەگىن جاتقان كەن بار ما؟ اناۋ تەمىر شەلەكتەرمەن «ارىستاننىڭ اۋزىنان، تۇركپەننىڭ تەرىنەن الىپ» تۇر عوي.
— وسى شىركىن التىن بولسا دا سونشا جەردەن كەلمەس ەدىم، اتتەڭ كورىكتىڭ بۇنسىز كۇنى جوق.
— مىنا توبىردىڭ ءبارى كورىككە بولا كەلدى مە؟ — دەپ جالاق سارى قاراشا اۋىلدارعا قاراي قولىن كوتەرە سەرمەدى.
ويدا، كوگالدى قۋالاي قونعان قاراشا اۋىلدار وتىر. بىرەۋلەر جاڭا كەلىپ جۇگىن ءتۇسىرىپ، بىرەۋلەر شاڭىراقتارىن كوتەرىپ جاتىر. ەرتە ۋاقىتتا جان-جاقتان كەلەتىن توعىز توراپ جولدى ءشوپ باسقان. ەندى سولاردىڭ شالعىن جالى مايىرىلىپ، شاڭداتا باستاپتى... دودا ساقال كىرەكەش كۇرەگىنە سۇيەنە تىنىستاپ تۇرعاندا بارىنە كوز جىبەرىپ تۇردى.
— كولحوز جاساۋ بۇدان دا قيىن، — دەدى ءبىر كەزدە، — وسى قيىندارعا جۇرت نەگە قۇنىعاتىنىن بىلمەيمىن.
جالاق سارى مىرس ەتىپ، تاعى ءبىر تۇكىردى. قارشىعا كوزى كۇلىمدەپ:
— ەي، يسا! — دەدى سودان كەيىن، — كەدەي بولىپ جوقشىلىقتىڭ زارىن، باي بولىپ راقاتتىڭ ءدامىن تاتپادىق. سوندىقتان بىلمەيسىڭ. بىلمەسەڭ دە كوپ اۋقىمىنان شىقپادىڭ، كوپپەن كورگەن ۇلى توي.
— سول كوبىڭ كولحوزدان كەلىپ، انە وسى ترۋبانىڭ ماڭىنا جينالا باستاعان جوق پا؟ ءبارىمىز كومىرشى بولساق تاماق قايدا؟
— ءبارىمىز كولحوزشى بولساق كومىر قايدا؟ كومىرسىز ءومىر قايدا؟
— تۇسىنبەيمىن. ايتەۋىر سەڭدەي سوعىلىسقان ءبىر دۇنيە دەدى دە يسا، تولعان ارباسىن تارتا جونەلدى. اڭگىمەمەن كومىر كوبىرەك سالىنىپ كەتسە كەرەك، توزعان اربا تاياق تاستام جەر شىعا شوڭقيىپ قالدى. كولحوز كىرەشىلەرى جينالىپ «ءاۋپ-اۋپ» دەسىپ جاتىر... باديانى ىرعالا بۇراپ جۇمىسشىلار تۇر.
— سەيتقالى جۇمىس جايىن قىزا اڭگىمەلەسە دە، مەيرام سىبىرمەن تىڭداپ تۇرىپ:
— تابىستارىڭ تالاپقا سىزدىق تا بولمايدى، — دەپ قويدى. ورشەلەنە ءتۇستى سەيتقالى:
— سەن كەشە عانا كەلدىڭ، بىلمەيسىڭ ءولىپ قالعان زاۆود بولاتىن بۇل. Miنe ءتىرىلدى، كومىر بەرە باستادى ەلگە...
مەيرام تالاسپادى، ۇلكەن ادامنىڭ بولماشىعا بالاشا قۋانعانىنا تەك ەزۋ تارتتى. كومىر قۇدىعىنىڭ تاقتايمەن كومكەرگەن ەرنەۋىنە اسىلا، تۇبىنە تەلمىرە قاراپ ءتۇر. تىپ-تىك شىڭىراۋ. ءتورت قابىرعاسىنا اعاش قيىپ، شەگەندەپ تاستاعان. قاراتۇنەككە قانشا ۇڭىلسە دە كوز جەتپەدى. سول تۇنەكتەن وقتىن-وقتىن:
— ا-ي-دا-ا، — دەگەن تالماۋ داۋىس ەستىلدى. داۋىس ەستىلگەندە بادياشىلار جەدەلدەتە بۇرايدى.
— بۇل نە داۋىس؟ نەنى ايدا دەپ جاتىر؟ — دەگەن مەيرامنىڭ سۇراۋىنا كۇلەدى ءبارى. كومىر قۇدىعىنىڭ جانىنداعى قاقپاقتى قۇدىقتىڭ قاقپاعىن اشىپ:
— ءجۇر بارعان سوڭ كورەمىز — دەدى دە تۇسە جونەلدى سەيىتقالدى.
ءبۇيىنىڭ ىنىندەي تىپ-تىك، اياسىنا اياسىنا ەكى ادام سيارلىق قارا ۇڭگىردىڭ تۇبىنە اپاراتىن باسقىشقا مەيرام العاشقى رەت قادام باستى. ءتۇتىنى بۇرقىراعان بولەشكە شامنىڭ ءالسىز جارىعى اياق استىن دا انىق كورسەتپەيدى. سەيتقالى تىك ساتىدا جاي جەردەي جورتاقتاپ بارادى. مەيرامنىڭ جۇرەگى قوبالجىپ، بۋىندارى بوساڭسىپ، ارتتان بىرەۋ يتەرمەلەگەندەي دەنەسى العا، اياعى كەيىن تارتىپ ساتىنى باسۋعا ازەر ۇلگەرەدى. شامى ءوشىپ قالعان. ماڭداي تەرشىدى، جۇرەك قاقتى. بەرەكەسى قاشقانىن بىلدىرمەيىن دەسە دە بولمادى.
— توقتاشى، دەمالايىق.
— سەيىتقالى دا، شام دا جوق.
— قايدا سۇڭگىپ كەتتى؟
الاقتاپ جوعارى قارادى مەيرام. جۇلدىزداي جىلتىراپ كوز ۇشىندا كوك ساۋلە كورىندى. تومەن قاراپ ەدى، قولامتانىڭ شوعىنداي الدەنەلەر سىعىرايدى. وزگەنىڭ ءبارى قاراتۇنەك. ەشتەمەنى بولجاپ بولمايدى.
— بارمىسىڭ، ءبورىباس؟ باس اينالدى. جانىم-اۋ، جاڭاعى قۇلاپ كەتكەننەن امان با؟!
— اتاڭنىڭ باسى! — دەپ، شامىن سوندا عانا جارق ەتكىزدى سەيتقالى. ماساتتانىپ كەڭك-كەڭك كۇلەدى.
— نەتكەن سۇڭگۋىر ەدىڭ، قايدان شىعا كەلدىڭ؟
— شامىمدى ەتەگىممەن بۇركەپ، جاقىندا-اق تۇرعام. ساستىڭ بىلەم، ءا؟
— بولماشى ويىنعا ەرتەدەن قۇمار ەدىڭ، ءالى تاستاماعان ەكەنسىڭ.
— ادەت وزگەرە مە؟
— ءبارى وزگەرەدى.
— وزگەرتسەڭ كورەرمىز، الدىمەن بايتەندى وزگەرتىپ بەرشى.
— ول كىم؟
— ەسكى شاحتەر. ەسكى جالقاۋ. قاراعاندىنى جۇرتتىڭ بارىنەن قىزعانادى. ءوزى تەك اۋزىمەن وراق ورادى.
— قاراعاندى بايتەن تۇگىل، بۇكىل قازاق قۇشاعىنا سىيماس، — دەدى مەيرام. ۇلكەن ويىن تار جەردە جايعىسى كەلمەگەندەي، ودان ءارى ءسوزدىڭ بەتىن بۇرىپ اكەتتى. — سوناۋ جوعارىداعى ساۋلە نە؟
— دالانىڭ ساۋلەسى.
— تومەن دە جىلتىراعان نە؟
— شاحتەرلەردىڭ شامى.
ازىراق دەمالعان سوڭ ەكەۋى تاعى ءجۇردى، جۇرگەن سايىن جىلتىراعان جۇلدىزدار جاقىنداپ، تاسىر-تۇسىر دىبىستار ەستىلە باستادى. توعىز ساتىدان ەتىپ، ونىنشى ساتىعا جەتكەندە اياق استىنان:
— ا-ي-د-ا — دەگەن داۋىس ساڭق ەتتى.
— بۇل ەسكى شاحتەر ىسقاق. تىسقا كومىر جونەلتىپ تۇر. ماناعى داۋىس وسىنىكى، — دەدى سەيتقالى.
مەيرام كومىر قۇدىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەندە باسقا ءبىر دۇنيەگە جەتكەندەي بولدى. توعىز قانات كيىز ءۇيدىڭ كولەمىندەي عانا قۋىس، توبەسىندە كىشكەنە شاڭىراقتاي تەسىگى بار. سول تەسىكتەن جىلتىراعان كوگىلدىر ساۋلەنى كومىر تارتقان ەكى شەلەك دامىل-دامىل ءتۇسىپ شىعىپ بۇركەي بەرەدى. كۇن باتىسقا قاراي جەر استىن كەۋلەپ كەتكەن ءبىر قۋىس جاتىر: بيىكتىگى كىسى بويى، ۇزىندىعىنا كوز جەتپەيدى، قابىرعالارى كومىر — بولەشكە شامنىڭ جارىعىمەن شاعىلىسىپ، جىلت-جىلت ەتەدى. توبەگە قولدىڭ سالاسىنداي قىلىپ اعاش قيىپتى، ءار اعاشتىڭ ەكى باسىنا تىرەۋ قويىپ، قابىرعاعا جاپسىرا تىرەپ تاستاعان. وسى جولمەن كەلىپ، كەتىپ جاتقان تاشكەشىلەردىڭ دابىرى، شيقىلداعان تاشكە، كوتەرىلگەن كومىر توزاڭى توسىن كوزگە جەر استىن الاي-تۇلەي، داڭ-دۇڭ، جات دۇنيە كورسەتىپ تۇر. مەيرام بايىپتى كوزىمەن ءبارىن بولجاپ شىققان سوڭ:
— كومىر قۇدىعى قىمباتقا تۇسكەن ەكەن، — دەدى. — قانشاما ۋاقىت، كۇش، دەنساۋلىق ىسىراپ بولىپ جاتىر.
ىسقاق ەنتىگە تۇرىپ، باسىن ۇزاق يزەدى. ونىسى قوستاعانى ەمەس، قارسىلىعى ەكەن:
— قاي جىگىتسىڭ، شىراعىم؟ ۇمىتىپ قالدىم اتىڭدى؟
— جاڭادان كەلگەن جىگىتپىن. اتىم مەيرام.
— جاس ەكەنسىڭ. ونىڭ ۇستىنە جاڭادان كەلسەڭ بىلمەي ايتىپ تۇرسىڭ. اعىلشىندار، پودريادشىكتەر ءۇشىن دە توگىلگەن بۇل تەر. توبەدەن سۋ سورعالاپ، تىزەدەن ساز كەشىپ، ەڭبەكتەپ تارتاتىنبىز شامانى. ءسويتىپ تاپقان تيىننان دا جەيتىن ولار. ەندى جەۋشى جوق. ۇقساتا الماساڭ ءوز وبالىڭ وزىڭە.
مەيرام كوزىن الماي، ىسقاققا قادالىپ قالدى. سەلدىر ساقال، بەت ءاجىمى تەرەڭ، قاتىڭقى ادام، بارلىق تاشكەشىلەردىڭ تاسىعان كومىرىن سىرتقا جالعىز جونەلتىپ تۇر. ءار شەلەكتى جونەلتكەن سايىن داۋىستايدى. تەك وسى داۋىستاۋدىڭ وزىنە شىداماس ەدى كىسى. مەيرام ءبىراق بۇل كۇشكە تاڭدانبادى. كومىر تەڭىزىنە شوگىپ جاتقان شونجار بەلدى توڭكەرىپ تاستايتىن سانا تاپتى ىسقاقتان. ونىڭ اتىن بلوكنوتىنا جازىپ الىپ:
— اعاي، قولىڭداعى شامىڭنان، كەۋدەڭدەگى شامىڭ جارىعىراق ەكەن. كەشەدەن بەرى كورگەنى كوڭىلىن كوتەرتپەپ ەدى، ىسقاق ءسوزى سەيىلتىپ جىبەردى. سەيتقالىعا ەندى شەشىلە سويلەپ كەلەدى. — مىڭداعان جۇمىسشى، مىڭداعان توننا كومىر كەرەك. ونداعان جۇمىسشى شەلەكتەپ ازەر الىپ جاتىر. ءبىراق، جاڭاعى سانا، شىدام، قۇمارلىق مۇراتقا جەتكىزبەي، قويمايدى! — دەگەندە، سەيتقالى كەڭكىلدەپ تۇرىپ كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟
— سەن ونى اۋىلدان جاڭا كەلگەن شارۋا دەيمىسىڭ، ناعىز شاحتەر سولاي دەمەگەندە نە دەيدى؟
— ەسكى شاحتەرىڭ قانشا؟
— وتىز شامالى.
— دونباستان كەلگەندەر قانشا؟
— ازىرگە ون بەس-جيىرما ادام.
— وسىلاردىڭ ماڭىنا ماڭدى ۇيىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. قۇدىعىڭ سوندا عانا كولگە اينالادى. تۇسىنىكتى مە؟
سەيتقالى ۇندەمەدى. قارسىلىعى ما، كەنگەنى مە، الدە ءتىپتى ەلەمەگەنى مە — بەلگىسىز. تومسارىپ كەلە جاتىپ ۇلكەن مۇرنىن ۇستاي ءبىر ءسىڭبىرىپ تاستادى دا:
— بۇل كەلە جاتقانىمىز كورەننوي شترەك. بارلىق كومىر وسىمەن وتەدى، — دەدى. — مىناۋ وڭعا-سولعا كەتىپ جاتقان قۋىستار — «پەش» — قازاقشا «ءتورت باس».
مەيرام جىميىپ سەيتقالىنىڭ بەتىنە بۇرىلا قارادى. «مەن سەنەن «ءتورت باستى» سۇرادىم با؟» دەگەن قاراس ەدى. سەيتقالى بۇعان دا جاۋاپ بەرمەستەن كومىر جايىن ايتا بەردى:
— كومىردىڭ جىگى بولادى، بەتالدى قازا بەرمەيدى. بىردە وڭ، بىردە تەرىس كەزدەسەدى ول جىك. وڭىنان كەزدەسسە «ءتورت باس» — شابۋعا جەڭىل. سولىنان كەزدەسسە «تەرىس» شابۋعا قيىنىراق. سەن پوجالىستا «قۇدىق» دەگەنىڭدى قوي. قۇدىق تۇگىل شۋرف تا ەمەس بۇل. كادىمگى شاحتا، كورمەيمىسىڭ؟
مەيرام قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى. «قۇدىق» دەگەنى سەيتقالىعا قۇبىجىق ەكەنىن جاڭا ءبىلدى.
— سونى ەندى، اۋزى-مۇرنىڭدى دوربيتپاي-اق ايتساڭ قايتەدى؟
— ءار نارسەنى ءوزىنىڭ اتىمەن اتاۋ كەرەك. «قۇدىق-قۇدىق» دەپ قويمايسىڭ.
— ال، شاحتا دەيىك.
سەيتقالى ساباسىنا تۇسكەن ءتارىزدى. وڭعا بۇرىلدى. جىلتىراعان شامدار، كوتەرىلگەن توزاڭ كورىنەدى. قايلا ءدۇرسىلى ەستىلەدى.
— قايدا كەلەمىز؟
— قايلاشىلارعا.
بۇلار كەلگەندە ەكى جىگىت تاشكەسىنە سۇيەنىپ، مۇلگىپ تۇردى. ەكى قايلاشى شارتا جۇگىنگەن، كەۋدەسىنەن جالاڭاش، الدارىنداعى كومىر قابىرعاسىن جانتايا بەرىپ، قۇلاشتاي ۇرادى. سۇيسىنگەنى مە، شارشاعانى ما، ۇرعان سايىن ىڭقىلدايدى. بەلدەۋدەگى قارا بالشىق ىسقاياقتانىپ، جىلتىلداپ العان، ءبىر سالعاندا اسىقتايى ازار سىنادى. جىگىتتەردىڭ باسىنان بۋى بۇرقىرادى. شىپ-شىپ شىققان قارا تەر دەنەنى ايعىزداپ، تارام-تارام جول سالدى. مەيرام اياپ تۇردى ىشىنەن، سەيتقالى قاباعىن قارس جاۋىپ، جان-جاعىنا قارادى دا، cوگe باستادى قايلاشىلاردى:
— قابىرعانى قاراشى، اۋىلدىڭ شىم قوراسىنداي قيقى-جيقى. راسكوس الماسا بولمايدى. جولدارىڭنان سايتان تايىپ جىعىلاتىن، تاشكە قالاي جۇرەدى؟ كومىرلەرىڭە بالشىق ارالاسقان. بالشىق تا جانا ما؟ تاشكەشىلەر مىنە قاراپ تۇر. بۇگىن ءبىر ءتۇيىر كومىر جونەلتكەن جوقسىڭدار. وسىنداي جۇمىس بولا ما ەكەن؟
قايلاشىلار جاق اشپادى. اپساعاي دەنەلى، قارا ساقال بىرەۋى قاڭىلتىر تورسىعىنىڭ اۋزىنان سىلق-سىلق سۋ جۇتىپ جاتىر. جالاڭاش كەۋدەدەن بۇرقىراعان بۋ، قايلا كوتەرگەن توزاڭ، بۋداقتاعان شام ءتۇتىنى تۇتاسىپ، ءوزى سارعىلت ساۋلەنى كومەسكىلەپ بارادى.
— اپىراي، تاستاي ەكەن! تاستاي ەكەن! ءبىر كىسىدەي ءالىم بار ەدى، — دەي بەردى، جاڭاعى سۋسىنداپ العان قارا ساقال قايلاشى. سەيتقالى سيرەك مۇرتىن سەلتيتە ەندى كۇلە قاراپ تۇر وعان.
— قايلا وڭاي بولىپ پا. ەرتەرەك دەگەنىم قايدا؟ اياعانداي كوردىڭدەر. كۇشىڭ كوپ، اقىلىڭ، ايلاڭ از. قارا كۇشتەن، قارا كومىر كۇشتىرەك. شىداساڭ، ءتاسىلىن تاپساڭ عانا جەڭەسىڭ، — دەدى دە مەيرامدى ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى.
IV
قارا ساقالدى قايلاشى ءبىر كەزدە توپقا تۇسكەن بالۋان قۇتجان دەيتىن. بۇرىن شاحتا كورمەسە دە بويىنا سەنىپ، كەلگەن بەتىندە قايلا سۇرادى. كومىرشىلەر اراسىندا قايلاشى ۇلكەن اتاق. جوسپاردان اسىرا ورىنداسا اقشاسى دا، بەدەلى دو ارتا بەرەدى. ءبىراق، قايلا اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. سوندىقتان اركىمگە بەرىلە دە بەرمەيدى. قۇتجان بالۋان اتاعىن بەتكە ۇستاپ ازار العان. قاسىنداعى ءۇش جىگىت بالۋاننىڭ بريگاداسىنا ەنگەندە، توبەسى كوككە جەتكەندەي بولعان. ەندى ءبارى تۇنجىراي قالىپتى. ىسىعان دەنە سۋىعان سايىن اۋىرلاپ، قوزعالسا جىرتىلىپ كەتەتىندەي، تورتەۋى ءتورت جەردە سىلەيىپ وتىر...
— ە، ە جاڭا كەلگەن جۇمىسشى ەل ىشىندەگى كىرمە سياقتى عوي، — دەدى باسىن يزەپ ءبىر تاشكەشى. جاسى قىرىق بەستەر شاماسىندا، بەتىنىڭ كولدەنەڭى شىعىڭقى، قارا ساقالدى ادام ەكەن، ءتىسى قىشي ما، الدە ادەتى مە، ءتىسىن شىقىرلاتىپ قويادى. كىشى كوزى تەرەڭدە جاتسا دا تىم مازاسىز، ويناقشىتىپ قاراي بەرەدى قاسىنداعىلارعا. بۇلار ءبىر زابويدا ىستەسە دە ءبىرىن-بىرى ءالى جەتە بىلمەيدى — جاڭادان كەلگەندەر. وسى كىسىنى كەزىنشە «وتاعاسى»، سىرتىنان «كوسەۋ قارا» دەيدى ءبارى.
— نەگە دە بولسا كونىپ كەلدىك قوي، وتاعاسى، — دەي بەرىپ ەدى ءبىرى، «كوسەۋ قارا» ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— قۋىرىپ جەسە دە تىلدەۋىن، كىجىنۋىن قويسا ەكەن. جاڭاعى دەسياتنيك سوزىمەن قابىرعامىزدى سوگىپ كەتكەن جوق پا؟
قۇتجاندا ءۇن جوق، وزىمەن ءوزى بولىپ وتىر. كەكەشتەۋ سويلەيتىن تەكە كوز بالا جىگىت، ءارقايسىسىنىڭ اۋزىنا جالتاق-جالتاق قاراپ تۇرعان. جاسىنان تاشكە ۇستاپ، ۇلكەننىڭ ىسىنە ارالاسقان جاس، ۇلكەننىڭ وزىنە دە ارالاستى ءبىر كەزدە:
— ك-كىنا وزىمىزدەن. سىرتتان سويلەۋدى عانا بىلەمىز. ۋا، شىركىن، ەرمەكتەي ىستەسەڭ، دى-دەسياتنيكتەرىڭ قۇرداي جورعالار، — دەگەندە «كوسەۋ قارا» كىرپىدەي شيىرىلدى.
— وتتاماشى، كەكەش نەمە! جاسىنان جالپاق شەشەنىن! ەرمەك ەسكى جۇمىسشى، ونى وسىرە بەرەدى. ءبىزدى تاپتاي بەرەدى.
قارا بالا قارعىپ تۇردى ورنىنان، قىزاراڭداپ ۇلكەن كوزى شاراسىنان شىعا جازدادى. اشۋلانعاندا ءتىپتى كەكەش ەكەن، تۇتىعا-تۇتىعا ءبىراۋىز ءسوزدى ازار ايتتى:
— سە-سە-سەن، داۋدە بولسا قۇ-قۇ-قۇلاقسىن!
— توقتات! — دەپ اقىرىپ قالدى قۇتجان. ساڭق ەتكەن داۋسى شاحتا ءىشىن جاڭعىرتىپ جىبەردى. ءبارى جىم بولدى. — قۇلاق-سۇلاق! ەسكى-جاڭا! تانتۋىن تۇگە! ودان دا كومىردى قۇلاتا بەرىڭدەر!
ورىندارىنان باياۋ تۇرىپ، ءارقايسىسى ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. زابويلاپ بولىپ قالعان. ءبىراق زابويدىق تەرەڭدىگى قىرىق-اق سانتيمەتر. تىم از. جارتى نورما بەرگەنىنە بالۋان قۇتجان باعانادان بەرى قىنجىلىپ وتىردى. ەندى قاتۋلانا قيمىلداسا دا ودان اسار ەمەس. ۇيالدى ما، الدە اۋىردى ما، زابويلاپ بىتىرگەن سوڭ:
— وزدەرىن، قۇلاتا بەر، كەتەم، — دەدى. — كۇرەسىپ جۇرگەندە توقپاق جىلىگىمنىڭ تايعانى بار ەدى، اۋىرىپ تۇر.
زابويلاۋ قيىن، قۇلاتۋ وڭاي. «كوسەۋ قارا» وڭايدى لەزدە وپىردى. ەكى تاشكەشى باسەكەمەن جۇگىرە تاسىدى. قۇتجان ۇيىنە جەتكەن كەزدە بۇلار از كومىردى شىعار اۋىزعا جەتكىزىپ تە ۇلگەرگەن ەدى.
— بالا، قايت، شارشاعان شىعارسىڭ، — دەپ قامقورلىق كورسەتتى «كوسەۋ قارا». — مىناۋ ەكەۋمىز تىرەۋ قويىپ دەسياتنيكتى توسىپ، كۇن جازدىرىپ قايتامىز.
بادىراق كوز بالا قايتىپ كەتتى. قالعان ەكەۋى توبەنى تىرەپ ءجۇر. باعانادان بەرى جاق جازباعان سەرىگىنە:
— ەي، جۇماباي، — دەدى ءبىر كەزدە «كوسەۋ قارا»، — وسى بىزگە كەرەگى اقشا ما؟
جۇماباي جاۋاپ قايىرعانشا ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. تەرى شالبارىنىڭ بوساعان باۋىن كوتەرىپ بايلاپ تۇرىپ، سىلبىر سويلەدى:
— ايتەۋىر بالا-شاعاعا نافاقا ىزدەپ ءجۇرمىز عوي.
— قىرىق سانتيمەتر قانشا نافاقا سوندا!
— قايتەيىن، ءوزىم ايتەۋىر ايانعام جوق.
— ايانباساڭ، اقشانى كۇرەپ الاسىڭ.
— ايتساڭشى، اعاتاي.
— ايتايىن، اۋزىڭ بەرىك پە؟
— بەرىك بولماسا، قازىرەتتىڭ سۇمدىعى جاتا ما ىشتە.
— نە سۇمدىعى؟
— ول جاعىن سۇراي كورمە، اعاتاي، ىشىمە مىقتاپ تۇيگەم.
— وندا سەن دە سۇراما مەنەن.
تىپ-تىنىش، قويدان قوڭىر جۇمابايدىڭ ىشىنە وت تاستادى «كوسەۋ قارا». «قازىرەتتىڭ سۇمدىعى» سان مولدادا كەزدەسەتىن قىلىق بولسا دا، جۇمابايعا زور وقيعا. ايتۋ قيىن، بەرىك تۇيگەن ىشىنە. ايتپاسا بالا-شاعانىڭ مول نافاقاسىنان قاعىلادى. مومىن جۇماباي، بىرەسە ۇيات، بىرەسە قۇلقىن قىسىپ، ماڭدايى تەرشىگەندە، «اۋزىمنان قاعىندىم» دەپ ءوزىن-وزى جەرلەپ تە الدى. ءبارىن سەزىپ وتىرعان سەرىگى:
— مەيلىڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە، — دەگەن كەزدە شىداي المادى جۇماباي:
— اعاي، ءوز ءىشىڭ كەڭ شىعار، ا؟
— تۇيەنى تىرىدەي تىقساڭ دا سيادى.
— ەندەشە ايتايىن. جەر حابار بەرمەسىن، — دەپ باستادى جۇمەكەڭ سىرىن. — ءبىزدىڭ اۋىلدا بەرتىندە بايىعان جامانتىك دەيتىن بايسىماق بولدى. ءقازىر كۋلاك بولىپ كەتتى، بيشارا. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سول مال بىتىسىمەن جەلىگىپ، بۇلدىرشىندەي ءبىر توقال الدى. اتى ءبيبىجامال. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ناعىز قىرسىق ەدى وسى قاتىن. قيت ەتسە اۋىرا قالادى. «قازىرەتكە ۇشكىرت، قازىرەتكە ۇشكىرت» دەپ جاتقانى. ءوزى سول جاقتىڭ قىزى. ءسىرا، بۇرىن ءبىر ۇشكىرتىپ، ءتاۋىر بولسا كەرەك. جامانتىك مەنى اتقوسشىعا ەرتىپ، توقالىن كۇندىك جەرگە قازىرەتكە اكەلدى. بالپانداي ءبىر بايتال جەتەلەي كەلدىك. قازىرەتتىڭ ءوز ءۇيى اۋىلدا، عيبادات دەگەن ءۇيى اناداي، وقشاۋ ەكەن. دارەتسىز ەشكىم كىرمەيدى. تۇنەۋگە، ۇشكىرتۋگە، قول تاپسىرۋعا كەلگەندەر تولىپ ءجۇر. ءبىز دە كىردىك قازىرەتكە. اۋزىندا اللا، باسىندا سالدە، ءتىپتى جوعارى قارامايدى، كوپ سويلەسپەيدى، ورتا جاستا، ەتجەندى ادام ەكەن. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سالعان جەردەن، «قولداۋشىلارىڭ، پىرلەرىڭ بار ما؟» دەگەندە، جامانتىك ساسىپ قالىپ، قول تاپسىرۋعا كەلدىك دەگەنى. قولما-قول ۇشەۋمىزدىڭ دە موينىمىزعا بەلبەۋ تاستاپ، ءمۇريت قىلىپ الدى. جامانتىك جاڭا تىكتىرىپ كيگەن شاپانىن جاپتى. ءبيبىجامال التىن دۇزىگىن، مەن باكىمدى بەردىم. بارىم سول ەدى. قازىرەت ءبيبىجامالدىڭ تامىرىن، و جەر، بۇ جەرىن ۇستاپ وتىرىپ، «ءبىر اي ۇشكىرەمىن» دەدى. شارۋاسىن تاستاپ جامانتىك جاتا الار ما، قايتىپ كەتتى. قازىرەت پەن ءبيبىجامالدى كۇتىپ مەن قالدىم. قازىرەت وڭاشا ۇيدە ۇشكىرەدى دە جاتادى. ءبىر كۇنى تال ءتۇس، كۇن ىستىق-اق، تۇندىك جابۋلى. عيبادات ءۇيىنىڭ كولەڭكەسىندە شارۋامدى، بالا-شاعامدى ويلاپ شۇڭكيىپ وتىر ەدىم، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ءبىر قۇيىن ۇشىپ كەلىپ، عيبادات ءۇيىن توڭكەرىپ-اق تاستاعانى. قازىرەت كويلەكشەڭ، «سالدەم قايدا، سالدەم!» دەپ بەزەكتەي تۇرا كەلدى. ءبيبىجامال ۇيقى-تۇيقى بولىپ توسەگىندە وتىر. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سول سالدە ءبيبىجامالدىڭ توسەگىنەن تابىلدى. مىنە، وسىعان ون جىل. قازىرەت كۋلاك بوپ كەتتى. ءبيبىجامال قايتىس بولعان، جەر حابار بەرمەسىن، اۋزىمنان شىعىپ وتىرعانى وسى.
جۇمابايعا بۇل ۇلكەن وقيعا كورىنسە دە، «كوسەۋ قارا» اسا ءمان بەرگەن جوق، كەلەمەجدەگەندەي:
— اۋزىڭ بەرىك-اق ەكەن، مەن ساعان ايتپاي كورسەتەمىن، — دەدى دە ورنىنان تۇردى. ءبىر تىرەۋدىڭ باسىنا قارىنداش پەن سالىنعان ەلەۋسىز بەلگىنى ءسۇرتىپ تاستاپ، سونداي بەلگىنى ەكىنشى تىرەۋگە سالدى. جۇماباي تۇككە تۇسىنبەي باجىرايا قاراپ تۇر.
— بىزدىكى ەندى قىرىق سانتيمەتر ەمەس، مەتر بولدى. جەتەر، — دەپ كۇلەدى «كوسەۋ قارا».
بۇل قۋلىقتى جۇماباي تۇگىل جۇرتتىڭ كوبى بىلمەيدى. ول كەزدە شابىلعان كومىر ولشەنبەيتىن. ولشەۋگە كىر، كىرشى، نە ولشەنگەن ۆاگونەتكا كەرەك. باستىقپاعان شاحتادا بۇل جوق. شابىلعان جەردى عانا ولشەيدى. جەر ولشەۋدەن الدانۋ وپ-وڭاي. الدانباۋ ءۇشىن ءار زابويدى سمەنا سايىن باسىنان ولشەپ كەلەسىڭ، وعان ۋاقىت قايدا! سوندىقتان سەيتقالى ءتۇرلى بەلگىلەر قولدانىپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى، ءوزى عانا بىلەتىن ەلەۋسىز قارىنداش بەلگىسى ەدى، «كوسەۋ قارا» سەزىپ قالىپ وزگەرتە قويدى. جۇماباي الدەن ۋاقىتتا ءتۇسىنىپ، جاعاسىن ۇستادى.
— ياپىراي، پەندەنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان ەدىم؟
— ۇندەمە، بيشارا، جاڭاعى قازىرەتتەن اۋليەمىسىڭ.
— ونىكى قارلىق قوي. وسىمىز كادىمگى ۇرلىق ەمەس پە؟
— كومىر قۇدايدىكى. اقشا قازىنانىكى. قازىنا وزىمىزدەي كەدەيدىكى. ءوز مۇلكىڭ وزىڭە نە قىلعان ۇرلىق!
— تۇبىندە وسىنىمىزدى دەسياتنيك بىلسە، كۋلاك قىلىپ جىبەرمەي مە؟
— ناعىز سورلى ەكەنسىڭ! — دەدى «كوسەۋ قارا»، — ءبىر ۇيدە جاتىپ، ءبىر داستارقاننان ءدام تاتىپ وتىرعان سوڭ تىلەگىمىز دە ءبىر عوي، — دەپ ايتىپ ەدىم. كەلگەن نافاقانى المايسىڭ، نەسىنە نافاقا ىزدەيسىڭ! كۋلاگى نەسى، جۇمىسشى كۋلاك بولا ما ەكەن؟
نە قىلارىن بىلمەي باسى قاتقان جۇماباي، جەلكەسىن قاسىپ وتىرىپ، مەيلىڭ، دەپ قالدى، زاۋدە ءسوز بولسا مەنەن اۋلاق. ءوزىن، بەر جاۋابىن.
ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى سەرىگى. وتىرىك كۇلكى ەكەنى وزگەرمەگەن وڭىنەن كورىنىپ تۇر. جۇماباي سەزگەن جوق. سەيتقالى كەلدى. جاسىرىن بەلگىسىنە ەلەۋسىز ءبىر كوز تاستاپ، شابىلعان جەرگە شۇقشيا قارادى.
— اپىر-اۋ، قانشا ايداعانسىڭدار؟!
— قايدام، بارى وسى عوي.
— مىنا جەردەن باستاپ پا ەدىڭدەر؟
— ە، سول جەر شىعار.
— بالۋان نامىستانعان ەكەن، — دەدى سەيتقالى ولشەپ جىبەرىپ. — ءبىر مەتر بەس سانتيمەتر ايداپسىڭدار. ادەيى نامىستارىڭا ءتيىپ ەدىم. كورىپ قوي، نامىستىڭ كۇشىن!
سەيتقالى قاتتى ريزا بولىپ كۇن جازدى دا كەتە بەردى. «كوسەۋ قارا» جۇمابايدى ءتۇرتىپ قالىپ، جىمىڭ ەتتى.
V
قۇتجان زابويى جاڭا وي سالدى مەيرامعا. قايلا شابۋعا دا اقىل، ايلا كەرەگىن كورگەنى، ەستىگەنى وسى. بالۋان ءبۇيتىپ بىلىعىپ جاتقاندا جاڭا جۇمىسشىلاردىڭ وزگەسى نە بەرەكە تاپتىرماق؟ كۋرس اشىپ ۇيرەتپەسە بولمايدى. وعان دەيىنگى جالعىز امال — ەسكى جۇمىسشىلارعا قوسىپ باۋلۋ-داعى، دەگەن توقتامعا كەلسە دە، سەيتقالىدان ءسوز تارتتى:
— سەن ۇرىستىڭ-اۋ جاڭاعىلارعا. كەيدە ول دا كەرەك شىعار. باسقا كومەگىڭ بار ما؟
— باسقا نە كومەك كەرەك. وستە-ەستە ۇيرەنىپ كەتەدى.
— جاڭاعىلاردى جەكە جىبەرمەي، ەسكىلەر باۋلىسا قايتەدى ؟
— ەرمەك باۋلىپ ءجۇر عوي، وزگەسى قاشادى.
— نەگە قاشادى؟
— بوگەت بولادى، ەڭبەكاقىلارى كەميدى.
مەيرامدى بۇل ءسوز تاعى دا ويلانتتى. ۇيرەتۋ، ۇيرەنۋ جولىن تاپسا دا، جۇرتتى سول جولعا سالۋ ءادىسىن تاپپاپتى. ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى كەمىسە جالاڭ ۇگىت قانشاعا اپارادى؟ جاڭا جۇمىسشىلاردى باۋلىماسا، ازعانتاي ەسكى جۇمىسشى قانشاعا اپارادى؟ سالماقتى مەملەكەتكە سالماي بولمايدى، دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ:
— ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى دا، ەڭبەك ءونىمىن دە كەمىتپەي وتىرىپ، باۋلۋ كەرەك، — دەپ ەدى، سەيتقالى كۇر ەتە قالدى:
— سوبەس پە، مەكتەپ پە، شاحتا؟
— شاحتا كومىر ورنى عانا ەمەس. ەڭبەك مەكتەبى ەكەنىن دە ۇمىتپا؟
سەيتقالىنىڭ قاباعى جابىلىپ، اۋزى ءدۇرديىپ كەتتى. بۇل ۇناتپاعانداعى، سويلەسكىسى كەلمەگەندەگى كەسكىنى ەدى. ەندى بىرەر تۇرتسە تارس جارىلاتىنىن مەيرام بىلە قويدى. قابىلەتى، ويى كۇندەلىك ىسىنەن اسپايتىن، وزىنە ءوزى بەرىك ادال، مومىن، ءمارت جاندى ىشىنەن ۇناتىپ تا، ۇرسىپ تا كەلەدى. ءبىراق سىرتىنا شىعارمادى.
الدارىنان ءبىر شترەك كەزدەستى. سەيتقالى بۇل جولى تانىستىرماي ءۇنسىز بۇرىلدى. اشىعان نانشا بەتى ءالى قابارىپ تۇر. شترەكتىڭ تابانى اسفالت تروتۋارداي تەپ-تەگىس، شاشىلعان ءبىر ءتۇيىر كومىر نە بالشىق جوق. قابىرعالار ماشينامەن شاپقانداي، ءمىنسىز تىپ-تىك. كەننىڭ جاتىسىنا قارسى تىرەۋلى سامساعان كىرەپتەر تەلەگراف باعانالارىنداي ءتۇزۋ تارتىلعان. ارقالىق اعاشتار مەن توبەنىڭ اراسىنداعى ساڭلاۋلاردى سىنالاپ تاستاپتى. ۇقىپتى، شەبەر قول جاساعان شترەك ەكەنىن بۇرىن شاحتا كورمەسە دە مەيرام ايتقىزباي ءبىلدى.
— ە، مىناۋ ءتارتىپتى دۇنيە عوي! — دەپ ەدى.
— ەرمەك جاساپ بارا جاتقان جاڭا شترەك، — دەدى سەيتقالى.
شترەك تۇبىندە شارتا جۇگىنىپ، قۇرىش كەسەك ەرمەك وتىر. قولىنداعى ەكى ءجۇزدى بولات قايلا سىلتەگەن سايىن شاممەن شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. بوكەن قاباقتىڭ استىنداعى بۇركىت كوز قايدا قادالسا، ينەنىڭ جاسۋىنداي دا اۋماستان قايلاسى سوندا بارىپ قادالادى. مىقىر ساۋساقتارى قايلانىڭ سابىن بويلاپ، پەرنە باسقانداي بەزەكتەۋدە. دەنەسىندە كۇيە بار، تەر جوق. قۇرعاق كۇيە قيمىلىنىڭ لەبىمەن ۇشىپ جاتىر، مۇنىڭ قايلا سىلتەسى وزگەشە. قۇلاشتامايدى، اسىعىپ اپتىقپايدى بىركەلكى تەكىرەك. سونىمەن وتىرىپ، قاسىنداعى الپارىسقان جاس جىگىتتى ءبىر مەتر ارتقا تاستاعان. تاشكەشى، كۇرەكشىلەر شابىلعان بالشىقتى قولما-قول الىپ تۇر. كرەپشىلەر اعاشتارىن تاستاپ، كەسىپ دايىنداپ قويىپتى. كەيىس، ابىرجۋ جوق. جۇمىس جاي ءجۇرىپ جاتقان سياقتى. قىبىن تاپقان ەڭبەك جاي كورىنسە دە تىم الىمدى — سوم قابىرعانى ءسۇمپيتىپ، ەڭسەرىپ بارادى.
مەيرام مەن سەيتقالى ءۇنسىز كەلگەن بەتىندە ءبىراز قاراپ تۇرىپ قالدى. سۇيسىنگەن قاراس، اركىم وسىلاي ىستەسە دەگەن تىلەك سەزىلەدى تۇرلەرىنەن. ەرمەك جۋىردا ارتىنا بۇرىلمادى، باسقالارى كورسە دە، جاتىرقاي بىر-بىرىنە قاراسىپ، ءوز جۇمىستارىمەن بولا بەردى.
— ەرمەك، — دەدى سەيتقالى، — بورات!
ەرمەك سوندا عانا موينىن بۇردى. امانداسۋدىڭ ورنىنا باسىن يزەي، ءبىر كۇلىمدەپ قويا سالدى. بۇنىڭ اۋزى ءتىپتى اۋىر. ءبىراق، قايراتىنا شەبەرلىگى ساي، ويى العىر ادام ەكەنىن ءار ءىسى-اق ايتىپ تۇر.
— مەن زابوي ارالايمىن، مەيرام ەكەۋىڭ ءبىر شىعارسىڭ، — دەدى دە كەتىپ قالدى سەيتقالى.
ەرمەك قاپەلىمدە كىسىكيىكتەۋ جىگىت، ۇيرەنىسكەنشە سىرعا سىرداڭ، بويىن اۋلاق ۇستايدى. وعان از سوزدىلىگى، اۋىر مىنەزى قوسىلعاندا توسىن ادام بەزە جونەلمەگەندەي. سەيتقالى ءوزى جايدارى كىسىشە، ەرمەكتىڭ بۇل مىنەزدەرىن كەڭكىلدەي كۇلە وتىرىپ تانىستىرعان ەدى مەيرامعا. مەيرام كازىر ەرمەككە ەسكى تانىسشا، باۋىرىنا كىرە، بۇركەگەن سىرلارىن اشا سويلەپ وتىر. جەل كىرمەسكە ءسوز كىرەدى، جەر كوتەرمەستى وي كوتەرەدى. مەيرام ءسوزى ەرمەكتى تەز تەبىرەنتتى. سويلەسۋگە يكەمدەلىپ:
— ءسىز كىم بولىپ ىستەمەكسىز وسىندا؟ — دەدى. اۋەلى ءبىلىپ الماي بەتالدى ادامعا اشىلا قويمايتىن ادەتى ەدى. مەيرام سەزە قالىپ، ءالى ەشكىمگە اشپاعان ويىن اشىق ايتتى:
— پارتيا ۇياسىندا ىستەمەكپىن.
— حاتشى بولىپ پا؟
— كوپ سايلاسا بولارمىز دا.
— سايلايتىن شىعار، — دەپ كۇبىر ەتتى ەرمەك. «بۇدان ارتىق كىمدى سايلايدى؟ بىلگىش جىگىت، ىشتەن وقىپ تۋعان با!» — دەگەن ويىن سىرتقا شىعارماي ساقتاپ قالدى.
— كوپ ىستەدىڭىز بە شاحتادا؟
— ون جاسىمنان بەرى.
— قانداي كومىر كەندەرىندە بولدىڭىز؟
— قاراعاندىدان شىققان ەمەسپىن!
— قاراعاندى توقتاعاندا ءقايتتىڭىز؟
— كۇزەتىپ قالدىم.
مەيرام اڭگىمەگە جارىمادى. قاراعاندى جايى، كومىر جايىن كوپ بىلەتىن ەسكى جۇمىسشى ەسىلە جونەلگەن جوق. سۇراعانىنا وسىلاي ساراڭ جاۋاپ قايىرىپ، سىلەسىن قاتىردى. بىلگەنى سول ما، ىركىپ وتىر ما، الدە قىبىن تاپپادىم با، دەپ وتىر ەدى مەيرام. ەرمەك ءبىر كەزدە جىمىڭ ەتىپ، يەگىمەن مەگزەدى زابوي جاققا.
— جەتەمىن، — دەپ جانتالاسىپ جاتىر.
جايناق اۋىز جاس جىگىت ارتىنا جالت-جالت قاراپ بارىنشا سىلتەپ بارادى. قىزىپ العان. «بوگەلە تۇرسا جەتەر ەدىم» دەگەن ويىن اسىعا قيمىلداپ، ارتىنا قاراي بەرۋى ءبىلدىرىپ-اق تۇر. ەرمەك سونى سەزگەندەي قاسىنا باردى. قايلاسىن الدى قولىنان. قايلانىڭ ۇشىن ۇستاپ كوردى.
— جامان ۇشتاعان. «وتپەس پىشاق جان قيناردى» ەستىمەپ پە ەدىڭ ءالى. ءما، مەنىڭ قايلاممەن شاپ! — دەدى دە قايتا كەلدى مەيرامعا.
— بۇل قاي جىگىت؟
— اكىم دەگەن جىگىت. جاقسى قايلاشى شىعادى وسىدان!
— جاڭادان كەلگەن بە؟
— كەلگەنىنە ءبىر-اق اي بولدى. اۋەلدە كۇرەكشى ەدى. بەس كۇننەن كەيىن قايلا بەرىپ، قاسىما الدىم. ەندى مەنىمەن جارىسپاق.
— ا، اڭگىمەنى قايلادان باستاۋ كەرەك ەكەن عوي، — دەدى ىشىنەن مەيرام. — قايلاڭىز ونشا قيىن بولمادى عوي، — دەپ قاساقانا سوقتىققاندا، ەرمەك باسىن شايقادى. سودان كەيىن ءۇزىپ-ۇزىپ جاي سويلەپ، ۇزارتىپ اكەتتى اڭگىمەنى. قايلانى ۇشتاپ، سۋارۋدىڭ، قۇلاشتاي سىلتەۋ مەن تەجەي سىلتەۋدىڭ وزىندە كوپ ءمان بار كورىنەدى. كومىر الۋ ءۇشىن ستۆول، شۋرف، شترەك، كورەننوي شترەك، لاۆا، پەشتەردىڭ نەگە كەرەگىن، ولاردىڭ قيىن تەحنيكالارىن جايلاپ ايتقاندا، مەيرام قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ ماماندىعىنا تاڭقالىپ، سۇراق قويدى:
— ءسىزدىڭ وقۋىڭىز قانشا؟
— قول قويۋدى عانا بىلەم.
— ايتسەدە ءبىر ينجەنەردەن كەم بىلمەسسىز؟
ەرمەك تىجىرىنىڭقىراي تەرىس قارادى دا، قولىن ءبىر سەرمەدى.
— ولار ەشتەڭە بىلمەيدى. مەن بىرەۋىن شترەكتەن قۋىپ شىقتىم.
مەيرام ۇناتپادى بۇل مىنەزدى. ەرمەك جالان، ينجەنەرلەردى ەمەس، وقىعانداردىڭ كەبىن ۇناتپايدى. ونىڭ ويىنشا، وقىعاندار تەك باي بالاسى. ينجەنەرلەر تەك بايدىڭ قولشوقپارى. ءوزى وقىماعان. قاراعاندىدان شىقپاعان ادام. ەسكى قاراعاندىدان كورگەنىن مىقتاپ ۇستاپتى. ەگەر گالستۋك بايلاپ، اق جاعامەن كەلسە، مەيرامنىڭ وزىمەن دە سويلەسپەس ەدى. ءقازىر ونىڭ كىدىرىپ قالعانىنا سەزىكتەنىپ:
— اكەڭىز كىم بولعان ەدى؟ — دەگەندە مەيرام دا سەزە قويىپ كۇلىپ جىبەردى.
— اكە بالاعا ولشەۋ بولا بەرمەيدى.
— قاسقىردان قاسقىر، قارعادان قارعا تۋادى عوي.
— ۇيادا كورمەسە قاسقىر قوي جەمەس ەدى، قارعا بوق شوقىماس ەدى. ءبىزدىڭ قازىرگى سوسياليستىك وتاندا بۇرىنعى جامان ادەتتەر دە، پيعىلدار دا وزگەرەدى...
— ءسىز نە دەپ باراسىز!؟ — دەپ جاڭا عانا تۋرا قارادى ەرمەك. قاندى كوزى لاپ ەتكەن وتتاي جانىپ كەتتى. — «پرومپارتيا» دەگەندەر باسقا وتاننان كەلدى مە؟ وسى شاحتانىڭ ىشىندە قوي تەرىسىن جامىلعان كۋلاكتار، كۋلاكشىلدار جوق پا؟ سولار دا سوسياليزم جاساماق پا؟
ەرمەكتىڭ تاپ قىراعىلىعىنا سۇيسىنسە دە، «كۋلاكشىلار» دەگەنى، «قاسقىردان قاسقىر، قارعادان قارعا تۋادى» دەگەنىن قايتالاپ تۇرعانداي كورىندى مەيرامعا. انىقتاۋ ءۇشىن:
— «كۋلاكشىلدارىڭىز» كىم؟ — دەپ ەدى.
— باتىراق، كەدەيدى بىلمەيمىن. ورتاشالار كۋلاكشىل ەمەي نەمەنە! — دەدى ەرمەك.
مەيرامعا اۋىر ءتيدى بۇل ءسوز. جوعارى دارەجەلى ساياسي مەكتەپتى ءبىتىرىپ كەلگەن بولاشاق حاتشىنى ءبىلىم، البىرت جاستىق تولقىتىپ-تولقىتىپ جىبەرسە دە، قالپىنا قايتا كەلىپ، كەلەلى جاۋاپ قايىردى:
— دۇرىس ايتاسىز. قىراعىلىق ءدال ءقازىر كەرەك. ءبىراق، قىراعىلىق جاۋدى كورۋگە عانا ەمەس، دوستى كورۋگە دە كەرەك. اۋىل مەن قالا استى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان شاق. بۇل ۇلى وزگەرىس ءسوسياليزمنىڭ ۇلى ارمياسىن جاساپ جاتىر. ورتاشالار وسى ارميانىڭ جۋان ورتاسىندا. سول ارميانى كورسەڭىز، قاۋىپتەن سەنىم الدەقايدا كۇشتى ەكەنىن دە كورەسىز. قاراعاندىنى قورشاپ بارا جاتقان قاراشا اۋىلدار سول ۇلى ارميانىڭ ءبىر بولەگى — جاڭا جۇمىسشىلار، جاڭا ءومىردى جاساۋشىلار...
كۇرس ەتىپ وپىرىلا قۇلاعان كومىر قابىرعاسى اڭگىمەنى ءبولىپ جىبەردى. قارا توزاڭ بۇرق ەتىپ، قارا تۇمان بوپ تۇرا قالدى. تۇمان ىشىندە شام ساۋلەسىمەن جىگىتتەردىڭ قاراسى عانا كورىنەدى. تەمىر قازىق قاققان بالعانىڭ، كومىر كۇرەگەن كۇرەكتەردىڭ تارسىل-تۇرسىلى ۇدەپ بارادى. مەيرام ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءارى كەتكەن. ەرمەك دۋدىڭ ىشىندە ءجۇر.
— وي، قاسقىراۋىزىم! — دەپ اكىمگە سۇيسىنگەن داۋسى ەستىلەدى.
— بۇگىن وزىمە بەرىڭىز بيلىكتى؟ سىناڭىزشى، قايتا بەرىڭىزشى؟ — دەيدى اكىم.
ەرمەك ءبارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، قۇلاتۋ بىتكەن سوڭ، تۋمان ىشىنەن قايتا شىقتى. كۇلىمدەي شىقتى. مەيرامعا كەلىپ:
— وسى قاسقىراۋىزىم ۇلكەن قايلاشى بولادى! — دەدى تاعى دا. — قايتا بەرەيىك. بۇگىن وزىنە باسقارتىپ ءبىر بايقايىن.
VI
مەيرام جەر ۇستىنە شىققاندا ارقاسىنان اۋىر جۇكتى الىپ تاستاعانداي، دەنەسى سەرگىپ سالا بەردى. كەڭ، جارىق دۇنيەنى لەزدە ساعىنىپ قالعان ەكەن، توڭىرەككە قۇنىعا قاراپ، تۇنىق اۋانى سىمىرە جۇتىپ كەلەدى. قاسىندا ەرمەك. ۇيگە تارتپاي، ەكەۋى «يتجوننىڭ» قىر جوتاسىنا كوتەرىلدى. بۇل جوتا كولبەۋ جاتسا دا، جەر بيىگى. كۇندىك جەرگە كوز جەتەدى. قىس بويى سۇراپىلدىڭ ويناعى بولعان، بەلەس-بەلەس ەلسىز «يتجون» اق كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، كوك تورعىنعا ورانىپ جاتىر. ارقانىڭ كوكتەمگى شۋاعى جاندى جادىراتقان. ديقانشى جۇرت دۋمانداتىپ كەلىپ، سوناۋ الىستاعى كوك بەلدەردى كەستەلەپ ءجۇر. بوزتورعاي بيىككە شىعىپ الىپ، جاق جاپپاستان جىرلاپ تۇر. ءار تۇستان ادەمى ساعىم وينادى. اندا-ساندا مايدا جەل جەلپىدى. الۋان ءتۇستى قىزعالداقتار باس جارىپ، جۇپار ءيسى اڭقىدى. مەيرام ەندى «يتجوننىڭ» ءتورت اتىرابىنا، الىسقا كوز تاستادى. سايلارىندا ءالى نەكەن-ساياق قارى بار، «سەمىز قىز»، «قوساعاش» تاۋلارى جاتىر مۇنارتىپ. ولاردان ءارى كۇندىك جەردەگى «قۋشوقى»، «نارشوككەن» بيىكتەرىنىڭ دە باسىن شالدى جىتىگى كوزى. سول تاۋلارمەن ساباقتاسا كەلىپ باتىسقا تامان تۇرعان «قۇلجۇمىرسوراڭ»، «بايداۋلەت»، «الاباس» تاۋلارىن، «كوكتال-جارىقتان» باستاپ «ءيىنجارعا» دەيىنگى ۇلان-بايتاق كەڭ القاپتى ءسۇزىپ وتكەندە، كوڭىلى وتكەن ءبىر دۇنيەنى ءجۇزىپ ەتتى. ءبىر كەزدە وسى جەرلەر يگىلىكتىڭ ون ەكى، ءتاتيدىڭ ون جەتى مىڭ جىلقىسىنا مەكەن بولعان ەدى. ءقازىر كولحوز فەرمالارى وتىر. كولى، وزەنى جوق، كومىرى كوپ، بەلەس-بەلەس وسىناۋ «يتجوننىڭ» سالالارىنداعى «اققۇدىق»، «قاراقۇدىق»، «جەتىقۇدىق»، «توعىز» قۇدىق»، «سامەن»، «تورقاسقالار» ەرتەدەن ەڭبەكشى ەل مەكەنى بولاتىن. ءقازىر قالپىمەن كولحوز ەگىن جايى بولىپ كەتكەن. سولتۇستىكتە ورىس، قازاق ارالاس وتىرعان نۇرا وزەنى جاتىر قاراۋىتىپ. مەيرام ەلدەن ەرتە كەتسە دە، تۋعان جەردىڭ كوپ سىرىن الا كەتىپتى. ءقازىر ءار قۇدىقپەن، ءار توبەمەن سىرلاسىپ تۇرعانداي، ۇزاق ۋاقىت وزىمەن ءوزى بولىپ:
— ەرمەك! — دەدى ءبىر كەزدە. — ىستىق ەكەن تۋعان جەر. قىزىق ەكەن تۋعان ەل.
— ىستىق بولماسا، قىزىق بولماسا، قۋ ترۋبانى جىلدار بويى كۇزەتەم بە! — دەپ ەرمەك تولعاندى. — اكەم قاراعاندىعا مەنىڭ بەس جاسىمدا كەلىپتى. ون جاسىمدا جۇمىسقا ءتۇستىم. سودان بەرى وسىندامىن.
— «قاراعاندى» دەگەن ات قايدان الىنعان؟
— سوناۋ كوك بەلدىڭ بەرگى الدىندا قاراعاندى دەگەن وزەك بار، — دەپ ەرمەك سولتۇستىك باتىسقا سەرمەدى قولىن. — ول وزەك بايسالبايدىڭ مەكەنى. ەرتە كەزدە قاراعانى كوپ بولسا كەرەك، سول وزەكتىڭ اتىمەن اتالىپ كەتىپتى. بۇنىڭ كومىرىن اۋەلدە وسى سوقىر بويىنداعى «باپاڭ» اۋلىنىڭ ءبىر جىگىتى قوي باعىپ ءجۇرىپ، سۋىر ىنىنەن تاپقان دەسەدى. اناۋ تۇرعان قوڭىرتاۋ ون ەكى مىڭ جىلقى بىتكەن يگىلىك بايدىڭ مەكەنى. ونىڭ بولىس بالاسى — ءتاتي قاراعاندىنى ورىس بايلارىنا ەكى ءجۇز ەلۋ-اق سومعا ساتىپتى.
— ءسىز ورىس بايلارىندا دا ىستەدىڭىز بە؟
— ول كەزدە تۋدىم با ەكەن، تۋسام ءتىپتى جاس شىعارمىن. مەن اعىلشىندار تۇسىندا ىستەدىم. ءتاتي قاراعاندى كومىرىن ورىس بايلارىنا، ولار اعىلشىن بايلارىنا ساتسا، اعىلشىندار جۇمىسشىنى پودريادشىكتەر ارقىلى جالدادى. قازاق، ورىس، اعىلشىن سۇلىكتەرىنەن قالعان قاندى پودريادشىك — شەرنياز، دۋنالار دا سورىپ باقتى. تەك ريەۆوليۋسيا، سوۆەت قۇتقاردى ءبىزدى. قاناۋشىلار بۇلدىرە، تاستاي قاشقاندا مەن وسى ترۋبانىڭ تۇبىندە قالىپ قويدىم...
— كورەمىسىڭ، سول ترۋبانى قورشاپ جاتىر اۋىلدار. ءار كوش ءارقيلى جۇك اكەپ جاتىر. وسى اۋىلدار كۇزگە دەيىن قالىڭ ەلگە اينالادى. ەل سالماعىنا قىستىڭ سالماعىن قوسشى، سوندا نە بولادى؟!
سول اۋىر سالماق باسقانداي، تىنا قالىپ، ءىلبي اياڭداپ، قىردان تۇسە بەردى ەكەۋى. ويلى ادامنىڭ ۋايىمى كوبىرەك قوي، جاڭا عانا لەپىرگەن كوڭىلدەردى وي قايتارىپ، ارناسىنا ءتۇسىردى...
قۇيىلعان ەل قۇر قول كەلىپ جاتىر. قاراعاندىدا ءازىر جاڭا تەحنيكا تۇگىل ەسكى قايلا دا، نان تۇگىل سۋ دا جەتپەيدى.
باسقا مادەنيەتتى بىلاي قويعاندا باسپانا قايدا؟! تەمىر جول اقمولادان جاڭا عانا استى. وسى جوقتاردى وگىزبەن، تۇيەمەن تاسىپ جاساعانشا، قىس كۇتەر مە، ەل شىدار ما! Miنe ەكەۋىن باسقان ويلار وسىلار ەدى.
— ۇكىمەت ءبىر شاراسىن ىستەر! — دەدى ەرمەك.
— ۇكىمەتتىڭ وڭ قولى ءوزىمىز ەمەس پە، — دەدى دە، ويىنا بويلاي بەردى مەيرام.
ترۋبا تۇبىندەگى دىڭگەككە شولاق رەلستى سالبىراتا بايلاپتى. ءبىر جۇمىسشى قوس-قولداپ ۇرىپ تۇر. شاڭقىلداعان اششى داۋسى ات توبەلىندەي قاراعاندىدان اسىپ بارىپ، كەڭ دالاعا ءسىڭىپ جاتىر. ەرمەك مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە:
— سوعان دا ماقتانادى، دەلق ۇلى، — دەدى...
— رەلس، قوڭىراۋ نە؟ نەگە ۇرادى؟
— شاباش. ساعات بەس بوپتى. ەسەر بايتەن ەلىرە ۇرىپ تۇر.
— بايتەندەرىڭىزدىڭ ەسەرلىگى دە بار ما؟
— ءبارى تابىلادى ودان، — دەدى دە، ەرمەك جاپىرايعان تورت-بەس باراكتىڭ بىرىنە نۇسقادى. كوتەرىڭكىرەپ، ەسكى قاڭىلتىرمەن جاپقان دا بوياعان ەكەن، قابىرعالارىن اعارتىپتى. كىزىل توبەلى اق ءۇي ەسكىلەردىڭ ورتاسىندا وزگەشە كورىنەدى كوزگە.
— وسىنى دونباسشىلار كەلىسىمەن تۇزەتىپ كىرىپ الدى. ترەست باستىعى ششەرباكوۆ، مەحانيك كوزلوۆ، سلەسار لاپشين دەگەندەر وتە ىسكەر ادام كورىنەدى. بايقاعان شىعارسىڭ، ءوزىڭدى اكەپ تاستاعان چايكوۆ قانداي ءبىلىمدى ادام. قاراعاندىنىڭ وتكەنىن بىزدەن ارتىق بىلەدى، كەلەشەگىن دە قولمەن قويىپ بەرەدى. دونباسس، كۋزباستان كەيىن سوۆەت ەلىندەگى زور ءوندىرىس قاراعاندى بولماق. قاراعاندى ۇلكەيگەن كەزدە كومىر تاسىعان پوەزدار ءبىر تەمىر جولعا سىيماي، ەكى تەمىر جولمەن جۇرەدى، دەيدى چايكوۆ. ششەرباكوۆ اتا-باباسىنان بەرى شاحتەر ەكەن، سوۆەت تۇسىندا وقىپ، ينجەنەر بولىپتى. جەر استىنا بۇنداي جەتىك ادام سيرەك شىعار. سولاردان ۇيرەنۋ كەرەك دەسەم، بايتەن سوققان، «اريستوكرات» دەپ تەرىس قارايدى. «جاقسى ۇيگە نەگە قۇمار، ولار» دەيدى.
مەيرام ويىنان سەرگىپ، سىلق-سىلق كۇلدى.
— جاقسى ءۇيدى تەك اريستوكراتتارعا، جامان ءۇيدى جۇمىسشىلارعا جازىپ قويعان-اۋ!
— ءبىر سەبەپتەن وعان كۇلۋگە بولمايدى، — دەدى ەرمەك. — ءقايتسىن، قاراعاندى، قاراعاندى بولعالى جۇمىسشىلار جاقسى ۇيگە تۇرعانىن كورگەن ەمەس.
اڭگىمەمەن ەكەۋى باراكقا جەتتى. قوراشتاۋ باراك. ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ كوبى وسىندا تۇرادى. ەرمەك پەن سەيتقالي دا وسىندا.
— جۋىنىپ شىعىڭىز!
— اۋەلى ءسىز جۋىنىڭىز. مەن تۇرا تۇرايىن.
مونشا، دۋش دەگەندەر جوق، ءار جۇمىسشى ءوز ۇيىندە جۋىنادى. ەرمەك ۇيىنە ەندى، مەيرام ەسىك الدىندا كەزەك كۇتىپ وتىرىپ قالدى. توسىن ادام، تۇرعىن جۇرتتىڭ ەلەمەيتىنىنە دە ەجىكتەي قاراپ وتىر. شەتكى ەسىكتەن، كونەتوز كۇرەڭ ساتين كويلەگىنىڭ قيسىق جاعاسى سالپىلداپ، دۋدار شاش قارا جىگىت شىقتى. اۋەلى ءبىر مىقىنىن تايانىپ ەدى، كەيىن ەكى مىقىنىن دا تايانىپ، تىم اسقاق قارايدى جان-جاققا. اشۋلى ما، الدە ادەتى مە، قاباعىن ءتۇيىپ، ءوزى دەلدەك تاناۋىن دەلديتە تۇسەدى. كوزى تىم شالكەس.
— بايتەن وسى بولار، — دەپ شامالادى مەيرام. ءدال باستى.
— بايتەنجان، ۇرسىپ قويشى وزىنە، — دەپ ارتىنان شىققان قارا بايبىشە، بالاسىنىڭ وڭىنە ۇڭىلە ءبىر قارادى دا، قايتا ەندى ۇيىنە.
سارى اتانشانى بوجىلاپ جەگىپ، باراكتارعا سۋ تاسىعان كەرەناۋ ءبىر شال ءجۇر. بارعان باراعىنان شۋ كوتەرىپ، وسى شال مىنە كەلە جاتىر.
— ءاي، توبەت! — دەدى بايتەن انادايدان، — كونتورشىكتەردى، اق جاعالاردى سۋارىپ بولساڭ، باس اياعىڭدى!
— قۇدىقتىڭ سۋى جەتپەي جاتىر، شىراعىم.
— بۇرىن بۇكىل قاراعاندىعا جەتكەن سۋ قالاي جەتپەيدى؟
— ويباي-اۋ، قاپتاپ كەتتى عوي ەل! بۇزاۋىنا، ەشكى-لاعىنا دەيىن سۋارادى.
— انانى! وڭكەي كۋلاك، قاشقىن-پىسقىن، كەلە سالا قوجايىن بولماق! كەرەك بولسا قازىپ السىن، ايتا بار. ول قاشاننان ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ قۇدىعى.
— قايدان بىلەيىن، ءبارىمىز جۇمىسقا كەلدىك، — دەپ بوي بەرمەيدى.
— بىلەمىن، ءىشىڭ بۇرادى. سەن دە سولاردىڭ ءبىرى. مىنا تۇيەنىڭ فورماسى-اق ايتىپ تۇر، كۋلاك ەكەنىڭدى. قاراشى وركەشى تىپ-تىك...
مەيرام كۇلىپ وتىر. بايتەننىڭ داۋسىمەن شەلەگىن الا ايەلدەر جۇگىردى: سۋشى ماڭى بالىق ۇلەسكەندەي، ۋ-شۋ. جۋىنىپ بولىپ، ەرمەك شىقتى دالاعا.
— جۋىنبايسىز با؟
— بايتەننىڭ قىزىعىنا قاراي تۇرايىن.
— ءاي، — دەدى بايتەن، كەتىپ بارا جاتقان سۋشىعا، — بۇدان بىلاي سۋ مەزگىلىندە كەلمەسە، وسى قاراعاندىدا نە سەن تۇراسىڭ، نە مەن تۇرامىن.
— «اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى» دەگەن وسى-ay دەپ، شال وزىنە عانا كۇڭك ەتتى دە كەتە باردى...
«وكىمەت، پروفسويۋز، ساياسي-اعارتۋ جۇمىستارى جوق. ەسكى قاراعاندىدا نادان بايتەن ءوز دەمىنە ءوزى ءپىسىپ تايتاڭداپ تۇر» دەگەن ويدا مەيرام وتىردى.
قولىندا ون ەكى ءتىلدى ەسكى گارمون، قارا مۇرتتى، قاعىلەز شايكەن شىقتى ۇيدەن. وعان ۇزىن مۇرىن، تاپەلتەك جولتاي قوسىلدى. ءبىرى تارتىپ، ءبىرى جىرلاپ، جاستاردى لەزدى جيدى ماڭىنا. ەسكى قايلاشىلار: بۋرىل باس سىپان، قارا ساقال اۋباكىر، كارتاشى شايمەردەن، شۇبار بايتىكەن — ءارقايسىسى ءوز ەسىكتەرىنىڭ الدىندا ءبىراز قاراپ تۇرىپ، بىرتىندەي-بىرتىندەي بۇلار دا اياڭدادى ساۋىققا. بايتەن ەندى ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، كوپكە كىرمەي ويقاستاپ ءجۇر. سەيتقالى جۇمىستان جاڭا قايتىپ، مەيرام مەن ەرمەكتىڭ قاسىنا وتىردى. كۇن ەڭكەيىپ، كولەڭكە ۇزارىپ بارادى. ارقانىڭ كوكتەمگى جەلسىز ءبىر تىمىق كەشى. گارمون داۋسىن الىسقا اكەتىپ جاتىر. قازاقتىڭ ەسكى «ەلىم-ايىنا»، ورىس، تاتاردىڭ ەسكى چاستۋشكالارىن قوسىپ، جولتاي جاق جاپپاي جىرلاۋدا.
«ەكى ات جەكتىم سابانعا
ءتورت ات تارتا الماعانعا»، —
دەسە، بايتەن اناداي جەردە تۇرىپ:
— وي، پالە-اي! سوق! — دەپ قويادى. بىرەۋلەر الاقانىڭ تىزەسىن ۇرىپ بيلەي جونەلدى.
— ە-ە، قىزدىرىڭدار! — دەپ سىپان، شايمەردەندەر دە ورىندارىنان قوزعالىپ-قوزعالىپ قويادى.
جۇمىستان كەيىن جالعىز عانا جان تىنىس وسى. كلۋب، راديو تۇگىل گازەت تە جوق. بۇل باراكتا حات تانيتىن سەيتقالى مەن جولتاي، ءبىر قازاق گازەتىن كەزەكتەسىپ وقيدى. ونىڭ ءوزى اپتاسىنا ازەر كەلەدى.
مەيرام كورگەن جايلاردى كوپ ويلاپ، وزىمەن ءوزى بولىپ كەتتى. باراك الدىندا ساۋىق بولىپ جاتسا، باراك الدىنداعى دوڭەستە جۇمىسشىلاردىڭ ەسكى مولاسى جاتىر، جەر بولىپ. «سول بيشارالاردىڭ كورگەن قىزىعى وسى-اق، بولدى-اۋ!» دەپ جابىرقاسا، جاڭا قاراعاندىنىڭ ەلەسى الدىنا كەلىپ جۇبانادى مەيرام.
ىمىرت جابىلدى. جۇمىسشى جۇرت جاتۋعا تارادى. مىلقاۋ تىنىشتىق. جالعىز ترۋبانىڭ باۋىرىندا، كومىر قوردالارىنىڭ ورتاسىندا، تاس باراكقا ارقا سۇيەپ مەيرام ءالى ويدا وتىر...
VII
شالقيعان قابىرعالارىن تىرەپ قويعان كىشكەنتاي تاس باراك اعىلشىنداردىڭ بۇكىل قاراعاندىعا اشقان كىشكەنە ماگازينى ەدى. ءقازىر جاڭا قاراعاندىنىڭ جاڭادان كەلگەن كومىر ترەسى وسىندا ورنالاستى. ترەست باستىعى سەرگەي پەتروۆيچ ششەرباكوۆ ۇزىنشا بولمەنىڭ ەڭ تورىندە، جايداق ستولىن قارىنداشپەن تىقىلداتىپ قويىپ، تومەن قاراپ ويلانىپ وتىر. شاشىنىڭ قاراسىنان اعى دەن، بەتىنىڭ اعىنان قاراسى دەن. ماڭداي ءاجىمى تەرەڭدەسە دە، كوزىنىڭ وتى ءالى جايناپ تۇر. كەڭ ادامنىڭ كەيپى بار، اسىعىس جايتى بار. جۇندەس بىلەگىندەگى ساعاتىنا ءبىر، ەسىككە ءبىر قاراي ءتۇسىپ، كۇدىستەۋ بىتكەن كەڭ يىعىن قوزعاپ قويادى...
ەسىك قاقتى بىرەۋ. سەرگەي پەتروۆيچ اپساعاي دەنەسىمەن اسىعا بارىپ، اشتى ەسىكتى. مەيرام كەلگەن ەكەن.
— قوش كەلدىڭىز، قۋانىشتىمىن كەلگەنىڭىزگە، — دەپ، ەسكى دوسىنشا قولتىقتاي جونەلدى تورگە.
— ايىپقا بۇيىرماڭىز، كەش جاتىپ كەشىگىڭكىرەپ قالدىم، — دەدى مەيرام، سەرگەي پەتروۆيچ قالجىڭعا اينالدىردى ول ءسوزىن:
— ۋاقاسى جوق. جاستاردىڭ جۇمىسى تۇندە كوبىرەك بولادى.
مەيرام جاۋاپ قايىرماي ەزۋ تارتتى. سۇرعىلت جۇزىنە ءسال قان جۇگىردى. سالعان جەردەن ىشىنە ەنىپ بارا جاتقان جاسامىس ادام، كوپتى كورگەن قۋ ءمۇيىز سياقتى.
— ال اڭگىمەنى باستاي بەرەيىك. ۋاقىت از، ءىس كوپ، — دەدى دە ىلە سۇراق قويدى. — شاشىم اعارسا دا مەن دە سىزدەي جاس باسشىمىن. قايسىمىز باستايمىز؟
— قايسىڭىز باستاساق تا «جاستىققا» دەگەن جەڭىلدىك جوعىن ۇمىتپايىق.
— دۇرىس ايتاسىز، مەيرام وماروۆيچ. بالا دەسە باسشى ەتپەس ەدى ءبىزدى. مەن تەك ەرتە تۋىپ، كەش قالىپپىن سىزدەن.
— سەبەبى نە؟
سەرگەي پەتروۆيچ قىسقا عانا ءومىربايانىن ايتىپ بەردى. ەكى اتاسىنا دەيىن دونباستىڭ شاحتەرى ەكەن. ءوزى ون ءتورت جاسىنان باستاپ شاحتادا ىستەپتى. كەيىنگى ءتورت جىلدا وقۋ ءبىتىرىپ، مۇندا جوعارىلاپ كەلگەن بەتى كورىنەدى.
— ءوزىمىز ونشا باسشى بولماساق تا، باسشىلاردى كوپ كوردىك، — دەپ كۇلىپ قويدى.
— وندا باستاي بەرىڭىز، — دەدى مەيرام. — مەنەن بۇرىن كەلدىڭىز مۇندا، تاجىريبەڭىز دە كوپ.
— ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ قالعان ۋاقىتىندا «ءۇشىنشى كاچەگاركانىڭ» نەگىزىن جاساپ، ورالمەن بايلانىستىرساق، ۇلى ءىستىڭ ءتۇيىنىن شەشكەن بولامىز، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ ترۋبكاسىنا تەمەكى سالدى، تۇتاتىپ، ءتۇتىندى ءبىر بۇرق ەتكىزدى. سودان كەيىن تۇرىپ بارىپ تەرەزە الدىندا جاتقان ءبىر كەسەك كومىردى الاقانىنا سالىپ تۇرىپ سويلەدى: — التىن بۇل! ءۇمىت اقتالدى. ورالدان، دونباستان زەرتتەۋ قورىتىندىسىن الدىق. جاي كومىر ەمەس، ناعىز كوكسىلەنەتىن كومىر. بۇل جوندەگى كۇماندار، اعىلشىن ەسەكدامەلەرى مۇلدە كۇيرەدى. ەندى موسكۆا كومەگى كۇشەيە تۇسەدى. الدىمەن تەمىر جول، كادر، ەلەكتر كەرەك.
مەيرام ءبىر قاعىپ قويدى:
— بۇلارىڭىز ەرتەڭگى كۇننىڭ كەرەگى عوي. ءدال بۇگىنگى كۇننىڭ كەرەگىنە كەلىڭىزشى.
— سابىر ەتىڭىز. بۇگىنىم ەرتەڭگىگە باعىنىشتى بولعان سوڭ بۇرىن ايتتىم. ال، ءدال بۇگىن نۇرا وزەنى كەلگەنشە، قۇدىقتاردى كوبەيتىپ، ەسكى «گەربەرت» شاحتاسىنىڭ سۋىن تارتامىز. دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. ەلەكتر قۋاتىن جاساعانشا، بۋ قۋاتىن پايدالانامىز. بۇعان دا دايىندىق بار. وسى ماڭداعى بۇرىنعى سپاسسك، ەكىباس زاۆودتارىنىڭ ورنىنان، قاراعاندىنىڭ وزىنەن، كۋلاك ديىرمەندەرىنەن ازىن-اۋلاق لوكوموبيل، شاعىن كوتەل، كامەروندار تابىلدى. سولاردى جاماپ-جاسقاپ ىلدابايلاي تۇرامىز. ءبىراق پار قۋاتىن جاساعانشا بادياعا شىداۋعا بولمايدى.
— ءيا، جۇمىسشىلار تەك باتىرلىق ەڭبەكپەن عانا الىپ جاتىر كومىردى.
— سول باتىرلىق باسقاعا جۇمسالسىن. باديانى ات بۇراسىن. ءبىر جۇمادان قالدىرماي اتبارابانىڭ جاساۋعا مەحانيك كوزلوۆقا بۇيرىق بەردىم، — دەدى دە سەرگەي پەتروۆيچ شىلىمىن تارتىپ، تاعى دا ءبىراز تولعانىپ بارىپ سويلەدى. — بارلىق جۇمىستىڭ تەتىگى — شاحتانى كەڭەيتە بەرۋدە، كوبەيتە بەرۋدە جاتىر. بىزدەن بۇرىن ەسكى جۇمىسشىلار ءوزى اشقان ءبىر-اق شاحتا بار. ءبىز ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى شاحتالاردى باستادىق. كۇزگە دەيىن ون بەس شاحتا بولماق. بۇنىڭ اتى — كەمى ون بەس مىڭ ادام بولماق دەگەن ءسوز.
— سولارعا باسپانانى قايتپەكپىز؟
— ءيا، بۇل وتە قيىن ماسەلە. قيىندىقتان قورقۋ ايلا ەمەس. وسى ماڭدا «اققۇدىق»، «قىزىلقۇدىق». «اششىلى ايرىق»، «بۇقپا» پوسەلكەلەرى بار كورىنەدى. ءبىر جاقسىسى ءقازىر كولحوز عوي ءبارى. ۋاقىتشا ءۇيىنىڭ ءبىر جاعىن بەرەر. ءبىراق، بۇل قيىندىقتان قۇتقارمايدى، تەك جۇمىسشىلاردىڭ وزدەرى عانا قۇتقارادى. وزدەرىنە ۋاقىتشا جەرباراك، كىرپىش ءۇي سالىپ الۋعا تولىق جاعداي جاسايمىز. ال، الداعى جازدا جيلكومبيناتتارعا ورنالاستىرا باستايمىز.
— وعان دەيىن قۇرىلىسشىلار نە بىتىرەدى؟
— جاڭا جۇمىسشىلاردى دايىندايتىن، ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ ماماندىعىن كوتەرەتىن وقۋ كومبيناتتارى كەرەك. ولاردىڭ بالالارىنا مەكتەپ كەرەك. مونشا، نان زاۆودى، ماگازين، ستولوۆوي كەرەك ەمەس پە؟ ەڭ اقىرى قاراعاندى ترەسى وسى ۇيدە وتىرىپ ترەست بولا الا ما؟ قۇرىلىسشىلار الدىمەن كوپشىلىك ورىندارىن جاسايدى...
ششەرباكوۆ ازىراق ءمۇدىرىپ وتىردى دا تاعى سويلەدى:
— ءقازىر امالسىزدان وسىلاي ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. كەلەشەكتە جاڭا قۇرىلىس جۇمىسشىلارعا جاقسى ءۇي تۇرمىسىن جاساۋدان باستالۋ كەرەك.
جاڭا ەكى باسشى كىشكەنە ۇيدە وتىرىپ، الداعى ۇلى ءىستى وسىلايشا تالقىلاي بەردى. ءبىرىنىڭ ءبىرى ءورىسىن دە، ىسكەرلىك قابىلەتىن، مىنەزىن دە بايقاپ وتىر. مەيرامنىڭ اندا-سانداعى سۇراعىنان، رەپليكاسىنان «ءبىلىمدى، سابىرلى، شالىمدى جىگىت-اۋ» دەپ سەرگەي پەتروۆيچ ىشىنە ءبىر ءتۇيىپ قويدى. مەيرام ونىڭ بىلىمىنەن، سابىرىنان گورى ىسكەرلىگىنە قاتتى ءسۇيسىندى. سوۆەتتىڭ ۇلكەن قاراعاندىسىن جاساۋ جوسپارىندا، ءتىپتى ەشكىمنىڭ ويىندا جوق — «گەربەرت» سۋىن تارتۋ، ەسكى لوكوموبيل، كوتەل، كامەرونداردى جيناۋ، اتبارابان جاساۋ، جۇمىسشىلاردى ۇيگە ورنالاستىرۋ سياقتى ۋاقىتشا شارالار جەرگىلىكتى مۇمكىندىكتى جەتە پايدالانا بىلگەن — سەرگەي پەتروۆيچتىڭ ىسكەرلىگى ەدى. وسىعان تولىق تۇسىنگەن مەيرام:
— ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايىمىز وتە ۇقىپتىلىقتى، تاپقىرلىقتى تىلەيدى عوي، — دەدى.
— دۇرىس ايتاسىز! بايقاعان ەكەنسىز.
— وقۋ كومبيناتتارى جاسالعانشا، ودان وقىپ شىققانشا ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتەدى. مەن جەر استىنان جاڭا قايلاشىلاردى كورىپ شىقتىم، ءاي قيىن ەكەن...
— جەڭىلدەتۋگە نە امال بار؟
— جاڭا جۇمىسشىلاردى ەسكى جۇمىسشىلارعا قوسىپ بەرىپ باۋلىسا، دەپ ەدىم سەيتقالىعا...
— ول شوشىپ كەتكەن شىعار؟
— مامان جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسى كەميدى، — دەپ زار قاعادى.
ششەرباكوۆ ۇلكەن دەنەسىن سەلكىلدەتە كۇلدى.
— ناعىز مامان باۋلۋدان قورىقپايدى. ەرمەك باۋلىپ ءجۇر. جالاقىسى دا كەمىگەن جوق. دۇرىس بايقاعانسىز، دۇرىس پىكىرگە كەلگەنسىز. بۇل جوندە ويلاسىپ، مامان جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەك تابىسىن كەمىمەستەي، جاڭا جۇمىسشىلاردى ۇيرەتەرلىكتەي جاعداي جاساۋىمىز كەرەك...
اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتتى. ەسىكتەن ۇزىن بويلى، ارىقتاۋ، كوزىلدىرىكتى ادام ەندى. ششەرباكوۆپەن قول ۇستاسىپ، مەيرامعا باسىن ءيدى. سودان كەيىن وڭ جاقتاعى ستولعا بارىپ، الدىنا ءبىر پاپكەنى جايدى دا، كوپ سيفرعا قادالا وتىردى.
سەرگەي پەتروۆيچ ساعاتىنا قارادى دا:
— جۇرە سويلەسەيىك، — دەپ، ورنىنان تۇردى. تىسقا شىقتى ەكەۋى. ەسىك الدىندا قازاقى كۇيكى تورىعا جەگىلگەن، قوراپسىز لەگچانكا كۇتىپ تۇر ەكەن. قارق-قارق كۇلدى سەرگەي — جايداق لەگچانكەدەن گازيككە ءمىنۋ، قيقيعان باراكتان كوپ ەتاجدى كومبيناتقا شىعۋ قانداي قىزىق! ءبارىن كورەمىز، مەيرام وماروۆيچ. تەك ۇكىمەت، پارتيا، پروفسويۋز ۇيىمدارىن تەزىرەك قۇرىپ بەرىڭىز. ساعىنىپ قالدىم. جاڭاعى كىسى ترەستىن، باس ينجەنەرى ورلوۆ. زييانكەستەر توبىندا بولعان جازالى ادام. سىندا ءجۇر. قىزىل ماماندار از. مىناۋ وتىرعان اۋىلدار قالپىمەن شيكى. بايتەن سياقتى ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ وزىندە توت قانشا! ويلاڭىزشى مەنىڭ ءحالىمدى! كوپشىلىك ۇيىمدارىنىڭ كومەگىنسىز كوپتى، ۇلكەن ءىستى باسقارۋ قيىن عوي، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس قوي.
— ءوزىڭىز ايتپاقشى، سابىر ەتىڭىز، — دەدى مەيرام، — ءبارى بولادى، كومەكتەسەمىز.
— ءسىز قالاي جۇرەسىز ەندى؟
— مەن مىناۋ اۋىلداردى بارىپ كورەم.
— دۇرىس، دۇرىس-اق، — دەپ مەيرامنىڭ قولىن قاتتى قىستى سەرگەي پەتروۆيچ. — مەن جاڭا شاحتالاردىڭ جايىن كورەم. كورگەنىمىزدى ورتاعا سالارمىز سونسوڭ.
VIII
ويداعى ەكى قۇدىقتى قورشاي قونعان قاراشا اۋىلداردىڭ ىشىندە بىرەن-ساران قوڭىر ۇيلەر «مەن ورتاشا» دەپ تۇرعان ءتارىزدى. باياعى بايدىڭ اۋىلدارى: ەڭسەسى بيىك اق ۇيلەر، قوتان تولى اق قويلار، ۇزىن جەلى، ۇيەزدەگەن جىلقىلار جوق. ازىن-اۋلاق ىلاقتى ەشكى، قوزىلى قوي، ساۋىن سيىر، مىڭگىشتەر عانا كورىنەدى. سولاردىڭ ءوزى اۋىلدىڭ ماڭىن تەرى سۇيرەتكەندەي، تاقىرلاپ تاستاپتى. قوڭىر ءۇي، قۇرىم ءۇي، قوس جاپپا تىككەن، ءقايسىبىرى اربانىڭ جەتەگىن كوتەرىپ، پانالاي سالعان الا-قۇلا اۋىلدىڭ قونىسى دا قىزىق. قوتان جوق. ۇيمە-جۇيمە. بىرەسە سوزىلىپ، بىرەسە شانجاۋ كەتەدى. وسىلاردىڭ ۇستىنە كوشتەر ۇزدىكسىز كەلىپ جاتىر. ات جەككەن بريشكە، وگىز جەككەن پۇشىق اربا، تۇيەلەرمەن ارالاسا، دوڭگەلەگى شيقىلداعان ىردۋان، باشايى سىرتىلداعان سيىرلار دا جۇك كوتەرىپ كەلە جاتىر. زاۆودقا جۇمىسقا كەلىپ جاتسا دا، كەڭ، قونىسقا ۇيرەنگەن مال-قۇمار قازاق جۇكتەرىن تۇسىرە قويماي جەر شولىپ الادى. الىسقا كەتسە سۋ جوق، جاقىندا وت جوق، جەلكەسىن ءبىر قاسيدى دا جۇگىن تۇسىرە بەرەدى.
سەرگەي پەتروۆيچتەن ايرىلىسقان سوڭ، مەيرام وسىلاي قاراي، قىردان ءتۇسىپ، جاي اياڭداپ كەلە جاتقان. ءبارىن كورىپ كەلەدى. مىنە، اۋىلدىڭ شەتىنە ەندى. ەڭ شەتتەگى قارا قوسقا كەلدى.
قوس ىشىندە ءۇش ادام بار. ءۇي يەسى، جاسى قىرىقتار شاماسىندا، دوڭگەلەك ساقال، شارقى عانا كىسى. تابانى اعاش، ءۇستى ءسىرى شاركە جاساپ وتىر. ايەلى جيىرمادان جاڭا اسقان بۇيرەك بەت قارا كەلىنشەك. ەسكى قاپتان بايپاق تىگىپ وتىر. ەڭبەكتەگەن ەركەك بالا، وزىمەن-وزى بولىپ ءجۇر.
مەيرام سالەم بەرە كىرىپ، كىشكەنتاي ءۇيدىڭ تورىنە شىقتى.
ءتور الدىندا توقىمداي عانا ەسكى جابۋ جاتقان. كەلىنشەك سىپىرىپ سالعالى قوزعالىپ ەدى.
— قوزعاماڭىز، — دەدى مەيرام. بولجاۋسىز كەلگەن، كيىمى، ءوڭى ءتۇزۋ قوناقتان ءۇي يەلەرى قىمسىنىپ قالدى. مەيرام ونى سەزىپ، تەز جادىراتقىسى كەلدى.
— اعاي، شاركەڭىزگە ءسات! قايدا قامدانىپ جاتىرسىز؟ ءسىرا، اناۋ بايپاقپەن كيەسىز-اۋ؟
— بايپاقپەن كيەم، — دەدى ءۇي قوجاسى. — جەر استىنا قامدانىپ جاتىرمىن.
— بۇرىن ىستەپ پە ەدىڭىز جەر استىندا؟
— ىستەمەسەم دە تاۋەكەل. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس. قۇدايعا شۇكىر، دەنىم ساۋ. اقشاسى كوپ كورىنەدى، تۋرا قايلانىڭ وزىنە تۇسەم.
— ا، دەگەندە قايلانى بەرە قويار ما ەكەن؟
— بوقتى بەرمەس! — دەپ ءۇي قوجاسى قوينىنا قولىن تىقتى. ورامالىنا قاتتاپ وراعان قاعازداردى ۇستاتا بەردى مەيرامعا. — بەتىمەن كەلگەن قازاق ءبىز ەمەس.
مەيرام ءۇي يەسىنىڭ قورازدانا كورسەتكەن قاعازدارىمەن تانىسىپ شىقتى. بۇل وتىرعان بوقاي تولەۋباي ۇلى ەكەن: جەتى جاسىنان جالشى. بىلتىر عانا بايى كۋلاكقا تارتىلىپ، ءوزى كولحوزعا ەنىپتى. قيىردان، سوناۋ قۋ اۋدانىنان، كولحوز ارقىلى شارتپەن كەلىپ وتىر.
— قايلاشىلار ايىنا ءبىر قارا تاباتىن كورىنەدى! جالدا جۇرگەندە جىلىنا ءبىر قارا تاپپايتىن ەدىك... — دەپ كۇنى بۇرىن تويىپ وتىر.
— قاعازىڭىز مىقتى ەكەن، بوقا، — دەدى دە قايىرىپ بەردى مەيرام. بوقاي ماساتتانىپ قاقىرىنعاندا، قاقىرىعىن ەسىكتەن دالاعا اتتى. ارىق ۇيگە مۇسىركەي، سەمىز كوڭىلگە سەمىرە قاراپ وتىرعان مەيرامعا جىلى عانا سۇراق قويدى، سونسوڭ:
— اتىڭ كىم، ىنىشەگىم؟
— مەيرام.
— قايدا ىستەيسىڭ؟
— ازىرشە ەشقايدا ىستەمەيمىن. وزىڭىزدەي جاڭا كەلدىم.
— ءبىزدىڭ شانشاردىڭ ەكى قۋى تۇندەلەتىپ كەلە جاتسا، كۇن جارقىلداپ قويماپتى. «شام جاعىپ قاراساڭ دا ەكەۋ-اقپىز» دەگەن ەكەن سوندا. سول ايتپاقشى، قانشا قاراساڭ دا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ سيقى وسى. دامگە ۇياتتىمىز، شىراق.
— اتاي كورمەڭىز، اتاي كورمەڭىز!
— اتاماق تۇگىل ەندىگى بۋى بۇرقىراپ تا جاتار ەدى. جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلاعان.
— جوق، جوق دەي بەرگەنشە، داگاۋاردى اپارىپ الىپ قايتساڭشى، — دەدى كەلىنشەك شىتىنىپ. بوقاي وعان مىڭق ەتپەدى.
— داگاۋار كوپ. باسى قاتىپ جاتقان بولار. باستىعىڭقىراسىن.
— وسى مىنەزىڭ عوي، وتىز جىل ەسىكتە جۇرگەنىڭ. قالتايدى كۋلاكقا تارتپاسا، ءومىرىڭ ەسىكتە وتەر ەدى.
— قايسىمىزدىكى ءجون؟ — دەپ بوقاي مەيرامعا بۇرىلدى. — بۇل كىسى، داگاۋاردا ايتىلعاندى، بار دا شەبىن جۇتقىزباي ال، دەيدى. مەن، بۇل زاۆود تا ءبىزدىڭ كولحوز سياقتى باستىعا الماي جاتقان كورىنەدى. بۇيىرعان كەتپەس، دەيمىن. بايلار جۇمىسىن ءبىتىرتىپ العان سوڭ دا، اقىمىزدى جىلدار بويى سوزاتىن. زاۆودتىڭ موينىنا ءازىر اقى سالعامىز جوق. ءتىپتى، داگاۋاردا ايتقانىن بەرمەسە نە قىلامىز.
— ءاي، قۇداي-اي، سەنىڭ ورنىڭا ەركەك بولماعان ەكەم! — دەدى كەلىنشەك. — قازىنانىڭ بەرەم دەگەنىن سۇراۋعا دا بەت مونشاعى تۇسەدى.
ەكەۋىنىڭ سوزىنە مەيرام جىميىپ كۇلە بەردى. قاراما-قارسى ەكى مىنەز، ەكەۋى دە ورىندى. ءبىرىن جىعىپ، ساعىن سىندىرۋدىڭ كەرەگى نە.
— سىزدىكى دە، سىزدىكى دە ءجون. ازىراق سابىر ەتسەڭىزدەر، ءبارى بولادى، — دەدى دە، باعانادان بەرى كومەيىنە كەلگەن ءبىر ءسوزدى ايتىپ سالدى مەيرام. — ايىپقا بۇيىرماڭىزدار، جاستارىڭىزدىڭ اراسى الشاقتاۋ، ءوز ارالارىڭىز تىم جاقىن. بىلە الماي وتىرمىن؟
كەلىنشەك سەن ايت دەگەندەي بوقايعا قارادى. بوقاي اۋەلى ءسىرى شاركەگە بۇركىپ-بۇركىپ الدى. سودان كەيىن كۇرسىنىڭكىرەپ قويىپ، الىستان تارتتى ءسوزدى:
— جاڭا مىنا كىسى ايتقان قالتايدىڭ ەسىگىندە وتىز جىل ءجۇردىم. سول وتىز جىلعى ەڭبەككە قالتايدىڭ بەرىپ كەتكەنى — باسىمىزداعى قارا قوس، جانىمداعى وسى قارا كىسى.
— قوس، ءۇي كوتەرىپ بەرگەنى شىعار. ال، مىنا كىسىنى قالاي بەرگەن؟
— بۇل كىسى ءبىر كەدەيدىڭ قىزى بولاتىن. قالتاي ماعان اتاستىرعاندا بەس جاستا ەدى. ون بەسكە كەلگەندە الىپ بەردى. مەن وعان بار ەڭبەگىمدى بەردىم...
«سورلى بوقايدىڭ كوزى جاڭا اشىلعان ەكەن عوي» دەگەن ويمەن مەيرام ورنىنان تۇردى.
— جاي، ءجۇرسىز بە؟ ءبۇيىمتايىڭىز جوق پا؟ — دەدى بوقاي ورنىنان تۇرىپ.
— جاي ءجۇرمىن. قوش بولىڭىزدار. تاعى دا كەزدەسەرمىز.
مەيرام قاتتى ريزا بولىپ شىقتى بوقايعا. كەدەيلىگىندە دە، كەڭدىگىندە دە ءمىن جوق ەكەن. زامان كەرىگى وسىلار عوي شىركىن! — دەپ قاراشا اۋىلدى قاق جارا ارالاپ كەلەدى. ءار ءۇيدىڭ جەروشاعىندا تەزەك ورنىنا كومىر كورىنەدى. كوپ ءۇيدىڭ الدىندا قۇرىق ورنىنا قايلا جاتىر. شىبىقتى ات قىلىپ مىنەتىن بالالار، ستولبا قىلىپ، سىم تارتىپ، تەمىر دوڭگەلەكتەن اربا جاساپ جۇگىرتىپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارى كىشكەنە زاۆودتىڭ ۇلكەن ىقپالى بولىپ كورىندى مەيرامعا. ءبىر جەروشاقتىڭ جانىنان وتە بەرگەندە، دولى قاتىننىڭ اششى ءتىلىن دە ەستىدى.
— وسى ىشىڭە عانا... وتىن با! مايداي جاناتىن قايران اق تەزەگىم!..
جاعۋىن بىلمەي كومىردى جازعىرعان دولىعا مەيرام نە دەسىن؟ ەستىمەگەن بوپ كەتە بەردى. قۇدىق باسىندا سۋعا تالاسقان شاڭ-شۇن، داۋىستار شىعادى. شالشىقتى سوراپتاعان لاق، قوزى، بۇزاۋلار كورىنەدى.
— شاقىرىپ الىپ، سۋسىز قىرا ما!
— قازىپ الساڭ اقشا بەرەدى، ءىشىڭدى جارا ما؟! — دەگەن داۋىستار قىنجىلتتى دا، جۇباتتى دا مەيرامدى. «كوپ قوي، كوپتىڭ ىشىنەن نە شىقپايدى، ءوزى سىناپ، ءوزى تۇزەپ جاتىر» دەگەن ويمەن كەلە جاتىر.
اۋىلدان وقشاۋىراق، تاقىر كوگالدا ەكى ادام وتىرعان. بىرتىندەپ قوسىلا-قوسىلا وننان استى. داۋىستارى جامىراپ شىعادى. مەيرام دا وسىلارعا كەلىپ، شەتكەرىرەك، ەلەۋسىز وتىرا كەتتى. شاشىن قايىرعان شەلەك تاناۋ شەگىر، بالا جىگىتتىڭ كوڭىلى تىم كوتەرىڭكى. وتىرماي تۇرا كەلىپ ءجۇر. كولدەنەڭ ءسوز ەتكىزبەيدى، قولىندا دامىل جوق، سەرمەپ، نۇسقاپ قويعاندا، جالاڭاياعىمەن جەردى تەبىنىپ تە قالادى. ءبىرسىپىرا مىنەزى بايتەنگە كەلسە دە، وتكىر، اق جارقىن، قۋ ءتىلدى كورىنەدى... ءبىرىن مىنەپ، ءبىرىن قوستاپ، وسى از جيىندى ەرىكسىز باسقارىپ بارادى.
— ءجانابىل، اۋ، ءجانابىل! — دەدى شالقاسىنان جاتقان شوقشا ساقال، باسىن كوتەرمەي، ساقالىن شيراتىپ جاتىپ، — سەن قايدا ىستەمەكسىڭ؟
شەلەك تاناۋ جىگىتتىڭ اتى ءجانابىل ەكەن. تەرىسقاقپاي جاۋاپ قايىردى:
— سوۆەت جەرىندە ىستەيمىن.
— بار بولعىر، دۇرىس سويلەسەڭشى.
— ەندەشە ونەر دۇكەنىندە ىستەيمىن.
— ونىسى قاي جەر؟
— اناۋ تۇربانىڭ تۇبىندە مەحسەح بار. مەحسەحتا ۇيتەنتەك بايتەن بار. قاساقانا سونىمەن بىرگە ىستەيمىن.
— اۋىلداعى مىنەزدى قويساڭشى، شىراعىم، — دەپ شوقشا ساقال باسىن كوتەردى. — ەسكى جۇمىسشىمەن بايلانىسپا. نان تاۋىپ جۇرە بەر.
— بۇعا بەرسەڭ، سۇعا بەرەدى، — دەدى ءجانابىل. — مىنەزدە دە، جۇمىستا دا تايتالاس كەرەك. «ون سەگىز جىل ستاجىم بار» دەپ قوجاڭدايدى بايتەن. ءوزى ەگەۋدى قالاي ۇستاۋدى بىلمەيدى.
مەن ەكى-اق جىل باتىراق بولدىم، قوي باعۋدى سۇراشى، كانە؟ ەكى جىل مەحسەحتا ىستەسەم، بايتەننىڭ اكەسىن تانىتام.
جاس ءجانابىل جانىپ تۇرعان وت سەكىلدى كورىندى مەيرامعا. باياعىنىڭ بۇيىعى باتىراعىنا ۇقسامايدى. اۋىلدا تاپ تارتىسىن وتكىزىپ، ءوزىن ەزگەن جۋانداردى جويىپ كەلگەن، اشىندى، الىمدى باتىراكقا ۇقسايدى. تومەن قاراپ ءشوپ شيراتىپ، جىميىپ وتىرعان مۇرتتى جىگىت.
— «تاپ ساياساتى، تاپ ساياساتى»، دەپ ءجۇرىپ كۇرجىكتى قۇرتتىڭ. بۇندا بايتەندى جەڭۋگە ەگەۋدەن گورى قايلا قارىمدىراق قوي، — دەپ، ەلەۋسىز عانا كەكەپ ەدى، ءجانابىل تۇسىنە قويدى.
— قىردا كۇرجىك، ويدا بايتەنگە مەنى سالىپ، ءسىز وسىلاي ءشوپ شيراتىپ وتىرا بەرەسىز بە، دۇيسەن جولداس؟ «تاپ ساياساتى» كۇرجىكتى قۇرتسا، ەگەۋ بايتەننەن اسىرادى، قايلاعا ءالى جاسپىن. ءبىراق، ەگەۋ — ونەر. ەگەۋ ماشينا اسپابى، سۇلۋ مۇرت جولداس. ايەل سۇلۋى جەردە قالمايدى. وسىندا ءبىر قىز ءجۇر، جۇرتتىڭ ءبارى سوعان قارايدى. ال ءسىزدىڭ مۇرتقا كىم قارايتىنىن بىلمەيمىن.
ءبارى دۋ كۇلىپ، تۇس-تۇستان جامىراي سويلەپ كەتتى. ءجانابىل ويقاستاپ شەتتەگى مەيرامدى جاناي بىرەر ءوتتى دە، قاسىنا كەلىپ تۇرا قالدى.
— ءسىز دە جۇمىسقا كەلدىڭىز بە، جولداس؟
— كەلسە نەسى بار؟
نانباعانداي باسىن شايقاپ جۇرە بەردى ءجانابىل. دۋىل سايابىرلاعان كەزدە، سۇلۋ مۇرتتىڭ جانىنداعى كوك ساقال قارت:
— قىس كەلەر ءالى قىلىشىن سۇيرەپ، — دەپ دەمىن كۇرسىنە ءبىر الىپ ەدى، ءارقايسىسىنا وي ءتۇسىپ، الۋان-الۋان ءسوز قوزعادى:
— وسىنشا جۇرتقا ءۇيدى قايدان تاۋىپ بەرەدى؟!
— داگاۋارمەن كەلگەندى بىردەمە قىلار-اۋ. داگاۋارسىزدار قايتەدى؟
— ادام ورىن تابادى، مالدى ايت. شەپ، قورا قايدا، قالاي ساقتايمىز؟
— داگاۋارداعى جۇمىس كيىم، اۆانسىنىڭ ءوزىن سوزاتىن ءتۇرى بار عوي.
— اۋ، اقشا بولسا ءبارى بولادى. اقشا تابىڭدار اۋەلى. اقشا قايلادا كورىنەدى.
— قايلاعا شاما كەلە بەرە مە؟
— مەن اۋسەلەسىن بايقايمىن دا، جاقپاسا قايتىپ جۇرە بەرەم.
— سارىۋايىم، سارىماي ەمەس! — دەدى ءجانابىل داۋىستاپ، — كوپ جەسەڭدەر وزەكتەرىڭ تالادى. مەن كەشە ششەرباكوۆپەن سويلەستىم. مەيرام دەگەن قازاق جىگىتى پارتيا ۇياسىنا حاتشى بولىپ كەلىپتى. ونىمەن دە سويلەسەم، سابىر ەتسەڭ ءبارى بولادى. اناۋ ترۋبانىڭ تۇبىندە ويلاپ جاتىر ءبىزدىڭ قامىمىزدى.
— ششەرباكوۆىڭ كىم، ەي؟
— زاۆود باستىعى.
— ە، ايتساڭشى قاندىرا!
— ازىرگە وسى دا جەتەدى! — دەپ ءجانابىل قىرىن قارادى بۇلدانا. — بولماشى ورىسشا تىلدەن تاپقان پايدام بۇل. قازاقشا بىلمەيدى ەكەن. الگى قازاق جىگىتپەن سويلەسكەن سوڭ جارىتام اڭگىمەگە.
ءجانابىلدىڭ وسى ايتقانىنىڭ ءوزى-اق جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ تاستادى.
— مىنە، ورىسشا بىلگەننىڭ پايداسى.
— وسىدان بىردەمە شىعادى تۇبىندە.
— كەلمەي جاتىپ باستىقپەن تانىسىپ قالعانىن قارا.
— باسە، وزىنە-وزى سەنبەسە، وسى جۇرتتى جيناي ما تۇگە!
ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي تولقىعان ۇزاق كەڭەستى بۇدان ءارى كۇتپەدى مەيرام. سىتىلىپ شىعىپ، كوپتىڭ ويىن وڭاشا تالداپ كەلە جاتىر ەدى، كەنەت سەلك ەتتى. كوزىن الماي قادالىپ قالدى...
ەسىگى اشىق، الدىندا ءبىر قوڭىر ءۇي تۇر. ماڭدايشاعا قول ارتىپ، ءجاسوسپىرىم ءبىر قىز تۇر. تال شىبىقتاي بۇرالادى. اپپاق ۋىز بەتىندە، قارا ءمولدىر كوزىندە قايعى مەن شاتتىق بىردەي بار. تۇيىلەدى دە جازىلادى. مۇڭايادى دا پاڭدانادى. جاس ارۋدا نە سىر بار؟
قارا بۇلتتىڭ ىشىنەن جارق ەتكەن ايداي-اق قاراشا اۋىلدىڭ ىشىنەن شىعا كەلگەن جاس سۇلۋ مەيرامدى وزىنە تارتىپ الدى دا، اق تيىندەي سۇڭگىپ كەتتى ۇيىنە. مەيرام اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. ءالى تۇر. ءتۇس كورىپ ويانعانداي تۇرىس. ءبىر كەزدە ورلىگى ۇستاپ، كەتە بەرمەك بولىپ ەدى، باسقا جاققا باسپادى اياعى. ەرىكسىز بۇرىلدى قوڭىر ۇيگە. مۇنى كورىپ قوڭىر ۇيدەن ءجۇزتانىس ءبىر ادام شىقتى. كەلە-اق قولىن ۇستاپ، قۋانعانداي ىرجيادى. ءوزى كىرگەلى كەلگەن كىسىنى:
— ۇيگە كىرىڭىز، — دەپ باستاي جونەلدى. قايدا كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى مەيرام. تابالدىرىقتان اتتاعاندا، جاس سۇلۋ كوزىن جاي تاستاپ، دەنەسى ءبىر شىمىر ەتتى دە، قاسىنداعى قىزىنا ۇيرەتە بەردى ساباعىن. تومەن قاراپ تۇنجىراپ، ءتور الدىندا ساقالدى ادام وتىر. ورنىنان اۋىر قوزعالىپ، ورىن بەردى قوناققا. كىشكەنتايىن باۋىرىنا ساپ، شي جاقتا ءبىر ايەل جاتىر، قوزعالعان سايىن قىنجىلىپ، شويرىلماسى ۇستاپ جاتىر. جىرتىق ءشيدىڭ اراسىنان قۇرىمداي قارا تورسىق كورىنەدى. ءبىر كۇرەك پەن ءبىر قايلا كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇر.
سىپايى امانداسىپ، جايلانعانشا، مەيرامنىڭ كوزىندە، كوڭىلىندە قالعاندارى وسى بولدى. قارسى العان تانىس ءالى تىزە بۇككەن جوق. مىقىنى سىپىرىق پا، بوس بايلانعان با، تەرى شالبارىنىڭ ىشقىرىن كوتەرە ءتۇسىپ، جاتقان ايەلگە ءبىر، ەكى قىزعا ءبىر جاپاق-جاپاق قاراي بەرەدى.
— ارداقجان، مايپاجان! شاي قويىڭدار، — دەدى ايەل، — بەلىم قوزعالتپاي جاتىر.
ەكى قىز كىتاپ، تەترادتارىن جيا باستادى.
— ماعان بولا شاي قويماڭىزدار، — دەپ مەيرام قىزدارعا بۇرىلا قاراعاندا، جەرتوسەكتىڭ ۇستىندە جاتقان «اننا كارەنيناعا» كوزى ءتۇستى. قىردان كەلگەن قازاق ۇيىندە تولستويدىڭ جاتقانىنا تويىپ قالدى كوڭلى. ونى وقۋشى جاس سۇلۋ ەكەنىنە كۇماندانعان جوق. ءبىراق «ارداعى»، «مايپاسى» قايسى؟ ايەل كىمدىكى! ەكى ەركەك كىم؟ بىلە الماي وتىر ەدى.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، — دەدى، — تانىس ەركەك تامسانىپ، — قاتىن اۋىرىپ قالعانى.
قاتىن جايى انىقتالدى. سۇلۋدىڭ جانىنداعى جۋان باس قىزدىڭ جىپسىك كوزى وسى قاتىنعا، سالبىراڭقى مۇرنى، ەڭكىستەۋ كەۋدەسى ونىڭ بايىنا ۇقسايدى. باعانادان تابجىلماي قالعان، ۇرتى سۋالىڭقى، قارا ساقال، قارا كىسى ءالى دە سىر بەرمەي وتىرىپ:
— ارداقجان، قىمىز اۋىز تيگىز، — دەگەندە، «سۇلۋ قىز وسىنىكى» دەدى مەيرام ىشىنەن.
تالدىرماش ارداق ورنىنان تۇردى. ۇستىندە ورىسشا تىككەن، كونەتوزداۋ كوك رەپس كويلەگى بار، اشىق جاعاسىنان كۇن شالعان اق ومىراۋى كۇرەڭىتىپ كورىنەدى. سول كەزدەگى سالتپەن ماقپال قارا شاشىن جەلكەسىنەن قىرقىپ، قايىرىپ تاستاپتى. ءاجىمسىز كەڭ ماڭداي ايقىن تۇر. قىسىلماي، قىمتىنباي جۇرسە دە، كارلەن كەسەمەن ەڭكەيىپ قىمىز ۇسىنعاندا، كىشكەنە قىزىل ەرنى، جاي عانا جىمىرىلىپ، اق ءجۇزى انتەك قىزعىلت تارتتى. ارىدە جاتقان اۋىر سىردى اڭعارتىپ تۇرعان ءمولدىر كوز دە ءبىر كۇلىم ەتكەندەي بولدى. سىمباتتى كوركى عانا ەمەس، ءاربىر قيمىلى، مىنەزى دە وسى ۋىز قىمىزداي ءلاززات بەردى مەيرامعا. ەندى لەبىزىن ەستۋگە ىنتىق. سوزگە وڭتايلى ويماق اۋىز، جۇقا ەرىن سويلەمەدى ءبىراق. ۇلكەندەردىڭ الدىندا ادەپ ساقتاعان قالپى بار. سول قالىپتى بۇزا الماي، اۋەلى الىستان وراعىتتى مەيرام.
— اناۋ قايلانىڭ يەسى قايسىڭىز؟
— كورىپ ەدىڭىز عوي مەن، — دەدى تانىس. — قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن كەسىپ ىزدەپ شىعىپ ەك، قيىن ەكەن ءوزى...
مەيرامنىڭ ەسىنە جاڭا ءتۇستى. قۇتجان بالۋاننىڭ زابويىندا قارا تەر بولعان ەكى قايلاشىنىڭ ءبىرى ەكەن.
— سوندا ءسىزدىڭ اتىڭىزدى سۇراماپپىن-اۋ؟
— اتىم جۇماباي.
— مىنا كىسىنى دە سوندا كورسەم كەرەك؟
— كوردىڭىز، بۇل كىسى كۇرەكشى، تاشكەشى بولىپ ىستەيدى.
قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ويدا جوقتا كەزدەسىپ تانىس بولدىق، ءتىپتى دامدەس بولىپ كەتتىك.
— بۇل وتاعاسى قاي جەردەن كەلگەن؟
جۇماباي جاۋاپ بەرە الماي، وتاعاسىعا قارادى. وتاعاسى ەشكىمگە قاراماستان الدەن ۋاقىتتا:
— الىستان. سەمەي وكرۋگىنەن، — دەدى دە قويا سالدى. بويىنا دارىتپاي، سۋىق وتىرعان سوڭ مەيرام قۋدالاعان جوق. قىزعا كوز تاستادى.
— قارىنداسىم، مىنا كىتاپتى ءسىز وقيسىز با، — دەپ ەدى، ءبىلىپ وتىرسا دا، ارداق تا بوگەلىڭكىرەپ، قىسقا بەردى جاۋاپتى.
— ءيا.
— ساباق بەرەسىز-اۋ، دەيمىن؟
— مەكتەپ بار ما وسىندا! — دەپ جىميدى ارداق. — جاي، ساۋات اشۋ عوي.
— ساۋات اشا بەرگەن جاقسى. ءبىرسىپىرا جۇرت ساۋاتسىز عوي ءالى.
جاڭا باستالعان اڭگىمەنى بۇدان ءارى ورشىتپەي، ىزبارلى وتاعاسى ءبولىپ جىبەردى.
— ارداقجان، بيەنىڭ ساۋىنى بولعان شىعار.
ەكى قىز ءبىر شەلەكتى قولداسىپ، ىلە ۇيدەن شىقتى. اشىق ەسىكتەن مەيرام ەكەۋىن كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. سوناۋ جەردە قۇلىنى قوساقتاۋلى، اياعى شىدەرلەۋلى تورى بيە جايىلىپ ءجۇر، سوعان بارادى. قىزدار كوڭىلىن الا كەتىپتى، كوپ كىدىرمەي مەيرام دا شىقتى.
اسپاندا باعانا اق شاربى بۇلتتار بار ەدى، ءقازىر شايداي اشىق. كۇن بەسىندىككە بارعان. تۇسكى تاماق ۋاقىتى. ىعى-جىعى كوپ اۋىلدىڭ كوك ءتۇتىنى تىمىق كۇندە باياۋ كوتەرىلىپ، جوعارى ۇشىپ بارادى. قىر باسىنداعى زاۆودتىڭ رەلس قوڭىراۋى ەستىلىپ تۇر. بارا جاتقان، كەلە جاتقان جۇمىسشىلار، ارباكەشتەر، كورىنەدى. ءار ءۇيدىڭ جانىندا، قۇدىق باسىندا بىتىراپ جۇرگەن ءار تۇلىك مال، ءبارى ءبىر جاققا ورىستەگەن ەكەن، ەندى قوماقتى مال توبى كورىنەدى.
اۋىلدىڭ وسى تىرشىلىكتەرىن مەيرام كوزىمەن وتكىزىپ كەلە جاتقاندا، ارداقتى كوڭىلىنەن تاستاي العان جوق. ارداق تا ارتىنا ەكى رەت بۇرىلىپ قارادى. قايتىپ بارا جاتقان مەيرامعا ما، باسقاعا ما؟ بەلگىسىز. ۇزاپ العان سوڭ «اققۇمعا» شىرقاپ بارادى.
ادەمى ءان، ادەمى قىز، ادەمى دالا! مەيرام ماس بولعانداي تەڭسەلە باسىپ كەلەدى. «قىز كىم؟ ءتىلسىم اكە كىم؟» دەگەن جالعىز عانا مازاسىز وي بار باسىندا.
مەيرام ءوزى شەشە جاتار. اۆتور ەندى سول قىز جانىندا باستاماق اڭگىمەنى.
ءىح
بۇعان تالاي جىلدار ءوتتى. توعىز قانات شاڭقاي اق ءۇي. تۇندىگىنىڭ بۇرىشىنا دەيىن قىزىل شۇعادان ويۋ باستىرىپ، جالپاقتىعى جىرتا قارىس تەرمە باۋلارمەن ايقىش-ۇيقىش شاندىعان. جەروشاقتىڭ باسىندا اسپان جەرگە تۇسكەن ىستىقتا، وت پەن كۇنگە شىجىپ قۇرت قايناتىپ وتىرعان قىزىل كەمپىر وسى ءۇيدى ۇستاپ تۇرعان قىرىق ەكى باۋدى ءۇش جىل توڭىپ ازار بىتىرگەن. سوندا اقىسىنا العان كونەتوز قارا بەشپەتتىڭ ءسىلىمتىرى ۇستىنەن ءالى تۇسكەن جوق.
اۋىل سىرتىندا ۇزىن جەلى. بايلاۋلى قۇلىنداردىڭ كوپتىگى سونشا، بيەلەردى ءبىر ساۋىپ شىققاندا، ەكىنشى ساۋىمى جەتىپ تۇرادى. بيە ەكى-ۇش جەردەن ساۋىلادى. جالاڭ اياق، بالاعىن ءتۇرىنىپ، الدىنا تەرى بەلدەمشە بايلاعان ساۋىنشىلار شەلەك-شەلەك ءسۇتتى قولداسىپ اكەلە جاتىر. ورتاداعى سەلدىر ساقال، قاتىڭقى شال وت باسىنداعى كەمپىردىڭ بايى. ول مىناۋ اق ءۇيدىڭ نەشە الۋان سىرلارمەن سىرلانعان تور كوز كەرەگەسىن ەكى جىل ىستەگەن. سوندا دا وسى ءۇيدىڭ يەسىنەن مايىن ءمىنىپ ءجۇرىپ، جوعالتقان توربەستىنىڭ بورىشىنان ءالى قۇتىلىپ بولعان جوق.
اق ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا كىشىرەك قوڭىرشا ءۇي، سول جاعىندا قاراشا ءۇي. ءۇش ءۇيدىڭ اراسىنا كەرمە ارقان تارتىلعان. كەرمەدە مىرزانىڭ عانا مىنەتىن جورعا-جۇيرىكتەرى بايلاۋلى. اق ءۇيدىڭ كولەڭكە جاعىندا، سىرتىن كەنەپپەن قاپتاپ، جەتەگىن كوتەرە بايلاعان قارا پاۋەسكە تۇر. پاۋەسكەنىڭ استىندا قارالا توبەتپەن بىرگە، جابۋ توسەنىپ، ەرىن جاستانىپ، بىر-بىر ۇيىقتاعان جىلقىشىنى توبەتتىڭ اندا-ساندا ماڭق ەتكەن داۋسى، ۇيدە قىمىزعا تويعانداردىڭ كۇجىلى دامىل-دامىل اۋناقشىتىپ قويادى.
اياعىن شالىس باسقان، قارا كەكىلى قاسىنا تۇسكەن، قارا كوزى جاۋدىراعان ەكى-ۇش جاسار قىز بالا جىلقىشىنىڭ قورىلداعان تاناۋىنا، بىرەسە، پوپ-پوپ دەپ اۋزىنان شىعارعان دەمىنە تۇسىنە الماي، قاپەلىمدە قىز بالا اۋزىن بۇلتيتىپ، قاباعىن تۇيە قارادى. ءبىرازدان كەيىن ەتى ۇيرەنىپ، جىلقىشىعا تايانا ءتۇستى. ونىڭ اۋزى-مۇرنىنا ءۇڭىلىپ كەلدى دە، قوزعالىپ تۇرعان قارا مۇرتقا ساۋساعىن تيگىزىپ قالىپ، تارتىپ الدى. جىلقىشى قوزعالعان جوق. ساۋساعىن تاعى دا اپاردى. سويتە-سويتە جىلقىشىنىڭ كەۋدەسىنە جانتايىپ جاتىپ، مۇرتپەن ويناي باستادى. مازاسى كەتكەن جىلقىشى كوزىن اشتى. بالانى قۇشاقتاپ ماڭدايىنان ءبىر ءسۇيدى دە «اكەڭە بار» دەپ ەسىكتى كورسەتتى. بالا تايتالاقتاپ ەسىككە بارسا دا، بوساعادان توردەگىلەرگە ودىرايا قاراپ تۇرىپ قالدى.
جاسى وتىزدار شاماسىندا، كيگەنى اق جىبەك سۋشەنشا كوستيۋم، شاشىن قايىرعان ءبىر جىگىت ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، باسقالار وتىرعاندا ول سەندەلىپ ءجۇردى. دەنەلى، مۇرتى قياقتاي، شۇڭىرەك كوز ورىس جىگىت اق بولىسكەي كراۋاتتىڭ ۇستىندە، يىعىنداعى تىلدەي وقاسىن قيسايتپاي، مامىق جاستىققا شىنتاقتاپ، ومىراۋىندا سالبىراعان ورمە باۋمەن ويناپ جاتىر. جەردە جينالمالى ۇلكەن دوڭگەلەك سىرلى ستولعا قاعازدارىن جايىپ، قابا ساقال ءتىلماش سىرت-سىرت جازىپ وتىر.
ءتور الدىندا ومالىپ وتىرعانداردىڭ كەيپى بۇلاردان بولەك. جەلكەسى كۇدىرەيىپ، بۇعاعى اۋكەشە سالبىراپ، قارنى شەرميگەن بىرەۋ، باربيعان سۇق قولىن شوشايتا سويلەگەندە، داۋسى قىر-قىر ەتەدى. ونىمەن تىزەلەس وتىرعان، ۇزىن شاپاندى، تاڭقى مۇرت، جۇمۋلى كوزىن اشپاستان، «ءيا حاق» دەگەندە، بەزگەگى ۇستاعانداي سەلكىلدەيدى. كۇيەك بايلاعان توقتى قوشقارداي قىدىڭداپ كيىز سۋمكەلى بىرەۋلەر ءجۇر. ومىراۋلارىنا قاداعان الاقانداي جەزى بار، بوساعا جاقتاعى ەكى جىگىت تورگە قاراپ، قاعىمپاز تازىداي جالاق-جالاق ەتەدى.
شىم ءشيلى، سىرلى كەرەگەلى، ويۋلى اق ۇيدە باس قوسقان «قاسقا مەن جايساڭدار» بوساعادا تۇرعان قىز بالاعا وسىلاي كورىندى. ول بۇل كورىنىستىڭ بىرىنە قىزىعىپ، بىرىنە تاڭدانىپ، بىرىنەن شوشىپ، ءمولدىر كوزىن توردەگىلەردەن العان جوق ەدى. ءبىر كەزدە توردەگىلەر ۇرىككەن قويداي، دۇرلىگىپ ەسىككە كەلدى. قايسىبىرەۋى كراۋاتتىڭ استىنا، ءشيدىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتتى. دىرىلدەگەن، بارقىراعان داۋىستار اق وردانى باسىنا كوتەردى. سىرتتا جەر قوزعالعانداي ءدۇرسىل ەستىلەدى. داۋىل كەلە جاتقانداي بۇرقىراعان شاڭ كورىنەدى. دۇرىلدەگەن، شاڭداتقان قالىڭ توپ شەرۋ تارتىپ كەلدى دە اق وردانى قورشاپ الدى.
— شىعار، الىبەكتى!
— ۇرتتا قانىن!
— ات قۇيرىعىنا بايلا ۋريادنيكتى! — دەگەن داۋىستار سىرتتا بورانشا بوراپ تۇرعاندا، ۇيگە ەنگەندەردىڭ ءبىرى، اق كيىمدى وقىعان جىگىتكە پىشاقتى سالىپ-اق جىبەردى. بىرەۋى ۋريادنيكتىڭ موينىنا شىلبىر سالىپ الا جونەلدى. ەندى ءبىرى ءتىلماشتى دومالاتىپ تاستاپ، ستول ۇستىندەگى قاعازداردى جيناپ الدى...
«قاسقا مەن جايساڭداردىڭ» ءماجىلىسىن تالقانداپ، كوپ جونىنە كەتتى. ۇيدە قىزىل قانعا بويالىپ، وقىعان جىگىت جاتىر. داۋىس قىلىپ قاسىندا ەكى ايەل وتىر. ماناعى كەكىلدى قىز بالا زارەسى ۇشقان، شىرىلداپ جۇگىرىپ ءجۇر...
بۇل، 1916 جىلعى قازاق حالقىنىڭ كوپ كوتەرىلىسىنىڭ ءبىرى ەدى. اناۋ قانسىراپ جاتقان جىگىت، ەلدىڭ بوزداقتارىن كوگەندەپ، اق پاتشانىڭ ءامىرىن ورىنداۋشى بولىس — الىبەك ەدى. ونىڭ قاسىندا زارلاعان ەكى ايەل، ەكەۋى دە سونىكى. بۇل كۇن، قازاق ەلىنە قانداي ايگىلى بولسا، سوناۋ قىز بالاعا دا ايگىلى كۇن بولدى. ول بالا تۇندەردە شوشىپ وياناتىن، قاتتىراق داۋىس ەستىسە شىرىلداپ جىلايتىن، ءبىراق وقيعانىڭ نەدەن بولعانىن بىلمەيتىن. ەسەيە كەلە ەل اڭگىمەسىنەن، شەشەسىنىڭ ايتۋىنان ابدەن ءتۇسىنىپ، ەسىندە ۇمىتىلماستاي بولىپ قالا بەردى.
سول بالا مەيرام كورگەن ارداق ەدى. سول الىبەك — مەيرام كورگەن ىزبارلى اكە ەدى.
* * *
جازدىڭ سۇيكىمدى تاڭدارىنىڭ ءبىرى. كۇن كوكتى ورمەلەپ، كولەڭكەلەردىڭ بويىن قىسقارتىپ كەلەدى. اۋىل تەگىس ويانعان. وسى كەزدە سوناۋ بەلدىڭ استىندا قويمەن بىرگە قىبىرلاپ باpa جاتاتىن اقساق شال، بۇگىن كەرەگە جالدى قارا ايعىردىڭ ۇستىندە، قۇرىقشاسىن الدىنا كولدەنەڭ ۇستاپ، قويدى اۋىل قاسىنا ءيىرىپ تۇر. ول مىنەتىن قىزىل وگىز، ارقاسى بوساپ، كوپ سيىردىڭ ىشىندە قوتاندا تۇرعانىنا تۇسىنە الماعانداي، شالعا قاراپ-قاراپ قويادى. كۇندە ساسكە تۇستە كەلەتىن جىلقى توبى دا بۇگىن ەرتە كەلىپتى، جەلى باسىندا ءيىرۋلى. القا-قوتان قونعان اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى ەڭسەسى كوتەرىڭكى بوز ءۇيدىڭ ماڭى قاپتاعان ادام. قولدارىندا جۇگەن، نوقتا، ءجىپ، جان-جاقتاعى اۋىلدان اياڭداعان جاياۋ كىسى وسى توپقا كەلىپ قوسىلىپ جاتىر. جىلقى كىسىنەپ، سيىر موڭىرەپ، قوي ماڭىراپ، تۇيە بوزداپ، وعان جيىلعان كوپتىڭ شۋىلى قوسىلىپ، اۋىل ازان-قازان. ۇلاسقان كۇشتى ءۇن تاڭەرتەڭگى تۇنىق اۋانى تولقىنداتا، وزگەشە ءبىر كۇي تارتىپ تۇرعان ءتارىزدى...
بوز ءۇيدىڭ سول جاعىنداعى اس ءۇيدىڭ ەسىگىندە كۇزەت تۇر. ءۇي ىشىندە ەرلى-بايلى ەكى ادام وتىر. ايەلىنىڭ كوزى بۇلاۋداي، ۋھلەگەن لەبى وتتاي. بايى قاماۋعا تۇسكەن قاسقىر سياقتى، سەندەلىپ ءجۇر. كولدەنەڭى شىعىڭقى جالپاق بەتىندە، جىلتىراعان جىلان كوزىندە، ءۇمىت بەلگىسى بايقالمايدى. قۇرىم ءۇيدىڭ جىرتىعىنان سىعالايدى دا تۇنەرەدى. سىرتقا شىعۋعا ەركى جوق، جان تالاسقان ءبىر ادام.
بۇل كەزدە، بوز ءۇيدىڭ وڭ جاعىنداعى قوڭىر ۇيدە دە انالى-بالالى ەكى ادام وتىردى. بۇلاردىڭ ەسىگى كۇزەتسىز. سوندا دا سىرتتاعى دۋمانعا ارالاسقان جوق. كوپ اۋىرىپ، سارتوسەك بولعان انا باسىن زورعا كوتەرىپ، قاسىنداعى مۇنتازداي قارا كوز قىزعا مۇڭىن ايتىپ وتىر:
— ...ءبىز مۇنىڭ تەڭى ەمەس ەدىك، مەنىڭ باسىما قىزىقتى، — دەيدى اۋرۋ انا. — وندا، مىناۋ كوزگە بايلانعان شور، بەتتەگى شۇبار جوق. اناڭ ءبىر كەزدە ەل اۋزىنا ىلىنگەن قىز بولاتىن. باتا بۇزعان وڭا ما، قارعىس جىبەرمەدى. كەلگەننەن كەيىن، ءدال التى اي دەگەندە، جەلەك استىندا اۋليە شىقتى. بار كورگەن قىزىعىم وسى التى اي. مىناۋ توقالدى ول، مەن توسەكتەن تۇرماي جاتىپ-اق الماقشى بولىپ قويعان ەكەن. ودان بەرگى ءومىردى بالا دا بولساڭ، ءوزىڭ كوردىڭ. ءقازىر ون تورتتەن ون بەسكە قارايسىڭ. مەنىڭ بۇل ۋاقىتقا دەيىن ءىلىنىپ-سالىنىپ كەلگەنىم، ءبىر سەنىڭ ارقاڭ، قارعام، ايتپەسە ول مەنى الدەقاشان تاستايتىن ەدى. تاستاماعاندا نە وڭدىردى! ءسۇيىپ الىپ تۇل، باسىبايلى كۇڭ ەتتى. وسىنشا مالدان ءبىر قوتىر لاققا بيلىگىم كەلمەيتىن. ۇستىنە باتىپ كىرۋدەن، بەتىنە باتىپ ءسوز ايتۋدان مەن قالعالى قاشان. تۇششى ەتكە تيگەن اششى تاياق، ءزارلى ءسوز، سۋىق كوز — جۇرەككە مۇز، ىشكە شەمەن بولىپ بايلانىپ جاتىر. «مىڭ اسقانعا ءبىر توسقىن» دەگەن. اكەڭ ءتىپتى اسقان ەدى، شىراعىم. اسقان سايىن ءبىر توسقىن كەزدەسسە دە، تاۋبە قىلىپ قايتۋدى بىلمەدى. سەنىڭ جاڭا ءجۇرىپ جۇرگەن كەزىڭدە، باياعى پريەم جىلى قانىنا قارايعان ەل جيىلىپ، كەلىپ، پىشاقتاپ ءبىر كەتتى. ودان كەيىن وسى قىزىلدار العاشقى بەتىندە وققا بايلاپ اتقالى تۇرعان جەرىندە وزىمەن بىرگە وقىعان دوسى كەزدەسىپ، ايىرىپ الىپتى. ءقازىر، مىنە، ءۇشىنشى توسۋ. بۇدان ول قۇتىلا المايدى... نە بار كوپ ويلايتىن! قىزىعىن كورگەن داۋلەتىم، قيمايتىن ەرىم جوق. كىندىك كەسىپ كىر جۋعان جەرىمنەن، بىرگە ەسىپ، بىتە قايناعان ەلىمنەن ەشقايدا كەتە المايمىن. «ون تورتتە وتاۋ يەسى» دەيدى. سەنىڭ دە ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتتى، ورىسشا، قازاقشا كوزىڭ اشىق، قايدا بولساڭ دا سياسىڭ. قاراعىم، ەندىگى ارمانىم — تەك كوزىم تىرىسىندە ءوز قولىمنان سەنى قۇتتى ورنىڭا قوندىرىپ، شايىڭدى قۇيىپ بەرىپ وتىرسام بولعانى. وعان جەتكىزبەي مەنى قارا جەر تارتىپ اكەتسە ەسىڭدە بولسىن: «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن». «جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن ءجۇرىپ اداس»، «انا كورگەن تون پىشەدى» — ۇقتىڭ با، قاراشىعىم؟
تومەن قاراپ، تىپ-تىنىش وتىرعان قالپىن بۇزباستان، كوز جاسىن ءمولت ەتكىزدى دە:
— ۇقتىم، اپا! — دەدى قىزى. ونىڭ ءمولدىر قارا كوزىنەن مەرۋەرتتەي دومالاعان ىستىق جاس، اپاسىنىڭ كوڭىلىن بۇزدى. وڭاشا ۇيدە انالى-بالالى ەكى ادام ەگىلىپ جىلادى، ىشتەگى قايعى-شەمەنىن جاسپەن ءجىبىتتى. اۋرۋ انا كوپ وتىرا العان جوق، توسەگىنە جانتايدى. قىزى ونى قىمتاپ جاۋىپ، كوز جاسىن قۇرعاتقان سوڭ، ەسىك الدىنا شىعىپ، اۋىلدا نە بوپ جاتقانىن قارادى دا تۇردى...
ءماز-مايرام جۇرت. كەرەگە جال قارا ايعىردى جوتەلەپ، ون قوي، بەس ەشكىنى ايداپ، شوتاياق شال شىقتى. مەسكۇرەڭنىڭ ءۇيىرىن ءبولىسىپ جانتاق، اسامباي، بالعابەكتەر ءجۇر. بوز ىڭگەندى تۇيەشى ىسقاق جوتەلەپ بارادى. كالماگور قاسقا سيىردى موينىنان قۇشاقتاپ، ساۋىنشى ۇندەكەي تۇر... قاسقىردى باسىپ الاتىن اققاسقاعا دا يە تابىلىپتى، اڭشى قۇتجان ۇيىنە قاراي جوتەلەپ كەلەدى.
— ولجا قايىرلى بولسىن!
— بىرگە بولسىن، ءوزىمىزدىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمىز عوي.
— «دەس تيمەسكە دەس ءتيدى، تابا-تابا نان ءتيدى»، — دەگەن داۋىستار سامپ-سامپ ەستىلەدى...
بوز ءۇيدىڭ جانىندا، باعانادان بەرى اركىمنىڭ، اتىن اتاپ شاقىرىپ تۇرعان داۋىس باسىلدى. مال ۇلەستىرىلىپ بولدى. بوز ءۇيدىڭ كيىزىن سىپىرىپ، بىرەۋلەر ارباعا ارتا باستادى. قاراشا ۇيدە وڭاشا وتىرعان ەكى ادامدى باقىراۋىق سارى اتانعا جەككەن تارەلەيكەگە مىنگىزىپ، ءبىر جىگىت ۇزاق جولعا بەت الدى. ەلدىڭ ءبارىنىڭ نازارى ەندى وسى اربادا. سارى اتان اياعىن ەرىنە باسىپ، بەلگىلى ايعايعا سالا باستادى. ەكى دوڭگەلەكتى اعاش اربا قيسالاڭداپ وعان ءۇن قوستى. اربا ۇستىندە ەكى ادام تەرىس قاراپ سۇمىرەيىپ سالبىراعان باسىن كوتەرمەستەن بارا جاتتى...
— بۇگىننەن باستاپ، — دەدى باعانادان بەرى جۇرتقا مال ۇلەستىرگەن وكىل، توڭكەرىلگەن قوراپقا شىعىپ. ونىڭ دەنەسى ەندى ايقىن كورىندى. داۋسى اناۋ اربالىعا دا انىق ەستىلدى. — شىنجىربالاق ءشۇبارتوس الىبەك تايماس ۇلى ءبىزدىڭ وكرۋگتىڭ تىزىمىنەن ءوشىرىلدى. اناۋ جوندى العان ەگىنجايدى، مىناۋ ولكەنى العان شابىندى، ۇلەستىرىلگەن كوپ مالدى ەمىن-ەركىن پايدالانىپ، قىزىعىن كور، ەڭبەكشى ەل...
وكىل ءسوزىن وسىمەن اياقتادى. قۋانىشتى كوپ تاراي باستادى. توعىز قانات بوز ءۇيدىڭ جۇرتى عانا قالدى.
بۇل، 1928 جىلى، ءىرى بايلاردى كونفيسكەلەۋ ۋاقىتى ەدى. ەسىك الدىنا شىعىپ تۇرعان قىز ءبارىن كوز الدىنان وتكىزىپ، ۇيىنە ەنىپ كەتتى. مەيرام كورگەن ارداق — وسى قىز. مەيرام كورگەن ىزبارلى اكە — وسى الىبەك.
* * *
ءۇش جىل ءوتتى. جاز كۇنى. قاس قارايعان ۋاقىت. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى كولحوزدا ۇيىقتاماعان ءۇي كەمدە-كەم. كەشەدە ءبىر توپ جاس گارمون تارتىپ، ولەڭ ايتىپ ءجۇر...
ارقاسىنا تاڭىپ العان بۋىنشاعى بار، موينىندا دوربا، قولىندا تاياق، الىبەك ىمىرت جابىلا وسى كولحوزعا ەندى. كىدىرمەستەن، جان-جاعىن بولجاي، شەت كوشەمەن تارتىپ كەلەدى. كىشكەنتاي سارى قاندەن شابالانىپ، تاپ-تاپ بەرسە دە، الاڭداعان جوق. تاياعىن ارتىنا ۇستاپ جاسقاعان كۇيى جۇرە بەردى. سالىپ وتىرىپ ويناپ جۇرگەن جاستارعا كەلگەندە، ولار تاڭىرقاپ تۇرا قالدى.
— تىسس، كيرگيز.
— باچەش، نيششيي.
— ءتىلماش كەرەك، — دەدى الىبەك. ءبىر جىگىت كيمەلەي قاسىنا كەلدى دە:
— سەن كىم؟ قازاق ەمەس، ورىس ەمەس، ا؟ — دەپ ۇڭىلە قارادى بەتىنە.
— مەن قازاق. قايىرشى. ناشاۋايت كەرەك.
ءتىلماش جىگىت باسىن شايقاپ، كۇدىكتەنە قاراپ تۇر. الىبەكتىڭ ءتۇرى كۇدىكتەنەرلىك تە ەدى. باسىندا ەسكى شلەم، اياعىندا بوتينكا، ۇستىندە شاپان. بەتى جىلتىر قارا، ىستىق جاقتىڭ ادامى سياقتى. ءتاۋتيتىپ، يەگىنە ساقال قويعان، ونىسى قىرعان جاقتىڭ وسكەن تۇقىلدارىنىڭ اراسىندا ءبىر ءتۇپ كودە سياقتى بوپ تۇر. قازاق قايىرشىسىنىڭ مۇنداي ءتۇرىن كورگەن ەمەس، ءتىلماش جىگىت. سەلسوۆەتكە اپاراتىن ىڭعايىن سەزگەن سوڭ:
— ماعان تابىنشىكتىڭ ءۇيىن كورسەت! — دەدى الىبەك.
— ا، سەن ونى بىلەمىسىن؟
— بىلەم.
— وي، ول جاقسى قارت!
تابىنشىنىڭ ءۇيىن كورسەتىپ جىبەردى ءتىلماش. ءوزى ارتىنان بايقاپ تۇرىپ، الىبەك سوندا بارعاندا عانا، ويىنعا قايتا ارالاستى.
الىبەك كەلگەندە تابىنشىنىڭ ۇيىندە ەكى-اق ادام بار ەدى. ءبىرى — پەشتىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتقان كەمپىر، ەكىنشىسى — كىتاپ وقىپ وتىرعان ءجاسوسپىرىم ارداق. الىبەك ەسىك قاققاندا، شامىن قولىنا الا شىقتى ارداق.
— بۇل كىم؟
— اش، قاراعىم، بوتەن كىسى ەمەس.
— سوندا دا؟
— شوشىما، قاراعىم، مەن اكەڭ.
— ا، نە دەيدى! — دەپ ارداق ءبىر قۋاردى، ءبىر قىزاردى. كوزى ۇلكەيىپ تۇرىپ قالدى ورنىندا. ارعى جاقتان كەمپىر كەلدى ۇيقىلى-وياۋ.
— بۇل كىم ءوزى؟
— شەشە، مەن...
— ءلايلاھا يللوللاھ ولگەن ادام تىرىلە مە! — دەدى كەمپىر، جاعاسىن ۇستاپ. كەيىن شەگىنىپ بارا جاتىر.
— قورىقپاڭىزدار، دابىرلاماڭىزدار، مەن ءتىرى. سونداي ءبىر لاقاپ تاراتۋ كەرەك بولدى.
— كوكەم! — دەپ ەسىككە تۇرا ۇمتىلعاندا، ارداقتىڭ شامى ۇشىپ كەتتى قولىنان. قاراڭعىدا موينىنا جابىسقان قىزىن ۇيگە كوتەرىپ ەنىپ، الىبەك دەرەۋ ەسىكتىڭ كۇرشەگىن ءىلدى. جىلاپ كەرىسكەن كەمپىر مەن ارداقتىڭ ماۋقىن باسپاستان، داۋىستى توقتاتتى:
— سابىر. ەشكىم بىلمەسىن. مەن تەز كەتۋىم كەرەك.
شام جاعىلدى. الىبەكتىڭ ءتۇرىن كەرگەندە ارداق پەن كەمپىر تاڭدانا قاراپ، ءۇن قاتپاي ءبىراز تۇردى.
— زامان وزگەرگەن سوڭ، مەنىڭ دە وزگەرگەنىم عوي، — دەدى الىبەك. بارعان جەرىمدە جامان تۇرىپ جاتقانىم جوق. اللانىڭ سالعانىنا ايلا بار ما، مەنىمەن كەتكەن بالاڭىز دا قايتىس بولعان. جالعىزدىق جامان ەكەن، مىنا قاراعىمدى ويلاپ جۇدەي ءتۇستىم. سونسوڭ ادەيى الىپ قايتۋعا كەلىپ وتىرمىن.
— بارىنەن دە بار بولعانىڭ جاقسى، — دەپ كەمپىر ءسوزدى ءبولدى. — ايتپەسە، ءتۇرىڭدى بۇزعانىڭ كەلىسپەي-اق تۇر، شىراعىم.
— حە-حە-حە... بۇرىنعىنىڭ ادامىسىز عوي، ءسىز.
— كوكە-اۋ! وسىنىڭىز بۇگىنگىنىڭ ادامىنا دا ۇنامايدى. — دەدى ارداق كۇرسىنىپ. الىبەك جۇباتا باستادى قىزىن:
— ۇنەمى وسى قالىپتا تۇرار دەپ پە ەدىڭ، قاراعىم. جولدان جۇدەپ-جاداپ كەلگەندىك قوي. ايتپەسە، اكەڭنىڭ كۇيى جامان ەمەس. جاقسى ەڭبەگىم ءۇشىن جەر اۋعان جەرىمنەن كۇنى بۇرىن بوساتتى — دەپ، ءبىر قاعاز كورسەتتى. ارداق قۋانىپ قالدى، وقىپ شىعىپ تاقالا ءتۇستى اكەسىنە:
— ەندى باسقا جاققا قاڭعىرىپ كەرەگى نە؟
— تانىس ەلدىڭ ىشىندە وتىرۋعا ۇيالام. اۋلاقتا ۇلكەن ءبىر قالا سالىنىپ جاتىر. ادام كوپ كەرەك. قالعان ءومىرىمدى قالادا وتكىزسەم، سەنى تاربيەلەسەم دەگەن ءبىر عانا ارمان بار باستا. اۋىلدان شىقپاي، ۇلكەن ومىرگە ارالاسا المايسىڭ، بالام...
كەمپىر تاماق قامداۋعا تۇردى. ارداق اكەسىنىڭ قاسىنا ءبىر جامباستاي وتىرىپ، تەترادتارىن كورسەتتى. وسىنداعى ورتا مەكتەپتى بيىل وتە جاقسى بىتىرگەن ەكەن، كوڭىلدەنە وتىرىپ، وقۋ جايىن ايتىپ شىقتى. اكەسى ىرزا بولىپ، قىزىن شاشىنان ءبىر سيپاپ قويدى:
— جاقسى وقىپسىڭ، بالام. اۋىل بۇدان ارتىق وقۋ بەرە المايدى. ەندىگى وقۋ قالادا. قىزىق تا قالادا... نە بار مۇندا؟
جاس ارداقتى اكەسىنىڭ ءسوزى، الداعى ءومىر سۋرەتتەرى تولقىتىپ جىبەردى. ءوزىنىڭ دە ەلەگزي باستاعان، الىسقا كوز جىبەرە باستاعان كەزى ەدى. كەتۋگە لوبلىپ، ناعاشىلارىن قيماي وتىر:
— ناعاشى اتامنىڭ كەلۋىن كۇتسەڭىزشى. تىم بولماسا، قوشتاسىپ كەتەيىك.
— تۇزدەگى ادامنىڭ قاشان كەلەتىنىن كىم بىلەدى. سەزگە كەتسە ەندى ءبىر جۇماسىز قايتپايدى. حات ارقىلى حابارلاسىپ تۇرارمىز. بۇگىن تۇننەن قالماي كەتۋ كەرەك دايىندال، بالام.
كەمپىر اۋىز ۇيدە بۇگجەڭدەپ ساماۋىر قويىپ ءجۇردى. ارداق كەمپىردىڭ قاسىنا كەلىپ مۇڭايىپ تۇردى.
— اجە! — دەدى ءبىر كەزدە سىبىرلاپ. كەمپىر سونى اسىعا كۇتكەندەي، قۇلاعىن توسا تۇرا قالدى.
— مەن قايتەمىن؟
— قايدان بىلەيىن، شىبىنىم. ءوزىڭ بىلەسىڭ!
— ناعاشى اتامنىڭ قايتۋىن دا كۇتپەيدى.
— شولپانىمنان قالعان جالعىز ۇرپاق سەن ەدىڭ. اكەڭە امال جوق، ايتپەسە شىمبايىما باتىپ-اق تۇر، — دەگەندە، كەمپىردىڭ نۇرى تايعان قىزىل كوزىنەن جاس تامىپ كەتتى. — ءسۇيىپ العان شولپانىما وپا قىلماعان الىبەك، سەنى قاي وڭدىرار دەيسىڭ، ءوزىڭ ءبىل. ءبىز دە باسقا جارىعان جان ەمەس ەدىك، قالامىز دا قۋراپ. تەك سەن رەنجىمەسەڭ بولادى. شولپاننىڭ كوزىندەي بولعان، كوزىڭنەن اينالايىن، مولدىرەگەن. ال، ايتەۋىر كەتپەك بولساڭ، ناعاشىڭ كەلمەي كەتكەنىڭ جاقسى. الىبەك تە سونى ويلاپ وتىرعان شىعار. شولپانىمدى العان سوڭ، مۇنىڭ بۇل بوساعانى اتتاپ وتىرعانى وسى. مەنسىندى مە ءبىزدى. شالدىڭ ودان كوڭىلى قالعان...
— راس، ناعاشىم كوكەمدى جەك كورەدى. جامانداپ ماعان كوپ سوزدەر ايتقان. ءبارى ەسىمدە. اپام مارقۇم دا ايتۋشى ەدى... ءبىراق اجە، سىزدەن جاسىرايىن با، ءوز باسىم ءالى تۇڭىلگەن جوق. اتالىق اقى بار عوي. انادا ءبىر ەرمەي قالدىم. تارى دا ەرمەي قالسام، ەكى ەلەدى عوي سورلى. ءوزىم قاتتى اياپ تۇرمىن وسى جولى. سىزدەردى دە قيمايمىن. بىلمەيمىن قايتەرىمدى. اجە، ءوزىڭ ايتشى، نە ىستەيمىن؟
— ءتىپتى الىسقا اكەتە مە، بۇل؟
— الىس بولۋ كەرەك.
— ءوزىڭ ءبىل، قاراشىعىم، وتاۋ يەسى بولىپ قالدىڭ...
ساماۋىر تاسىپ توگىلدى. داستارقان ۇستىندە ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلىپ، بىرەر شىنىاياق شاي ىشكەنشە تىم-تىرىس وتىرىسقان ەدى. كەمپىر شاشكەسىن قولىنان ءتۇسىرىپ العاندا، ءسوز باستالدى.
— قولى قۇرعىر نەگە جيدي قالدى، — دەدى كەمپىر كەيىپ. الىبەك وعان الاكوزىمەن ءبىر قاراپ، شايىن ىشە بەردى. ارداق كەمپىردىڭ شىنىاياعىن الىپ، — بۇيىرماعان شىعار دەگەندە، كەمپىر كۇرسىنىپ قويىپ تاعى ءبىر كۇڭك ەتتى:
— ءتاڭىر سالعان سوڭ ودان دا زورعا كونىپ وتىرمىز.
الىبەك قالتاسىنان الىپ اقشا ساناي باستادى. ساناعان اقشاسىن كەمپىردىڭ الدىنا ىسىرا سالدى.
— بەس ءجۇز سوم. بالاما دا، وزىمە دە انالىق اقىڭىزدى كەشىڭىز. ءبىر بالانى سىزدەن الماس ەدىم، قايتەيىن، بارى بىرەۋ-اق.
— شىراعىم، مەن اقشاعا ءزارۋ ەمەسپىن. قالتاڭا سالىپ قوي، شالدىڭ تابىسى دا جەتەدى. تەك ءبىر جيىن بولسا، ۋدارنيك دەپ ۇيگە وتىرعىزبايتىن بولعان ونى. ءارى سەرىگىم، ءارى شولپانىمنىڭ كوزى بولعان سوڭ، وسى بالانىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىر ەدىك، امال بار ما! — دەپ كەمپىر كوزىنىڭ جاسىن ءبىر سىعىپ تاستادى. — تاپ، بىلگەندەي شالدىڭ جوعىندا كەلەرمىسىڭ. اپىر-اۋ، شالعا نە بەتىمدى ايتام؟ ول قياڭقى شال.
الىبەك اڭگىمەنى كەپ سوزعان جوق. داستارقان جيناۋعا دا قاراماستان جۇرۋگە قامدانا باستادى. ارداق كەمپىردىڭ ىڭعايىنا قاراپ، قوزعالماي وتىر ەدى. كەمپىر بۇلاۋداي بولعان كوزىن سۇرتپەستەن، ارداقتى ەكى بەتىنەن، ماڭدايىنان، بەتىنەن شولپ-شولپ ءسۇيدى دە:
— رۇقسات جانىم، جانىم، — دەپ اۋزىن كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتكىزدى. ارداقتىڭ دا كوزىنەن جاس تامشىلاپ تۇردى...
X
كەشەگى اقسۇيەك، بۇگىنگى «جۇمىسشى» الىبەك كوپ جيىلعان قاراعاندىعا وسىلايشا كەلىپ، ەلەۋسىز جۇرگەن. ارداقتىڭ ۋىزداي وڭىندە جاستىق شاتتىعى ويناپ تۇرسا دا، اۋىق-اۋىق باسا بەرەتىن اكەسىنىڭ وسى قارا كولەڭكەسى ەدى. ءجاسوسپىرىم ارداق ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن ەرتە تاتتى. انا زارى، ەل لاعناتى ەسىندە، سوندا دا اكەدەن جۇرەگى سۋىعان جوق ءالى. باي، بەدەلدى اكە ەرەكشە ءمۇعالىم جالداپ، جالعىز قىزىن التى-جەتى جاسار كۇنىنەن وقىتتى. كونفيسكەلەنىپ، جەر اۋىپ بارا جاتقاندا قانشا جالىنسا دا، قىزى ەرمەي شەشەسىنىڭ قاسىندا قالىپ قويدى. اۋرۋ شەشە توركىنىنە كەلە قايتىس بولعان. توركىنى كەدەي، ەتى ءتىرى ادامدار، كەيىنگى جىلداردا ورىس اراسىنا ءسىڭىپ، پوسەلكەنىڭ مالىن باعاتىن. جەتىم ارداقتى جەتەلەپ اكەلىپ، ورىس مەكتەبىنە ەنگىزدى. ارداق مەكتەپتەن بۇرىن دا ورىسشا، قازاقشا ءبىرقىدىرۋ وقىپ تاستاعان. ەندى ورتا دارەجەلى ءبىلىمى بار ويلى قىزدىڭ مەيرامدى كورگەننەن كەيىن جابىڭقى كوڭىلى جارق ەتكەندەي بولدى. ول كەتسە دە بەينەسى ءتور الدىندا قالىپ قويىپتى. جاي سويلەپ، جان-جاعىنا بايىپپەن قاراپ، كوزىن ارداققا كوبىرەك تاستايدى. وتتى، ويلى كوز قادالعان سايىن جاس ارداق جالىنداي تۇسەدى. ءقازىر وڭاشا ۇيدە، وسى حالدە ويعا باتىپ وتىر ارداق. وي تۇيىندەرى ءتىپتى كوپ. ءالى ءبىرىن شەشكەن جوق. ەڭ قيىنى تۇڭعيىق اكە، — تۇبىنە قاشان جەتكىزەر؟ ودان سوڭ ءوز باسى — وقي ما، ورگە شىعا ما؟ مەيرام نەگە تولقىتتى وسىنشا؟ كىم ءوزى؟ ومىرلىك جار ما، الدە كەزدەيسوق پا؟ مىناۋ استان-كەستەن دۇنيەدە ارداققا دەگەن ورىن قايسى؟ تولىپ جاتقان ءقاۋىپ، ءۇمىت. ءبىرى — باسىپ، شىم باتىرادى، ءبىرى — قانات بايلاپ ۇشىرادى. ءومىر سىرىن الماعان جاستىق الدىندا، ءومىر تەڭىزى وسىلايشا تەرەڭ تۇنجىراپ، بىرەسە كوبىك شاشا تۋلاپ جاتتى.
ويىنا بەرىلگەن ارداق قولىنداعى «اننا كارەنينانى» الدەقاشان جاۋىپ تاستاعان. ەسىكتەن جاڭا ەنگەن مايپاعا، ءسال بۇرىلىپ، كۇلىمسىرەي ءتىل قاتتى:
— تاماق اپارامىز با؟
— اپارايىق.
ەكى قىز تاماق الىپ شاحتاعا بەت تۇزەدى. وڭدەرىڭدە قىزاراڭداپ كۇلكى وينايدى. نە كۇلكى ەكەنى وزدەرىنە دە بەلگىسىز.
وزگە تۇگىل بىر-بىرىنەن قىمسىنادى. شاحتا باسىندا بۇلار بۇرىن بولعان ەمەس. بار جىگىت سوندا سياقتى. تاقالا كەلە بۇل ەلەس وزگەرە بەردى. قىر باسىنان ەتەككە قاراي، بولات ارقان تارتىپ، ون شاقتى جۇمىسشى ءجۇر. قولدارىندا ءبىر-بىر قىشقاش. ارقاندارى شىرىك، سىرتىن ارشىپ، ىشىندەگى وزەگىن عانا الادى. وزەكتەردى جالعاپ، ءۇش ءتىل جاساعان، ۇزىندىعى بىرنەشە ءجۇز مەترگە كەتكەن. ەندى سول ۇزىن تىلدەردى ءار جەردە تۇرىپ ساۋمالاپ، بەنتتەۋلى تەمىر تاياقتارمەن بۇراي باستاپ ەدى، ەكى قىز تاڭىرقاپ ارقاننىڭ قاسىنا وتىرا قالدى.
— كادىمگى ءجىپ ارقانشا ەسەدى ەكەن!
— مىناۋ ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەدى ەكەن، ا! — دەپ شۇقىلاپ وتىرعاندا، شەرتىپ تۇرعان شەتكى ءتىل دىر ەتىپ، سەرىپتى دە قىزداردىڭ ەتەگىن وراپ الدى. سوناۋ باستا، ءجانابىلدىڭ ساقىلداپ كۇلگەن داۋسى ەستىلەدى.
— بايتەن، بايلا-بايلا! ءتۇستى تۇزاعىڭا!
بايتەن بۇراعان ءتىل ەكەن. قاپەلىمدە ونىڭ تاي شىعىمىنداي عانا قارقىنى بولاتىن. قارقىنى باسىلعان سوڭ، ەرىنە بۇراپ، ەسىنەي وتىرعاندا بۇراۋ تاياق قولىنان شىعىپ كەتىپ، كەيىن سەرپىپتى دە، ءبىر ۇشى ءوزىن ءدال اۋىزدان سوعىپتى. ەرىندەرى ءدۇرديىپ ice قالعان، ەتەگىن سىم وراپ، بايتەن وزىمەن-وزى الەك بولىپ جاتىر.
— ون سەگىز جىلدىق ستاجىڭا بولايىن! — دەپ ءجانابىل كەلدى قاسىنا. شىرماۋدان بوساتپاي كۇلىپ تۇردى ءبىراز.
— جاي جۇرمەيتىن اۋىزعا وسى لايىق!
— ءاي، وتتاماي پوموگات ەت! — دەدى بايتەن. وڭىندە بۇرىنعى ىزبار جوق، جالىنىش بار. ىزبارى دا ۇزاققا بارمايتىن. جانابىلگە دەن قويعان سياقتى، ارقاننان بوساعان سوڭ:
— دارىگەرگە بارام، — دەدى دە جونەلە بەردى.
— اۋ، وسىعان-اق پا؟
— ە، ءبارىبىر كۇن جازادى.
— جۇمىس جازىلمايدى ءبىراق؟
— قازىنانىڭ موينى جۋان، ۋايىمداما!
— ون سەگىز جىلدىڭ ۇيرەتكەنى وسى عوي! — دەپ ساقىلداپ كۇلدى ءجانابىل. اجۋا كۇلكىمەن تۇيرەي ءتۇستى. — بۇندايدا ءبىز بايدىڭ دا مالىي تاستاپ كەتپەۋشى ەدىك. كورسەتكەن ۇلگىڭ، وسى بولسا بارا بەر. سويلەسەرمىز جينالىستا.
ءجانابىل سونى ايتىپ، قىزداردى بوساتۋعا جونەلدى. بايتەن كەتىپ بارىپ قايتا ورالدى. وزىنەن-وزى سويلەپ تۇر:
— تاۋى شاعىلماعان نەمە، تۇك بىلمەيدى! قازىنا جۇمىسى ءبىر كۇندە بىتە مە. قاراشى پالەسىن! جينالىسقا سالماق مەنى.
بايتەن جۇمىسقا قايتا كىرىستى. امالسىزدان كىرىستى. بۇرىن زاۆود جۇمىسىن «باي جۇمىسى» دەپ اتايتىن. اعىلشىندار جۇمىسشىنى الداپ، ارباپ، جەپ جاتقاندا، بايتەن سياقتىلار كەزى كەلىپ قالسا، ولاردى دا جەيتىن. تالاي جىلدار ۇيرەنگەن بۇل ادەت، قىرساۋلىق، كوز الداۋشىلىق بايتەننىڭ بويىنا مىقتى ورناعان. ءقازىر تەك جينالىس تالقىسىنان جاسقانىپ قايتتى. قايتسا دا سەلسوق ىستەپ وتىر. بۇل جۇمىستا ءالى باسىبايلى نورما جوق. تۇتاس بەرىلگەن، تابىس بارىنە تەڭ بولىنەتىن جۇمىس. سوندىقتان بايتەنگە تاسالار تولىپ جاتىر.
ارقانعا ورالعان ەكى قىز قانشا بۇلقىنسا دا، ءجانابىل بارعانشا بوسانا المادى. اسىل سىمداردان جاسالعان، جۋاندىعى شىناشاققا جاقىن ارقان ءتۇيىلىپ-تۇيىلىپ، كويلەكتەردىڭ ەتەگىن قوسا ءتۇيىپ الىپتى. قىزداردى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇر.
— ءبىزدىڭ تۇزاق وسىلاي بولادى، — دەپ قالجىڭداي كەلدى ءجانابىل. قىسقاشىمەن قايتا بۇراپ، اۋەلى ارداقتى بوساتتى. مايپاعا كەلگەندە ىلىك شىعاردى. — سۇراماساڭ بوساتپايمىن.
— سۇرايمىن، بوسات.
— شىن سۇرايسىڭ با؟
— شىن سۇرايمىن.
— تانىپ كەتپە. ءسىز كۋا بولىڭىز، — دەدى ءجانابىل ارداققا. سودان كەيىن مايپانى بوساتىپ جاتىپ ارقانىن ماقتادى. — بۇل شىركىن شاحتاعا سالۋعا دا، قىز ماتاۋعا دا جارادى، — دەگەندە باعانادان ۇندەمەگەن ارداق تا ءۇن قاتتى:
— قىزدى تەگى تەمىر تۇزاقپەن ۇستايسىزدار ما؟
— جىبەك تۇزاعىمىز دا بار. ول تەمىردەن دە بەرىك.
— ەكەۋى دە جۇرەكتى ۇستاۋعا ءالسىز عوي.
— جۇرەگىڭىز مىقتى بولسا كورەرمىز! — دەپ ساق-ساق كۇلدى ءجانابىل. — ونىڭ دا تۇزاعىن جاساپ جاتىر.
— كىم؟
— جىگىتتەر دە.
— قاي جىگىت؟ — دەپ ەجىكتەي ءتۇستى ارداق. مايپا ارقىلى ءجانابىلدىڭ مەيراممەن جاقىن ەكەنىن سەزەتىن. مەيرام تۋرالى ءسوز بولسا ەلەمەگەنسىپ ءجۇرىپ، قۇلاعىن تىگەتىن. ءجانابىل ءبىراق بۇل قۇمارىن قاندىرمادى:
— وسى جىگىتتەر ارقان عانا توقي ما؟ قىز جۇرەگىنە تۇزاق تا توقيدى، — دەپ ءسوزىنىڭ اقىرىن قالىڭ شارىندىعا اپارىپ سوقتى. سول شارىندىدان مەيرامنىڭ ءىزىن تابۋعا ەرىنبەي تىڭدادى ارداق.
بۇدان ءبىر جۇما بۇرىن پارتيا بيۋروسىنىڭ سايلاۋى بولىپ وتكەن. حاتشىلىققا ءبىراۋىزدان مەيرام سايلانعان. سودان كەيىن كوممۋنيستەر مەن كومسومولدار جينالىسىندا الداعى مىندەتتەر تۋرالى بايانداما جاسادى. مەيرامنىڭ ءسوزىن العاش ەستىگەن ءجانابىل ءقازىر اۋزىنىڭ سۋى قۇري ايتىپ وتىر. ششەرباكوۆكە دە ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ قويادى:
— سەرگەي پەتروۆيچ مەحسەحقا مەنى ءوزى ەرتىپ اپارىپ ورنالاستىردى، لاپشينعا قاداعالاپ تاپسىرىپ كەتتى.
— ول كىم؟-دەدى ارداق. ءجانابىلدىڭ اۋزىنان شىققان ءبىر ءسوزدى قالت جىبەرمەي وتىر.
— ءلاپشيندى بىلمەيسىڭدەر مە؟ ونداي جىگىت كەمدە-كەم كەزدەسەدى. دونباستان كەلگەن كوممۋنيست، ءوز ىسىنە مامان ادام. ەسكى زاۆودتىڭ ءبىر تۇكپىرىندە قالىپ قويعان شىرىك ارقانداردى تاۋىپ، سىرتىنىڭ شىرىگىن سىدىرىپ تاستادى دا، ىشكى وزەگىن الدى. وسى جۇمىسقا ون شاقتى قازاق جاستارىنان بريگادا قۇرىپ، ءوزى ءۇش-تورت كۇن باسى-قاسىندا بولىپ ۇيرەتتى. اينالاسى ءبىر جۇمادا مەنى ارقان ماستەرى ەتىپ شىعاردى.
ءجانابىل قىزدارمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعاندا لاپشين ءوزى كەلىپ قالدى. جاسى وتىزدىڭ ىشىندە، جاۋرىنى قاقپاقتاي، ارىقتاۋ، مىنەزى اۋىر، ءتۇسى سۋىق، شيكىل سارى جىگىت ەكەن. قىزدارمەن قىسقا امانداستى دا جانابىلمەن بولىپ كەتتى...
— ارقان كەرەك. قاشان بىتىرەسىڭ؟
— كاك پويدەم كۋشايت، تاك بۋدەت كاتوپ.
ارداق بەتىن قولىمەن تاسالاي كۇلىپ جىبەردى. ءجانابىل ورىسشا ءتىپتى از بىلەتىن، ءارى ولاق سويلەيتىن. ءبىراق، ونىسىنان ءوزى يمەنەر ەمەس، جەتپەدى-اۋ دەگەن ويىن ىممەن جەتكىزىپ تۇر. ارقاننىڭ توقىلعان جاعىنان سەلپى قالعان ءبىر ءتىلدى لاپشينگە كورسەتىپ، بايتەنگە جۇدىرىعىن تۇيەدى:
— ەتو ون كرۋتيل، ون.
— بۇل جەرىن تارقاتىپ، قايتا توقى، — دەدى دە لاپشين ءجانابىلدىڭ ءوز ىسىنە ءبىر ءمىن تاقتى — اناۋ ەكى كوتەرگىشتىڭ اراسى نەگە الدىق؟
— اعاش جەتىمسىز بولعان سوڭ سيرەگىرەك قويدىم.
كوتەرگىشتەر سيرەك بولسا، بۇراۋ اۋىرلايدى. ءجيى بولسا جەڭىلدەيدى. سولاي دەيدى فيزيكا.
— ول كىم؟
ارداق كۇلكى قىسىپ، تەرىس اينالىپ كەتتى. لاپشين دە ءبىر مىرس ەتتى.
— عىلىم ول.
— عىلىم؟! — دەپ ءجانابىل قارىنداشىن الا سالا ءبىر جاپىراق قاعازدى تىزەسىنە.قويىپ، جازىپ جاتتى. جازىپ بولساڭ سوڭ لاپشين ونىڭ سولەكەت جازۋىن سۇراپ الىپ، قايتا تۇزەتتى:
— پيزيكا ەمەس، فيزيكا.
— سولاي-اق بولسىن.
— ارقاندى توقىپ بولعان سوڭ دەرەۋ مەحسەحقا جەتكىزىڭدەر. «گەربەرتكە» تۇسەمىز، — دەدى دە لاپشين قايتىپ كەتتى.
ءجانابىل وعان يەگىمەن مەگزەپ، سىرتىنان قىزدارعا ماقتاپ تۇر.
— شىركىن، مەيرام، لاپشيندەر جىگىت قوي! — دەگەندە ارداق ءبىر سۇراۋ بەردى:
— ەكەۋىنىڭ جىگىتتىگى وسى ارقاندا عانا ما؟
— ارقانسىز كومىر جوق، كومىرسىز ەندى ءومىر جوق. مەندەي باتىراقتان مامان جاساۋ، شىرىك سىمنان ارقان جاساۋ، از ونەر مە! ولاردىڭ ءىشى تەرەڭ جاتىر. مەنىڭ ءازىر بويلاعانىم وسى عانا. ءسىز سۇڭگىپ كورىڭىز، ودان دا اسىل تابارسىز.
— سۋ بولسا سۇڭگىر ەدىم. ادام ءىشى قيىن عوي.
— «وڭاي اركىمنىڭ قولىنان كەلەدى. بارىنەن قيىندى جەڭۋ قىزىق»، — دەيدى مەيرام؛ بۇعان قالاي قارايسىز؟
— قالاي ايتتى ەكەن ول كىسى، — دەپ ارداق اقىرىن عانا جىميدى، — قيىن قيناماي ما؟ قينالۋ قىزىق پا؟
— قيناعىش دەپ قورىقپاڭىز. ول راقىمدى دا جىگىت.
— ءسىز ىلعي سول كىسىنى ماعان تاقاي سويلەيسىز-اۋ، — دەپ ارداق تاعى جىميدى. — سەبەبى نە؟
— سەبەبى — تاقاۋ تۇرسىزدار، وزدەرىڭىز.
ۇشەۋى بىردەن كۇلدى. ەكى قىز «وتىرىپ قالدىق» دەپ ورنىنان تۇردى. بۇيىعى مايپا بىلاي شىعا بەرىپ بوي جازىپ، ەزۋ جيماي كۇلە سويلەپ كەلەدى:
— ...ءوزى قىزىق جىگىت: وڭاشا كەزدەسسەڭ قىتىقتاپ، جۇلمالاپ اۋرە قىلادى. قۇدىق باسىندا ءبىر كەزدەسىپ، ازار جىبەردى. ساقينامدى تارتىپ اكەتتى...
— تارتىپ الۋشى ما ەدى. ءوزىڭ بەردىڭ دە.
— قۇداي بىلەدى تارتىپ الدى. ساۋساعىم اۋىرىپ قالدى.
— وندا اراز ەكەنسىڭ عوي؟
— سوعان-اق پا؟ ول ماعان ءيىسسۋ اكەپ بەرەدى.
ارداق اقىرىن عانا كۇرسىندى. كۇرسىنگەنىن سەزدىرمەسە دە، «ماعان اكەپ كىم بەرەر؟» دەگەن ارمانى ەندىگى سوزىنەن سەزىلىپ تۇر:
— سەندەر باقىتتىسىڭدار، مايپا!
— سەندەر شە؟
— سەندەرىڭ قالاي؟ مەنىڭ كىمىم بار ەدى؟
— مەيرام شە؟
— سەندەر تەڭسىڭدەر، ءبىز تەڭبىز بە. تەڭ بولساق تۇسىندىك پە؟ تەڭىن تاپپاعان انالاردى كوردىم. سونىڭ ءبىرى ءوز انام ەدى... — دەگەن ارداقتىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. سۇلۋ اناسى، سورلى اناسى ەلەستەپ تۇر الدىندا... ءۇنى ءوشىپ از ءمۇدىردى دە، ارجاعىن ايتپاستان شولاق ءتۇيدى ءسوزىن. — مەيرامدى مەن ءالى بىلمەيمىن. ول مەنى دە بىلمەيدى.
بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن دەگەن ۇمىتپەن ارداق شاحتاعا جەتتى. مەيرام جوق. بۇرىن كورمەگەن جاڭا دۇنيە كورىنەدى...
بالا جىگىت ەكى اتتى بوجىلاپ ايداپ، بارابان اينالدىرىپ تۇر. ءداۋ ەكى شەلەك جەر استىنا كەزەك ءتۇسىپ، كومىر الىپ شىعىپ تۇر. شىققان كومىردى ەكى جۇمىسشى تاشكەمەن تاسىپ، جوتالاي ءۇيىپ ءجۇر...
— وسى ما شاحتى؟ — دەدى ارداق.
جىگىتتەر كۇلىپ جىبەردى.
— جاڭا كەلگەنسىز بە، دۇنيەگە؟
— سىزدەر دۇنيەمەن بىرگە كەلدىڭىزدەر مە؟
جىگىتتەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. بارابانعا سىلەيە قاراپ، وزىمەن-وزى بولىپ تۇرعان كوك تۇقىل، الاسا قارت اشىق، كىشىپەيىل ادام ەكەن، ارداقتى كورە سالا مۇقىل ساۋساقتارىن ۇسىنا كەلدى.
— ساۋمىسىڭ، قىزىم. مەحانيك كوزلوۆ.
— مىرزابەكوۆا. ىسكە ءسات.
— قالا تاربيەسىندەگى قازاق قىزىن كورگەنىم وسى. قايدان كەلدىڭ، بالام؟ نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟
— ەلىمنەن، اتا. اكەمىزگە تاماق اكەلىپ تۇرمىز.
— شىن قازاقسىڭ با، شىراعىم؟
— قيمايسىز با، الدە. قازاقپىن.
— جو-و-جوق. انشەيىن انىقتاعانىم عوي، — دەپ ابدىراپ قالدى كوزلوۆ. ەندى ساقتانا سويلەدى. قۋانىشتى ەكەن، جۇمىس جايىن ايتىپ جاتىر... ششەرباكوۆ پەن مەيرام بەرگەن سروكتەن اتباراباندى ەكى كۇن بۇرىن ءبىتىرىپتى. سمەنا سايىن ءتورت جىگىت تۇرىپ بۇرايتىن باديا قالعان. ولاردىڭ ءىسىن قارشاداي بالا جىگىت ەكى اتپەن اتقارادى. شەلەكتەر بۇرىنعىسىنان بەس ەسە ۇلكەيگەن. كومىر ءۇيىندىسى ەندى كەپەنە ەمەس، ماياعا اينالىپ بارادى. كوزلوۆ سوندا دا مۇنىڭ ءبارى مەشەۋ ءادىس، ۋاقىت شارا، دەيدى. تاياۋدا اتباراباندى قالدىرىپ، بۋ كۇشىن پايدالانباق. ول دا ۋاقىتشا. ەلەكترگە كەشپەي كۇن جوق. ەلەكتر، تەمىر جول كەرەك دەي كەلە، ءوزىنىڭ زور قۋانىشىن ايتتى:
— ءبىز دونباستان كەلگەندە، مىناۋ اتتاردىڭ قىزمەتىن ادام اتقارىپ تۇرعان. ماڭايداعى اناۋ اۋىلداردىڭ ءبىرى جوق-تى. قارا جۇمىسشىلاردىڭ باسى قۇرالىپ قالدى. قازاقتىڭ ەندى مامان جۇمىسشىلارى دا شىعا باستايدى. ساعان جاڭا «قازاقپىسىڭ؟» دەپ قۋانعاننان ايتتىم، بالام. قازاقتىڭ سەندەي قىزىن، مەيرامداي ۇلىن، ەرمەكتەي جۇمىسشىسىن كورۋ قانداي قۋانىش!
— ءبىز تەك ۇشقىنى شىعارمىز، اتا.
— بىلەم، بىلەم! ۇشقىن تەك قىزۋلى وتتان ۇشادى.
الىبەك پەن جۇماباي جەر استىنان شىقتى. قىزدار اكەلەرىنە ءۇيىرىلدى. كوزلوۆ الىبەكتىڭ قولىن ۇستاپ:
— مىنا بالا، سىزدىكى عوي. باقىتتى ەكەنسىز دەگەندە:
— مەن ورىسشا بىلمەيدى، — دەپ الىبەك قولىن سەرمەدى.
ول ورىسشا بىلەتىندىگىن دە جاسىراتىن. ءوڭىن دە وزگەرتكەن. قىرما ساقالىن بەتىمەن جىبەرىپ، تىعىز، كۇيەك ساقالدى ادام بولىپ الىپتى. ارداق اكەسىنىڭ بۇل مىنەزدەرىن ۇناتپاسا دا كوپ ىشىندە ءوز قاسىندا بولعانىن مەدەۋ ەتەدى. قىزىنىڭ كوڭىلىن كورگەن الىبەك «بۇرىنعى مىنەزدى تاستادىم» دەگەن. سونىڭ سەنىمىنە كۇرەك ۇستاپ، كومىر كۇرەپ ءجۇر. ارداق ءقازىر اكە وزگەرىستەرىنىڭ بىرىنە قورلانا، بىرىنە ماقتانا قاراپ تۇر ەدى.
— بالام، ومىرگە ارالاس، ومىرگە! — دەدى كوزلوۆ، — مىنا ترۋبانىڭ استىندا كول جاتىر. سول كولدىڭ سۋىن مىناۋ سۋساعان ەلگە جەتكىزگەلى جاتىرمىز. كورىپ كەت. مەحسەح تا وسى ترۋبانىڭ تۇبىندە، ونى دا كور. جاستىقتا كورگەنىڭ بولماسا، وسكەندە كىسىلىگىڭ دە بولمايدى.
— بارام، كورەم، اتا.
كوزلوۆ قايتىپ كەتتى. الىبەك شاحتىدان اۋلاعىراق بارىپ، ءۇي ورنىنداي قازوتى كوگالعا وتىردى. ەكى قىز اكەلگەندەرىن اكەلەرىنىڭ الدىنا جايدى. جۇماباي مايلى جامباستى الىبەكتىڭ الدىنا جاپىراقتاي تۋراپ:
— الىڭىز، الىڭىز، — دەپ قويادى...
— جەر استىنىڭ تاراۋلارى ۇزاپ بارادى، — دەدى الىبەك، ءبۇيتىپ جەر ۇستىندە تاماق ىشۋدەن دە قالارمىز. شىركىن، كەڭ دۇنيە!
اكەسىنىڭ كەيىنگى ءسوزى ارداققا وتە اۋىر ەستىلدى. «بۇرىنعىسىن ءالى كوكسەي مە، الدە شارشاپ شىقتى ما؟» دەگەن كۇدىكپەن قاراسا دا، تۇڭعيىق اكەنىڭ تۇرىنەن بىلە المادى ەشتەمە. جۇماباي ەتكە تولى اۋزى قومپاڭداپ، ۋايىمسىز كوڭىلىن ءبىلدىردى.
— نەسى بار، تاماقتى الا تۇسەمىز وندا.
— جەر استىندا تاماق باتا ما؟ — دەدى الىبەك.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ماعان تاماشا باتادى! — دەپ وزىنە-وزى تاڭدانا قالدى جۇماباي. — كۇيەۋ بوپ بارعانىمدا تاماقساۋ كۇيەۋ، دەيتىن ەدى جەڭگەلەرىم.
ارداق كۇلىپ جىبەردى. الىبەك تە ءبىر مىرس ەتتى. تاماق ىشىلگەن سوڭ ەكى قىز تاماشالاۋعا ترۋباعا قاراي جونەلدى.
ترۋبا تۇبىندەگى جاپىرىق تاس ءۇي — مەحسەح. بۇل انشەين كەلەشەگىنە قاراي قويىلعان ات، ايتپەسە نوبايى ءتۇزۋ ءبىر مەحانيزم جوق. تەمىر دوڭگەلەكتەر، شەستەرنانىڭ سىنىعى، توت جەگەن كىشكەنە ۆاگونەتكالار، ۆينتتەر، بىرەن-ساران لوكوموبيلدەر تاعى وسىلار سياقتى ەسكى-قۇسقىلاردان وزگە ءىلىپ الار ەشتەمە تابىلمايدى. اعىلشىن زامانىنان قالعان مۇرالاردىڭ سيقى وسى.
جىرىم-جىرىم بولىپ ەسىك الدىندا ءۇش لوكوموبيل تۇر. سلەسار يۆان پوتاپوۆ ەرتەدەن قارا كەشكە وسىلاردى شىقىلداتىپ جاتقانى. يۆاندا ساسۋ دا، جالىعۋ دا جوق. ەشكىمگە جاناسپايتىن ءسوز سۇيمەيتىن تومىرىق ادام. ونى سويلەتۋ ءۇشىن ءسوزدى تەك لوكوموبيلدەردەن باستاۋ كەرەك. سوندا عانا بالعاسىن بىلاي قويادى. جانىنداعى ادامعا تۋرا قاراماي، قىرىنداي تۇسەدى. ساۋساقتاي قىلىپ وراعان شىلىمىن تۇتاتقان سوڭ، ءبىر قولىن اۋزىنان، ءبىر قولىن قولتىعىنان الماي، كوزىن سىعىرايتا الدىڭعى لوكوموبيلگە قاراپ، ءبىراز تۇرادى. مۇنىڭ ءبارى سويلەر الدىنداعى دايىندىعى. كوزلوۆ ەكى قىزدى اكەپ تاپسىرىپ كەتكەن سوڭ، يۆان وسى ادەتىن تاپجىلتپاي ورىندادى. ارداق ونىڭ ءار قيمىلىن، ءار مىنەزىن تاماشالاي باقىلاپ، ءتۇتىن سارعايتقان اق ساقالىنان كوز الماي تۇر ەدى. قازاقشىلاپ كۇڭگىر-كۇڭگىر ەتتى يۆان.. قازاقشا جاقسى بىلەدى. العاشقىدا ءسوزى انىق ەستىلمەيتىن. ءتىسسىز اۋىز ودان ءارى قۇلدىراتتى ءسوزىن. ارداق تۇك تە تۇسىنبەدى. قايتالاپ سۇراۋعا كارلى قارت بىردەمە دەپ تاستار ما، دەپ قايمىقتى.
— بۇل لوكوموبيل كەرەگەكوزدىكى، — دەگەنى ەدى يۆاننىڭ كەرەگەكوز بۇقپا پوسەلكەسىندەگى وت ديىرمەن ۇستاعان ورىس كۋلاگى. كەرەگەكوزدى يۆان ءوزى جاقسى بىلگەن سوڭ، جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى دەپ تۇسىنىك بەرگەن جوق. ودان ارعى سوزىنە، اۋزى قومپاڭداي باستاعاندا، قۇلاق توسا قويعان ارداق انىق ءتۇسىندى:
— ون بەس جىل جولداس بولدىم، — دەدى لوكوموبيلدى نۇسقاپ قويىپ. سودان كەيىن جۇرىڭكىرەپ كەتتى دە ەكىنشى لوكوموبيلگە كەلدى. — بۇل رەزانوۆتىكى، — دەپ، شىلىمىنىڭ قالدىعىن تابانىمەن نىعارلاي ءوشىرىپ تۇر. رەزانوۆتىڭ كىم ەكەنىن دە ايتقان جوق. رەزانوۆ، ءبىر زاماندا قاراعاندى، سپاسسك، ءنىلدى زاۆودتارىنىڭ قوجاسى بولعان، ورىس كاپيتاليست بەرتىن كەلە زاۆودتارىن جوندەپ جۇرگىزە الماي اعىلشىندارعا ساتقان. ونىڭ بالاسى جيىرمانشى جىلدارعا دەيىن، بۇتاقارا پوسەلكەسىندە ديىرمەن ۇستاپ تۇردى. سوندىقتان يۆاننىڭ ويىنشا، رەزانوۆتى دا جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ول تەك لوكوموبيلدەردىڭ تاريحىمەن تانىستىرماق.
— بۇل ماعان وتىز جىلدان بەرى تانىس. كەمىندە وتىز رەت تۇزەتىپ بەرگەن شىعارمىن، — دەيدى شىلىمىن تاستاعان سوڭ قولىن قۋسىرىپ، لوكوموبيلگە قاراپ تۇرىپ.
ءۇشىنشى لوكوموبيلدىڭ دوڭگەلەگىنە دەيىن شوقپىت، قۇر ءسىلىمتىرى عانا قالىپتى. يۆان بۇعان كەلگەندە ىرجيا كۇلدى:
— بۇل كەمپىر مەنىمەن قۇرداس. ءتۇۋ، ارسىز، ولسەڭشى ەندى، — دەپ جەرگە ءبىر تۇكىردى سونسوڭ. لوكوموبيلدىڭ جاسىن شامالاۋ ءۇشىن ارداق يۆانعا قارادى. شاشى، ساقالى اپپاق، اۋزىندا ءتىس نەكەن-ساياق، بەت تەرىسى بۇرمە-بۇرمە، ورتا بويلى ىزبارلى شال، كورىپ ال دەگەندەي از كىدىردى دە، ۇندەمەستەن تارتىپ تۇردى.
ارداق اڭ-تاڭ، ەسكى جۇمىسشى وسىلاي بولار ما؟ — دەگەن ويمەن، ەسكى جۇمىسشىنىڭ ءبىرى — انتون لاۆچەنكوگە كەلدى. انتوننىڭ مىنەزى، تۇلعاسى يۆانعا قارسى جارالعان ءتارىزدى. قارشىعاداي عانا شاپ ەتەر، كۇيگەلەك ادام. بريگاداسىندا تورت-بەس جۇمىسشى بار. بىردەمە جوعالتقانداي ەسكى تەمىرلەردىڭ اراسىن ءتىنتىپ ءجۇر ەكەن. قولدارىندا سىمعا تىزگەن پينت، بولت... ارداق:
— نە ىزدەپ ءجۇرسىز، اتا؟ — دەگەندە، جاۋاپتى تىلىنەن بۇرىن انتوننىڭ قوزعالىسى بەردى. كوزىن تاس جۇمىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قالىپ، قوسقولداپ قىسىپ تۇرىپ، — جوق ىزدەۋمەن ۋاقىت وتەدى، بالام! — دەدى. سول جوعىن ىزدەي بەردى. ءىىىالدىڭ مىنەزىنە جىميا كۇلىپ ارداق تا قاراپ تۇر جان-جاعىنا...
كوزلوۆ، لاپشين، شايكەن، جولتايلار ءبىر تەسىككە ۇيمەلەي ءتونىپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتىر. ول تەسىك «گەربەرت» شاحتاسى. اعىلشىن تۇسىنداعى ەڭ كۇشتى، تىك شاحتا بولاتىن. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن اعىلشىندار كەتىپ توقتاپ قالعان. استىن سۋ باسقان. سۋسىز قاراعاندىعا ءقازىر سونىڭ سۋى كەرەك. ءجانابىل توقىعان تەمىر ارقان سىنعا تۇسكەلى تۇر. ءپىراق تەرەڭدىگى توقسان مەتر، سۋ باسقان ەسكى شاحتاعا تۇسۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماي تۇر.
— ءوزىم تۇسەمىن، ءوزىم! — دەگەن ءلاپشيننىڭ داۋىسى ەستىلەدى. ەكى قىز جۇگىرە باسىپ سوندا جەتتى.
لاپشين ماڭداي تەرىن جەڭىمەن سۇرتە سالىپ، اعاش كلەتكەگە ءمىنىپ الدى دا:
— كىم ەرەدى ماعان؟ — دەدى.
— مەن ەرەم، — دەپ ءجانابىل قوسا ءمىندى. تەمىر ارقانعا بايلاۋلى اعاش كلەتكا ءتۇپسىز شىڭىراۋعا ءتونىپ تەڭسەلە ءتۇستى. ءتىلسىز شىڭىراۋ جۇتقالى تۇرعانداي، ارقان ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى مايپاعا.
— تۇسپە، ءجانابىل، — دەپ قالعاندا، ءجانابىل قارق-قارق كۇلدى.
— مەنىڭ جۇرەگىم قىزدىڭ جۇرەگى مە سونشا!
لاپشين كوماندا بەرە باستادى. جولتاي، شايكەندەر ليەۆەتكانىڭ تۇتقاسىن مىقتاپ ۇستاپ، قۇلاقتارىن تىگۋدە.
— جىبەر! توقتات! جىبەر! توقتات! — دەپ تەرەڭگە باتىپ بارا جاتقان لاپشيننىڭ داۋسى ارى-بەرىدەن سوڭ ءتىپتى الىستاپ كەتتى، ازار ەستىلەدى. ءبىر كەزدە مۇلدە ءۇنى ءوشتى. كوزلوۆ قوبالجيىن دەدى.
— نەگە ۇندەمەيدى؟ گاز بولۋ كەرەك. لاپشين ءبىراق ساقتانا بىلەتىن...
ارداق قاتەرلى ۇڭگىر ەكەنىن جاڭا عانا سەزدى. جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ بارادى.
— اتا-اۋ، ونداي بولعاندا نەگە ءتۇسىردىڭىز؟!
— كوپ تىلەگى كوندىرەدى، بالام. جۇمىسشى ادام قاتەردەن قورىقپايدى.
الدەن ۋاقىتتا «تارت!» دەگەن داۋىس تالىپ ەستىلدى. قىرداعىلاردىڭ بەتىنە قان ويناپ، قۋانىش ەندى. لاپشين مەن ءجانابىل امان-ەسەن قايتا شىقتى. ءبارى جاپىرلاپ ەكەۋىنىڭ اۋزىنا قارادى.
— سۋ تەرەڭ ەكەن. مىنا شىرىش بويلامادى، — دەدى لاپشين. الا تۇسكەن شىرىشتارى ءتىپتى ۇزىن. — ءبىراق كامەرون قويۋعا قورقىنىشتى. ستۆولدى شەگەندەگەن اعاشتاردىڭ بورسىعانى، شىرىگەنى بار.
بۇل حاباردى ەستىگەن سوڭ جۇمىسشىلار ءبىراز داعدارىپ قالدى. سۋدى تارتۋ ءۇشىن، سۋعا جەتكىزبەي، شىڭىراۋ تۇبىنە تياناق (يدەن) جاساۋ كەرەك تە، سول تياناقتىڭ ۇستىنە كامەرون ورناتۋ كەرەك. كامەروننىڭ قاسىندا جۇمىسشى-ماشينيست وتىرادى. ستۆولدى شەگەندەگەن اعاشتار وسال بولسا، ماشينا دا، ماشينيست تە تياناعىمەن قوسا سۋعا باتادى. سونى ويلاپ اركىم ءارتۇرلى ۇسىنىس ايتىپ جاتىر. پىكىر ءبىر جەرگە قۇيىلعان جوق. ۇمىتتەن ءقاۋىپ باسىمىراق. وسىنىڭ ۇستىنە باس ينجەنەر ورلوۆ كەلدى.
انادا، مەيرام مەن ششەرباكوۆ اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا كەلگەن وسى ورلوۆ. ەشكى باس، كوزىندە ساباقسىز كوزىلدىرىك، تۇجىرا قىرىققان شوقشا ساقالى بار. ارىق، ۇزىن، ەڭكىشتەۋ دەنەسى ءالى شيراق. ەشكىمگە قارامايدى. تەك تومەن قاراپ، ەكى قولى قالتاسىندا كوزلوۆتى ءۇنسىز، ءتۇسىن جىلىتپاي تىڭداپ تۇر. كوزلوۆ جاعدايدى ابدەن ايتىپ بولعاندا، جونەلە بەرىپ ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى:
— مەن رۇقسات ەتپەيمىن.
ول كەتكەن سوڭ بۇل ءسوزدى جۇمىسشىلار ءارقيلى جورىدى.
— ىزالى عوي مىناۋ! — دەدى ءجانابىل. جازالى ادام ەكەنىن ءبىلىپ قاپتى. باسقالارى ءبىرى قوستاپ، ءبىرى قورعاپ جاتىر:
— قورىققانى شىعار. جازىم بولسا، سونان كورمەگەندە كىمنەن كورەدى.
— كىم بىلەدى! ءقاۋىپتى سىلتاۋ قىلىپ، سۋدان قاڭتارىپ جۇرمەسىن، جۇرتتى؟
— ششەرباكوۆتىڭ وزىنە ايتام، — دەپ كوزلوۆ ورنىنان تۇردى. باعانادان بەرى ويىن قورىتىپ، ءبىر بايلامعا كەلگەن ەكەن. — كامەروندى ورناتۋعا ابدەن بولادى. ەكى باسىن قابىرعاداعى اعاشتان ءارى جىبەرىپ، جەرگە ەنگىزە قاشاپ، تەمىر ارقالىق سالامىز. سونىڭ ۇستىنە تاقتاي جايىپ، كامەروندى ورناتامىز. ءقاۋىپسىز بولۋ ءۇشىن كامەروندى تاعى تەمىر ارقانمەن تارتىپ، قىر ۇستىنەن بەكىتىپ تاستايمىز. قايدا بارادى؟! وسىلاي، جولداستار، تەك وسىلاي.
كوزلوۆتىڭ پىكىرى بارىنە ۇنادى. داۋىلداسىپ تاراي باستادى جۇمىسشىلار. ارداق پەن مايپا دا قايتتى. ءبىراق، مەيرامدى كورە الماي قايتتى.
— مەيرام قايدا!؟ — دەپ ارداقتان سۇرايدى مايپا.
— مەن قايدان بىلەيىن؟ — دەپ كۇمىلجيدى ارداق. وزىمەن ءوزى بولىپ كەلەدى. بۇگىن كورگەن زاۆود ءومىرى جاڭا وي سالدى. الۋان ادام، الۋان مىنەز، الۋان جۇمىس. تۇرىس جوق، تۇتاس قوزعالا تۋرا بەتتەپ بارا جاتقان سياقتى جۇرت. «سونىڭ ىشىندە سەن نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەن سۇراق ارداقتىڭ الدىندا تۇردى دا قويدى. ۇيىنە كەلىپ بۇكتۇسە جاتقاندا دا وسى سۇراق كەتپەي تۇر الدىنان..»
XI
جاسى قىرىقتىڭ جۋان ىشىندە، قولتوقپاقتاي عانا دەنەسى بار، سارشا جۇزىندە قوراسان داعى، قالىڭداۋ اۋزىندا سيرەكتەۋ ساقالىنىڭ تۇقىلى بار قانابەك كۇلە سويلەپ، «قاراعىمداپ» قويادى مەيرامدى. سوزىندە مىسال، ماتەل كوپ. شىنىن جايىپ سالعان اق جارقىن ادام. — سوۆەتتىڭ ەركەسى سياقتى. ءبارىن سىرتتان بيلەپ-توستەپ وتىر. ءازىر «بولمايدى» دەگەن ءبىر ءسوزىن ەسىتكەن جوق مەيرام.
— جاستىق شىركىن جالىن عوي! — دەدى ءبىر كەزدە، — وزىمدەي شۇبار كەمپىرىم بار. مەن قىسقا، ول ۇزىن. اشۋلانسا كوسەۋ الا جۇگىرەدى انتۇرعان. سونىڭ جولىندا دا وت پەن سۋدان تايىنبادىق.
مەيرام كۇلىپ جىبەردى. قانابەك ءوزى قوسا كۇلىپ، ءسوزىنىڭ ارتىن تۇزەپ اكەتتى. — قالجىڭداسام دا مىسال ءۇشىن ايتام. جالىن سۇيۋدەن شىعادى. سەن قاراعاندىنى سۇيەسىڭ دە كۇيەسىڭ. تۇندە بيۋرودا كىنالاپ تا الدىڭ ءبىزدى. ءبارى دۇرىس. تەك، شىراعىم، ۇمىتپا: قاراعاندى اۋدان تۇگىل قازاقستاننىڭ قوينىنا سىيمايدى. ول بۇكىل سوۆەت وتانىنىڭ ءۇشىنشى كوچەگاركاسى. ول، ءجۇز جىل ارتتا قالعان قازاق كوشىن كوك مايسالى كوڭىل ارمانىنا جەتكىزەدى. وڭاي ما، بۇل؟
— مەن سىزدەن تەك اۋداننىڭ ءوز كومەگىن سۇرادىم.
— اۋدان كومەگى ايتىلدى عوي تۇندە.
— سونىڭ ورىندالۋى قاشان؟
— قاراشى تاقاقتاتۋىڭ — دەپ قارق-قارق كۇلدى قانابەك، — سەندەرگە الدىمەن كەرەگى ۇكىمەت بولسا، ەرتەڭ ورىنباسارىم كارىبايدى جىبەرەم. پوسەلكەلىك سوۆەت قۇرادى. ودان كەيىن پروفسويۋز بولسا — اۋداندىق پروفسويۋز باستىعى جۇمانياز بارادى. تومەننەن جوعارىلاعان ەكىباس جۇمىسشىسى. مۇمكىن، ەكەۋى دە قالىپ قويار سوندا. ەندى ريزامىسىڭ.
— بەرمەك بولعان جۇمىسشىلارىڭىز قايدا؟ بەرىپ بولعان جوقسىزدار ءالى.
— «كوسەنى ۇيگە كىرگىزبە، ءدۇمىن جەرگە تيگىزبە» دەگەن وسى، — دەپ، قانابەك تاعى دا ءبىر كۇلىپ الدى. — جارايدى. ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە بەس ءجۇز جۇمىسشى جىبەرەيىك. ءبىراق، كولحوزدان شارتپەن بارادى. شارتتى بۇلجىتپاي ورىنداڭدار. ۇستەرىڭنەن شاعىم تۇسسە وكپەلەسەمىز.
— سولاردىڭ كوبى ساۋاتسىز عوي. ءمۇعالىم جوق بىزدە، — دەدى مەيرام.
قانابەك ويلانىپ قالدى. جاڭا زاۆود جاساۋدان مادەنيەت ريەۆوليۋسياسىن جاساۋ قيىنىراق ەدى. «تەحنيكا ءبارىن شەشەدى» دەگەن ۇران، سول تەحنيكانى مەڭگەرۋگە شاقىرعان ءبىلىم ۇرانى دا بولاتىن. قازاق اۋلىنىڭ دەنى ساۋاتسىز. وسى جايدى كوپ ويلاپ، ساراجول ىزدەگەن مەيرام، قانابەكتىڭ قىسىلعانىن سەزىپ، ءبىر ۇسىنىس ايتىپ جىبەردى:
— تۋرا ورىس ارپىمەن وقىتسا قايتەدى؟ سوندا مۇعالىمگە دە تارىقپايمىز.
— اسىعىس قاراعىم، اسىعىس مۇنىڭ. ول ءۇشىن بۇكىل قازاق ءباسپاسوزى ورىسشاعا كوشۋ كەرەك. ونى ۇكىمەت شەشەدى.
— ەندەشە ءمۇعالىم بەرىڭىز!
— ە، اۋىلداعى از مۇعالىمگە قول سالدىڭ با، بالا، — دەپ ىڭىرانىپ قويدى قانابەك. — بەرە المايمىز. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ قاراعاندىعا بەس ءجۇز ساياسي اعارتۋ قىزمەتشىلەرى جىبەرىلسىن دەگەن قاۋلىسى بار. سونى كۇت. وعان دەيىن سول كوپتىڭ ىشىنەن ساۋاتتىلارىن پايدالان. قاراعاندى تەك كومىر ءوندىرىسى ەمەس، مادەنيەت تە ءوندىرىسى. اۋىل مادەنيەتتى سەندەردەن الادى. جاساڭدار.
مەيرام سۇرارىن سۇراسا دا، كىشكەنە اۋدان ۇلكەن قاراعاندىنىڭ مادەنيەت سۋسىنىن قاندىرا المايتىنىن جاقسى بىلەدى. قاسارىسپادى. قانابەكتىڭ ۋادەلەرىن بلوكنوتىنا جازىپ الىپ قايتۋعا ورنىنان تۇردى.
— راقمەت، كوپ جاردەم ەتتىڭىزدەر. تەك ۋادە ورنىنان شىقسىن.
— قايراما بالا، قايراما! سەنسىز دە قايراپ جاتىر پارتيا. ىسكە ءسات. ششەرباكوۆكە سالەم ايت. ونىڭ كەڭەسىن كوبىرەك تىڭداعايسىڭ.
مەيرام دالاعا نۇر جايناي شىقتى. قانابەك اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى. ونىمەن تەك كەيبىر ماسەلەلەردى عانا شەشتى. تۇندە رۋميانسيەۆ باسقارعان بيۋرودا ماسەلە بۇدان الدەقايدا قوماقتى قويىلعان. قاۋلاپ ءوسىپ بارا جاتقان قاراعاندى جۇمىسشىلارىنىڭ ازىق-تۇلىگى جايىندا ءسوز بولدى. ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن جوسپارى بويىنشا بىرنەشە سوۆحوزدار، پودحوزدار بولماق. ولارعا جەر كەرەك. دولينكەدەن باستاپ، جاڭارقا اۋدانىنداعى سوناۋ «اقتاۋ»، «ورتاۋعا» دەيىن، مىنا جاعى «اقباستاۋ»، «قوساعاشقا» دەيىن التاي-قارپىق رۋلارى مەكەن ەتكەن ۇلان-بايتاق دۇنيەگە قاراعاندىنىڭ ەگىن، مال شارۋاشىلىعى جايىلادى. سولاردىڭ ىشىندە ات توبەلىندەي بولىپ قالاتىن تەلمان اۋدانى بار كومەگىن قاراعاندىعا بەرەدى. اۋدان ورتالىعى بيىلدىڭ، وزىندە بۇل ارادان كوشىپ، نۇرا جاعاسىنداعى «قان سۇيەگىنە» (توكاريەۆكا سەلوسىنا) بارىپ ورناماق. «دولينكە»، «كامپان»، «سامارحان» سياقتى بىرنەشە كولحوزدار دا ۇلكەن سوۆحوزدارعا ورىن بوساتپاق.
سۇراعان كومەگىن الىپ، ءمان-جايعا قانىپ شىققان مەيرام، قاراعاندى «ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا-اق» وتكەن ونداعان جىلداردى اتتاپ وتەدى دەپ قۋاندى. ءوز ەلى، ءوز جەرى كوركەيگەنىن كورۋدىڭ وزگەشە ءبىر قاسيەتى — ونىڭ وتكەنى كوز الدىندا تۇرادى عوي. مەيرام ەلدەن جاستاي كەتسە دە بوس كەتپەپتى. وسى اۋدان ورتالىعى دا وعان جىلى ۇشىراپ، كوپ نارسەنى ويىنا سالدى. كەشە كەش كەلگەن. بۇگىن جاڭا بوساندى. ەندى اتىنا ءمىنىپ ادەيى اۋدان ورتالىعىن ارالاي قايتتى...
مىنە «كوكوزەكتەن» ءوتىپ كەلەدى. ەرتە كۇندە، بۇل وزەكتىڭ باتىس جاق بەتىندە دۇكەن ۇستاعان كوپەستەر، ساۋداگەرلەر، قاساپشىلار تۇراتىن. التى بولىس ەلدىڭ بازارى ەدى. 1916 جىلى ون ءتورت بولىس ەل ءيىرىلىپ، ادام ساۋداسى، ار ساۋداسى قىزعان كەزدە، سول بازاردىڭ كىندىگى بولعان كوك ءۇي ءالى تۇر. ءبىراق، قۇر ءسىلىمتىرى قالىپتى. جۋان، قارا شۇبار يەسى دە، كوزى شاتىناعان ەڭگەزەردەي كرەستيانسكيي ناچالنيك تە الدەقاشان جويىلعان. ءقازىر تەك ماڭدايشاسىندا «اۋداندىق ەسكى-قۇسقى جيناۋ ورنى» دەگەن جازۋى بار. مەيرام سول جازۋدى وقىعاندا جىميىپ قانا كۇلدى.
وزەكتىڭ شىعىس جاعى زاۆود جەرى. قىزىل كىرپىشتەن، تاستان سالعان جاتاعان ۇيلەردە پريستاۆ، ۋريادنيك، كونتورششيك، دارىگەر، مۇعالىمدەر، بىرەن-ساران مامان جۇمىسشىلار تۇراتىن. مەيرامنىڭ كوزى ءبارىن شولىپ ءوتتى. قاي ءۇيدىڭ قالاي وزگەرگەنىن دە كورىپ كەلەدى. «بەسجىلدىق ورىس-قازاق مەكتەبى» وزگەشە جىلى ۇشىرادى كوزگە. اتىنىڭ باسىن تارتىپ تۇرا قالدى. وتكەن كۇننىڭ ءبىر سۋرەتى ەلەستەپ تۇر... وندا ون-ون ءبىر جاسار بالا ەدى. كۇزگى قارا سۋىق ۋاقىت. اكەسى مارقۇم ارتىنا مىڭگەستىرىپ كەلىپ، وسى ۇيگە تاستاپ كەتكەن. سونداعى جۇماق ءتارىزدى ءۇي ءقازىر جاي ءبىر ءۇي... ادامنىڭ ويى، بويى جاس كەزىندە، ءسال نارسەنىڭ زور كورىنۋى بولادى. ويى، بويى وسكەن كەزدە زور نارسەنىڭ دە ءسال كورىنۋى بولادى. مەيرام مۇنى جاڭا عانا ءبىلدى. ويى باسقاعا كەتتى. سوناۋ ەسكى مولاداي جەر بوپ قالعان جۇمىسشى جەركەپەلەرىنىڭ ىشىنەن ءۇش ستراجنيك ءبىر قازاق جۇمىسشىسىن ايداپ كەلەدى. جۇمىسشىنىڭ باسى، كوزى قان. تۋرا سەرمەگەن قىلىش تايا ءتيىپ، جاق ەتىن سىدىرعان دا، قۇلاعىن جۇلىپ اكەتكەن. ءۇش ستراجنيكتىڭ ءبىرى — الاسا بويلى، ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەن، قىلىشى جەر سوعادى، جاس جىگىت. سول جىگىت ەندى باسقاشا ەلەستەپ كەتتى... جاسى قىرىق شاماسىندا، قياق مۇرتى قاپ-قارا، ويناقى كوز، جىلپوس ادام الماتىنىڭ كوشەسىندە سولقىلداق فاەتوندا كوك ارعىماقپەن زىرلاتىپ ءجۇر. «سپاسسكىنىڭ ەسكى جۇمىسكەرى» دەسەدى. اپىر-اۋ، انىق سول ما؟.. الدە بالالىق الدانىشتاردىڭ ءبىرى مە؟ — دەگەن ويى جەڭىسە الماي مەيرام زاۆود قاقپاسىنا جەتتى.
«مىس قورىتاتىن سپاسسك زاۆودى» دەگەن ۇلكەن جازۋ جوق. زاۆودتى قورشاعان تىكەنەك سىم قورشاۋلار دا جوق. جاداعاي، ءولى دۇنيە. جايلاۋعا كەشكەن ەلدىڭ بوس قورالارى سياقتى. اڭعال-ساڭعال زاۆود كوروبكالارى قالىپتى. قارت كۇزەتشى قارسى الدى مەيرامدى.
— بالام، نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟
— جاي، كورگەلى ءجۇرمىن.
— كورەتىن نە قالدى مۇندا؟ قالعان كور-جەردى قاراعاندى جيىپ الدى.
مەيرام بۇنى بۇرىن ەستىگەن. بالالىق شاعىن ىزدەپ كەلىپ تۇر. سولىندا، قىرىق كيلومەتر جەردەگى قاراعاندى كومىرىن، وڭىندا، ءجۇز ون كيلومەتر جەردەگى ءنىلدى كوك تاسىن اكەپ، مىس قورىتاتىن سپاسسك زاۆودى وسى. بۇل زاۆودتىڭ ىشىندە جاتىپ، تابەلششيك جۇسىپتەن ءبىر جىل وقىدى مەيرام. سودان كەيىن «ورىس-قازاق مەكتەبىندە» دە ءبىر جىل وقىدى. ودان ءارى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى كيىپ كەتىپ، اعىلشىندار تايعاندا، زاۆود جابىلىپ قالعان. 1918 جىلعى قالىڭ سۇزەكتە مەيرامنىڭ اتا-اناسى بىردەن قايتىس بولدى. ەل ىشىندەگى كىرمە، ەتى ءتىرى، كەدەي جىگىت ەدى اكەسى. جالعىز بالاسىن كوڭىلدەس تابەلششيككە جاسىنان بەرىپ، جۇما سايىن وسى قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ تۇراتىن. قوينىنداعى تۇيىنشەگىن بەرىپ، بالاسىن بەتىنەن ءسۇيىپ، «قاراعىم، جاقسى وقى، وقۋ جەتكىزەر مۇراتقا، وقىماعان ءبىز جوقشىلىقتى، قورلىقتى ارقالاپ ءوتىپ بارامىز» دەيتىن. مەيرام جەتىم قالعان سوڭ ءبىر جىلداي عانا بايدىڭ قوزىسىن، بۇزاۋىن باقتى. ودان ءارى سوۆەت تاربيەسىندە بولدى. ينتەرناتتان باستاپ، ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ شىقتى. ءقازىر ونىڭ كوز الدىنان بالا كۇنگى ەلەۋسىزدىڭ، كومەسكىنىڭ ءبارى سايراي باستادى. كۇزەتشى شالعا بوگەلگەن جوق. وزىمەن-وزى بولىپ كەلەدى. مىنە ەسىگىنەن كۇندە قاراپ، ىشىنە كىرۋگە باتپايتىن ىسقىرعان وت ءۇي، — مىس پەش قۇرتشا بۇرقىلداپ قايناپ جاتىر. الدىنا كيىز ومىراۋشا، تابانىنا اعاش تاعان بايلاعان قازاق جۇمىسشى تەمىر ساپتى، قۇلاش وجاۋمەن كوسىپ الىپ، كوتەرگەن سايىن تەر مونشاقتاپ قۇيىلادى. ءبىر قۇيعاندا قىرلى شويىن قالىپ ازار تولادى. سول جۇمىسشى وسىلاي ون ساعات قيمىلداعاندا بويىندا نە قالادى؟ بۇكىل زاۆودتىڭ بار شىعىنىن سالعاندا، سول مىس كىرپىشتىڭ بىرەۋى ءبىر جارىم تيىننان اينالسا، الگى جۇمىسشى نە الادى؟..
مەيرامنىڭ الدىنان وتكەن ەلەستەر، وسىنداي سۇراقتار دا بەرىپ كەتىپ جاتتى. ەندى ءبىر ۇلكەن وقيعا ەتىپ بارادى... جاڭاعى جان تەرى شىققان جۇمىسشىعا اتاقتى حول كەلدى.
ۇزىن بويلى، سىيدا قارا. وزگەلەر ءسوز، قول جۇمساعاندا بۇل تەك اياق جۇمسايدى. اياعى قامشىدان وڭتايلى. كەلە-اق مىس قۇيىپ جۇرگەن جۇمىسشىنى تەۋىپ قالىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىردى. تەبە-تەبە ەسىكتەن دە شىعاردى. الدەن ۋاقىتتا شاباش مەزگىلسىز بوزدادى. اياقتارىنداعى اعاش تاعانى تارسىلداپ جۇمىسشىلار جۇگىردى، جان-جاقتان. زاۆود ءىشى دۋعا تولدى. حولدىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ، بىرەۋلەر ۇستاپ اكەلە جاتىر، بىرەۋلەر تەمىر تاشكە دايىنداپ تۇر. سول تاشكەگە حولدى سالدى دا، بيىك شلاك جارتاستىڭ باسىنان، شلاك توككەندەي جۇگىرتىپ اپارىپ توگە سالدى. دومالاپ بارادى حول...
مەيرام بۇل وقيعانى ەسەپتەي كەلە، 1914 جىل دەپ شامالادى. سوندا توعىز جاسار بالا. ءدال وسى مىس قورىتاتىن پەشتىڭ الدىندا، بۇيراتتىڭ ۇستىندە، قابىرعاسىن ەكى جەردەن تىرەگەن ءبىر بولمەلى جاي كىرپىش ۇيدە — تابەلششيك ءجۇسىپتىڭ پاتەرىندە تۇراتىن. ول پاتەر الدەقاشان جەر بولىپ كەتكەن. مەيرام سوندا دا ورنىنا كەلىپ، ات ۇستىنەن ءبىراز قاراپ تۇردى دا، تەبىنىپ شوقىتا جونەلدى...
ات ەكپىنى باعانادان بەرى باسقان قاپىرىق، ىستىقتى، شىتىرمان ويدى سەرپىپ تاستاپ، جادىراپ كەتتى كوڭىل. اۋىزدىعىمەن الىسقان جاراۋ توبىلعى تورىنىڭ دىزگىنىن بوساتىپ-بوساتىپ تا الدى، مەيرام. زىرلاتىپ «قۇلجۇمىر-سوراڭ» تاۋىنىڭ بۇيرات، شوقىلارىنا كوتەرىلگەن سايىن لەپىرگەن كوڭىل تەرەڭ سايىنا تۇسكەندە، قامالىپ تا كەلە جاتىر ەدى. كەڭ جازىققا شىقتى. كولدەنەڭى ونشا ەبەدەيسىز بولماعانمەن، شىعىستان باتىسقا سوزىلعان ۇزىن جازىق ۇشىقسىز سياقتى. ادەتتە قالايدا ءبىر دالدادان شىعىپ، دالداعا باتاتىن كۇن، بۇل جازىقتا تاسا تاپپاي، جەردەن شىعىپ جەرگە باتادى. «كوكتال-جارىقتىڭ» قالىڭ شابىنىنان باستالىپ، الپىس-جەتپىس كيلومەتردەگى سوناۋ دولينكەدەن ءارى وتكەن بۇل جازىقتىڭ سولتۇستىگى — يرەك-يرەك بايتاق جون. كىلەڭ ەگىن، كومىر. وڭتۇستىگى — تىزبەك-تىزبەك، جاتاعان كوگىلدىر تاۋلار مال فەرمالارىنىڭ قونىسى بولماق. تۇندەگى بيۋرودا ءسوز بولعان وسى ۇلكەن الاپ قاراعاندى جۇمىسشىلارىنا ازىق بەرەتىن جەردىڭ ءبىر بولشەگى عانا. ورمانى، وزەنى بولماعانمەن، قاراعانى توعايداي، ءشيى قامىستاي، كودەسى قويان جاسىرادى. شابىنى مول، تاۋى، جونى، جازىعى تۇگەل كەلگەن قۇيقالى جەر — ەكى رۋ سارمانتاي، مۇراتتىڭ مەكەنى بولاتىن. قاراعاندى الدىمەن سول رۋلاردى تارتتى وزىنە. ءقازىر بۇل جەردىڭ ءبىرسىپىراسى بوساپ قالدى. تولىقسىپ، جايقالىپ تۇر. بورتپە-بورتپە بەتەگەلەرى بويجەتىپ، جەر بەتىن شوق-شوق ۇكى قاپتاعانداي، توبىلعى، قاراعاندارى تىكەنەكتەپ، كىشكەنە كوك جاپىراقتارى شىتىرداي، ساسىرلارى باس جارىپ، جاسىل جىبەك شاشاقتاي كورىنەدى. الۋان ءتۇستى قىزعالداقتار جەر بەتىن كوركەيتە تۇسسە، تۇس-تۇستان ساعىم ويناپ قۇلپىرتا تۇسەدى...
حوش ءيىستى، كىلەم ءتۇستى، كەڭ دالادا جاقسى اتپەن جورتىپ كەلە جاتقان مەيرام كوڭىلى شالقىپ انگە باستى. كەڭ دالاڭى ءار جەرىنەن كەسىپ وتكەن قاسقا جولداردىڭ ۇستىندەگى قالىڭ جۇرگىنشىنى ءازىر بايقاعان جوق. ءاننىڭ اۋەنىمەن كەلەدى:
كۇن قۇشقان ايدىن كولدە جالعىز اققۋ،
قاڭقىلداپ قاناتىمەن سابالاپ سۋ،
تارانىپ، قارانادى جان-جاعىنا
سۇلۋدى تاسالاما كوك تورعىن بۋ، —
دەگەن ارداق ەلەستەيدى كوزىنە. ءبىر كورگەندە-اق ۇمىتىلمايتىن ەلەس قالدىرعان ارداقتى مەيرام ويلاۋدان ەرىنگەن ەمەس. سىرتىن سوندا-اق ۇناتقان، ەندى ءىشىن بىلگەنشە اسىق. ءبارىن سىرتىنا جيعان، ءىشى بوس ەسەر سۇلۋدان جيرەنەدى مەيرام. سۇلۋلىق الدىمەن ىشتە، ىستە. سىرتقى سۇلۋلىق الداۋىش. ول، باسقا تۇگىل سۇلۋدىڭ ءوزىن دە الدايدى دەسە دە، ارداقتى بۇعان ءتىپتى قيمايدى. اينالىپ كەلىپ اكەسىنە توقتالا بەرەدى. «تابى كىم؟» دەگەن ۇلكەن سۇراق تۇر الدىندا...
الىستاعى جاتاعان كوك تاۋلاردان شىعاتىن تارام-تارام كوپ جول جازىققا قۇلاعاندا بيىك قاراعاي، قورىق، شيلەرگە ءسىڭىپ كورىنبەي كەتەدى. «سوقىردان» ەتكەن سوڭ قاراعاندى قايقانىنا شىعا ءبىرسىپىراسى توعىسادى دا، كەڭ، كۇرەڭ جول بوپ قاسقيىپ جاتادى. وسى كەڭ جولدىڭ ءۇستى ۇزدىكسىز اعىلعان كوش. مەيرامنىڭ كەشتى كورىپ كوڭىلى ءبولىندى. جامىراعان، بىتىراڭقى كوش ەمەس، ۇزىن تىزبەك — قالىڭ كەرۋەن. الدى بەلدەن استى، ارتى جازىقتاعى قاراعان، قورىق، شيلەردىڭ اراسىنان شىعىپ جاتىر، شىعىپ جاتىر، تاۋسىلار ەمەس. كولىكتەرىنىڭ ەن-تاڭباسى، ادامدارىنىڭ كيىمى الۋان-الۋان. قازاق ەلىنىڭ ءار جەرىنەن، ءار رۋىنان، الىس-جۋىقتان قۇرالعان ۇلى كوش — ءوزارا جىكتەسە، كۇرەڭ جولمەن ورمەلەپ بارادى ورگە...
— ءيا، ۇلى وزگەرىس! — دەدى مەيرام. ءبارى قاراعاندىعا بارا جاتقانىن بىلسە دە، كوشتى بويلاي ءجۇرىپ، ءار تۇستان ءبىر سۇراستىرا وتىردى.
— قايدا باراسىزدار؟
— قاراعاندىعا.
— قايدان كەلەسىزدەر؟
— كولحوزدان.
— شارت بويىنشا ما؟
— شارتپەن كەلەمىز.
ۇزىن كوشتىڭ بەرگەن جاۋابى وسى. بىرنەشە بەلدەردەن اسقان سوڭ، جولدان اۋلاعىراق، جامباستاعى تاسقۇدىقتا قونىپ جاتقان تاعى ءبىر شاعىن كوش كورىندى. مالدى كوش. بەتكەيدە بىتىراي، ارالاس جايىلىپ تۇيە، جىلقى، بۇزاۋلى سيىر، قوي-ەشكىلەر ءجۇر. مال قارامى اجەپتاۋىر. مەيرام ەندى وسىلارعا بۇرىلدى.
كولىگىن شەتكەرىرەك دوعارعان يتارقانىڭ اۋزى بەرى قاراپ تۇر. ىشىندە بۇكتۇسە دەمالىپ، ەرلى-بايلى ەكى ادام جاتىر. ات اياعىنىڭ دۇبىرىمەن ەكەۋى دە باسىن كوتەردى. مەيرام اتىنان ءتۇسىپ، سالەم بەرە كەلدى. ەگدە تارتقان ادامدار ەكەن، وڭدەرىنەن شارشاعاندىق بايقالادى. سوزدەرى دە جول بويىنداعى كەرۋەندەردەن بولەك شىعادى. اماندىقتان كەيىن:
— قايدا بەتتەپ باراسىزدار، وتاعاسى؟ — دەدى مەيرام. وتاعاسى قىزارعان كوزىن ۋقالاي وتىرىپ قايىردى جاۋاپتى:
— قاراعاندىعا.
— قايدان كەلەسىڭدەر؟
— قارقارالى ويازىنان.
— «وياز» جوق قوي ءقازىر.
— بۇرىنعى ادەتپەن اۋزىما ءتۇسىپ جاتىر. قاراكەسەك — قارسون بولامىز.
— ءتىپتى، الىستان كەلەسىزدەر-اۋ؟
— الىستان كەلەمىز. بۇرىننان جورتىمپاز ەل ەدىك. جۇرتتىڭ ءبارى كولحوزعا ەنگەن سوڭ، كوزگە تۇرتكى بولمالىق دەپ جورتىپ كەتتىك. وسىناۋ ەتەك-جەڭى كەڭ زاۆودقا پانالاعالى كەلەمىز. جاساسقان شارتىمىز جوق. بىزگە قىر ۇستىنەن جەڭىل-جەلپى جۇمىس بەرسە، بىردى-ەكىلى مالىمىزدى باعىپ وتىرا بەرەمىز عوي.
كەڭ دالاعا سىيماي، تار زاۆودقا كەلىپ، مال وسىرەتىن وتاعاسىعا مەيرام بۇرىلا قاراپ، ءبىر كۇلىپ قويدى. وتاعاسى سەزگەن جوق. سيرەك ساقالىن تارامداي، قاپەرسىز سويلەپ وتىر. وسى قاپەرسىزدىگىنەن مەيلىنشە كەڭدىك، مەيلىنشە تارلىق بايقالادى. مەيرام ەكەۋىن دە كورىپ، قايران قالدى. «بۇل تۇلعا نەگە دە بولسا شىدايدى. ايىل-شەتتىكتى ولجا كورەتىن قازاق كەزى كەلگەندە، ات پەن تۇيەنى شىعىن دا كورمەيدى» دەدى ىشىنەن. ريزا بولىپ اتىن سۇراپ ەدى.
— اتىم — جايلاۋباي، — دەدى دە قارسى سۇراق قويدى. — ءوز اتىڭ كىم، شىراعىم؟
— مەيرام. اكەم اتى — ومار.
وتاعاسى دا، ايەلى دە ەلەڭ ەتىپ، ەجىكتەي ءتۇستى.
— رۋىڭ كىم؟
— رۋ جايىن از بىلەم. وسى ەلدىڭ ىشىنە اكەم ەرتەدە كەلىپ تۇرىپ قالعان ەكەن. اكە-شەشەدەن جاستاي ايرىلىپ، وقۋ ىزدەپ كەتتىم.
— شەشەڭ اتىن بىلەمىسىڭ، شىراعىم؟ — دەپ قارتاڭ ايەل قاسىنا كەلدى.
— بىلەم، ماليكە.
ايەل باس سالدى مەيرامدى. داۋىستاپ جىلاپ جاتىر. جۇرگىنشىلەر جينالىپ قالدى...
— ماليكەدەن قالعان جالعىزىم!.. ءقازىر الساڭ دا ريزامىن، جاساعان!..
مەيرام اڭ-تاڭ. اتا-اناسىنىڭ مۇنداي تۋىسىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەس. جينالعاندار دا تۇسىنە الماي تۇر. ايەل جۋىقتا ايرىلماعان سوڭ، بىرەۋ بارىپ ايىرىپ جىبەردى. جايلاۋباي ءمان-جايدى ايتا باستادى...
بۇل ايەل ماليكەنىڭ شەكەر دەگەن جالعىز اپاسى ەكەن. مەيرام تۋعاننان كەيىن ءبىر-اق رەت كەلىپ كەتكەن. الىستا جاتسا دا ءسىڭلىسىنىڭ، كۇيەۋىنىڭ قايتىس بولعانىن، ودان قالعان جالعىز بالانىڭ حابارسىز كەتكەنىن، قۇلاق ءتۇرىپ ەستىپ جاتىپتى. ورتا اۋقاتتى ادامدار كورىنەدى. كولحوزعا ەنۋگە تارتپاقتاپ، جەكەشەلەرگە قوسىلىپ كەلە جاتقان جايى بار.
ويلاماعان جەردەن تۋىس تاۋىپ، مەيرام دا قۋانىپ قالدى. ايەلدىڭ ءبىرسىپىرا بەينەسى شەشەسىنە كەلەدى. اسىرەسە قادالا قاراعان قوي كوزى تىم وتتى، شەشەسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ تۇر.
— جوعالتقانىم تابىلدى، وشكەنىم جاندى، نايقالما، شال. بول!.. — دەپ شەلەكتى الا جونەلگەندە مەيرام توقتاتتى. قانشا بايەك بولسا دا، سويماقشى بولعان مالىنا قارامادى. قىمىز ءىشىپ وتىرىپ، — قاراعاندىعا بارعان سوڭ جەرمىز، — دەدى دە قوناتىن قونىستارىن نۇسقادى. نۇسقاعان جەرى — ارداق وتىرعان كوپ اۋىل.
— «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەگەن وسى، — دەدى جايلاۋباي. — ەندى ءبىزدى ءوزىڭ باسقارا بەر، شىراعىم. سۋعا، وتقا ايداساڭ دا تارتىنۋ جوق. شۇكىر، بەتىم دۇرىس ەكەن!
— ءبىز دە بوتەنىڭ ەمەسپىز، شىراعىم.
— ءبارىمىز دە جارماسارمىز، — دەپ كوڭىل ءبىلدىرىپ تۇرعاندارعا:
— ءارقايسىڭىز ءتيىستى ورنىڭىزدى الاسىز، — دەدى دە مەيرام اتىنا ءمىندى...
جۇگىرتىپ بيىك بەلگە شىعا كەلگەندە، بۇزىلعان بەكەتتىڭ ءدال ۇستىنەن شىقتى. ويدا وتىرعان كوپ اۋىل بۇرىنعىسىنان دا كوبەيىپ كورىندى. «مايقۇدىق»، «قىزىلقۇدىققا» قاراي سوزىلا، جيىلەنە تۇسكەن. سول اۋىلداردىڭ ىشىنەن قوڭىر ءۇيدى تىنتە قاراپ كەلەدى مەيرام. مىنە تاپتى. ارداق ەسىك الدىندا، قوراپتى ارباعا سۇيەنىپ تۇر. وعان قارسى، اربانىڭ ەكىنشى جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، ورىسشا ادەمى كيىنگەن، بۇيراباس جىگىت تۇر. كوپ اۋىلدىڭ ىشىمەن كەلىپ قالعان مەيرامدى ەكەۋى دە بايقامادى.
— ەسەنسىزدەر مە! — دەگەندە عانا، سوزدەرىن ءبولىپ ەلەڭ ەتتى. ارداق انتەك كۇلىمسىرەپ، بەتىنە قان جۇگىرىپ، قوبالجىعانداي بولدى. بۇيراباس جىگىت تىم نىعىز. ۇزاماي ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستاپ، «دا» دەپ قويادى. جاسى ءالى وتىزعا جەتپەسە دە بەتى ەتەيىپ، مۇرنى ءىسىنىپ، بۇعاعى تومپيا قالعان. قارنى دا شوشايىپ كەلەدى. الدەن-اق بولعان، تولعان ادامنىڭ مىنەزى، كەسكىنى بار. قىر كورسەتكەنى مە، قىزعا ماقتانعانى ما كىم ءبىلسىن، تەڭسەلە ءجۇرىپ، تالتاڭ باسادى اياعىن.
— سىزدەن جاقسى ساۋدا قىزمەتكەرى شىعار ەدى، — دەپ سۇقتانا قاراۋى، ءوزىنىڭ ساۋدا قىزمەتكەرى ەكەنىن عانا ەمەس، قىزعا ساۋدالاسىپ تۇرعانىن دا اڭعارتادى. مەيرامدى ءتىپتى ەلەگەن جوق. مەيرام «تىرسيعان نەمەنى تەسىپ كەتەيىن بە» دەپ ءبىر وقتالسا دا، تۇتانعان قىزعانىشىڭ ءور مىنەزىن ءازىر ەركىنە جىبەرمەي تۇر ەدى. ارداق سونى سەزگەندەي ەكەۋىن جاراستىرا سويلەدى:
— تانىس پا دەسەم، توسىرقاپ تۇرسىزدار عوي. مەن تانىستىرايىن. مىنا كىسى اۋداندا ىستەيتىن كورىنەدى، كەشە كەلدى، كووپەراسيا باستىعى. دۇكەن اشقالى ءجۇرى جاڭىلماسام اتى — ماحمەت. مىنا كىسى، وسىندا ىستەيدى، جاڭىلماسام اتى — مەيرام.
— راقمەت! — دەدى مەيرام. — «جاڭىلماسام» دەپ ۇدايىمەن ەكى ايتتىڭىز، ۇشىنشىدە جاڭىلماس دەپ سەنەم.
— «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن» دەگەنىڭىز بە؟ ەر ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— ەر بولماعاندا جاڭىلا بەرەسىز بە؟
— جاڭىلا ءجۇرىپ ۇيرەنەمىز دە. ونىڭ نە ايىبى بار؟
— ءسوز ساپتاۋى، وسى جىگىت ايىپتايدى بىلەم، — دەپ سىلق-سىلق كۇلدى ماحمەت. ءالى دە ءوزىن جوعارى ۇستاعان، كەلەمەج كۇلكى. مەيرام ارداققا قايىرعان جاۋابىندا بۇل كۇلكىنى ەلەۋسىز تاستامادى:
— ايىپتى بولا قالعاندا دا قورعاۋشىڭىز قاسىڭىزدا ەكەن. كوزگە قوراش كورىنبەيدى، — دەگەندە ماحمەت شامدانا باستادى:
— جىگىتىم، كەلگەننەن تيىسە كەلدىڭ، وسى اۋىلدىڭ بەتكە شىعارى-اق بولارسىڭ. بايقاپ سويلە. كەزى كەلسە قورعاۋشى بولۋدان جاسقانبايمىن.
مەيرام دا كەلەمەجدەگەندەي ءبىر مىرس ەتتى. ارداق ىڭعايسىزدانىپ قالدى. جۇمىستان كەلە جاتقان اكەسىن كورىپ، ۇيىنە بەتتەدى دە، ەكى جىگىتكە بىردەن قايىردى جاۋاپتى:
— ءازىر قورعاۋشىعا كۇنىم تۇسكەن جوق، بەكەر تالاساسىزدار.
ارداق كەتكەن سوڭ بوگەلمەي مەيرام دا كەتتى. ىشىنە تۇسكەن قىزعانىش شوعىن الا كەتتى.
ءحىى
ءۇيىنىڭ قاسىندا كىمدەر تۇرعانىن كورىپ كەلە جاتقان الىبەك ولاردىڭ نە سويلەپ، نە ويلاپ تۇرعانىن دا توپشىلاپ كەلە جاتىر ەدى. ۇيىنە جەتكەنشە كوپتەن بەرگى ەكى جار ويىن اسىعا ءتۇيدى. بالاسىنا بۇگىن بەتىن بىلدىرمەك. تورۋشىلار كوبەيىپ بارادى. الدەكىمنىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالسا، ايىرىپ الۋ قيىن. اسىرەسە، مەيرامنان قاۋىپتەنەدى. «ءبىلىمدى، العىر جىگىت» دەسە دە، «بالامنىڭ تەڭى، ماعان تەڭ ەمەس. ايتقانىڭا جۇرەتىن، پايداڭا جارايتىن ماحمەت ارتىق ودان» دەگەن قورتىندىعا كەلدى.
ادامدى ءبىر كورگەندە-اق بايقاپ قالاتىن زىميان الىبەك، مەيرامدى ەكى كورگەندە كوپ نارسەنى بايقاسا، كەشەدەن بەرى ۇيىندە جاتقان ماحمەتتىڭ بار قالتاسىن اقتارعان. — پارتبيلەتى بولسا دا وسى قولعا قونىپ تۇر. مول قازىنانى، بەدەلدى بيلەتتى جاستانا جاتايىن... — دەپ بەكىنە ەندى ۇيىنە.
ارداق كۇندەگى ادەتىنشە، ادەپتى، جىلى جۇزبەن قارسى الدى اكەسىن. جۋىناتىن سۋىن، تازا كيىمدەرىن دايىنداپ قويعان. جۇمىس كيىمدەرىن شەشىندىرىپ الىپ كەتتى دە، اكەسىن وڭاشا قالدىردى. جۇماباي، مايپا، قانت — جاقىن تۋىستارى قاتتى ناۋقاس بولىپ، كەشە كەشكە ءۇشىنشى شاحتىعا كەتكەن. قايتقان جوق. الىبەك وڭاشا ۇيدە جۋىنىپ جاتقاندا، جەروشاق باسىندا شاي قامداپ جۇرگەن ارداققا قولعابىس ەتىپ، شامعا تۇسەتىن كوبەلەكتەي ماحمەت تە ەبەلەكتەپ ءجۇردى. وزىنشە سەگىز قىرلى جىگىت بولعانسىپ، وسى ءۇيدى الدەن-اق وزىمسىنە قالىپتى. تاسىپ توگىلگەن شاينەكتى ارداقتان بۇرىن ۇستاي الام دەپ قولى كۇيدى. قولى ۋداي اشىپ تۇرسا دا بىلدىرمەي، ارداق ەزۋ تارتسا، قاقالا ۇزاق كۇلەدى. نازىك جاننىڭ نازىك كۇلكىسى دوبالداي جىگىتتى دوپشا ويناتقاندا، دوبالداي جىگىتتىڭ جۋان كۇلكىسى نازىك قىزدى تەبىرەنتە دە المادى. مۇنى ءالى سەزگەن جوق ماحمەت. قۇمارلىق كوزىنە دەيىن قىزارتىپتى. ارداق ءبىلىپ تۇر. ايايدى، ءايبات جىگىت، بويىندا ءبارى تۇگەل سياقتى. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سۇيۋگە جۇرەك بارمايدى. الدەنەنى ىزدەيدى. كەيدە كوز كورمەگەندى، اقىل كورمەگەندى سوقىر سەزىم تاپ باسپاي ما. ماحمەتتىڭ بويىندا وت از. وتتى قىز سونى ىزدەپ تۇرعانىن ءوزى دە سەزبەيدى. بايىك بولىپ كىشىرەيگەن كىناسىز جىگىتتىڭ ساعىن قالاي سىندىرار؟ تاس جىبىسە جىبىمەس، سۋىق جۇرەك قالاي جىلىنار؟ قوس بۇراۋعا تۇسكەن جاس ارداق قىنجىلسا دا قىڭق ەتپەي ىشىنەن عانا قينالدى. سىرتىن كورگەن ماحمەت — شىڭعا شىققانداي شاتتاندى. الىبەك جۋىنىپ بولعان كەزدە ەكەۋى دە ۇيگە ەندى.
الىبەك مالداسىن قۇرىپ، تومەن تۇقىرىنا قاراپ، ءتور الدىندا وتىر. بۇرىن باسىن مۇنشا ەڭكەيتپەيتىن مايلى بۇعاق سۋالعان. كولدەنەڭى شىعىڭقى، جالپاق بەتى دە قالىڭ، ەتتەن ايرىلىپ، ۇرتى ورتايا، بەت سۇيەكتەرى شىعا باستاعان. كومىردەي قارا شاشىنا، تىعىز دوڭگەلەك قارا ساقالىنا الاشابىر اق ەنىپتى. تومەن قاراپ تۇنجىراپ، تاپجىلماستان؛ وتىرسا دا، تەرەڭدە جاتقان جىلان كوز اندا-ساندا جىلت ەتىپ، جارقاباقتىڭ استىنان ءبارىن باقىلاپ قويادى. ۇلكەن دەنەلى قارا كىسىنىڭ ءدال وسى وتىرىسى، تىشقان اڭدىعان ۇلكەن قارا قۇستىڭ وتىرىسى سياقتى ەدى. ماحمەتكە اقيىقتاي كورىندى. سول كەزدە ەمگە تابىلمايتىن بەس جۇلدىزدى كونياك، كوروبكالى شوكولاد، پەچەنەلەر اكەپ قويدى داستارقانعا. ءبارىن ءوز قولىمەن اشىپ، ءۇش كەسەگە كونياك قۇيدى دا:
— الىڭىزدار! — دەدى. — قوناق، كەلگەن كۇنى قوناق. بۇدان بىلاي مەن سالماعىمدى سالماسپىن سىزدەرگە. شىنىمدى ايتايىن، وتاعاسى، ءسىزدى ءتىپتى قيمايمىن قارا جۇمىسقا.
— راقمەت، شىراعىم! — دەپ الىبەك قۇيىلعان اراقتى ءىشتى دە، قايتا قۇيعىزبادى. ارداق ەرنىنە عانا تيگىزىپ، قايتىپ بەردى. «ءىشىڭىز، نەگە ىشپەيسىز!» دەپ وزەۋرەي بەرگەن ماحمەتتى جاي عانا تويتارا سالدى.
— اۋىز ءتيدىم عوي. تويا ءىشىپ، ماس بول دەمەسەڭىز.
ماحمەتتىڭ دىمى ءوشتى. الىبەك وسى ءسوزدىڭ اۋەنىنەن-اق قىزى بويىن تەجەپ وتىرعانىن سەزدى. لاق ەتپەي، شىجىمداي تارتىپ، شەرمەندە جىگىتتى شىنتاعىمەن شۇيىرگەنىنە سۇيسىنەدى. الدە مەيرامعا كوڭىلى اۋا ما دەپ قاۋىپتەنەدى. سول قاۋىپپەن ارداقتان سىر تارتتى:
— ارداقجان، جەر استى قاجىتاتىن سياقتى مەنى. جاردەمدەسپەسەڭ بولماس.
— جارايدى، — دەدى ارداق. — دەمالىڭىز، مەن قىزمەت ىستەيىن.
— سەن باستىققانشا ىستەي تۇرارمىن. قىزمەتكە تۇراتىن بولساڭ، ساۋدا جاعىن ۇيرەن. ماحمەت شىراعىم، اۋەلى قۇدايعا، قالدى ساعان تاپسىرام.
— قۇپ. ايتتىم عوي كەشە، — دەپ ماحمەت جايراڭداپ كەتتى. — ازىرگە بەس جەردەن دۇكەن اشامىز، سونىڭ تاڭداعانىن السىن. باستىققانشا قاسىنا كىسى بەرۋگە بولادى. قاراعاندى كوپ ۇزاماي قالاعا اينالادى. ءوزىم وسىندا اۋىسۋدى وسى باستان ويلاپ ءجۇرمىن. جەر استىن قايتەمىز، وتاعاسى. تۇرمىستان تارىقتىرماسپىز...
بۇل سوزدەردەن ارداقتىڭ بويى سۋىپ سالا بەردى. اكەسى ويلاندىرماي تەز ايتىپ، تەز قورىتقانى نەسى؟ ونى ماحمەت ىلە جونەلىپ، قولما-قول جايعاستىرعانى نەسى؟ ەكەۋلەي شىرماپ، بۇلك ەتكىزبەي قويماق پا؟ سول شىرماۋدى بۇلقىنىپ شارت ۇزسەم بە؟ الدە سىتىلىپ شىعىپ كەتسەم بە؟ — دەگەن ويمەن ارداق داستارقان جينالعانشا ءتىل قاتپادى.
— بالام، تاڭ قىسقا، توسەك سال! — دەپ الىبەك كوز توقتاتا ءبىر قارادى. سول قاراستا جىلتىراعان وتكىر كوزى ارداقتى ءتىنتىپ تۇرعانداي ەدى. ءدۇدامالدان باسقا، ايقىن ەشتەمە تابا المادى. سىرعا اكەسىنەن دە بەرىكتەۋ ەكەن ارداق. جاس بوتاداي مونتيعان ءجۇزىن بۇزباستان ورنىنان تۇردى.
الىبەك ءتور الدىندا جاتاتىن. بۇگىن «ەتى قىزىپ» دالاعا جاتقىسى كەلىپتى. ەسىك الدىنداعى اربانى ءۇيدىڭ كولەڭكە جاعىنا تارتىپ، توسەكتى جاشىكتى اربانىڭ ىشىنە سالعىزدى. ماحمەت ءتور الدىنا جاتتى. سۇلۋ قىز، وڭاشا ءۇي، قاراڭعى ءتۇن. كوزىن قانشا جۇمسا دا كوڭىلىنەن كەتپەي، تۋلاپ جاتىر جۇرەگى... قوناق پەن اكەسىن جاتقىزىپ، ءۇي ءىشىن جيناستىرعان ارداقتىڭ قىبىرى جۋىقتا بىتپەدى. ەڭ اقىرىندا شامدى الدىنا قويىپ، كيىمشەڭ وتىرىپ، گوركييدىڭ «انا» رومانىن الدى قولىنا. شام ءسونۋىن قىز جاتۋىن اسىعا كۇتكەن ماحمەت، دوڭبەكشىپ جاتىپ، قىسقا تاڭدى كوزىمەن اتىردى. ارداق ءالى وقىپ وتىر...
XIII
مەيرام كەلگەلى كوبىنەسە زاۆود ءومىرىن زەرتتەۋمەن، تانىسۋمەن بولسا، كەيىنگى جۇمادا قىزۋ جيىن، قاۋىرت جۇمىستارعا ارالاستى. پوسەلكەلىك سوۆەت، كومسومول، پروفسويۋز ۇيىمدارىن قۇرۋ، تولىپ جاتقان جينالىستار وتكىزۋ، الۋان-الۋان ءسوز، پىكىر تالقىلارىنا ءتۇسۋ — شىن ومىرگە جاڭا ارالاسقان جاستىڭ تويپاڭىن جازىپ، ءبىرسىپىرا اشىپ تاستادى. مەيرام ءقازىر «جۇمىستىڭ قىبىن، ادامنىڭ ءىشىن ءبىلۋدى» ءوزىنىڭ مەكتەپتە ەڭ جاقسى كورەتىن ماتەماتيكا ساباعى ەسەبىندە ۇيرەنىپ ءجۇر. وتتى، ويلى كوزى سالماقپەن قوزعالىپ، جالت قاراعاندا ءىشىڭدى كورىپ تۇرعانداي بولادى. اقسۇر ءجۇزى، ءوز ىشىنەن ەشتەمە سەزدىرمەيدى. قاعىلەز، تىپ-تىك، ورتا بويىندا ءمىن جوق. جالعىز-اق بيىكتەۋ قاباعىنان جاسىندا ات تەپكەن، تۇياق داعى ءبىر جاڭا ايداي يمەك سىزىقشا بولىپ قالىپ قويىپتى. وقتا-تەكتە قاسىن كورىپ، جۇپىنى ستولدا جالعىز جازىپ وتىر. وتىرعان بولمەسى دە جۇپىنى. اق قاعازعا مارجانداي تىزگەن ۇساق جازۋى تىم ادەمى. ويعا بويلاپ، تار ۇيدە ۇلكەن ءىس جاساپ وتىرعان كەڭ جىگىتتىڭ قابىلەتى كورىنەدى...
قالجىڭداسا، قاعىسا سويلەپ ششەرباكوۆ، پوسەلكەلىك كەڭەس پرەدسەداتەلى كارىباي، پروفسويۋز كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى جۇمانياز، مەحانيك كوزلوۆتار ەندى ۇيگە. ءبارى دە پارتيا ۇياسىنىڭ بيۋروسىنا كەلدى. پارتيا، پروفسويۋز، سوۆەت، كومسومول ۇيىمدارى قۇرىلعاننان كەيىنگى بيۋرونىڭ بۇل ماڭىزدى ءماجىلىسى. قارالاتىن ماسەلە بەلگىلى — ءوندىرىس جايىندا. ءارقايسىسى ويلانا، تولعانا كەلىپ وتىر. ەرمەك پەن جانابىلدەن باسقاسى تالاي بيۋرونى كورگەن، جاڭا سەكرەتاردىڭ اياق الىسىن بايقاعالى دا وتىر.
مەيرام كۇن ءتارتىبىن رەسمي تۇردە جاريالاپ، ششەرباكوۆقا ءسوز بەردى دە:
— ءسوزدىڭ دە توتەسىن تابا سويلەيىك، — دەپ بارىنە ءبىر ەسكەرتىپ قويدى. سىرتى تىنىش كورىنگەنمەن ىشىنەن قوبالجىڭقىراپ وتىر. بۇرىن باسشىلىقتا بولماعان جاس سۇرىنبەسەم، پىكىر قاعىستارىنا قاتەلەسپەي دۇرىسىن ۇستاسام، دەيدى. بۇل بيۋروعا ءبىرسىپىرا دايىندالسا دا دايىندىعىنان گورى تاجىريبەلى ششەرباكوۆكە كوبىرەك سەنەدى. سوندىقتان ءسوزدى اۋەلى سوعان باستاتتى.
سەرگەي پەتروۆيچ ورنىنان تۇرا ساعاتىنا قارادى. كۇدىستەۋ، اپساعاي دەنەسىن تىكەيتە، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، جاي باستادى ءسوزىن. جاتقا ايتتى. بۇل وتىرعانداردان دەنەسى عانا ەمەس، جاسى دا، تاجىريبەسى دە ۇلكەن. قاراعاندىنىڭ قازىرگىسىن عانا ەمەس، كەلەشەگىن دە كورگەن بايسالدى ادام، جۇمىس جايىن جايىپ سالىپ، كارتادان كورسەتكەندەي سويلەدى. ونىڭ ءسوزى داعدىلى باياندامادان گورى، ۇلكەن اۋديتورياداعى ۇلكەن ۇستازدىڭ عىلىمي لەكسياسىنا ۇقسادى. ايتا كەلىپ سىناپ تا، كەيىپ تە قويادى. ونىسى قامقور اكەنىڭ سىناۋى، كەيۋى سياقتى. ءقازىر، قاراعاندىنىڭ كەلەشەگىنەن گوpi بۇگىنگى جاعدايىن باسا ايتىپ، ءتۇيىندى بىرنەشە ماسەلەگە توقتالدى دا، ءبارىن ءوزى شەشىپ بەردى.
— ...بىزدەن بۇرىن ەرمەك اشقان ءبىر عانا شاحتا ىستەپ تۇر. ەسكى جۇمىسشىلار ۇيرەنگەن ءوندىرىسىن تاستاپ كەتە الماعان. كومىردى قولبۇرانمەن شىعارىپ، ەلگە ازىق-تۇلىككە ايىرباستاپ كۇن كورىپتى. ەندى ءقايتسىن. ءبىز كەلگەلى جاڭادان ءتورت شاحتا قازىلىپ جاتىر. ماتەريال، الدىمەن اعاش جەتپەيدى. سۋ، ازىق-تۇلىك جەتپەيدى. اعىلىپ كەلىپ جاتقان جۇمىسشىلارعا ءۇي جوق. ءبارى تەمىر جولدىڭ كەلۋىن كۇتەدى. وعان دەيىن كوپتى قاڭتارىپ تۇرا الامىز با؟ ارينە، تۇرا المايمىز. جەرگىلىكتى مۇمكىنشىلىكتى بارىنشا پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. سول ماقساتپەن، ءبىرىنشى شاحتىنىڭ وتە اۋىر قولبۇرانىن اتبۇرانعا اينالدىردىق. بۇل، ەڭبەك ءونىمىن بەس ەسە ارتتىردى. تاياۋدا ات كۇشىن بۋ كۇشى باسادى. ەڭبەك ءونىمى تاعى دا ارتا تۇسەدى. ەلەكتر قۋاتىن جاساعانشا، وسىلاي امالداي تۇرارمىز. وتە قيىن جاعدايدا ىستەۋگە تۋرا كەلەدى، جولداستار. جەرگىلىكتى مۇمكىندىكتەردى، بويدا بار قۋاتتى جەتە پايدالانباي، ءبارىن جوعارى جاق جىبەرەدى دەپ وتىرساق ۇتىلامىز. قيىندىقتاردى جەڭۋ ءۇشىن كوممۋنيستەر الدا بولۋى، كوپكە ۇلگى كورسەتۋى كەرەك...
ششەرباكوۆ جاي سويلەپ، الداعى قاۋىرت جۇمىستاردى قيىندىقتارمەن قوسا كوز الدىنان، وتكىزىپ تۇر. مەيرام ونىڭ سوزىنەن سول قيىندىقتاردى جەڭەتىن كۇشتى دە كورىپ، ءسۇيسىنىپ وتىر. وقتا-تەكتە سۇراق بەرىپ قويادى.
— سۋ مۇقتاجدىعىن قالاي جويامىز؟
— «گەربەرت» سۋى ەرتەڭ جەر بەتىنە شىقپاق. قۇدىقتار تەك ادام ىشۋگە عانا قالادى. ونىمەن دە سۋ مۇقتاجدىعىنان قۇتىلمايمىز. ەكى كيلومەتردە «مايقۇدىق» بۇلاعى، وتىز بەس كيلومەتردە نۇرا وزەنى جاتىر. سولاردى تارتۋ كەرەك. تەمىر جول كەلىپ، ترۋبالار جەتكىزگەنشە، كانال دايىن تۇرسىن. قىسقا قالسا كانال قازۋى قيىنداپ كەتەدى. جازدىڭ جارتىسىنان كوبى ءبىتتى. جۇمىسشىلاردىڭ جۇزدەن توقسان توعىزى ءۇيسىز. قالعان ۋاقىتتا ولاردى تەگىس ۇيمەن قامتاماسىز ەتە المايمىز. ەگەر جۇمىسشىلاردى ۇيىمداستىرا بىلسەك، ءارقايسىسى وزىنە ۋاقىتشا باسپانا جاساپ الا الادى. وسى ماڭداعى بەس كولحوزبەن شارت جاساسىپ وتىرمىز. بۇلار دا پاتەر كومەگىن كورسەتپەك. مەملەكەت بەرگەن ازىق-تۇلىك قورىن تاسىپ الۋ قيىنعا سوقتى. ءبىراق، بۇل ماسەلە قانشا قيىن بولسا دا، كولحوزدار قۇتقارادى. بۇرىنعىداي، كۋلاكتىڭ قولىنا قاراۋدان كەتتىك.
سەرگەي پەتروۆيچ كەڭ تۇرىپ، كوبىكسىز، بۇلدىرسىز، جۇمىس تىلىمەن جاعدايدى ءدال ەسكەرتتى دە، ساعاتىنا تاعى ءبىر قاراپ، ورنىنا وتىردى. ول ءبارىن ايتىپ، ءبارىن شەشىپ، باسقاعا ەشتەمە قالدىرماي كەتكەن ءتارىزدى. ەشقايسىسى سويلەي قويماي، ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. مەيرام سۇراق قويدى:
— كوپ جۇمىستى تەمىر جولدىڭ كەلۋىنە قاراتتىڭىز. وعان تيەگەن جۇگىڭىز بار ما، قاشان كەلەدى؟
— جول ءبىزدىڭ قاراۋىمىزدا ەمەس قوي، كەسىپ ايتۋ قيىن. ءقازىر وسوكاروۆكاعا جەتىپتى. يانۆارعا دەيىن قاراعاندىعا جەتۋگە ءتيىستى. جەتكەن كۇنى دونباستان كومەك كەلەدى.
— قانداي كومەك؟
— ءبىر بۋ گەنەراتورى، ەكى بۋ قازانى، نەفت، دۆيگاتەل، بولات ارقان، ترۋبالار، بىرنەشە دينامو. ۇساقتارىن قوسپاعاندا باستىلارى وسىلار. وسىنىڭ ءوزى ءبىر ادىم العا جىبەرەدى ءبىزدى. ۇلكەن قۋانىشىمدى ىشتە ىركىپ وتىر ەدىم، سىيمادى، ايتايىن. بۇگىن وردجونيكيدزە جولداستان جاۋاپ الدىم، جاۋابىمەن قوسا، «ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ» بەل بالالارى — ءتورت تراكتور جونەلتىپتى. قاراعاندى ماسەلەسىن ءوز قولىنا الىپتى...
ءبارىنىڭ ءجۇزى كۇلىمدەپ «ايتا ءتۇس» دەگەندەي ششەرباكوۆتىڭ اۋزىنا قارادى. قۋانىش كەرنەگەن كوڭىلدەن شاشىراندى لەبىزدەر شىعىپ جاتتى. وردجونيكيدزەنىڭ «ءوز قولىنا الۋى» — جورگەكتەگى نارەستەنى انانىڭ باۋرىنا الۋى ءتارىزدى سەزىلدى، بۇلارعا. بولاشاق قاراعاندى قانشا الىپ بولسا دا، وسى سەنىم كۇشتەرىنەن تومەن ەدى.
جۇمانياز ءسوز الدى. كەربەز، ادەمى قارا مۇرتتى، قارا تورى جىگىت. وقىمىستىعا كوپ ۇقساسا دا، تومەننەن جوعارىلاعان ەكىباس جۇمىسشىسى. العاشقى سوزىنەن-اق مەيرام وقىماعان، تاجىريبەلى ادام ەكەنىن اڭعاردى.
— جولداستار، مەن تۋراسىن ايتام، — دەدى جۇمانياز، — «پروفسويۋز كوممۋنيزم مەكتەبى» دەگەن لەنين. لەنين باستاعان سەنبىلىك بار. سونىڭ كەرەگى ءدال ءقازىر. نۇرا، «مايقۇدىق» كانالدارىن جۇمىسشىلار سەنبىلىكپەن جاساپ بەرەدى.
— مىنە، تاپتى، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ گۇل جاينادى جۇمانياز تاعى ءبىر قيىندى جەڭىلدەتتى:
— پرولەتاريات قيىندىقتان قايتپايدى. وزىنە باسپانا سالۋ دەگەن ءسوز بە ەكەن! بۇكىل زاۆودتى، قالانى جاسايتىن سولار. تەك ۋاقىت بەرىلسىن، ماتەريال بەرىلسىن. ءبىراق، بىرنارسەنى قاتتى ەسكەرتەم — ءبارىمىز قوممۋنيست بولساق تا شارت جاساسامىز، جولداس ششەرباكوۆ. شارتتى بۇزۋشىنى ايامايمىز.
سەرگەي پەتروۆيچ قارق-قارق كۇلدى. دونباستان كەلگەلى پروفسويۋز داۋىسىن ەستىگەنى وسى. كوپ تالقىسىن، شارت تالقىسىن ساعىنىپ قالعان ءتارىزدى. جۋمانيازدى سويلەتە تۇسكىسى كەلىپ وتىر:
— مىنە، بۇلار شارتىن الا جۇگىرەدى. ەسكى ادەت.
— ءيا، ەسكى ادەت. ەسكىنىڭ پايدالىسىن تاستامايمىز. سوسياليزم تۇسىندا دا ءتارتىپ، زاڭ بار، جولداس ششەرباكوۆ. پروفسويۋز بۇل ءداستۇرىن كوممۋنيزمگە جەتكەنشە قالدىرمايدى. ءوزىڭىز دە پروفسويۋز مۇشەسى ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز.
— قويدىم، قويدىم! — دەدى ششەرباكوۆ. — ءقازىر تارتىپكە شاقىرعالى تۇر، بايقايسىزدار ما؟
ءبىراز كۇلىسىپ الدى. ءماجىلىس جاڭا عانا قىزا باستادى. ءارقايسىسى-اق سويلەگىسى كەلىپ، قىپىلداپ وتىر. مەحانيك كوزلوۆ تۇردى ورنىنان. الاسا بويلى، بۋرىل باس قارت. ءتىسىنىڭ، ساۋساقتارىنىڭ ءبىرسىپىراسى تۇسكەن. دونباستىڭ ەسكى جۇمىسكەرى، ششەرباكوۆتىڭ الا كەلگەن ەڭ جاقسى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. «بولمايدىسىنان»، «بولادىسى» كوپ، ۋايىمنان قۋانىشى كوپ، امەن العا تارتاتىن ادام كورىنەدى.
— مەن تەك كادر جايىندا عانا ايتام، — دەپ باستادى ءسوزىن. — قازاق دەگەن ەلدىڭ اتىن ەستىگەنىم بولماسا، بۇلاي ەكەنىن بىلگەن ەمەن. مەحسەحتا جيىرما بەس قازاق جۇمىسشىسى ىستەيدى. سونىڭ ونى ەسكى، ون بەسى جاڭا. اۋەلدە بىردە-بىرى ەگەۋدى دۇرىس ۇستاي بىلمەيتىن. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مىناۋ وتىرعان ءجانابىل، شايكەن، جولتايلار مەحانيزم تىلىنە ءتۇسىنىپ قالدى... قۋانىشپەن ەستىرتەم، جولداستار، ەڭبەگىڭ تىڭعا سەپكەن ءدان ءتارىزدى. سەبە بەر. «كازاق مال باعۋدان باسقانى بىلمەيدى» دەگەن مۇلدە وتىرىك. جاڭا جۇمىسشىلاردى ەسكى مامان جۇمىسشىلارعا باۋلىعا بەر. تۇبىندە سول جاڭالار — اۋىلدان كەلگەن قازاقتار، قازاقتىڭ جۇمىسشى تابى بولىپ قالادى. ءبىزدىڭ ەسكى رەسەيدە بەس-ون جىلدا ۇيرەنگەنىمىزدى، بۇلار بەس-ون ايدا ۇيرەنەتىنىنە كوز جەتتى. ءبارى بولادى، جولداستار. تەك جاسىما، شىدا، باۋلى. كادر ءبارىن جاسايدى...
كورمەيسىزدەر مە، قاراعاندىنىڭ قارامى انەۋكۇنى قانداي ەدى، بۇگىن قانداي! وسىلاي كەتە بەرمەك...
كوزلوۆتان كەيىن سويلەگەن ءجانابىل ەدى. جاس باتىراق ارىنداي جونەلدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — «تاپ تارتىسى». جاراتپاعان ادامىن كۋلاكقا تەڭەيدى. سوزىندە اۋىل ءتىلى كوپ. تىلىندە وزگەشە ءبىر وتكىرلىك، تاپقىرلىق بار. سول قاسيەتى كوپ ءمىنىن كورسەتپەدى. بيۋرو مۇشەلەرى ونىڭ اۋزىنان شىققاندى جاس بالانىڭ اۋزىنان شىققانداي قىزىعا تىڭداپ وتىر...
— ...كۋلاك، جالقاۋ، بويكۇيەزدەر — لەنين ايتقانداي، ءبىر اقشانىڭ ەكى بەتى. كەيىنگى ەكەۋىن دە تاپ ەسەبىندە جويۋ كەرەك دەگەندە، دۋ كۇلدى ءبارى. مەيرام كۇلە وتىرىپ قاعىپ قويدى:
— جالقاۋ، بويكۇيەزدەردى جويۋ كەرەك ەمەس، ىسپالاۋ كەرەك.
— ەندەشە ەكى اسىقتىڭ اراسىنا سالىپ، تاسپاشا ىسىپ جاتىرمىز بايتەندى. كومسومولدار ايانباي كۇرەسەدى ولارمەن. تەك اراشالاماڭىزدار...
اۋزى اۋىر ەرمەك ءجانابىلدىڭ سوزىنە جىميا كۇلىپ، اندا-ساندا باسىن شايقاپ قويادى. بۇل، قاتتى سۇيسىنگەندەگى، نە قاتتى ۇناتپاعانداعى مىنەزى. ءقازىر سونىڭ ەكەۋىن بىردەن كورسەتىپ وتىر. ويىن تايىنباي تۋرا ايتقان وجەت جاسقا مەيلىنشە ريزا. ال بايتەنگە سوقتىققانىنا شامدانادى. بايتەندى ەرمەكتىڭ ءوزى دە ۇناتقان ەمەس. ءبىراق، ول اۋىر بەينەتتەردى باسىنان كەشىرگەن، قاجىعان ەسكى جۇمىسشى. ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا، ءبىر ءتۇرلى ۇيىمشىلدىق ءداستۇر بار. ءوزارا ۇرىسسىپ، بوقتاسىپ جۇرگەندە دە باسقادان جانىن سالا قورعايدى. سويلەگىسى كەلمەگەن ەرمەكتى وسى نامىس قوزعاپ جىبەردى:
— اۋەلى مىنا جىگىتتىڭ سوزىڭە جاۋاپ قايىرام، — دەدى ەرمەك. — وڭدى جىگىتسىڭ. ءبىراق، بايتەن سەنىڭ كۋلاگىڭ ەمەس، جولداس. كونفيسكەلەيتىن دە ەشتەمەسى جوق. ەسكى قاراعاندىدا ون سەگىز جىل ىستەگەن ادام. اعىلشىنداردىڭ، باي، پودرەتشىكتەردىڭ جۇمىسىنا سەلقوس قاراپ ادەتتەنگەن. ەندى الىنە ساي جۇمىس بەرىپ، باۋلىسا جاڭاشا دا ىستەۋگە ۇيرەنەدى. وسىندا سويلەۋشىلەردىڭ بىردە-بىرى جەر استىنا قاراماي وتە شىقتى. قاراعاندى — الدىمەن كومىر — دەگەن ءسوز. كومىر جەر استىندا. ايلاسىن تاپپاساڭ الدىرمايدى. ەن كومىرگە ەنەتىن ءبىر عانا جول — شترەك بار. شترەك، لاۆا، پروحودكالار كوبەيمەي، كومىر كوبەيمەيدى. تۇيىققا تىعىلماي تۇرىپ، جەر استىنىڭ دايىندىق جۇمىستارىن ءورشىتۋ كەرەك. ەرتەڭ ماشينا جۇرە باستاعاندا، مول كومىردەن كومىر بەرە الماي وتىرساق، ۇيات ەمەس پە؟
كارىبايدان وزگەسى ۇلكەندى-كىشىلى وي ايتىپ، كەيبىرى ەسەلەي ايتىپ، جاڭا قاراعاندىنىڭ تاعدىرىن شەشىپ جاتتى.
جاسى ءبىرسىپىراعا كەلگەن، تاجىريبەسى بار، پوسەلكەلىك سوۆەت پرەدسەداتەلى — كارىبايدىڭ ۇندەمەۋىن مەيرام ۇناتپادى. باعانادان بەرى ايتىلعان پىكىرلەردى قورىتا ءوزى سويلەگەندە، الدىمەن كارىبايدان باستادى:
— جەرگىلىكتى وكىمەت باستىعى الىبايەۆ جولداستىڭ، ايتارى جوق پا، ىركىپ قالدى ما، ايتەۋىر ۇندەمەدى. قايسىسى بولسا دا جاراسپاي تۇر. وسىنداي ءسال نارسەنىڭ وزىندە، كەيدە سالماقتى ءمان جاتادى. مەن ءقازىر كىنالاۋدان اۋلاقپىن. حالىقتىق ۇلى ىستە اركىمنىڭ ۇلىلى-كىشىلى سىباعاسى بار، سونى ال دەمەكپىن، — دەپ مەيرام ءسوزىن ءبىر ءتۇيىپ تاستادى. كارىباي كوسە قارا جىگىت ەدى. بەتى قارا كۇرەڭ تارتتى. سالعان جەردەن سىنعا العان سەكرەتار ءارقايسىسىن ءبىر قىمسىنتتى. — سوۆەتتىك قاراعاندىنى جاساۋ — سوسياليزم جاساۋ بولىپ شىعادى. سوسياليزم مەن ناداندىق ءبىر قازانعا سىيمايدى. مەنشە، ۇلكەن ءقاۋىپ، ۇلكەن كۇرەس مادەنيەت جولىندا تۇر. كەشە ەكى جۇمىسشى بوقتاسىپ جاتىر ەكەن. «سەن شوشقا باققاننان باسقا نە ءبىلىپ ەدىڭ» دەيدى ءبىرى. «سەن قوي قۇرتتاعاننان باسقا نە ءبىلىپ ەدىڭ» دەيدى ەكىنشىسى. ءقازىر اتىن اتامايمىن، وسىندا وتىرعان جولداستاردىڭ ءبىرى ەستي تۇرا بۇل سوزگە سول ارادا، نە وسى بيۋرودا ءمان بەرمەدى. ءمان بەرمەيتىن ءسوز بە؟ ەسكى ۇلت وشپەندىلىگىن كۋلاك ۇگىتى قوزدىرىپ تۇرعان جوق پا؟ ەگەردە سول جۇمىسشىلار ساياسي ساۋاتتى بولسا، سولاي سويلەسپەيدى. ەگەر ولاردى تىڭداپ تۇرعان جاڭاعى جولداس ادال، ساياسي ساۋاتتى بولسا، ەسكەرۋسىز قالدىرمايدى. بەلگىلى بايتەن جۇمساق ەگەۋمەن ەگەيتىن تەمىردى، تۇرپىدەي ەگەۋمەن ەگەپ تۇرعانىن كوردىم. كوپ اۋىلدىڭ ىشىندە ءبىر ايەل كومىردى جاعا بىلمەي، اق جاپانى جوقتاپ تۇرعانىن كوردىم. ەكەۋىندە دە ءجانابىل ايتاتىن «كۋلاك قاستاندىعى» جوق. ءبىلىم جەتپەي جاتىر. قايتسە جەتەدى؟..
مەيرام وسىلاي سۇراق قويا، ول سۇراقتى ءوزى شەشىپ تۇردى. مىسالدار كەلتىرىپ، وعان تەرەڭ تۇسىنىكتەر بەردى. ۇندەمەي ءجۇرىپ از ۋاقىتتا ىشىنە كوپ توقىعان. لەنين عىلىمدارىنا سۇيەنىپ، جەرجۇزىلىك جاعدايدى دا كەز الدىنا اكەلدى. ءسوزىنىڭ ءبارى مادەنيەتكە تىرەلەدى.
جاداعاي اۋىلدان جوعارى كوتەرىلىپ، بيىك باسقىشقا شىعىپ بارا جاتقانداي، ءتىپتى وسى وتىرعانداردىڭ ءوزىن ۇيرەتىپ تۇرعانداي اسەر بەردى. وكتا-تەكتە قولىمەن جاي وراعىتىپ ەتكەنى، بۇكىل قاراعاندىنى وراعىتىپ وتكەندەي سەزىلەدى. ءسوزىنىڭ اقىرىندا نە ىستەۋدى كەسىپ-كەسىپ، ايتىپ تاستادى...
— جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر، وقۋ كومبيناتتارى قۇرىلعانشا، جان-جاقتان مادەنيەت كومەكتەرى كەلگەنشە بارىمىزبەن بازارلاي تۇرايىق. پوسەلكەلىك سوۆەت، پروفسويۋز كوميتەتى ەرتەڭنەن باستاپ ساناققا كىرىسسىن. ساۋاتسىزدار قانشا، ولاردى وقىتۋعا جارايتىندار قانشا؟ بىلەيىك. وقىتۋشىلارعا نورما بەرىپ، ەڭبەكاقىسىنان باسقا سىيلىق جاريالايىق. جوسپارلى تۇردە ساياسي وقۋ، جينالىستار وتكىزۋدى پارتيا، كومسومول ۇياسى ەرەكشە مىندەتىنە السىن. وقۋ جالاڭ قاعازدا ەمەس. ءاربىر تاجىريبەلى، مامان جۇمىسشى بىرنەشە جاڭا جۇمىسشىنى جۇمىسقا ۇيرەتۋگە ءتيىستى. بۇعان دا بەلگىلى سروك، نورما-بەرۋ، ىقلاستاندىرارلىقتاي اقى، سىيلىق بەلگىلەۋ ترەسكە — جولداس ششەرباكوۆكە تاپسىرىلسا دەيمىن. جۇمىسشىلاردى ءۇيسىز، سۋسىز ۇستاپ بولمايدى. سول سياقتى «سەنبىلىكتى» دە، ءۇي سالۋدى دا بەتىمەن جىبەرۋگە بولمايدى. ۇيىمداسقان تۇردە، جوسپارلى تۇردە، نەگىزگى جۇمىستاردى بوگەمەستەي ەتىپ، جۇرگىزۋىمىز كەرەك. پوسەلكەلىك سوۆەت، ترەست، پروفسويۋز بۇنىڭ جوسپارىن كەشىكتىرمەي جاساپ اكەلۋ كەرەك. ەستەرىڭىزدە بولسىن، وسى ايتىلعانداردىڭ ورىندالۋى الداعى بيۋرودا تەكسەرىلەدى. اركىمنىڭ ىسكەرلىگى بايقالادى. بىزدە كۇش، ىقلاس جەتكىلىكتى، جولداستار. ىسكەرلىك، تەك ىسكەرلىك جەتسىن، وعان سەزىمپازدىق، كەرىمپازدىقتى قوسالىق!..
مەيرام مەن ششەرباكوۆ دايىنداعان قاۋلىنىڭ پروەكتى بۇل ايتىلعانداردان كەڭىرەك تە، دالىرەك تە ەدى. ءبىراۋىزدان قابىلداندى. بيۋرو تارادى. اركىم كوتەرگەنشە جۇك الىپ شىققانداي، تولعانا باسىپ، اۋىر قوزعاپ بارادى اياعىن ششەرباكوۆ مەيرامنىڭ قاسىندا قالىپ قويدى. جايران، قاعىپ، كوتەرىلە سويلەپ وتىر. جاسامىس، بايسالدى ادام بولسا دا، قۋانىش ۇستىندە جەڭىل ەكەن، جاس سەكرەتارعا، ول باسقارعان ماجىلىسكە ريزا كورىنەدى:
— جاقسى باسقاردىڭىز، مەيرام وماروۆيچ. گاپتىڭ ءبارى باسقارۋدا عوي، — دەپ ءبىر كىدىردى. — باسپانا، سۋ، تاربيە... بۇگىنگى ەڭ اۋىر مىندەتتەر ەدى. سونى ورىنداۋدىڭ بيۋرو دۇرىس شارالارىن بەلگىلەدى. وتىز كوممۋنيست بارمىز. ۇلكەن كۇش، بۇل — ۇلكەن كۇش. جۇمانياز، ءجانابىل، ەرمەكتەر قانداي تازا جاندى ادامدار!..
— كوزلوۆ شە؟
— ول بەلگىلى تارلان.
— كارىباي ماعان ۇنامادى. ءوز ويى جوق. كەشە ەكى جۇمىسشى كەرىسكەندە قاسىندا تۇرعان دا سول. كوممۋنيست، جەرگىلىكتى سوۆەت پرەدسەداتەلى وسىلاي بولا ما؟ شلياپا! كۋلاك ۇگىتى ناداندىقتى قوزدىرىپ جاتسا، ول جاق اشپايدى.
سەرگەي پەتروۆيچ جىميدى دا، ءبىراز ءۇنسىز قالدى. العىر جاستىڭ البىرت مىنەزىن دە سەزىپ قالعان ءتارىزدى. ەندىگى سوزىنەن وزىڭە تان بايسالدىلىق، قامقورلىق كورىنىپ تۇر:
— ادامدار ءارقيلى، كەمشىلىكسىز ءبىرى جوق. كەمشىلىگىن كورسەتە، شىدامدىلىقپەن تاربيەلەي ءبىلۋ كەرەك. دۇشپان بولسا ءبىر ءسارى.
مەيرام جاۋاپ قايىرمادى. جۇقا، تازا، اقسۇر جۇزىنەن بۇل سوزدەردىڭ اسەرى بايقالعان جوق. «وزىمشىلدىگى باسىم، ءور مىنەز جىگىت پە؟ الدە ءتۇسىندى مە؟» دەگەن ويدىڭ بىرىنە توقتاي الماي، سەرگەي پەتروۆيچ اقىلىن ايتا بەردى:
— جاقسى قاۋلى جارىم ءىس. ونىڭ ورىندالۋىن قاداعالاساڭ عانا تولىق ىسكە اينالادى.
— دۇرىس ايتاسىز.
— بىرنارسەنى ۇمىتىپ بارامىز. وسى جۇرتقا ويىن-ساۋىق تا كەرەك.
— راس، ءبىراق ءقازىر امال نە؟
— سامودەياتەلنوست. جانابىلدەر جانىپ تۇرعان جوق نا؟ مەگزەسەڭ بولعانى، جيناپ الادى جاستاردى.
— ول كارىنى دە تيىش قويمايدى.
جاڭا قونىس كوپتىڭ، جاڭا ءوندىرىستىڭ مۇددەلەرىن سەرگەي پەتروۆيچ بىرتىندەپ ايتا بەردى. ساعات ەكىدەن اۋعاندا عانا ورنىنان تۇردى ەكەۋى. ساراڭ سويلەپ، كوپ تىڭداعان مەيرام، كوڭىلىن دە از سوزبەن ءبىلدىردى:
— تاجىريبەگە كەدەيلىگىمدى از كۇندە كوپ كوردىم. ءاردايىم جاردەم ەتىڭىز.
XIV
بۇگىن ءبىر جەلدى كۇن. كوپ اۋىلدىڭ اياعىمەن تاقىرلانعان توڭىرەك بورانداتىپ تۇر. قاراعاندىنىڭ ءوز ءىشى قارا بوران. ۇيتقىپ-ۇيتقىپ سوعادى. پاناسىز بيىك جون قىس بولسا قاردىڭ، جاز بولسا وسىلاي توپىراقتىق ويناعى. الىستان قاراعاندا سارى، قارا شاڭ دىڭگەكتەرى اسپانمەن تىلدەسىپ، ولاردىڭ تۇبىندەگى تۇتاس، سارعىلت مۇنار زاۆودتى بۇركەپ كورسەتپەيدى. تەك، بيىك تەمىر ترۋبا عانا، تولاس-تولاستا «مەن مۇندا» دەگەندەي قاراڭ ەتىپ قويادى...
وسى استان-كەستەن دۇنيەدەن بولىنە شىققان ءبىر شاڭ كادىمگى قارا نۇراعا بەتتەپ بارادى. شالعىنى جايقالىپ، تۇنىق تولقىعان جەر بەتىنە اتجال بولىپ تۇرىپ قالدى سول شاڭ.
قاراعاندى مەن نۇرانىڭ اراسى وتىز بەس كيلومەتر. ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن جوسپارى بويىنشا، قاراعاندىنى نۇرا سۋىمەن، ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتەدى. ول ءۇشىن، نۇرانى بايلاپ، ميلليونداعان كۋبامەتر سۋ قورىن — تەڭىز جاساۋ كەرەك. تەڭىز دە ازدىق قىلادى. نۇرانىڭ استىن زەرتتەۋ، تەرەڭدىگى كۇشتى سۋ كوزىنە جەتۋ قاجەت. بۇنىڭ ءبارى — كەلەشەكتە «كارگرەس» اتالاتىن ۇلكەن مەكەمەنىڭ مىندەتتەرى.
مەيرام مەن ششەرباكوۆ ول ۇلكەن مىندەتتى يەلەرىنە تاستاپ، ءوز تۇستارىنان توتەنشە شارا قولداندى. وتكەن بيۋرونىڭ قاۋلىسى بويىنشا، قاراعاندى — نۇرا كاناۋىن باستاپ جىبەردى. ۇزىننان-ۇزاق اتجال بولىپ كورىنگەن شاڭ — اۋىلدان جاڭا كەلگەن، سۋعا اڭساعان جاڭا جۇمىسشىلاردىڭ شاڭى. جۇزدەگەن قايلا، شوت تىڭ قولداردا. عاسىرلار بويى ەسكى ارنامەن اققان نۇراعا جاڭا ارنا جاساپ بارادى جۇرت. ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، ءوزارا جىكتەسە، جۇلقىسا جۇرەتىن قازاق جۇرتى وسى اراعا كەلىپ، ىنتىماعىن قوسقان ءتارىزدى. الۋان-الۋان تىماقتار — ءار رۋدى كورسەتىپ تۇر. ءار تۇستاعى ءبىر ءتۇس قىزىل تۋلار تىلەك بىرلىگىن كورسەتىپ تۇر. لەنين باستاعان سەنبىلىك جويقىن كۇشپەن كەڭ دالانى قوپارىپ بارادى...
بۇل كوپتىڭ ىشىندە جايلاۋباي دا بار. ءتورت قانات قوڭىر ءۇيىن الا كەلىپ، شاڭنان اۋلاق، شالعىندى وزەكشەنىڭ قاباعىنا تىگىپتى. ايداۋ كورگەن ءۇش-تورت قاراسى، ون شاقتى قوي تۇياعى، سونى جەرگە تۇمسىعى تيگەن سوڭ قارىندارى قامپيا قالىپتى. كوپپەن بىرگە كاناۋ قازىپ جۇرسە دە، جايلاۋبايدىڭ ءبىر كوزى مالدارىندا. قويلارى جەلگە بەتتەپ، كاناۋعا جاقىن كەلگەن ەكەن، شوتىن تاستاي سالا:
— شايت! — دەدى جايلاۋباي. ارىرەك ايداپ تاستاپ ورنىنا قايتتى. شوتىن ءتىپتى تومەن سەرمەيدى. ايتسەدە مولىراق قامتىپ، وپىرا قۇلاتپاق ويى. ونىسىنا جەر كونەر ەمەس. ازىراق الىپ ەدى، ونەر ەمەس. شوت ۇستاسىنىڭ ءوزى تىم ولاق. ايەلشە، بالاشا قىلعىندىرا ۇستاپ، قارا كۇشكە سالىپ تۇر. مىنە قويلار تاعى كەلدى. تاعى دا، — شايت! — دەپ كەيىن قايىردى جايلاۋباي.
پار ات جەككەن اربادا، كاناۋدى بويلاپ كەلە جاتقان مەيرام مەن ششەرباكوۆ جايلاۋبايدى كورگەندە قاتتى كۇلدى.
— ەكى جاقتى جايلەكەڭ — قوي ۇستارىن، كەتپەن ۇستارىن بىلە الماي ءجۇر-اۋ! — دەپ كۇلەدى مەيرام. جايلاۋبايدىڭ حالىنە كۇلىپ تە، اياپ تا قارادى بۇلار. ءبىراق، كەڭ جايلاۋبايدا قىسىلعان ءتۇر كورىنبەيدى. ماڭقايا تۇرىپ، ىرجيا كۇلىپ، قارسى الدى ەكەۋىن.
— بارەكەلدە! «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا». كانە، ءۇي جاققا بارالىق...
— ءۇيدى قايتەسىز... — دەگەن مەيرامعا ودىرايا قارادى جايلاۋباي...
— ونىسى نەسى! قويدىڭ ءبىرىن سويام، ءدام تاتىپ كەتىڭدەر. قاسىڭدا ۇياتتى كىسى بار كورىنەدى...
مەيرام بۇل ءسوزدى ورىسشالاپ، ششەرباكوۆقا جەتكىزىپ ەدى، ەكەۋى شەگى ءتۇيىلىپ قۇلاپ قالدى. ۇلى جيىن، قىزۋ جۇمىس مىناۋ. جايلەكەڭ جايلانىپ وتىرىپ قوناق كۇتپەك.
— اي، جايلەكە، — دەدى مەيرام. — جۇمىستى قايتەمىز؟!
— ە، ءتايىرى، وسىنشا جۇرتتان جۇمىس قالا ما؟ دامنەن ۇلكەن ەشتەمە جوق.
كۇنى ۇزىن اڭىزاق جەل قاققان قوناقتار، مال سويۋعا كونبەسە دە، سۋسىنداپ شىعۋعا قارسى بولمادى.
قوڭىر ۇيگە كەلىپ، اتباسىن تىرەدى. مەيرامنىڭ ناعاشى اپاسى شەكەر شىعىپ قارسى الدى. جاۋلىعىنىڭ سىرتىنان كۇندىك تارتقان، كويلەگىن شالبارلانعان، دەنەلى، مۇرىندى قارتاڭ، ايەل. ءالى تىڭ. ەڭبەككە پىسكەن، شارۋاقور سيقى بار. دەرەۋ قارا قۇماندى موسىعا ىلە باستاپ ەدى.
— قوزعاما. جيەن شىركىن ەل بولا ما! — دەپ قالجىڭدادى جايلاۋباي، — قىمىز اكەل. قاشقالى وتىر.
— اسىعىس شىعار، — دەدى شەكەر. — جيەن ەل بولادى مالى بولسا، جەلكە اس بولادى جالى بولسا. مەيرامجاندا ەكەۋى دە بار، كەمىتپە.
— جەلكەسى پىشاق جانىعانداي، جالى قاي جەرىندە؟ توڭىرەگى تەرى سۇيرەتكەندەي، مالى قاي جەرىندە؟
— ءبارى ماڭدايدا. ماڭدايىڭنان قاسقيعان! — دەگەندە. شەكەر مەيىرى ءتۇسىپ، ماقتان كەرنەپ، شالقىپ وتىردى. قاداعالاپ ساۋعان، باپپەن ۇستاعان جالعىز بيەنىڭ قىمىزى بالداي ەكەن. قوناقتار ماڭدايى تەرشي، ماقتاي ءىشىپ، جايلاۋبايدىڭ جايىن سۇراستىردى. مەيرام بۇل ۇيمەن ارالاسىپ كەتكەن. جايلاۋبايدىڭ ءۇيىن كوشىرە كەلگەندەگى ويى بەلگىلى. ءبىراق، سول ويدىڭ ورىندالۋى كورىنبەيدى.
— جاكە، ەلدەن بۇرىن كەشىپ ەدىڭ، ەشتەمە بىتىرمەپسىڭ عوي؟
— بۇل ءوزى كولحوز جەرى ەكەن. كولحوز دەگەنىڭ مايەك تۇگىل، دالانىڭ ءشوبىن دە قوريدى. شالعىمەن شۇقىپ، قاتىن ەكەۋمىز تورت-بەس كوپەنە شاۋىپ ەدىك، تۇندە بىرەۋ الىپ كەتىپتى. بىلمەيمىن كىم العانىن.
— ەندى قايتەسىز؟
— ە، ءبىر ءجونى تابىلار.
قىستايتىن ءۇي، مالىنا قورا، ءشوپ جوق. جايلاۋبايدا سوندا دا ۋايىم جوق. جاي سويلەپ، كەڭ وتىر. ول ءۇشىن مەيرام قىسىلىپ بارادى:
— اپىر-اۋ، سەنگەنىڭىز بار ما؟ ءبىر ساسپايسىز!
جايلاۋباي ادەتىنشە ساقالىن تارامداي، جاي عانا جاۋاپ قايىردى.
— نەگە ساسام؟! وسىناۋ جۇرت نە بولسا، مەن سول بولام. تاۋەكەل.
مەيرام جايەكەڭە تاڭدانا قارادى. تاۋەكەلىندە تاۋداي كۇش جاتقان سياقتى، سول كۇشتى تابا الماي:
— سەرگەي پەتروۆيچ! — دەدى بۇرىلىپ. — ءبىزدىڭ وسى كىسى تاۋەكەلشىل. تاۋەكەلىنەن نە شىعار ەكەن؟
— ول جاقسى قاسيەت، مەيرام وماروۆيچ. وندىرىسكە يكەمى از، تىم جايۋات دەمەكسىز عوي. مەنىمشە، بۇل وتە مىقتى ادام. تەك ورنىن تاپپاي ءجۇر. ورنى ءوندىرىس ەمەس. پودحوز، سوۆحوزداردىڭ مالىن قولىنا بەرسە، قانداي ۇقساتار ەدى. ادال، مال جايىن جەتىك بىلەتىن، ەرىنبەيتىن، قاجىرلى ادام سياقتى كورىنەدى.
— ول جاعى جەتەدى.
— وندا بۇنى پودحوز، سوۆحوزدار قۇرىلعانشا، اتقوراعا الا تۇرايىق.
— ورنىن جاڭا تاپتى بىلەم! — دەيدى مەيرام. ششەرباكوۆپەن ورىس تىلىندەگى كەڭەستەرىن ايتقاندا جايلاۋباي ىرجيا كۇلىپ، ايەلىنە بۇرىلدى:
— جوق، جيەننىڭ جالى دا، مالى دا بار ەكەن.
بۇل، مەيلىنشە قۋانعانى. سوندا دا سىرتىنا شىعارعانى وسى-اق. «ءبىزدى ەندى ءوزىڭ باسقار» دەپ انادا ايتقان ءبىر اۋىز سوزدەن كەيىن قىڭقىلدامادى. مەيرام ۇندەمەي كەلسە دە ساسپادى. كەڭ جايلاۋداي وسى كوڭىلگە عىلىم قونسا قايتەر ەدى؟ — دەگەن ويىمەن ۇيدەن شىقتى مەيرام. شەكەر ەرە شىعىپ، ششەرباكوۆ پەن جايلاۋبايدان ءبولىپ اكەتتى. وڭاشا aپaرىپ سىبىرلاپ تۇر:
— ...سول بالا ماعان ۇناپ قالدى. قۇداي بىردەمە سەزدىرە مە، جاقىن تارتادى، ءبىزدى. نە ويىڭ بار؟ اركىم اينالدىرىپ جۇرگەن سياقتى.
كوپ اۋىلدىڭ ىشىندە وتىرعاندا مەيرام بۇل ۇيگە بىرەر كەلگەن بولاتىن. ورنىعىپ سويلەسە الماسا دا، ارداقپەن تارى ءبىر كەزدەسكەن بولاتىن. سودان بەرى ارداق بۇلارمەن جىلى امانداسىپ، مەيرامدى سىرتتان تورىپ جۇرسە كەرەك. شەكەر جاڭاعى سوزىمەن ءوز ويىن عانا ەمەس، قىز بەن جىگىتتىڭ رايىن دا ايتادى. ەندى قىزدىڭ، ءىشىن سيپاتتاي باستادى:
— ارداق دەسە ارداق. سىزىلىپ تۇرعانى. اقىلى قانداي، اڭداماي اياق باسپايدى. «اتا كورگەن وق جونادى، انا كورگەن تون پىشەدى». كورگەندى بالا. ءبىر مەن ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى ۇناتادى. قۇداي جازسا، شىراعىم، جىبەرمە وسى بالانى.
— بالانىڭ ويىندا نە بار ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟
— بىلەم، كەت ءارى ەمەس.
مەيرام اشىپ ەشتەمە ايتقان جوق. ارداق اتى قانىن قىزدىرىپ جىبەرسە دە، تاسىعان ءىش تەرەڭ ارنادان اسپادى.
— ويلاسارمىز، اپا. وزىڭىزگە اقىلداسپاي ەشقايدا ۇرىنباسپىن، — دەدى دە ارباسىنا ءمىندى.
وقتاي ءتۇزۋ ۇزىن تىزبەك، تىنىمسىز قىبىر، — انادايدان قاراعاندا قۇمىرسقا جولى سياقتى قايناپ جاتىر. الدى جازىقتان ءوتىپ، «كەرىالات» بەلەستەرىنە شىققان، قىزىل تۋلار ءور بەتىندە ءتىپتى ايقىن تۇر. بوكسەلەرى كاناۋ ىشىندە، كەۋدەلەرى سىرتتا قالىڭ كوپ مىڭداعان قولىن قاۋىرت سەرمەپ بارادى. دۇڭكىلى تىم كۇشتى. ۇزىلمەي الىستان ەستىلىپ، وزگەشە ءبىر كۇي ىرعاعىنداي سەزىلەدى. كاناۋشى جۇرتتىڭ ارجاعىندا، سوناۋ «جەر مەن كوكتىڭ جاپسارىندا» قارا بۇلتتار توپتالعان. ءتۇسى سۋىق. قاراتۇنەكتىڭ ىشىندە وت بيشىك شارتىلداپ، جارقىلداپ قويادى...
مەيرام مەن ششەرباكوۆ ءبارىن كورىپ كەلەدى. كاناۋدىڭ الدىڭعى جاعىندا، كوپ ەركەكتىڭ ىشىندە بىر-ەكى ايەل دە ءجۇر.
— قازاق ايەلىنىڭ زاۆود ىسىنە ارالاسقانىن كورگەنىم وسى! — دەدى ششەرباكوۆ.
— مەن دە قايرانمىن. كىم بولدى ەكەن بۇلار؟ — دەپ مەيرام دا قادالا قارادى. — كىم بولسا دا قارلىعاشتاي كومەگىمەن قىرانداي كوزگە ءتۇستى-اۋ!
— ءيا. قازاق ايەلىن ءۇي جۇمىسىنان كوپ جۇمىسىنا باستادى بۇلار.
مەيرام مەن ششەرباكوۆ جەتكەندە، باستارىنا ورامال بايلاعان، كويلەكتەرىن شالبارلانىپ، بەلىن بۋعان ەكى قىز تەرىس قاراپ، ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى ورامالمەن تاڭىپ تۇر ەدى.
جالت قاراعاندا مەيرام اڭىرىپ قالدى. ارداق پەن مايپا ەكەن.
— بارەكەلدى! سىزدەر دە كەلگەنسىزدەر مە؟!
— ول نە دەگەنىڭىز! — دەدى ارداق. — لەنين كەلگەن سەنبىلىككە، كوپ جۇمىلعان يگى ىسكە ءبىز نەگە كەلمەيمىز؟
— دۇرىس-اق! وسى كەلىستەرىڭىزبەن كوپ ايەلگە جول سالىڭىزدار.
— ونىڭىز ارتىقتاۋ بولار. ازىرگە ءوز جولىمىز دا جوق.
ۇيالىڭقىراپ قىرىنداي تۇرسا دا، ارداق سوزدەن ۇتىلار ەمەس. بۋسانىپ، قىزارىپ، جايشىلىقتاعىدان بەتى تولىعa، كوركەيە تۇسكەن. مەيرامنىڭ دا سۇرعىلت جۇزىنە قان جۇگىرىپ، سالماقتى، ويلى قوي كوزدەرى كۇلىمدەي بەرەدى. ششەرباكوۆتى سىرت قالدىرىپ، قازاقشا سويلەسىپ كەتۋدى لايىقسىز كوردى بىلەم، ەكەۋى ورىس تىلىندە سويلەستى. ارداقتىڭ ورىسشاسى ءتىپتى جاتىق ەكەن، مەيرام قاتتى ءسۇيسىندى، بۇدان گورى جاقىن، جىلى سويلەسۋدىڭ، قالجىڭداسۋدىڭ رەتىن تاپپاي تۇردى دا:
— ولاي وراماڭىز، — دەپ بارىپ ارداقتىڭ قولىنان ۇستادى. وراۋدى جازىپ قايتا وراپ جاتتى. ەكى الاقان بىردەي قولدىراپ، جارىلعان، اشىپ، اۋرىپ تۇرعانىن مەيرامنىڭ كوزىنە كوزى تۇسكەندە ۇمىتىپ كەتەدى ارداق. ءبىر الاقاندى مەيرام ءوز ورامالىمەن ورادى. — تازا، ۇستالماعان ورامال. دارىگەر كومەگىنىڭ جوعىن قاراشى. و دا بولار ءالى. ەندى ىستەمەڭىز، ۋشىعىپ كەتەر.
— ۋشىققاننان دا، جامان تاقتاعا جازىلعان باتادى.
ششەرباكوۆ تاقتادان بۇرىن ارداقتىڭ بەتىنە قارادى. ورىسشا تازا سويلەگەن قازاق قىزى تاڭقالدىردى ونى.
— قاي قالادان كەلدىڭىز؟
— اۋىلدان كەلدىم.
— اۋىلدان؟!
— دونباسشىلاردىڭ، قازاق اۋىلى تۋرالى ۇعىمى قىزىق، — دەپ كۇلدى ارداق. — قازاق اۋلىنان شوقان، ىبىراي، ابايلار دا شىققان. ەستىمەپ پە ەدىڭىز؟ قازاقتار پۋشكين، لەرمونتوۆقا قوسا شيەۆچەنكونى دا وقيدى.
ششەرباكوۆ ۇلكەن دەنەسىمەن ەتپەتىنەن قۇلاعانداي بولدى. مەيرام دا سىلەيىپ قاراپ قالدى ارداققا. قازاقتىڭ بۇل تاريحي ادامدارىن ءبىرى از بىلسە، ءبىرى جاڭا عانا ەستىدى. جاس قىزدى جاڭا تانىدى. ەكەۋىنىڭ باسىنان اسىپ، قىرانداي قياعا كوز جىبەرگەن ءتارىزدى. ءبىراق، وسى ۇياتتارىن مەيرام مەن ششەرباكوۆ ۇلكەن ساباق ەسەبىندە قۋانا قابىلدادى. «ساياساتتى، شارۋاشىلىقتى عانا ءبىلۋ از ەكەن» دەگەن ويلارىن بىر-بىرىنە كوز تاستاپ، ءۇنسىز ۇعىسىپ تۇردى.
— اۋ، باي قىزىنداي ناۋەتەك بولماڭدار! — دەپ ءجانابىل داۋىستادى وسى كەزدە. دەنەسى بەلۋارىنان جوعارى جالاڭاش. شاشى بۋدىراعان. سارشا جۇزىندە شولاق تاناۋى ساڭقيىپ، شەگىر كوزىن قاداي كەلەدى. — جازام-جازام، انا تاقتاعا!
ەتى سۋىڭقىراعان ارداق، وراۋلى قولىنان، قورعانا-قورعانا قايلانى قايتا ۇستادى. كورنەكتى جەردە ەكى تاقتا تۇر. ءبىرى قارا، ءبىرى قىزىل. قىزىلدىڭ جوعارعى جاعىنا — سامولەت، پوەزد، ات سۋرەتتەرىڭ قارانىڭ جوعارعى جاعىنا — تۇيە ەگىز، تاسباقا سۋرەتتەرىن سالعان. ءبىرى ۇيات، ءبىرى مارتەبە تاقتاسى. مەحسەح الدىندا تۇراتىن. ءجانابىل بۇندا الا كەلىپ، اسىرا سىلتەڭكىرەپ جىبەردى. «سەنبىلىككە» اقىسىز-بۇلسىز، ەركىمەن كەلگەن جۇرت ايانا ما. اركىم بارىن بەرسە قارا تاقتاعا جازىپ نەسى بار؟ نورما بەرىپ، ەكى قىزدى وسى تاقتامەن قورعالاتىپ الىپتى. قىزدار قىسىلىپ بارادى. ارداق قايلاسىن سەرمەپ قالىپ قىنجىلدى. جارالى قول جاندى جەسە دە، بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ جاتىر. مايپا ءازىر سىر بىلدىرەتىن ەمەس. ۇندەمەي قۇنجىڭ-قۇنجىڭ ەتەدى.
مەيرام ءجانابىلدىڭ اسىرا سىلتەگەنىن بىلسە دە ۇندەگەن جوق. جۇرت كوزىنشە ەركەلەتىپ، مۇنداي مىنەزدەردى وڭاشادا تۇزەيتىن. ارداققا جانى اشىپ:
— ماعان بەرىڭىز! — دەگەندە، قايلاسىن ۇسىنا بەردى ارداق. ششەرباكوۆ مايپانىڭ قايلاسىن الدى. تىڭنان قوسىلسا دا ۇزاققا بارا المازى بۇلار. قارقىندارى جايىلعان سوڭ ەنتىگىپ، تەرشي باستادى. مەيرامنىڭ الاقانى دا قىزارىپ قالدى.
— بىلاي، تۇرىڭىزدار، بىلاي! — دەپ ءجانابىل ءوزى ءتۇستى كاناۋعا. — ءتىپتى قولدارى باتپايدى. سوندا دا جاۋىر بولعىش. حان قىزى ما، تۇگە! تورتەۋى بىردەي بولدىرا قالعانى نەسى! سوزگە كەلسە الىپ قاشار ەدى...
ءجانابىل جۇمىستى قاۋساتىپ تا، كۇلدىرىپ تە بارادى. قارىمدى جاس جىگىت. تال شىبىقتاي بۇرالىپ، شۇيىرە سوعادى قايلانى. قوزعالعان سايىن بۇلشىق ەتتەرى ويناقشىپ، شاشى جەلكىلدەپ تۇر. دەنە قوزعالىسىندا بەلگىلى ءبىر داعدى بار. ساسپايدى، شاباندامايدى، القىنىپ، تەرلەگەن دە جوق. جەر ءتىپتى جەڭىل وپىرىلىپ جاتىر. وقتىن-وقتىن قىزداردى قاعىتىپ قويادى.
— الدەن تاقىس، بارا-بارا نە وڭدىرادى بۇلار!
— بەيمازا جىگىت، — دەدى ارداق. — ءۇي باسى كىرىپ، مازا بەرمەگەن سوڭ، تەگىس اتتاندى اۋىل.
— جوق، ءسىزدىڭ وتاعاسى قالىپ قويدى، زىلدەي ەكەن، كوتەرە المادىم.
— ءوزى كەلمەسە، بالاسى كەلدى. ازسىنساڭ تاعى ءبىر نورما بەر.
ءجانابىل قارق-قارق كۇلدى.
— ايتتىم عوي، سوزگە كەلسە، شىداتپايدى بۇلار. دال-دال بولىپ تۇرىپ مىقتىسىن قاراشى!
مەيرام مەن ششەرباكوۆ جاستاردىڭ قالجىڭىنا ءبىراز ارالاسىپ كۇلدى دە تاقتاعا باردى. كاناۋدىڭ بۇل بولىگىندە جۇمىس ءتىپتى قىزۋ ەكەن. جۇرت وزىنشە نورما شىعارىپ، ءوزارا قازاتىن جەرىن ءبولىپ العان. ەڭ الدا ءجانابىل كورىنەدى، سامولەتتىڭ استىندا تۇر. ەكى قىز ءالى تاقتاعا تۇسپەپتى.
— ۇرىسسا دا، قىزدارىن ايايدى انتۇرعان! — دەپ كۇلدى مەيرام. ششەرباكوۆ ءبىر جىمىڭ ەتىپ مەيرامنىڭ ءوزىن قاعىتتى:
— قولدىراعان قولداردى كورگەندە، ءسىزدىڭ كوزىڭىز ءتىپتى جاساۋراپ كەتتى بىلەم.
— سەرگەي پەتروۆيچ، ءوزىڭىز عوي الدىمەن شۇرقىراپ تۇسە قالعان.
— جو-جوق، و تىقىر مەن بۇ تىقىر قوسىلمايدى! مەنىكى تەك اكەلىك ماحاببات. شىنىندا، مەيرام وماروۆيچ، قاپى قالماڭىز. وسى بالا ۇلكەن وي سالدى ماعان. جاڭاعى ءبىر ءسوزى تىم ءنارلى جاتىر. ءبىرسىپىرا كورسەڭ دە، بىلسەڭ دە مۇندا ءجۇر ەكەنسىڭ، دەگەن جوق پا؟
— سول ءسوز سىزدەن گورى ماعان باتتى. وقىساڭ دا ءوز ەلىڭدى بىلمەيسىڭ، باسقانى قالاي بىلەسىڭ؟ — دەگەن سياقتى.
— تۇسىنىستىك بىلەم، — دەدى ششەرباكوۆ. — ەندى كەز جازىپ قالما!
— اكەسى جۇمباق، — دەپ مەيرام كۇمىلجىگەندە، ششەرباكوۆ ۇلكەن دەنەسىن سەلكىلدەتە كۇلدى..
— جانابىلشىلدەپ تۇرعان جوقسىز با؟ بۇل بالاعا اكەدەن سوۆەت مەكتەبىنىڭ، سوۆەت قاۋىمىنىڭ بەرگەنى كوبىرەك بولۋ كەرەك. ءتىپتى، اكەسى جات بولعان كۇندە اشىنا قيمىلداپ، ايىرىپ الۋ كەرەك. مەن ولاردان جاقسىنىڭ قيقىلىن دا قىزعانامىن.
مەيرام جاۋاپ قايىرمادى. اڭگىمەنى ءبولىپ، ءجانابىلدى شاقىردى. سەرگەي پەتروۆيچتىڭ «سولاقايلاۋ ما، الدە ساقتىعى ما؟» دەگەن ويىن ءجانابىل كەلىپ بۇزدى.
— بىلەم، تاعى بىردەمە تاپسىرماقسىزدار عوي.
— ءيا، — دەدى مەيرام. — جۇمىسىڭ جاقسى بارادى ەكەن. ال، سامودەياتەلنوست قالاي؟
— ءۇش جاستان ۇيىرمە قۇردىم.
— ولار كىم؟
— ارداق، مايپا، ءوزىم.
— ازداۋ، كوبەيتە ءتۇس.
— تالعاماي تارتا بەرۋگە بولمايدى، جولداس! ۇيىرمەنىڭ ابىرويىن تۇسىرەدى.
سەرگەي پەتروۆيچ ءجانابىلدىڭ ولاق ورىسشاسىنان گورى مىنەزىن قىزىقتاپ تۇر.
— بۇل جونىندە دە كومسومول ءتارتىبىن قولدانعانبىسىڭ؟
— ەندى قالاي؟ كومسومول ءتارتىبى پارتيا تارتىبىمەن بايلانىستى. پارتيا ءتارتىبى بارلىق ىسكە بايلانىستى.
— وندا ۇيىرمەگە ەنگەن قىزدارعا انكەت تولتىرىپ، ءومىر تاريحىن دا جازدىرعانسىڭ عوي. تەگى كىم ەكەن؟
ءجانابىل ءمۇدىرىپ، باسىن ءبىر سيپاپ قويدى.
— تەگىن كىم ءبىلىپتى، قاعاز تولتىرتقام جوق. كۋلاكتان جامان جۇمسايمىن، قىڭق ەتپەيدى. ءتۇبى بۇل ەكى قىزدان بىردەمە شىعادى. اناۋ ارداق ءتىپتى ءمۇعالىم بولعالى تۇر.
— ونىسى ءتىپتى جاقسى. تارتا بەر ىشكە، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ مەيرامدى ءتۇرتىپ قويىپ: — بايقايسىز با، قىزداردى باۋلىپ ءجۇر، ىسىمەن ولشەپ ءجۇر.
مەيرام ءبىر مىرس ەتتى. «سەن دە سولاي ولشە، باۋلى» دەگەن ءسوز ەكەنىن تۇسىنگەن ءتارىزدى. ءجانابىلدى قايتاردى دا، ەكەۋى ەندى جۇرە سويلەسىپ، كاناۋدى بويلاڭقىراي بارىپ تۇردى.
ينجەنەر قاققان كوپ قازىقتى قۋا قازىپ كەلەدى جۇرت. تومەنىرەك، كاناۋمەن جارىسا ۇلكەن جول جاتىر. جول ءۇستى ۇزدىك-سوزدىق كەش. قازاق كەشى عانا ەمەس، ورىس-قازاعى، ۋكراينالىقتارى، ەستونى، تاتارى ارالاس، قىم-قۋىت كوش. قاراعاندىنىڭ بۇل جاعىنان سۇيىندىك، پاۆلودار وكرۋگىنىڭ قازاقتارى، نۇرا بويىنداعى ءارتۇرلى ۇلت پوسەلكەلەرىنىڭ ادامدارى كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە سىگاننىڭ دا ءبىر تابورى قوسىلىپ كەتىپتى. جولدىڭ، كاناۋدى ءدال كەسىپ وتەر جەرىندە، جوعارىدا، كولدەنەڭ تارتقان ۇزىن قىزىل ماتادا: «لەنين كەلگەن سەنبىلىككە كەلىڭىزدەر!» دەگەن ءىرى اق جازۋ تۇر. بۇل جازۋدى وقىماي، ەڭ ازى ءبىر مەتر جەر شاپپاي ەتكەن كوش جوق. مىنە، تاعى ءبىر اربا جاقىندادى. ءىشى تولعان ادام. ءۇبىر-شۇبىر سەگىز بالا، سەلكىلدەگەن اقباس شال وتىر.. ەرلى-بايلى ەكى ادام اربانى جانامالاي جاياۋ كەلەدى. قىزىل ماتاداعى جازۋدى كورگەندە، توقتاي قالىپ جامىراي وقىدى بىرنەشەۋى. توبىمەن كەلىپ ءتۇستى قاناۋعا. اربادا جالعىز قالا الماي، تاياعىنا سۇيەنىپ، ءاپى-تاپى باسىپ، كاريا دا اياڭدادى. بۇكىل دەنەسى قالتىلداپ، كاناۋعا جەتكەندە قولىن جايدى كوتەرە!
— و، جاساعان! كوپ تىلەگىن كول ەت، كوپ دۇشپانىن جەر وت. دانالاردىڭ ءسوزى، قارالاردىڭ تەرى سىڭگەن جەر ەكەن. نەمەرەمە، شوبەرەمە وسى جەردى نەسىپ ەت... — دەدى دە ازار ەڭكەيىپ، كاناۋدان ءبىر كەسەكتى الىپ تاستادى.
قىزۋ جيىن ارۋاق سىندى كارىنىڭ باتاسىن دا، كەسەگىن دە بايقاعان جوق ەدى. انادايدان باقىلاپ تۇرعان مەيرام:
— قاراڭىز، — دەدى ششەرباكوۆكە، — وسىناۋ قاۋساعان قازاق شالى بويىنداعى بولماشىنىڭ ءبارىن بەردى... سونىمەن قوسا بۇكىل جۇرتتى بەرىپ كەتكەن ءتارىزدى.
— ياپىر-اي، بايقاعىش ەكەنسىز! — دەپ، ءسۇيسىنىپ قالدى ششەرباكوۆ. — مەن وسى جۇرت شاحتاعا تۇسكەندە، ونىڭ قولىنا ماشينا بەرىلگەندە، كومىر نۇراسىن اعىزادى، دەگەن ويدا تۇر ەدىم. كاريا ەكەۋىڭىز سول ويدى، ءدال باستىڭىز-اۋ!
ەكەۋى كاناۋدى بويلاعان سايىن الۋان كوپتىڭ الۋان ويىن دا، ارەكەتىن دە كورىپ بارا جاتتى...
تەحنيكا جوق. قايلا، شوت، كۇرەكتەردىڭ ءوزى جەتىمسىز. ولاردىڭ سىنعان، مۇقالعانىن قولما-قول تۇزەۋ ءۇشىن كوزلوۆ مەحسەحتىڭ ۇستالارىن الا كەلىپتى وسىندا. ءار تۇستا ۇستا بالعاسىنىڭ شاڭقىلى ەستىلەدى. سالت اتپەن كاناۋدى جاعالاپ، كەيدە اتتان تۇسە سالا:
— بىلاي شاپ! — دەپ كورسەتىپ جۇمانياز ءجۇر. ءبىر كورىكتىڭ باسىندا شىلىمىن ويلانا سورىپ، كوزلوۆ تۇر. ششەرباكوۆ قالجىڭداي كەلدى وعان:
— قيالدا، بوريس ميحايلوۆيچ، قيالدا!
— قيالداماسقا بولاما، — دەدى كوزلوۆ. — وسىنشا ادامنىڭ ىستەگەنىن بىرەر ماشينا-اق ىستەر ەدى...
— راس. ءبىراق، كوپ اۋقىمى تەحنيكادان كۇشتى. تەحنيكانى جاسايتىن دا سول اۋقىم.
— بۇل جۇرتتىڭ كوپشىلىگى ساۋاتسىز. بارىنەن قيىنى وسى عوي! — دەپ ەدى مەيرام، ششەرباكوۆ ونى دا ءبىر قايراپ قويدى:
— جوق، ەڭ قيىنى — قورىقپاۋ، — دەدى دە اربادان ءتۇستى. يىقتى، اپساعاي زور دەنەسىن كورە تۇرىپ، توڭىرەككە قولىمەن نۇسقاي سويلەدى. — كورەسىزدەر مە، تۇس-تۇستان قۇيىلىپ جاتىر كوش. بۇلار تەك وسى توڭىرەكتىڭ كوشى. تەمىر جول كەلگەندە بۇكىل قازاقستاننان، بۇكىل سوۆەت وداعىنان قۇيىلادى. كوش... وردجونيكيدزە جولداس پرياموي پروۆود ارقىلى اۋىزبا-اۋىز سويلەسە باستادى... ءبىزدىڭ وسى سەنبىلىگىمىزدى ءبىلىپ وتىر، ول كىسى.
كوكتايىنشا اڭگىمەگە ارالاسپاي، قايلا شوتتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاپتاپ، ۇشتاپ تۇرعان:
— Oho! — دەگەن داۋسى كەنەتتەن قاتتىراق شىقتى، — سەرگو بىلسە بولدى.
— ارينە، — دەدى ششەرباكوۆ. كوكتايىنشا بالعاسىن دا، ءسوزىن دە شاپشاڭداتا ءتۇستى:
— قيمىلداڭدار، جىگىتتەر، قيمىلداڭدار. مەن اقىلى ىستەن وسى ءىستى ەكى ەسە ارتىق ىستەۋگە شاقىرام!..
جايداق لەگچانكەگە اياعىن سالبىراتا وتىرىپ، كاناۋدى بويلاي ورلوۆ كەلەدى. قاسىندا وزىمەن بىرگە ىستەيتىن ينجەنەر بار. ششەرباكوۆ سولارعا يەگىمەن نۇسقاپ قويىپ، كۇڭك ەتتى كوزلوۆقا:
— قالاي ىستەپ ءجۇر؟
— سالقىن.
— بەتتە شىركەۋ بولعان سوڭ سالقىن دا، جاسقانشاق تا شىعار. ءبىز ءتۇسىمىزدى سۋىتا بەرمەي، كەيدە جىلىتايىق... ورلوۆ وتە كەرەكتى ادام...
ورلوۆ قاشىقتاۋ كەلىپ توقتادى لەگچانكەدەن تۇسە، پلاششىن شەشىپ سىلىكتى. باۋسىز كوزىلدىرىگىن ءسۇرتىپ قايتا كيدى. ۇلكەن باسشىنىڭ كابينەتىنە ەنەتىندەي دالادا ءبىراز باپتانىپ العان سوڭ جاياۋ كەلىپ، سىنايى امانداسىپ، سۇلىق تۇردى، سيدا، قاعىلەز ادام، اۋزىن باعىپ، سەرگەك تۇر.
— جۇمىس قالاي بارا جاتىر، اندرەي اندرەيەۆيچ؟ — دەدى ششەرباكوۆ.
— بۇل قارقىنمەن ءبىر-اق جۇمادا بىتىرەدى.
— ءسىزدىڭ شاماڭىز ەكى جۇما ەدى-اۋ!؟
— قارقىن مەنىڭ ويىمنان وزىپ كەتتى.
— ءيا، سۋ ماسەلەسى تەز شەشىلەتىن بولدى. كاناۋ دايىن، تەمىر جول مەن ترۋبالاردىڭ جەتۋىن عانا كۇتەمىز. ءبىراق، وسىنىڭ ءبارى ۋاقىتشا شارا. چايكوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا جەر ۇستىندەگى نۇرادان جەر استىنداعى نۇرا مولىراق. سول مول سۋعا، ەلەكتر بايلىعىنا كارگرەس جەتكىزەدى ءبىزدى. جەر ۇستىندەگى نۇرادان شالقار كول جاسالادى. ول كولدىڭ، ءبىر ۇشى مەن ءبىر ۇشىنا كوز جەتپەيدى...
— ازىرگە قولدا بار از سۋدى دۇرىس پايدالانسا... — دەپ كۇمىلجىدى ورلوۆ. ششەرباكوۆ «ايتىڭىز، ايتىڭىز!» دەگەن سوڭ اشىلا سويلەدى:
— نۇرا سۋىن ىشۋگە پايدالانساق، «گەربەرت» سۋىن قۇرىلىسقا بەرسەك، «مايقۇدىق» بۇلاعىن تەك قازاندارعا ارناساق. ويتكەنى «مايقۇدىق» سۋى وتە از جانە تۇششى...
— جانى بار ءسوز.
— جىلىمشىلاپ اققان «مايقۇدىق» بۇل كۇيىندە قازانداردىڭ ءوزىن جارىتپايدى، جارىتۋ ءۇشىن ونى بەتىمەن جىبەرمەي، قازىردەن بايلاپ، نە جەردەن قازىپ سۋ قورىن جاساپ الۋ كەرەك...
— دۇرىس اقىل! سىزدەر نە ايتاسىزدار؟ — دەپ ەدى ششەرباكوۆ، كوزلوۆ قوستاي جونەلدى. مەيرام ەشتەمە ايتا المادى. تاجىريبەسىز، جاس ادام، ءارقايسىسىنىڭ اۋزىنا ءبىر قارaپ، شارۋاشىلىققا شورقاق ەكەنىن باعانادان سەزدىرىپ تۇر.
— جۇرىڭىزدەر. سول بۇلاقتىڭ باسىنا بارىپ كەڭەسەلىك، — دەدى دە، ششەرباكوۆ ارباسىنا ءمىندى...
— كاناۋدى بويلاپ قايتا ءجۇردى بۇلار. شاڭقاي ءتۇس. جۇمىسشى حالىق تىنىستاي باستاعان. جانابىلدە ءالى تىنىم جوق.
— ءان ەستىڭدەر، ءان! — دەپ قولىن بۇلعاي ايقايلاپ تۇر ول. جۇرت لەزدە جينالدى. ءبىر اربانى جاياۋ سۇيرەپ اكەلىپ، جۇرتتىڭ الدىنا قويدى ءجانابىل. ارداقتى سول ارباعا كوتەرىپ مىنگىزدى.
— تىرس ەتپەڭدەر! ارداق «ارداق» دەگەن ءان سالادى. بۇرىن توپ الدىنا شىقپاعان ءجاسوسپىرىم قىز قيپاقتاپ، قىزىل تۇلكىدەي بۇلاڭداپ ءبىراز تۇردى دا، داۋسىن شىعاردى:
ۋاي، ارداق، سەن اق قويان شىققان قاشقان،
ارتىڭنان مەن اق تۇيعىن تىلەپ ۇشقان.
ششەرباكوۆتەر قاتتىراق ءجۇرىپ ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، اتتىڭ باسىن تەجەدى. كوگى جەتىلىپ تولىقسىعان كەڭ دالانى، قىزۋ ەڭبەكتەن كەيىن تىنىستاعان قالىڭ كوپتى نازىك ءان تەربەپ تۇرعان ءتارىزدى...
— قازاق قانداي ءانشى حالىق ەدى! — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. قىبىر ەتپەي، ۇيىپ قالعان، ءان باسىلعان كەزدە عانا ءۇنى شىقتى. — ەلىنىڭ ادەمى ءانىن شىرقاپ، ايەلىن وندىرىسكە باستاپ، ەستە مىقتى قالدى-اۋ بۇل بالا.
ارت جاقتا كوپشىلىك دۋىلداسىپ قول سوعىپ جاتىر. بۇلار دا سوعىپ بارادى. «وركەنىڭ ءوسسىن، تاعى دا، تاعى دا!» دەگەن داۋىستار ەستىلەدى. ارداق ەندى «سىرىمبەتتى» ايتتى. جۇرەگى ورنىقسا كەرەك، تامىلجىتا شىرقاپ تۇر. اسەم ءان الىستاعان سايىن اسقاق سەزىم بەردى مەيرامعا...
— كىم بولدى ەكەن، بۇل قىز؟ — دەپ جاي عانا ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
XV
العاشقى سەنبىلىك كوپ جۇمىلسا كەرەمەت جاسايتىنىن كورسەتتى. جايشىلىقتا ايعا سوزىلار ەدى، «قاراعاندى — نۇرا — مايقۇدىق» كانالدارىن اقىسىز-بۇلسىز ءبىر-اق جۇمادا قازىپ تاستادى كوپشىلىك. سول كوپ ەندى ءارقايسىسى ءوز تۇسىنان وزگەشە ءبىر قايرات، قۇمارلىق كورسەتىپ بارادى...
قاراعاندى بيىك بەلدىڭ سولتۇستىك بەتىندە. بۇل بەتى ءبىرسىپىرا جازىق. جۇمىسشى اۋىلدارىنىڭ شەتى سوناۋ «كامپان»، «اققۇدىق» پوسەلكەلەرىنە جەتىپ قالعان. بەلدىڭ وڭتۇستىك ەتەگىندە، «مايقۇدىقپەن» ەكى اراداعى القاپ اۋىلعا تولىپ بولعان. باتىس جاقتا، بۇرىن «ماريونوۆكا» اتالاتىن اق توبەنىڭ توڭىرەگىندە دە، شىعىس جاقتا «شولاق قاراسۋ»، «قىزىلقۇدىق» پوسەلكەلەرىنەن بەرگى بۇيراتتاردىڭ الدىندا دا كيىز ۇيلەر كورىنەدى. قاراعاندى ەندى بيىكتە، قالىڭ جۇمىسشى اۋىلىنىڭ ورتاسىندا تۇر. وسى بيىكتەن قاراعاندا قورشاعان كوپ اۋىلدىڭ ارەكەتى اسەم تۇسەدى كوزگە. جاپاتارماعاي جەر قازىپ جاتىر. تومپيعان توپىراقتاردان كوز تۇنادى. بۇرىن ءار جەردەن اشىلىپ جاتقان شاحتالار، شۋرفتار «مەن مۇندالاپ» تۇرسا، ەندى توپىراق ۇيىندىلەرىنىڭ اراسىندا ەلەۋسىز قالىپ بارادى. سونى قارداعى قالىڭ جىلقىنىڭ تەبىنى سياقتى، جەر بەتى دال-دال. بىرەۋلەر ءۇيىنىڭ ورنىن ولشەپ، بىرەۋلەر قازىپ ۇلگەرىپ، قايسىبىرەۋلەرى قالقيتىپ تا العان. كىلەڭ جەر ءۇي قاۋلاپ وسكەلى تۇر. اتتەڭ اعاش جوق. نۇرا، «مايقۇدىق» كاناۋلارى قازىلادى، ترۋبا جوق. ءبارىن تەمىر جول اكەلەدى.
— ءاي، تەمىر جول! — دەپ زارىعا كۇتەدى ءبارى. قاراعاندىنىڭ قاتتى قىسىن، سەنتيابردىڭ سالقىن كۇندەرى حابارلاعان سايىن اشىنا، قىسىلا قيمىلداپ جاتىر جۇرت.
كۇن بۇگىن تىمىق. كوپتىڭ شاڭى ونشا كوتەرىلمەي، باياۋ ۇشىپ باسىلا قالدى. كۇن كوزى اشىق تا بولسا وتكىر ەمەس. جانعا جايلى، جىلى شۋاق. مەيرام كوپ اۋىلدىڭ بەرگى شەتىن جاياۋ ارالاپ كەلەدى. جەر ءۇي قازۋشىلاردىڭ بىرىنە از، بىرىنە كوبىرەك بوگەلىپ، سويلەسە كەلەدى. ونى ءقازىر ءبارى بىلەدى. كەزدەسكەن ادامى ءبىر جوعىن ايتپاي قالمايدى. مىنە، الدىن توسىپ بەس-التى جۇمىسشى تۇر. سولاردىڭ ىشىندە كوزى جايناعان قارا تورى كەلىنشەك تە تۇر.
— ىسكە ءسات! — دەدى مەيرام. كەلىنشەك سالعان جەردەن بايلانىسا كەتتى.
— قاينىم-اۋ، تۇز ەكەش، تۇز دا جوق پا سەندەردە؟ الگى ءبىر سەمىزشە جىگىتتەر اۋىزىمەن جارىلقاپ ءجۇر ەدى، قايدا كەتتى؟
سەمىزشە جىگىتى ماحمەت بولسا كەرەك. بىرنەشە لارەك اشقان سوڭ اۋدانعا كەتكەن. لارەكتەرى ءازىر مانسىزدەۋ ەدى. بۇل ارادا ماحمەت ءۇشىن دە جاۋاپ بەردى مەيرام.
— باردىڭ ءوزىن كەلتىرۋ قيىن بولىپ جاتىر. سەمىزشە جىگىت سونىڭ قامىندا جۇرگەن بولار.
— جوق، ول ۇيلەنۋ قامىندا جۇرگەن بولار. وسىندا ءبىر ۇيگە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ كىرىپتى عوي، — دەپ كەلىنشەك كۇلىمدەپ قويدى. مەيرامنىڭ جۇرەگىنە شىق ەتتى بۇل ءسوز. كەلىنشەك ءسۇيىر ءتىلىن سۇعا ءتۇستى. — ءبارىن تەمىر جولعا قاراتاسىڭدار. ول بار بولعىرى شوقايعا جەتىپتى عوي... وسى تۇرعان شوقايدان اكەلۋ قانشا قيىن!
— اكەلىپ تە جاتىر. كولىك جەتىمسىز.
— وسى جۇرتتىڭ قاق جارىمىسىندا كولىك بار. جيناسا، جالداسا ءبارى بارادى. كورمەيسىزدەر مە؟ انە، انا جۇرگەننىڭ ءبارى كولىك. داگاۋارداعى ءۇي قايدا، جۇمىس كيىم، اۆانس قايدا؟ ەڭ قۇرىعاندا نان، تۇز، سۋعا زارىقتىرماڭدارشى...
كەلىنشەك مەيرامنىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتى. ءسوزى ءتىپتى زاڭدى، دالەلدى. «كەتەمىز»، «قىرامىزى» جوق. جاسايمىن، جاساي وتىرىپ سىباعامدى جوقتايمىن دەپ تۇر. كۇيەۋى مومىنداۋ جىگىت كورىنەدى. اندا-ساندا:
— قويساڭشى! كوپتىڭ بابىن تابۋ وڭاي ما... — دەگەن بولادى. ونىسىن كەلىنشەك تىڭدار ەمەس. ءوزىن ءبىر قارپىپ تاستادى:
— باسپا اۋزىمدى! ۇيدە كۇڭكىلدەگەنشە وسىندايدا ايت! ايتىپ قالام. بەرەم دەگەن اعاشتارىڭ، كانە؟ تەرەزە، ەسىكتەرىڭ كانە؟ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرگەنشە، جۇلقىنا قيمىلداپ، تاپپايسىڭدار ما! وسى جۇرت جۇلقىنىپ جاتقان جوق پا؟
— تابامىز، تابامىز! — دەدى مەيرام، وجەت كەلىنشەكتى ىقتاي سويلەپ. — ءسىز تەك كولىك تابىڭىزشى.
— تابامىن. سول شوقايدان ءوز ءۇيىم جابدىعىن ءوزىم اكەلەيىن. قاعاز بەرىڭدەرشى.
— قاعاز تۇگىل، اقىسىن دا بەرەمىز.
— وندا وسى جۇرتتىڭ كوبى بارادى.
مەيرام قالتاسىنان بلوكنوتىن الىپ، «كولىك تابىلدى. كوپ ءىشى تاۋسىلمايتىن كۇش ەكەن!» دەپ جازىپ قويدى. وسى كوپشىلىكتى جۇدەتپەي قىستان الىپ شىعۋ بۇگىنگى ەڭ زور ۋايىمى ەدى ونىڭ. جابدىقسىز جايراپ جاتقان جەر ۇيلەر جاسالعانداي بولدى. العىس ايتتى كەلىنشەككە. — راقمەت جەڭەشە! جاقسى سالدىڭىز ەسكە. اتىڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟
— اتىم بالجان. ونى دا جازىپ قوي.
مەيرام اتىن قاعازعا جازعاندا، قارا تورى بالجان مەيرامدى كوڭىلىنە جازدى. ءسوزى قاتاڭ كەلسە دە، كوزى جۇمساق. ۇزىن قارا كىرپىگىندە كۇلكى وينايدى. «ساستىردىم با، جىگىتىم» دەپ تۇرعان ءتارىزدى.
— بالجان تاۋىپ ايتتى، — دەدى جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرى. — ءبارىمىز دە سونى ايتپاق ەدىك. كولىگى بارلار ءوز ءۇيىنىڭ جابدىعىن تاسىپ العان سوڭ، باسقاعا دا كومەكتەسەدى. تەك ترەست اقى تولەسە بولعانى.
— تولەيدى، — دەپ كەسىپ ايتتى مەيرام. — كولىكتى كولحوزدان ىزدەپ جاتىر. قولداعىدان نەگە جەريدى؟ وتە تابىلعان اقىل. كولىگى بارلار دايىندالسىن. اربا-سايماندارىنىڭ بۇزىلعاندارى بولسا، ترەست بۇتىندەپ تە بەرەدى.
بۇل ءسوز جۇمىسشىلارعا ءتىپتى ۇناپ كەتتى:
— اپىر-اي، مىناسى جاقسى ەكەن!
— مەنىڭ اربامنىڭ شەنى بوساپ قالىپ ەدى... — دەسىپ جاتىر...
— بويلارىندا ءالى اۋىل مىنەزى مىقتى. كولىكتەرىڭ ساۋىندارىن تار جەردە قاسارىسا ۇستاپ كولدەنەڭ كاسىپتى دە كوزدەپ وتىرعان كورىنەدى.
— كولىكتىڭ كۇنى تۋدى! — دەپ قۋتىڭدايدى كەيبىرەۋلەرى. ۇيدى-ۇيگە سۋ، كومىر تاسىپ جۇرگەن ارباكەشتەر وسىلار سياقتى ءبىر اياعى شاحتادا، ءبىر اياعى اۋىلدا جاتقان ەكى جاقتىلار. باستىقپاعان ءوندىرىس بۇلارعا ءتىپتى پايدالى: مالىنا اۋىلشارۋاشىلىق سالىعى تۇسپەيدى، سول مالدىڭ كۇشىن، ءسۇتىن كۇنبە-كۇن ساتىپ، اقشا قىلىپ، شاي، قانت، كيىم-كەشەككە تارىقپايدى. اۋىلدا وتىرسا «جەكەشە» دەپ كولحوزشىلار تۇرتپەكتەي بەرەر ەدى. مۇندا «جۇمىسشى» دەپ قۇرمەتتەيىك. ءوندىرىس باستىعىپ، پايدا سۇيىلا باستاسا، جاڭا ءوندىرىس ىزدەپ، سىگانشا كوشە جونەلەتىندەر دە وسىلار.
مەيرام ءوزىنىڭ جايلاۋبايىڭ كورگەندەي تانىپ تۇردى ءبارىن. بايتەنشە «كۋلاك» دەمەدى. ەسكى ومىرگە جاپپاي سوسياليستىك شابۋىل جاسالعان كەزدە، ەكى ارادا الاقتاپ جۇرگەن بيشارالار دەپ قارادى. قولدارىندا ءبىرسىپىرا كۇشى بار، پايدالانامىز، ىشتەرىندە ءبىرسىپىرا دات بار، تازارتامىز، تاربيەلەيمىز، دەگەن ۇمىتپەن قۋانا قايتتى. ەندى ورتالىقتاعى سۋاتقا كەلەدى.
«گەربەرت» شاحتاسىنىڭ استىنداعى كوپ سۋى سىرتقا تارتىلعان. ىشۋگە جارامايدى. جۋىنۋعا، مالعا، كىرگە، قۇرىلىسقا عانا جارايدى. قۇدىق سۋى ءقازىر ءبىرىڭعاي ادام ىشۋگە قالدى. سۋ مۇقتاجدىعى ۋاقىتشا بولسا دا جويىلعان ءتارىزدى ەدى. سۋات ماڭى توپىر كورىنەدى. مال، ادام، بوشكەلى اربالار ءيىرىلىپ قالىپتى. ءۇش تەمىر شۇمەكتەن ۇزدىكسىز قۇيىلعان سۋ ازدىق قىلىپ، كەزەككە تۇرا باستاعان جۇرت. بىرەۋلەر كەزەكسىز كيمەلەپ، شۋ كوتەرىپ جاتىر.
جۇمانياز وسى كوپتىڭ ىشىنەن شىعىپ بەرى اياڭدادى. الدەكىمدى بوقتاپ، قاتتى اشۋلانىپ كەلەدى. مەيرام توسىپ الدى.
— نەگە اشۋلاندىڭىز؟
— جۇمىسشى ەكەنىن، شارۋا ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. مىنا قاپتاعان مال نە؟ بىزگە جۇمىسشى كەرەك.
— جۇمىسشىعا مال كەرەك.
— كەرەك بولسا مالىنا سۋدى ءوزى تاپسىن.
— قايدان تابادى؟
— قايدان تاپسا، ودان تاپسىن.
— دۇرىس ەمەس، جۇمەكە، — دەدى مەيرام. — سولاقاي سوعىپ تۇرسىز. سول مالدىڭ ارقاسىندا جۇمىسشىلار بىزگە جالاقتاماي، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جاتىر. ەڭ اقىرى نان مەن تۇزىن دا بىردە بەرىپ، بىردە بەرە الماي كەلەمىز. ءاربىر جۇمىسشىنىڭ سيىرى بولسا، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. جاڭا جاسالىپ جاتقان سوسياليستىك قور جۇرتتىڭ ءبارىن قارق قىلا المايدى. ونىڭ بەرجاعىندا ءسىزدىڭ تۇسىڭىزداعى جۇمىسشى مەن بۇگىنگى جۇمىسشى ءبىر ەمەس. بۇگىنگى جۇمىسشىنىڭ سيىرىمەن قوسا باقشاسى دا، مىنەتىن مەنشىكتى ماشيناسى دا بولماق.
— جەكە مەنشىكتى قايتا قوزدىرامىز با؟
— مەنشىكتىڭ مەنشىگى بار. قوعام مەنينگيتى بوگەتسىز ەڭبەكشىنىڭ وزىندىك مەنشىگى ءالى دە ءومىر سۇرەدى. ونى وشىرمەيمىز، وسىرە بەرەمىز. بىزدە ەندى بۇرىنعى پرولەتاريات بولمايدى، جۇمىسشى بولادى. جۇمەكە، وقي ءتۇسۋ كەرەك لەنيندى.
— بۇل نە دەگەنىڭ! — دەپ جۇمانياز بۋلىعا قالدى. قاتتى اشۋلانعاندا ءسوزى انىق ەستىلمەي، كومەكەيىنەن شىعاتىن. اشۋعا قاقالىپ تۇر. — مەن «لەنيندىك پريزىۆتا» پارتياعا ەندىم. سودان بەرى «لەنينيزم ماسەلەلەرىن» باسىما جاستانىپ جاتىپ وقيمىن.
— جاقسى ادەت، — دەدى مەيرام. جۇمانيازدى جۇباتا سويلەدى. — وقۋ بار دا، توقۋ بار، جۇمەكە. ەكەۋى دە ىسكە كەرەك. ءومىر شىتىرماندارىنا كەزدەسكەندە الىپ شىعا الماسا — نەمە كەرەك ولار؟ سىزگە قاراعاندا مەن كوبىرەك وقىدىم. كوپ وقىسام دا، از وقىعان ءبىر قىز اسىپ ءتۇستى مەنەن. جاڭا عانا وقىماعان ءبىر كەلىنشەك اقىل ايتتى. وقۋىمىز ءالى از با دەيىم. قىسىلعاندا كوز الدىنداعىنى كورمەيتىن ساسقالاقتىعىمىز تاعى بار. ءتىپتى، ءبىز زارەدەي كومەكتى قاعىستىرىپ ءجۇرىپ، تاۋداي كومەكتى كورمەپپىز.
— قانداي كومەكتى؟
— مىناۋ جەر ۇيلەردىڭ جابدىعىن دا جۇمىسشىلار وزدەرى تاپقالى تۇر. ماتەريالدى شوقايدان ءوز كولىكتەرىمەن اكەلگەلى جاتىر. بۇل زور كومەك ەمەس پە؟!
— اپىر-اي، انىق پا؟! — دەپ جۇمانياز جالت قارادى مەيرامعا. اشۋلى جۇزىندە قۋانىش وينادى ەندى. — ەسى قۇرعىرعا قالاي كەلمەگەن.
جۇمانيازدىڭ اشۋى، قايتۋى تەز بولاتىن، جادىراپ كەتتى. جۇمىسشى كوپتى قىسقا دەيىن ۇيگە ورنالاستىرۋ — مۇنىڭ دا بۇگىنگى زور ۋايىمى ەدى. ءقازىر سەرپە سويلەپ كەلەدى:
— ...ايتتىم عوي، ماتەريال قينايدى ولاردى. ماتەريال بولسا، ءۇي سالىپ الۋ چەپۋحا. مالدارىن جۇدەتپەۋ كەرەك ەكەن. اتتەڭ ترۋبا جوق. «گەربەرت» سۋىن وسى اۋىلداردىڭ ىشىنە تارتىپ، سۋاتتى كوبەيتسە. قايتكەنمەن ءبىر شارا ىستەمەي بولمايدى. شۇمەكتەردى كوبەيتەمىز. سوندا مىناۋ وشىرەت جويىلادى.
جۇمانياز وسىنداي ءبىرسىپىرا ۇسىنىستار دا ايتىپ كەلە جاتتى. ەكىباستىڭ ەسكى جۇمىسكەرى، سلەسار. جۇمىس جايىنا كەلگەندە باسقادان تاپقىر دا، ۇقىپتى دا ەدى. ينجەنەر، تەحنيكتەر تۇراتىن باراكتىڭ جانىنان وتە بەرگەندە تاعى دا كۇيىپ-پىسە دالدى:
— قاراشى! اناۋ دارەتحانانى كىرپىشتەن جاساسا عوي، وعان كەتكەن اعاشپەن ءبىر جۇمىسشى ءۇيىنىڭ توبەسىن جابادى. ورلوۆ، ورلوۆ بۇنى ىستەتىپ وتىرعان! جانى اشي ما ونىڭ، ىشىندە مۇز قاتىپ جاتىر!
— ششەرباكوۆتىڭ رۇقساتىمەن بولعان شىعار، — دەپ مەيرام بولماشىدان شۋ كوتەرگىسى كەلمەپ ەدى، جۇمانياز ەرشەلەنە ءتۇستى.
— ششەرباكوۆتىڭ مۇلكى ەمەس، قازىنانىڭ مۇلكى. قازىنا اۋەلى جۇمىسشىلاردىكى. نەگە رۇقسات ەتەدى؟ جۇمىسشىلارعا كەلگەن جۇمىس كيىمدى تاعى دا وسىلار الادى الدىمەن. ششەرباكوۆ بۇيتە بەرسە، جۇمىسشىلاردىڭ پروفسويۋزى، ەڭبەك زاڭى بار. ولار تالكەكتى كوتەرمەيدى.
جۇمانياز ءبىراز لاۋلاپ باسىلىپ، شاحتاعا كەتتى. مەيرام تۋرا ترەسكە كەلىپ ەندى. ششەرباكوۆ قانابەك ەكەۋى وڭاشا ۇلكەن اڭگىمەدە وتىرعان.
— جاقسى كەلدىڭ، مەيرام وماروۆيچ، ىزدەپ وتىر ەدىك، — دەدى ششەرباكوۆ، — اۋدان قوجاسى سيرەك كەلسە دە، سىباعانى سىقاپ اكەپتى.
— ارينە، ۇلكەن كىسىنىڭ جولى دا ۇلكەن عوي. كورەلىك.
— قوي، قوي ۇلكەيتپەڭدەر، قۋلار، «تۇيەنىڭ ۇلكەنى كوپىردەن تاياق جەگەن»، — دەپ ادەتىنشە قارق-قارق ك ۇلى، قاسىنداعىلاردى دا كۇلدىرىپ الدى قانابەك. — ءبىز سيرەك كەلسەك تە سىرتتان قامدارىڭدى جەپ جۇرەمىز. اقمولادان، الماتىدان كەلە جاتىرمىن. وكرۋگتەگى، ورتالىقتاعى سوزدەردىڭ دە «پىسمەللاسى» قاراعاندى ءقازىر. وكرۋگ جاقىن ارادا ەلۋ قىزمەتشى جىبەرەتىن بولدى. سونىڭ جەتەۋى دارىگەر، بەسەۋى ءمۇعالىم، ورتالىق، بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە بەس ءجۇز قىزمەتشى جىگ بەرمەك. تەمىر جولدى تەز جەتكىزۋگە توتەنشە شارالار قولدانىپ جاتىر.
— ايتا ءتۇسىڭىز.
— قاراشى، اۋىزدارىن ارانداي اشۋىن، — دەدى قانابەك، تاعى ءبىر قۋتىڭداپ، جىمىڭداپ قويدى، — ال پودحوز جاساڭدار. ازىرگە ءۇش ءجۇز باس مال، بەس ءجۇز گەكتار ەگىستىك جەر ءبولىندى، جەتە مە؟
— سوعان بىرەر سوۆحوز قوسسا، جەتە تۇرادى عوي، — دەپ ششەرباكوۆ مەيرامعا كوزىن قىسقاندا، قانابەك جىمىڭداپ باسىن شايقادى.
— «اكەم شوتى شاپقان سايىن ورلەيدى» دەگەن وسى. سوۆحوز ماسەلەسى دە جۋىردا شەشىلەدى. قاراعاندى كوپ ۇزاماي قالاعا اينالادى. تەك سوندا «ءوزى بولعان قىز، توركىنىن تانىماي» جۇرمەسىن.
بۇلار جاستارىنىڭ، ورىندارىنىڭ ءارقيلى ەكەنىنە قاراماستان، قالجىڭداسا، قاعىسا وتىرىپ، ۇلكەن ءىستى كەڭەسپەن شەشتى. بولاشاق پودحوز، سوۆحوزداردىڭ جەرىن قاراستىرىپ، ۇيىمداستىرۋ شارالارىن دا نوبايلاپ تاستادى. ءسوز اياقتالعانشا ىشىنە ىركىپ وتىرىپ، مەيرام جۇمىسشىلاردىڭ قولىنداعى كولىك كۇشتەرىن ايتىپ ەدى، ششەرباكوۆ بالاشا قۋانىپ، تۇرىپ كەتتى ورنىنان.
— ...تەزدەتۋ كەرەك! تەزدەتۋ كەرەك! ءبىزدىڭ مەيرام وماروۆيچ ۇندەمەي ءجۇرىپ تاۋ قوپارادى. قاراشى، باعانادان بەرى ايتپاۋىن! جاس دەگەن جالىنداپ جانىپ، ارىنداپ الىپ قاشاتىن ەدى. بۇنىڭ ىشىنە سيا بەرەدى...
جاسى ۇلكەن، دەنەسى كەڭ سەرگەي پەتروۆيچ ءارقاشان وسىلاي بالاشا قۋانادى، بالاشا رەنجيدى. ونىڭ قۋانىشى دا، رەنجۋى دە ايقىن. جاداعاي، استى قۇمايت كول سياقتى تۇنىق كوڭىلى تۇبىنە دەيىن كورىنىپ تۇرادى. قانابەك اكەلگەن جاڭالىقتار بۇنداي قۋانتپاعانى — بۇرىننان حابارى بار-دى. مەيرام اكەلگەن حابار ويلاماعان جەردەن شىقتى. اۋىرعان جەرىن جازىپ جىبەرگەندەي بولدى. دەرەۋ جۇرتتى اتتاندىرۋ قامىنا كىرىسىپ ەدى:
— بۇل كومەكتى وندا كۇشەيتە تۇسەلىك، — دەدى قانابەك. — كوپتىڭ ىشىنەن قىڭىرلار دا، قازىنا ساۋعىشتار دا تابىلادى. پوسەلكەلىك سوۆەت قاۋلى الۋى كەرەك. ءبىر جاعىنان مىندەتتى بولسىن كولىك يەلەرى. جاپپاي قاتىناسسىن.
— ابدەن دۇرىس، ابدەن! — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ قوستاي جونەلدى. مەيرام تاعى دا ءبىر تىلەك ءبىلدىردى:
— بۇل كوپ بار كۇشىن بەرىپ جاتىر عوي. قىستىگۇنى مالىم قالاي ساقتايدى وسىلار؟ ولارعا ءبىز دە كومەكتەسۋىمىز كەرەك. ءبىز بولعاندا — ترەست ءقازىر دارمەنسىز. اۋدان نە ايتادى؟ جۇمىسشىلاردىڭ از مالى جۇتاپ جاتسا جاقسى ما؟ مەنىمشە بۇل ماسەلە دە دەرەۋ شەشۋدى كۇتەدى.
قانابەك ويلانىپ قالدى. كۇن سايىن قوسىلىپ، لەزدە ەلگە اينالعان قاراعاندى اۋدان قۇشاعىن كەرنەپ بارادى. كۇتپەگەن جەردەن وسىنداي كۇردەلى تىلەكتەر ايتىپ، مويىن بۇرعىزباي تۇرعانى. ورىنداماسقا ىلاج جوق، زاڭدى تىلەك. ورىنداۋعا شاما كەلە بەرمەيدى.
— ءبىز سىزگە قاراساق، ءسىز جەرگە قارايسىز، بۇل قالاي! — دەدى مەيرام، قانابەك ءبىراز ىڭىلداپ وتىرىپ، قايىردى جاۋاپتى:
— ايتىپ پا ەم — «تۇيەنىڭ ۇلكەنى كوپىردەن تاياق جەيدى». تۇيىققا تىعىپ قويىپ، شىقشى كانە؟ — دەپ تۇرعانىن! ال، شىعىپ كورەلىك. ەكى ءتۇرلى عانا امال قالعان سياقتى: كولىگى بار جۇمىسشىلار كولحوزدان ءشوپ السا، كولىكسىزدەرى مالىن كولحوزعا باقتىرسا دەيمىن. ارينە، ەكەۋى دە اقىلى. پايداسى تۇگەل بولىپ، ونىڭ ۇستىنە اۋدان ايتىپ، ۇيىمداستىرسا كولحوزدار قارسى بولماس. ءشوپ زاپاستارى بار ەدى. ءبىر قىستى وسىلايشا وتكىزەلىك. كوز الدىندا قىرامىز با مالدى.
وسىعان «ءجا» دەستى ءبارى. ءبىراق ءسوزدى ءسوز، جۇمىستى جۇمىس قوزعاپ، اڭگىمە سوزىلا بەردى. سوزىلعان سايىن قاراعاندى ۇلكەيە بەردى...
XVI
اندرەي اندرەيەۆيچ ورلوۆ قىزمەتتەن كەلە جۋان پورتفەلىن ستولعا قويدى دا، وڭاشا بولمەدە سەندەلە بەردى. ۇزىن، ارىق، ەڭكىشتەۋ دەنەسى ءالى شيراق. شاشى اعارسا دا، ماڭدايىنان الىستاعان جوق. اندا-ساندا سالالى ساۋساقتارىن تاربيتىپ اپارىپ باسىن قىسقاندا، ەشكىباسى ۇلكەن شەڭگەلىنە سىيىپ كەتەدى. ساباقسىز كوزىلدىرىگىن قوزعاپ، ءسۇرتىپ، تۇجىرا قىرىققان شوقشا ساقالىنا دا دامىل بەرمەي ءجۇر. ىشتەگى مازاسىز ويدىڭ اسەرى ءار قيمىلىنان، مىنەزىنەن بايقالادى. وقتىن-وقتىن كۇرسىنۋى، قايقىلاۋ تاناۋىن سىڭبىرە بەرۋى تارىلعان تىنىستى كەڭەيتۋ دالباساسى سياقتى.
ورلوۆتى بۇل كۇيگە كەلتىرگەن بۇگىنگى وقيعا. شاحتادا ءبىر جۇمىسشى اۋىر جارالاندى. تەبە قۇلاپ، ءبىر زابويدىڭ جۇمىسى توقتادى. شاحتادا ارا-تۇرا بولىپ تۇراتىن بۇنداي ساتسىزدىككە ۇيرەنبەگەن جاڭا جۇمىسشىلار دۇرلىگىپ كەتتى.
— شاحتاسى قۇرىسىن! جەر ۇستىندە ىستەيمىز! — دەگەن داۋىستار ەستىلدى. شۋلاسىپ، «باۋىرىمداسىپ» جارالى جۇمىسشىنى قورشاپ الدى. ءبىراق ورلوۆتى قوبالجىتقان بۇنىڭ ءبىرى دە ەمەس.
— ايىپتى كىم؟ اياماي سوتتايمىز! — دەپ جۇمانيازدىڭ الاقتاي قاراعان اشۋلى كەزى ەدى. سول كەز ءالى ءتىنتىپ تۇرعان ءتارىزدى. سەنىمىن جوعالتىپ، سىندا جۇرگەن ورلوۆ قاتتى سەسكەنەدى. بىرەسە «ءبارىبىر ماعان سەنىم جوق» دەپ جامان ويلارعا دا كەتەدى. وسىنداي اۋىر حالدە وتىرعاندا، ەسىك قاقتى بىرەۋ.
— رۇقسات! — دەدى ەلەڭ ەتىپ. جۇرەگى تۋلاپ، ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. الىبەك ەندى ۇيگە.
— سالەمەتسىز بە، اندرەي اندرەيەۆيچ! — دەپ قول الىستى كەلە. — اتاقتى الىبەك تايمانوۆ، قوسىمشا اتىم — «كوسەۋ قارا». اقتارىلا كىرگەن بۇل كىم دەرسىز. وزىڭىزدەي بىتەۋ جارا ءبىر جانمىن. ەم بار ما ەكەن جاراعا؟ ءبىر كەزدە بۇل دالانىڭ بايتەرەگى ەدىم، داۋىل سوعىپ، شورت سىندىم. ساۋىعۋعا بولا ما؟ بۇكپە سىرعا ءوزىم دە كەندە ەمەن، شىن سويلەسەيىك. تەك «دالباسا» دەي كورمەڭىز. وزگە ءسوزىڭىزدىڭ ءبارى التىن.
سالعان جەردەن اقتارىلا، اپشىسىن قۋىرا كەلگەن الىبەككە ورلوۆ تاڭدانىپ تۇرىپ قالدى. ەسكى قازاقتىڭ مۇنداي باتىلىن، وقىمىستىسىن كورگەنى وسى. تۇلعاسىنىڭ ءوزى تەگىن ەمەسىن ايتىپ تۇر. ءبىراق، ورلوۆ ادامعا سەنۋدەن قالعان. الىبەك تۇگىل وزىمەن بىرگە دونباستان قۋىلعان قارت ينجەنەرلەرگە دە كۇدىكتى... قادام سايىن قاقپان، ادام سايىن ايلا — ءبارى ونى اڭدىپ تۇرعان سياقتى. ىشكى-سىرتقى زىميان ويلاردى تالقان ەتكەن «شاحتا وقيعاسى» وسىلاي زارەزەپ قىلىپ تاستادى ونى. الىبەككە سۇيسىنە دە، سەزىكتەنە دە قاراپ وتىرىپ:
— ءسىز مەنى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى ءبىر كەزدە.
— «شاحتا وقيعاسىنان» بىلەم. مۇندا كەلگەلى جەر استىندا تالاي كوردىم.
— اپىر-اۋ، جەر استىندا ىستەيسىز بە؟
— ءيا، ءبارىن قايلا شەشەدى ءقازىر. سونسوڭ مەن دە جارماستىم قايلاعا.
اندرەي اندرەيەۆيچ الىبەككە تاعى دا ءبىر كەز توقتاتا قارادى. ونىڭ سازارعان سۋىق وڭىنەن تۇرشىگە ءتۇستى دەنەسى. ارباپ تۇرعان ءتارىزدى. ءبىر زاماندا ۇلپىلدەگەن اق ساۋساق، بۇگىن قايلا ۇستاسا، جاڭا عانا جىلپىلداعان مايدا ءتىل ۋ توگۋدەن دە تايىنباس. وتە ءقاۋىپتى ادام. بۇل ءىشتى جىلىتا كىرىپ، جارىپ شىققان تالايلار. سەنبەيمىن، سەنبەيمىن، دەگەن ويىنا مىقتى بەكىنىپ:
— ءسىز مەنىڭ بۇرىنعىمدى بىلسەڭىز دە، بۇگىنگىمدى بىلمەيدى ەكەنسىز، — دەدى ورلوۆ. شىلىمىن الدى قالتاسىنان. الىبەككە ۇسىنىپ ەدى، تارتپادى. ءوزى قۇنىعا بىر-ەكى سورعاننان كەيىن عانا، ۇزىلگەن ءسوزىن جالعاپ اكەتتى. — مەن ءقازىر بۇل ءومىردى جاساۋشىلاردىڭ قاتارىندامىن. قيراتۋشىلار ءوزى قيرادى. ءسىز-داعى ءبىر قايلامەن قارسى شىققاندا، مىڭ قايلاعا نە ىستەر ەكەنسىز؟ وسى جەردىڭ استىندا ونداعان ميلليارد توننا كومىر جاتىر. ونى ونداعان مىڭ ادام العالى جاتىر. الاتىندىعىنا كۇمان قالمادى. تۇس-تۇستان، ۇزدىكسىز قۇيىلعان حالىق اقىسىز-بۇلسىز، ءتىپتى قۇرالسىز كەشەگى سەنبىلىكتە كەرەمەت كورسەتتى. سول كوپكە ۇلكەن ءقاۋىپ قىس ەدى، جۇمىلا قيمىلداپ ونى دا جەڭىپ بارادى. جەر ۇيلەر جەر بەتىندە كوبەيىپ قالدى. ەرتەڭ وسى كوپ وسى ىنتىماقپەن جەر استىنا تۇسكەندە، قولىنا ماشينا تيگەندە نە شىدايدى؟
— ساقتىعىڭىز ۇنادى، — دەپ الىبەك ەزۋ تارتتى. ۇلكەن اۋزىن ىرجيتا وسى كۇلكىسىنىڭ ءوزى اۋزىن اشقان اجداھاداي كورىندى ورلوۆقا. الىبەك ءتۇڭىلۋدىڭ ورنىنا تاقالا ءتۇستى وعان. — بارىنەن ايرىلعاندا جالعىز ايەل بالا قالدى قولىمدا، مەن سودان دا ساقتانام. ساقتانباسقا بولمايدى. ەل كەتتى بىزدەن. دۇرىس ايتاسىز — مىڭ قايلا ارينە كۇشتى. ءبىراق سول مىڭنىڭ جاساعانىن ءبىر قايلا دا بۇلدىرە الادى. دالەلىم — بۇگىن قۇلاعان زابويدىڭ توبەسى. ءبۇل تەبە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى دالەلدەپ تۇر. قۇلاتقان مەن. سەنە بەرىڭىز ەندى.
اندرەي اندرەيەۆيچ ۇشىپ كەتە جازدادى ورنىنان. بەزەكتەي باستادى:
— شاحتا قۇلاعان جوق! ءسىز قۇلادىڭىز، باسقانى دا قۇلاتتىڭىز! تەمىر برونعا اعاش وق اتقان بۇل نەتكەن اقىلسىزدىق!
— سابىر ەتىڭىز! — دەدى الىبەك جاي عانا. — ءالى سەنبەيسىز بە، الدە اۋىز كۇيگەندىك پە؟ قايسىسى بولسا دا تارتىنارىم جوق. شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى. ءسىز سول سۋعا ءتۇسىپ تە شىقتىڭىز، بۇل قاي بايبالام؟
— شىنىم بۇل، شىنىم!
— جوق، شىنىڭىز ايتىلعان! اشكەرەلەنگەن! ەكى تۇماق، ەكى ولمەك جوق. شىندىق تا بىرەۋ-اق. ءسىزدى الداعىم كەلمەسە، الدانعىم دا كەلمەيدى! — دەگەندە الىبەكتىڭ ءۇنى ءامىرلى ەستىلدى. تاپ قوجاڭ مەن، مەنسىز سەن دە ءبىلۋشى ەڭ، دەگەندى اڭعارتتى. ورلوۆ باسەڭسىپ قالدى. — تىڭداي بەرىڭىز، — دەپ سويلەي بەردى الىبەك. — اقىلسىزدىق دەيسىز. مۇمكىن. كۇشىگىن الدىرعان قاسقىر قوتانعا شابادى. قولعا تۇسكەن ۇرى جاتىپ ىشەدى. ءبىز — سول. ءوزىن-وزى قۇتقارماسا ەكەۋىنە دە راقىم جوق. ولار تارىلعانمەن دۇنيە كەڭ. كەڭ دۇنيەدە قورقاق قويان، قاستان شايان دا ءجۇر. ەگەر ءۇمىت كەسىلسە، شايانشا شايناپ تىنار ەدىم ءوزىمدى. ءبىراق، ءۇمىت ءالى بار. جۇمىلعان جۇرتتىڭ سىرتىن كورىپ تۇڭىلمەي، ىشىنە دە كوز جىبەرەلىك. قۇرىم تۇندىگىن جامىلا كەلگەن وسىناۋ قازاقتار، قازاق ۇرانىنا قوسا، رۋ ۇرانىن، اتا كادەسىن الا كەلىپ وتىر. وعان ۇلتتار اراسىنداعى الاكوزدىكتى، ىستەگى تولىپ جاتقان وسالدىقتى قوسىڭىز. سوندا جۇمىلعان كوپ باقسىنىڭ جىنى بولىپ شىعادى. بۇنى نەگە كورمەيسىز؟ شاقپاقتى نەگە شاقپايمىز؟ ءبىر شاعار قۋىڭ قالسا، تۇتاتار جەرىڭ ءدال وسى! ارينە، بۇنىمەن سىنعان بەلىڭ ساۋىعا الماس. ۇلى وتاشىڭ سىرتتا. ونىڭ قىراعى كوزى بىزدە. سول كەلگەنشە شىداپ ب ا ق. جارالى بوپ بەرىلگەنشە، جانتالاسا قارمان. بەتەگەنىڭ دە جەڭگەنىڭ...
اندرەي اندرەيەۆيچ سۇلىق وتىرىپ قالدى. ماستىقتان ايىققان ادام سياقتى، مەڭ-زەڭ باسىمەن ويلاپ وتىر. الىبەك ەندى سوۆەتكە قارسى بار ۋىن جيعان ادامعا ۇقسادى. ونداي ۋدى كورگەن، ءوزى دە قولدانىپ بايقاعان اندرەي اندرەيەۆيچ:
— ۇگىتكە مەن ءزارۋ ەمەن، — دەپ تىجىرىنا تەرىس قارادى، سونسوڭ: — ءسىز سەنگەن سىرتتاعى وتاشىلاردىڭ دا ەمى بەلگىلى. سىزگە كورىنگەن كوپ «جىندار» دا كوز الدىمدا. سىزدەردىڭ جوعىڭىزدى جوقتايمىن دەپ، ءوزىم از-اق جوعالمادىم. سىنعان بەلدى شاندي وراپ، ەندى سول كوپتىڭ سوڭىنان شويقاڭداي باسا كەتپەكپىن. بايلاۋىم وسى. الاڭداماڭىز ماعان.
الىبەك جاڭا عانا تۇڭىلگەندەي بولدى. ۇزىن دەنەسى ءبىر ءيىرىلىپ، تەرەڭدەگى كىشى كوزى تايماستان قادالدى ورلوۆقا. ءۇن جوق. تەسىپ، ءىشىپ، جەپ بارادى. قاتىڭقى قارا سۇر ءجۇزى قارا كۇرەڭ تارتقان. اتىلعالى تۇرعان وق جىلانداي ەدى. ءسوزى دە ۋداي بولدى.
— سۇيرەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى. مەيلىڭ! ءبىراق، وڭاي ولجا تابام دەمە. شاحتانى قۇلاتقان مەن بولسام، قۇلاتتىرعان سەنسىڭ ەندى. باتىلىڭ جەتسە ۇستاپ بەر! — دەدى دە ەسىكتى قاتتى سەرپىپ شىعىپ كەتتى.
كوزىنە وت ۇرىنعان الىبەك قۇتىرعان قاسقىر ءتارىزدى. كەشە عانا ايداۋىندا، الداۋىندا جۇرگەن مومىن ەل، بۇگىن ونى قۋىپ تاستاپ، سوسياليزم دەگەن ۇلى ءىستى جەر جاڭعىرتا جاساپ بارادى. سول ەلدىڭ ءار ءۇنى ينەدەي قادالسا، بوراتقان شاڭى بوراعان ۇشقىنداي سەسكەنتەدى الىبەكتى. ونىڭ بويىنداعى باتىلدىق ەمەس. جان بەرەر الدىنداعى قاتتى ىشقىنۋ ەدى. سوندا دا ەسىنەن تانباپتى. ورلوۆقا كەلگەندە ءبارىن ەسەپتەپ كەلگەن. ورلوۆتان شىققاندا «اتتەگەنە-ايدىڭ» ورنىنان، «بۇلك ەتە المايدى» دەپ شىقتى. ەندىگى بەتى «گەربەرت» سۋاتى. ىمىرت جابىلعان. سۋاتقا كەلىپ، كەتىپ جاتقان مال، ادام اياعى ءالى باسىلعان جوق. دابىر سوزدەر ەستىلەدى:
— بۇگىن جارالانعان كىم؟
— الگى ءبىر پىسىق كەلىنشەكتىڭ مومىن كۇيەۋى بار ەدى عوي، سول بيشارا كورىنەدى.
— پىسىق كەلىنشەگى قايسى؟
— بىلمەيسىڭ بە؟ پارتكومنىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىققان. اتى كىم ەدى؟ ە، بالجان! وسى ماڭداعى مۇراتتاردىڭ ءبىرى.
— شاحتانىڭ اقشاسى كوپ بولسا دا، مىناسى شوشىتتى. ءسىرا، جەر ۇستىندە-اق ىستەي بەرەرمىن.
— ءيا، بۇل ءوزى اركىمدى ويلانتتى...
الىبەك ءبارىن ەستىپ كەلەدى. «گەربەرت» باسى ادامسىز بولمايتىنىن بىلەدى. سولاردان ەل اڭىزىن بايقاماق. ءبىر جاعىنان ەل سۋسىنى بولىپ تۇرعان وسى «گەربەرتتىڭ» ءوزىن اينالدىرىپ كورسە دەگەن ويى بار. ءبىراق «گەربەرت» تاس ءۇيدىڭ ىشىندە. سلەسار لاپشين ەسىكتى تاس قىلىپ جاۋىپ العان. ساقتىق ءتۇرىن كورگەن سوڭ، الىبەك الىستان كورىپ، باسىن شايقاپ، شاڭىراقتا ەت كورگەن مىسىقتاي بولىپ تۇر ەدى.
سۋات باسىندا، بوندارەنكو اركىمدى ءىلىپ-قاعىپ، ەشكىم ەستىمەگەن سوگىس سوزدەردى سويلەپ ءجۇر ەكەن. اركىمنىڭ شامىنا تيەتىن مۇنداي سوزدەردى ول قايدان الا كەلگەنىن كىم ءبىلسىن؟ ونىڭ كۇل توكپەگەن جەرى از. بۇگىن مىندا، ەرتەڭ وندا، بارىپ تۇرعان «لەتۋن» بولاتىن. ءقازىر قىزۋ، ءىشىپ العان. بۇقاشا كۇجىلدەپ، سۋ باسىنداعىلاردى مۇيىزىمەن شايقاپ ءجۇر. ول بارعان سوڭ تورى بيەنى جەتەلەپ، جۇماباي بەرى اياڭدادى. الىبەك تانىپ، توسىپ الدى.
— بۇگىن كەشىرەك سۋاردىڭ عوي.
— وتاعاسى-اۋ، ءسىز كەتكەن سوڭ دەسياتنيك ءبارىمىزدى جيناپ الىپ، قۇلاعان جەردى قولما-قول تۇزەتتىردى. سوعان كەشىگىپ قالدىم.
— ءسويتتى مە؟ ءبىتتى مە؟
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، بۇندايدا كىسى كۇشتى بوپ كەتسە كەرەك. قىرۋار جۇمىستى ءبىتىرىپ كەتتىك! جۇمانياز ءوزى بولدى باسىندا. ەسكى جۇمىسشى ەكەن عوي. بالتا مەن قايلاعا بىردەي كورىنەدى ساباز.
— ەشكىمگە ۇرىسقان جوق پا؟
— الگى اق باس ينجەنەردى «كورمەيدى، ۇيرەتپەيدى» دەپ سىرتىنان ءبىراز سىبادى. بىزگە كرەپتى قالاي قويۋدى، توبەنىڭ بەرىك، وسالىن قالاي ءبىلۋدى كورسەتتى. وپ-وڭاي ەكەن، الەكە! قالاي بىلمەگەنبىز؟
— ءبىز جاڭا جۇمىسشىمىز عوي. قاتەمىز بولا بەرەدى. بوندارەنكو سۋ باسىنان شاتاق شىعارا الماي بەرى اياڭدادى. اڭگىمەلەسىپ تۇرعان جۇماباي مەن الىبەكتىڭ جانىنان، «ءبيتتى قازاق، ءاي ءبيتتى...» دەپ بۇلعاڭداپ وتە بەرگەندە:
— اتتەڭ، مىنا ساقال! — دەدى الىبەك. — ايتپەسە مىنانى...
سول-اق ەكەن قويدان قوڭىر جۇماباي ەبەلەكتەپ بارىپ، بوندارەنكونىڭ الدىنا تۇرا قالدى.
— ءاي، سەن ءوزىڭ نە ايتىپ باراسىڭ؟! اقىماق!
بوندارەنكو سوزگە كەلگەن جوق. تۇمسىققا جۇدىرىقپەن ءبىر بەردى دە، جىتىپ كەتتى. مۇرنىن باسىپ جۇماباي وتىر. باسالقى ايتىپ الىبەك تۇر:
— قالاي بارىپ قالدىڭ؟ جانجالدىڭ كەرەگى نە ساعان.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، قالاي بارىپ قالعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەدى اڭقاۋ جۇماباي. — ءتاڭىر جازاسىن بەرسىن!
XVII
مۇرنى قاناعان جازىقسىز جۇماباي الىبەكتىڭ جەل بەرگەنىن سەزبەسە، ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا نە كۇيگە ۇشىرايتىنىن بوندارەنكو دا سەزبەپ ەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بولماشى جانجال ەرتەڭىنە ۇلكەن سوزگە اينالدى. بولعان وقيعانى جۇمابايدان ەستىسىمەن ءجانابىل سول تۇندە مەيرامعا جەتكىزگەن. مەيرام دەرەۋ جۇمانيازدى شاقىرىپ الىپ، تاپسىرما بەرگەن. بۇگىن مەحسەح جۇمىسشىلارى جۇمىس اياعىندا تەگىس جينالىپ، جولداستىق سوت قۇرىپ وتىر.
بۇرىنعى «گەربەرت» شاحتاسىنىڭ ماشينالارى ورناعان بولمە. ءقازىر ول ماشينالار جوق. قابىرعالاردى بويلاي، قالىڭ تاقتايدان جاساعان تۇتاس، ۇزىن سلەسار ستولدارى تۇر. ستولدارعا تەمىر شاتتاۋىقتار ورناتىلعان. ورتادا ەسكى كامەرون، دينامو، بۇرعى ستانوگى، الۋان-الۋان مەحانيزم بولشەكتەرى جايراپ جاتىر. سولارعا، سلەسار ستولدارىنا وتىرا سالعان جۇمىسشىلار جۇمىس كيىمدەرىن تاستاماعان، جۋىنباعان كۇيىندە كەلگەن. كەروسين شامنىڭ ءالسىز ساۋلەسىندە كوزدەرى جالتىراپ، باسقا دەنەسى قاراۋىتىپ، تۇستەرى تىم سۋىق كورىنەدى. توردە، ءۇستىن قىزىل شۇبەرەكپەن جاپقان كىشىرەك ستولدا، كوپكە قارسى وتىرعان ءۇش ادامنىڭ ورتاداعىسى سلەسار لاپشين — سوت پرەدسەداتەل ونىڭ وڭ جاعىندا ءجانابىل، سولىندا انتون — سوت مۇشەلەرى. ايىپكەر بوندارەنكو جالاڭباس، سوت الدىندا تۇرعالى ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولدى. تەرگەۋ تەرەڭدەپ بارادى. ايىپكەر سامايىنان سورعالاعان تەردى اندا-ساندا قولىمەن سىپىرىپ تاستاپ تۇر...
— جولداس بوندارەنكو، — دەدى لاپشين، — قول جۇمساعانىڭىز انىقتالدى. سونىڭ سەبەبىن ايتىڭىزشى؟
— اۋەلى ول ۇرماقشى بولدى، — دەي بەرىپ ەدى بوندارەنكو.
— استاعىپىراللا! — دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى جۇماباي. — مۇزداي وتىرىك. ادام بالاسىنا قول كوتەرىپ كورگەن ەمەن. ءالى كۇنگە قاتىندى قامشىمەن ءبىر سالدىم با ەكەن.
ءبارى دۋ كۇلدى. جۇماباي وسى سوزىمەن-اق ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىتىپ بولدى. جالعىز كۋا الىبەك «اۋىردىم» دەپ كەلمەي قالسا دا، ولاق سوزىنەن شىندىق اڭقىپ تۇر. تىڭداۋشى كوپ، ول سويلەسە قوشەمەتتەپ كۇلەدى. بوندارەنكو سويلەسە سازارا تىڭداپ، سۇراق قويىپ، قاعىتىپ وتىرادى. بۇرىن بۇنداي تالقىعا تۇسپەگەن، ءجانابىلدىڭ سۇيرەۋىمەن جۇرەكسىنە-جۇرەكسىنە ازار كەلگەن جۇماباي، ءقازىر ءوزىنىڭ تالايى كوتەرىلگەنىن سەزىپ، قىزارا ءبورتىپ، جايدارى قارايدى جۇرتقا. جۇرت نازارى بۇنى بۇنشا كوتەرسە، كوزى شاتىناعان سوتقار بوندرەنكونى ەڭكەيتىپ، قۇنىستىرىپ جىبەرگەن. اسىرەسە سلەسار لاپشين كوزىن الماي، سۇراق ۇستىنە سۇراق بەرە نىقىرتىپ وتىر.
— جولداس بوندارەنكو! جۇمىسشىلىق ستاجىڭىز قانشا؟
— جەتى جىل.
— مەنىكى ون جەتى جىل. ءالى ءبىر ادامدى ۇرعام جوق. قانشا وندىرىستە بولدىڭىز؟
— جەتى-سەگىز قالادا بولدىم.
— مەن دونباستا ءبىر-اق وندىرىستە ىستەدىم. كوبىرەك ىشەسىز، اقشانى كوپ تاباسىز با؟
— التى-جەتى ءجۇز اينالدىرام.
— مەن مىڭنان اسا اينالدىرام. ءبىراق، ماس بولىپ ەشكىممەن توبەلەسپەيمىن. پرولەتاريات ادامشىلىعى نە دەپ بىلەسىز؟
بوندارەنكو جاۋاپ قايتارا المادى. «ەسكى جۇمىسشىمىن، مامانمىن» دەپ اسقاقتاعان كەۋدەسى ەڭكەيە ءتۇستى. وزىنەن ءبىلىمى، ستاجى، ماماندىعى ارتىق لاپشين جاي ايتسا دا، ءار ءسوزى بالعاداي ۇرىپ، قاعىپ بارادى جەرگە. Kءوپ ىشىنەن اشۋلى داۋىستار شىقتى:
— بۇزاقى!
— ماسكۇنەم!
— جويۋ كەرەك كوزىن!
الاكولەڭكە تاس ۇيدە تاسي جونەلگەن بۇل داۋىستار، جەلدى تۇندە كۇرىلدەي تۋلاعان وزەننەن دە قورقىنىشتى ەدى. لاپشين ۇلكەن شەڭگەلىن نەشە رەت كوتەرىپ ازار توقتاتتى. الدەكىم سوناۋ شەتتە تەرىس ۇعىندى ءلاپشيندى.
— باسە، نەمەنە، ءبارى قۋدالاپ! كوزىن شىعارىپ، مۇرنىن بۇزىپ پا، سونشا.
— بۇل قايسىسى باسى سىرقىراي قالعان؟ — دەپ لاپشين ورنىنان تۋرا قارادى شەتكە. سارعىش جۇزىنە قان جۇگىردى. قالىڭ ەرىندەرى ءبىر ءدىر ەتىپ، كەڭ يىعىنان الدى دەمىن. ۇلكەن كوك كوزى شاراسىنان شىعا جالتىراپ، سول شەتتى شولىپ شىققاندا، جاڭاعى داۋىستى تۇنشىقتىرىپ شىقتى. — سويلەگىڭ كەلسە مۇندا كەلىپ سويلە، ديدارىڭدى كورەيىك.
بوندارەنكو ءۇشىن ديدارىن كورسەتە المادى ەشكىم. ءبارى ارتتارىنا بۇرىلا، كوزدەرىن الارتا ءبىر-بىر قاراسىپ، سولەكەت داۋىستى ىزدەگەندەي بولدى. يۆان پوتاپوۆ تۇردى ورنىنان. شاشى اپپاق، ساقالى شىلىممەن سارعايعان، اۋزىندا ءتىسى نەكەن-ساياق، بەت تەرىسى بۇرمە-بۇرمە. كەسەك دەنەلى قارت جاي ءجۇرىپ كەلىپ، سوتقا جاقىندادى. سويلەمەيتىن، جيىلىسقا كوپ كەلمەيتىن بۇل يۆان وسى قاراعاندىنىڭ كارى تاريحى ءتارىزدى ەدى. كوپ نازارىن وزىنە تارتىپ الدى، ءسوز سۇراي كەلدى سوتتان. سۇراسىنىڭ، تۇرىسىنىڭ ءوزى قىزىق.
— ايتپاسا بولمايدى، — دەدى كەلىسىمەن. سۇراعانى وسى. داۋسى ەرتەدەن كومەسكى، كۇڭگىرت شىعاتىن، كىسى تۇسكەن اۋىز ءۇنىن دە، ءسوزىن دە بوجىراتا تۇسكەن. رۇقسات كۇتكەن جوق. سوتقا دا، كوپكە دە قاراعان جوق. كارى كوزىن بوندارەنكوعا قاداپ، سۇق قولىن شوشايتا، باپپەن بالپ-بالپ سويلەپ تۇر...
— سەن، جىگىت، بايقا! نەگە تيەسىڭ قازاققا. مەن بار ءومىردى وسى قاراعاندىدا، قازاق ورتاسىندا وتكىزدىم. ماعان ءبىر قازاق تيىسكەن جوق. نەمكوۆ، ريازانوۆ، اعىلشىندار بيلەگەن زاۆودتا ءبۇيىرىم شىعىپ كورگەن ەمەس. تارىققاندا قازاق اۋلىنا بارىپ، كانى بولىپ قايتاتىنمىن. قايىرىمدى، مىرزا حالىق. جۇمىسقا كەلگەندە دە قازاق سەنەن سورلى ەمەس، جىگىتىم. اناۋ كارىمجان، سمايىلدار، جارماعامبەت، ەرمەك، بايتەن، سىپاندار قايلادا الدىنا جان سالدى ما! ولاردىڭ جۇدىرىعى سەنىڭ جۇدىرىعىڭنان مىقتىراق. سەن تۇگىل اعىلشىن مورگاندى، ۋريادنيك كۋدريندى دە ۇرىپ جىققان. بۇل، قاراعاندىدا تالاي تۇمسىقتار بۇزىلعان. اعىلشىن، پودريادچيك، ساۋداگەر، كۋلاكتار سەندەيلەردى اراقپەن سۋارىپ، جەلىكتىرەتىن دە، جەكسەنبى سايىن يتشە تالاستىرىپ، سىلق-سىلق كۇلىپ تۇراتىن. ولار وسى الالىقتىڭ ارقاسىندا ءومىر ءسۇردى. ول زامان ءوتىپ ەدى، كىم سەنى قۇتىرتقان؟ شىنىڭدى ايتقاندا عانا، جۇماباي ريزا بولعاندا عانا قۇتىلاسىڭ.
يۆان ءسوزىن ءبىتىردى. قولىن قاتتىراق ءبىر سەرمەپ، ورنىنا بارىپ وتىردى.
— تاعى كىم سويلەيدى؟ — دەدى سوت پرەدسەداتەلى.
پروكۋرورى، قورعاۋشىسى، قولدانعان ستاتياسى جوق، ەرەكشە سوت. ءبارىن كوپتىڭ وزىنە سالادى. تەك پرولەتارياتتىق ساناعا، قاعيداعا سۇيەنەدى. سونىڭ ءوزى زاڭنان كەم باتپادى بوندارەنكوعا. سويلەۋشىلەرگە ۇمىتپەن جاپاق-جاپاق قارايدى. بىردە-بىرى قوستامايدى، سوگىپ، جەرلەپ كەتەدى. ەندىگى ءۇمىت جالعىز عانا انتون ەدى. سوت مۇشەسى تاپەلتەك انتون شىقتى سوزگە.
— بوندارەنكونى مەن جاڭا تانىدىم، — دەدى انتون. ادەتىنشە ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قالدى. — جۇرەگىم اينىدى مىناسىنان! ءدال پوسەلكە كۋلاكتارىنىڭ مىنەزى. «كولبيتتى» قايدان تاپتى بۇل؟ ارينە، كۋلاكتار ۇيرەتتى. ەسكى ۇلت ارازدىعىن قوزدىرىپ، ولار وزىنە جەم تۇسىرمەك. ءبىزدىڭ جىگىت جەم بەرىپ تۇر. جولداس بوندارەنكو! بۇدان بىلاي كۋلاگىڭمەن، نە بىزبەن بول. قاراما جاپاقتاپ، قاراما. راس، مەنىمەن بىرگە ىستەگەن جولداسسىڭ. ءبىراق مىنا مىنەزىڭ جولداستىقتان ايىرادى...
ءار ءسوز ينەدەي قادالىپ جاتسا دا، بوندارەنكو قينالا شىداپ تۇر. شادىر كوزى بۇرىنعىداي الاقتاپ، ادىرايمايدى. قولعا تۇسكەن ۇرىشا تومەن قاراپ، يىعى سالبىراپ كەتكەن. سورعالاعان ساماي تەرى ءالى تىيىلعان جوق. سوندا دا «جازدىم، جاڭىلدىم» دەمەدى. كوپتىڭ قويماستان ۇتىلاي سويلەۋى سونى كۇتكەن ءتارىزدى. مىنە، مەحانيك كوزلوۆ شىقتى ەندى. باعانادان ءبارىن باقىلاپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان ەستى قارت سوتقا دا، ايىپكەرگە دە ءبىر جوبا كورسەتە سويلەدى:
— بۇل جيىن جۇمىسشىلاردىڭ ءوزارا تالقىسى. باسقانىڭ قول سۇعۋعا قاقى جوق. مەن زادىم جۇمىسشى بولعانمەن، ءقازىر تەك ءوندىرىس باستىعى ەسەبىندە پىكىر بىلدىرەم. جولداستىق سوت زاڭ قولدانباسا دا، وسى كوپتىڭ ويىن، سەزىمىن، ءداستۇرىن ورىندايدى. سوندىقتان ول سوتتىڭ قورتىندىسىن ءوندىرىس باستىعى تۇگىل، حالىق سوتى دا سىيلايدى. جولداستىق سوت، بوندارەنكونىڭ قىزمەتىن تومەندەت دەي مە، سوگىس بەر دەي مە، جوق جۇمىستان شىعارىپ حالىق سوتىنا تاپسىر دەي مە، — مەن بارىنە دايىنمىن. ەگەر ايىپكەردىڭ بالا-شاعاسىن، شىن جۇرەگىمەن قاتەسىن مويىنداۋىن ەسكە الىپ، وسى تالقى دا جەتەر دەسە، وعان دا ريزامىن.
— ايىپكەر ءالى قاسارىسىپ تۇر، قاتتى كەتەرمىز، ءسىرا! — دەپ لاپشين داۋسىن كوتەرە تۇسكەندە، بوندارەنكو ەڭىرەپ جىبەردى:
— جانىم-اۋ، نە قىل دەيدى ماعان! تەرىمدى تىرىدەي سويىپ جاتىرسىڭدار، شىدادىم عوي. از با؟ ەندى قايتالاسام بۇل كۇنىم كوپ بولسىن. شيەتتەي ءۇش بالام بار، اياڭدار، كەشىرىڭدەر. كەش، جۇماباي، كەش. مىنە باسىم، ال كوگىڭدى! — دەپ، بوندارەنكو جۇمابايدىڭ الدىنا بارىپ، باسىن سالعاندا، جۇماباي اتىپ تۇردى ورنىنان. كوزىنەن دە جاس ىتىپ كەتتى. ساسىپ، قاقالا سويلەپ، ەكى قولىن بىردەن كوتەردى:
— كەشتىم، كەشتىم! ريزامىن كوبىڭە. جىلاتپاڭدار مىنانى. ءتىپتى جىبىمەن دەپ ەدىم، و قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتتى!
مۇرنىن قاناتقان سوتقار بوندارەنكونى جۇماباي ەندى بالاشا جۇباتىپ جاتتى. كوپتىڭ قاباعى جاڭا اشىلىپ، كۇلە قارادى ەكەۋىنە. ءبىراق، لاپشين ءوڭىن جىلىتقان جوق، ءسوزىن قاتايتا ءتۇستى:
— تىم اڭقاۋلىقتىڭ اقىرى الدانۋ ەكەنىن ۇمىتپالىق، مومىن جۇماباي وزدىگىنەن كەلىپ ساعان بايلانىسپايدى. سەن تەك، اراقتىڭ قىزۋىمەن وعان قول جۇمسامايسىڭ. جاڭا اناۋ شەتتە ەستىلگەن داۋىس دا تەگىن ەمەس. شىندارىڭدى ايتىڭدار، سەندەردى قوزدىرعان كۋلاك!
— ءومىرى باي-كۋلاك دەگەندەرمەن امپەي بولعان ەمەن جۋىتپا، قاراعىم، ول پالەڭدى جۋىتپا! — دەدى جۇماباي. الىبەكتىڭ جەل بەرگەنىن ءالى سەزبەپتى. بوندارەنكو وزىمەن-وزى. باسىن شايقاپ جىلاپ وتىر. سوت مۇشەلەرى وڭاشا شىقپاي-اق ءوزارا كەڭەسىپ الدى. لاپشين ورنىنان تۇرىپ، سوت قاۋلىسىن ەستىرتتى:
— جابىرلەنۋشى كەشىرگەنمەن پرولەتارياتتىق سانا، ءداستۇر كەشىرمەيدى. ءبىز بۇل دالاعا توبەلەسكە كەلگەمىز جوق. قازاق باۋىرلارعا كومەكتەسۋگە، بىرلەسە وتىرىپ سوسياليزم دۇنيەسىن جاساۋعا كەلدىك. ايىپكەردىڭ نالىعانىڭ بالا-شاعاسى بارىن جانە جابىرلەنۋشىنىڭ ءوتىنىشىن ەسكە الىپ، جولداستىق سوت قاتاڭ جازا قولدانباۋعا ۇيعاردى. تۇزەلگەنىن ىسىمەن كورسەتكەنشە بوندارەنكونى بريگادىلىقتان بوساتىپ، جاۋاپتى، اقىسى جوعارى جۇمىسقا جىبەرمەۋ باسشىلىقتان سۇراسىن.
— جولداستىق سوتتىڭ قاۋلىسى ەرتەڭنەن باستاپ ورىن دالادى! — دەپ كوزلوۆ قولما-قول قايىردى جاۋاپتى. جۇرت ريزالىق ءبىلدىرىپ تاراي باستادى...
XVIII
سارى توپىراق، قارا كومىر ۇيىندىلەرى، قالقايعان جەر باراك، قاراشا اۋىلدار كەلەمىن كەڭەيتە، قويۋلانا تۇسكەن. بۇرىنعىداي بەيساۋات جۇرگەن ات، تۇيە، وگىز كورىنبەيدى. ءبارى جۇمىستا. شوقايدان قۇرىلىس جابدىقتارىن تاسۋشى ارباكەشتەر ۇلكەن كەرۋەن بولىپ، جول ۇستىندە جىلجىپ كەلەدى...
قاراعاندى بۇگىن ۇلى مەيرام كۇنىنە ۇقساپ تۇر. ۇراندى قىزىل جالاۋلار كوبەيىپ كەتكەن. كيىز ۇيلەردىڭ، جەر باراكتاردىڭ، تاسۇيلەردىڭ ماڭدايلارىندا قىزىل ماتادا:
— ساۋاتسىزدىق جويىلسىن! ناداندىق پەن سوسياليزم سىيىسا المايدى! — دەگەن ءىرى اق جازۋلار ءجيى كەزدەسەدى. قارانداش، تەتراد ۇستاعان ۇلكەندى-كىشىلى توپتار دا ءجيى ۇشىرايدى. جۇمىسشى حالىق ەندى جاپپاي وقۋشىعا اينالعان. ارتىلعان ۋاقىتىن عىلىمعا جۇمساپ جاتىر. عاجاپ قۇمارلىق، سۋساعاندىق بايقالادى. شاحتاعا تۇسكەلى كەلگەن جۇماباي قولىنداعى تەترادىنا ءۇڭىلىپ وتىر. ارباسىنا بوشكە تاڭعان سۋشى سارى اتاندى جولعا سالىپ قويىپ، قويىن كنيجكاسىنا قاراپ بارادى. وسىنداي عىلىم قۇمارلاردىڭ ءبىر «اقشاحتىعا» جينالعان.
— «اقشاحتى» دەگەنىمىز — اعىلشىن تۇسىنداعى ەڭ كۇشتى شاحتالاردىڭ ءبىرى ەدى. «گەربەرت» سياقتى بۇنى دا سۋ كەۋلەپ، ىستەن شىققان. بىتەپ تاستايمىز دەپ، جۇمىسشىلار ەكى كۇنىن سەنبىلىك جاساسا دا بىتەلمەدى. سول ماڭداعى ۇيىندىلەردىڭ ءبارىن اكەپ توككەندە شاحتانىڭ قۇدىعى تولماي-اق قويدى. سونسوڭ قۇدىقتىڭ بەتىن تاقتايلاپ تاستادى. ونىڭ قوراسىن، ماشينا تۇراتىن بولمەسىن قوسىپ جىبەرىپ، مەكتەپ جاسادى. استى ءازىر تاقتايسىز، ءبىراق، قاراعاندىنىڭ ەڭ مادەنيەتتى كەڭ ءۇيى. كۇندىز بۇندا بالالار، كەشكە ەرەسەكتەر وقيدى. ۇلكەن جينالىستار دا وسىندا وتەدى. ءقازىر بۇنداعى وقۋشىلار توبى — ەرەسەكتەر. بايتەن، سىپان، ىسقاق سياقتى قاراعاندىنىڭ ەسكى جۇمىسشىلارى. الدى ەلۋدىڭ، ارتى وتىزدىڭ جۋان ىشىندە بولسا دا، مەكتەپتى جاڭا كورىپ وتىر. قايلاعا داعدىلانعان جۋان ساۋساقتار جىڭىشكە قارىنداشتى قومسىنعانداي وداعاي ۇستاپ، اۋىر قوزعالادى. ءحارىپ يمەكتەرىن تەمىر يگەندەي قىزارا، تىستەنە كۇشپەن يەدى. قارا تاقتاعا بورمەن جازىپ كورسەتىپ ارداق تۇر. ۇلكەن ادامداردىڭ شالاعاي سۇراعىنا، مىنەزىنە جىميىپ كۇلىپ قويادى.
— شىراعىم، اناۋ ەشكى قۇيرىقتى ايتىپ جىبەرشى؟
— مىنا بالعاباستى تاعى ۇمىتتىم؟
— سوناۋ قايلا تۇمسىق نەمەنە؟
لاتىن حارىپتەرىنە وزدەرىنشە وسىلاي ات قويىپ، ءبىر نارسەگە سالىستىرا سۇراپ جاتىر. وقۋ اۋىر دا بولسا، وقىتۋشى مەن وقۋشىلار كۇلىسىپ، جەلپىنىسىپ الادى. ارداق ساۋدا قىزمەتىمەن اينالىسپاي مەكتەپكە، وعان قوسىمشا ەسكى جۇمىسشىلاردىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىنە مەيلىنشە ريزا. جاقسى ىستەپ كەتسە جالاقىنىڭ ۇستىنە سىيلىق، ابىروي الادى. وقىتا وتىرىپ، ءوزى تاعى وقىپ ءجۇر. ساۋاتسىزدىق جويۋ ىسىنە ءازىر باسقالاردان وزىق سياقتى. سوندىقتان وسى ادامداردىڭ ەلدەن بۇرىن ساۋاتىن اشۋدى جاس ارداق ەگدە ادامشا ويلايدى. جۇمساق مىنەزى جىلى ءوڭى، كىرىمدى سوزىمەن العاشقى كۇننەن باستاپ-اق كىرگەن ىشكە. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە تۇرىپ، مەرۋەرت سياقتى اق ءتىسىن انتەك اقسيتا جىميعاندا، بالاداي سۇيكىمدى، اناداي دانا بوپ كورىنەدى بۇلارعا.
تەك بايتەن ءالى ءوڭىن جىلىتقان جوق. باسقالار جاپىرلاسىپ سۇراپ جاتقاندا، ول سۇرامايدى دا، ءبارىن بىلەتىن كىسىشە، ءوزىن تىم تاكاپپار ۇستاپ، ەڭ ارتتا جالعىز وتىر ەدى. قالعىپ كەتىپتى. تەترادى جەردە جاتىر، قارىنداشى دومالاپ سوناۋ جاققا كەتكەن. ارداق وقۋشىلاردى جاعالاپ، ساباقتارىن تەكسەرە-تەكسەرە بايتەنگە جەتكەندە اڭىرىپ قالدى. نە ىستەرىن بىلمەي تۇر. سامايىنا اق ەنگەن كەششەلەۋ، شادىر شاكىرتتى ەندى مەكتەپكە كەلىپ ۇيقى سوقتى. ءبىر جۇمادان بەرى ءبىر ءحارىپتى دە دۇرىس ۇيرەنگەن جوق. ايتا-ايتا ءسوز بىتكەن.
— بايتەكە-بايتەكە، — دەپ قاتتىراق داۋىستاپ وياتتى ارداق.
— ا! — دەدى بايتەن. كوزى الاق ەتىپ، مۇرتىن ەدىرەيتە.
— بۇلاي وقۋعا بولمايدى. ۇيگە بارىپ ۇيىقتاڭىز.
— اق ساۋساقتار جاساعان مەكتەپ ەمەس، جۇمىسشىلار جاساعان. قۋا المايسىڭ، جولداس، كەتسەڭ ءوزىڭ كەتە بەر!
جۇمىسشىلار ورىندارىنان ۇشىپ تۇرىپ، بايتەندى ورتاعا الىپ قالدى.
— كەت، ءوزىڭ كەت، لانەت! — دەپ كوكتايىنشا قالش-قالش ەتەدى. — قارتايعاندا كوزىمىزدى اشقان جاس بالاعا نەگە سالاسىڭ جامان اۋزىڭدى!
— كەتسەم كەتەمىن، وتىز مەكتەپ اشىلدى، سونىڭ بىرىنە بولماسا بىرىنە تۇسەرمىن.
— قايدا كىرسەڭ دە قۋىپ شىعام. جىبەرىڭدەرشى، مۇرنىن ءبىرجولا بەت قىلىپ جىبەرەيىن!
وزگەلەرى كوكتايىنشانى ۇستاپ جىبەرمەدى، ادۋىن، اعا جۇمىسشىنى ءبارى سىيلايدى. بايتەندى جەرلەپ-جەرلەپ شىعارىپ جىبەردى ۇيدەن.
ارداق باعانا كەتىپ قالعان. جاڭاعى ءسوز بەتكە سالىپ جىبەرگەندەي بولدى. بىلاي شىعا بۋلىعىپ جىلاپ تۇر. ىلايلانباعان تۇنىق كوڭىل بۋىرقانا تولقىدى. نە جازام بار؟ بىزدەيلەرگە كۇن جوق پا الدە، دەگەن سۇراۋلار شىتىرمان ويلارعا اكەتتى. ساۋدا قىزمەتىن دە، ماحمەتتى دە ەسكە سالدى. ءبىراق، بىرىنە بەتتەمەدى. ەڭ سۇيگەنى مەكتەپ ەدى، شاكىرتتەرى بەتتەن الىپ تۇرسا وندا قالاي قالا الادى؟ قارا جۇمىستىڭ وزىنە تۇسپەسە تىنىشتىق جوق سياقتى. كوڭىل شىركىن تارىلعاندا كەڭ دۇنيەنى الاقانداي ەتپەي مە! ارداق ءقازىر ءوزىن ەڭ باقىتسىز ادامداردىڭ قاتارىنا قوستى. وتە باسىڭقى كوڭىل، جابىڭقى تۇرمەن اياعىن ازار باسىپ، مەحسەحتاعى جانابىلگە كەلە جاتىر. مۇندايدا جان جاراسى جاقىن جولداستىڭ مايدا قولىن ىزدەيدى. ارداق سونى ىزدەپ كەلەدى.
ءجانابىل وزىمەن ءوزى بولىپ جاتقان. سمەنا ءبىتىپ جۇمىسشىلار تاراعان سوڭ جالعىز قالدى. بەلۋاردان شۇڭقىر قازىپ، قاتارىنان ەكى دىڭگەك ورناتتى. ەكى دىڭگەكتىڭ اراسىنا ۇزىن قايىڭنىڭ ءبىر باسىن قىستىرىپ، سول باسقا ەكى پۇتتاي تەمىر بايلادى. تەرشىپ، ەنتىگىپ جۇرسە دە قۇمارلىق شارشاتار ەمەس. وزىنشە ءبىر جاڭالىق جاساماق. ەندى قالىڭدىعى ءبىر ەلى پليتا تەمىردى سۇيرەپ كەلەدى. ارداقتى ءدال قاسىنا كەلگەنشە بايقاعان جوق.
— ىسكە ءسات! — دەدى ارداق. داۋسى تىم جابىڭقى، قاباعى سالىڭقى ايتتى. بۇنى دا بايقامادى ءجانابىل.
— ايتقانىڭ كەلسىن. ونەرىمدى كورىپ تۇر. بارلىق بالعاشىنىڭ ىستەگەنىن وسى ءبىر ستانوككە ىستەتەم.
قالىڭ پليتا تەمىرلەردى بالعامەن ۇرىپ ءيىپ، لوكوموبيلدەر، قازاندار جامايتىن كاتەلشىلەر جۇمىسى اۋىر، سولاردىڭ ىشىندە بالعاشىلاردىكى اۋىر. ەرتەدەن قارا كەشكە مەحسەحتىڭ ماڭىن شاڭقىلداتىپ جاتاتىن دا بالعاشىلار. ءجانابىل اعاش ستانوگىمەن وسى اۋىر ەڭبەكتى جەڭىلدەتپەك. سلەسار لاپشين، مەحانيك كوزلوۆ بۇندايدا تالاي تاپقىرلىقتار كورسەتكەن. سولارعا ەلىكتەيدى. ءجانابىل، مىنە، پليتا تەمىردى توسەپ قويىپ، ستانوگىن باسقالى جاتىر. كوز الدىنداعى قيسىنسىز ىسكە شىداي المادى ارداق:
— بۇنىڭنان ءىس شىقپايدى، — دەدى. — رىچاگپەن كوتەرىپ ۇرماقسىڭ عوي. تەمىرىن، اۋىر بولسا دا بالعادان ءالسىز تيەدى.
— قايدان ءبىلدىڭ؟
— فيزيكا زاڭى سولاي دەيدى. تىم جاقىننان ۇرعالى تۇرسىڭ. سەرپىنسىز ۇرىس ءالسىز بولادى.
ءجانابىل فيزيكاعا باعىنعان جوق، ستانوگىن باسىپ-باسىپ قالدى. مايىسپاق تۇگىل بەلگى دە تۇسپەدى تەمىرگە. وتىرا كەتتى داعدارىپ.
— سول فيزيكاڭدى ۇيرەتشى ماعان، بىلگىش ەكەن. لاپشين دا ايتىپ ەدى. جۇمىستان كەيىن ورىسشا وقيمىن ەندى.
— بوتاقارادا، بولشە-ميحايلوۆكەدە، وسىندا فابريك-زاۆود مەكتەپتەرى اشىلىپ جاتىر. سولاردىڭ بىرىنە تۇسسەك قايتەدى؟
ءجانابىل جالت قارادى ارداققا. جاڭا عانا سەزدى:
— ءجۇنىڭ جىعىلىپ، نەعىپ وتىرسىڭ؟ اۋىردىڭ، با، الدە رەنجىدىڭ بە بىردەمەگە؟
— دەنىم ساۋ ءازىر.
— پاي-پاي، وسى ءبىر ەمىزىپ تارتاتىنىڭ-اي! ايتپايسىڭ با، سارتىلداتىپ.
— بايتەن كەت دەگەن سوڭ، شىعىپ كەتتىم مەكتەپتەن.
— بايتەننىڭ كەت دەگەنىنە-اق پا؟ — دەپ قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى ءجانابىل. — ول كەل قورىعان بيشارا قىزعىش. قىزعىشتان قورقىپ، كولدەن كەتكەن سەنى نە دەسەم ەكەن.
— كوپتىڭ الدىندا «اق ساۋساق، ءوزىڭ كەت» دەپ تۇرعاندا قالاي كەتپەيسىڭ. ءويتىپ ءمۇعالىم بولعانشا، جۇمىسشى بولعان ارتىق. بەتىڭ بىلعانسا سۋ تازارتادى. ارىڭ بىلعانسا نە تازارتادى.
— ءجۇر! — دەدى ءجانابىل. ورنىنان ۇشىپ تۇردى. — ول قارا اۋىزدىڭ اۋزىن قىزىل تەمىرمەن قاريىن. ءجۇر، شەشەسىنەن قايتا تۋعانداي بولادى.
— قايدا؟
— پارتكومگە، شاحتكومگە بارامىز.
— قوي، بارمايمىن، — دەپ قىنجىلا ءتۇستى ارداق. — ەندى قالعان ۇياتتى بايتەنمەن ايتىسىپ جويام با! ودان دا جۇمىس عىلىمىن وقيىق. ءبىر ىستەيىك، ماشينا ءتىلىن ۇيرەنەيىك. مىناۋ ستانوگىڭ وي سالدى. مۇمكىن ىزدەنە-ىزدەنە يزوبرەتاتەل، كونسترۋكتور بولىپ كەتەرمىز.
شىڭدالماعان جاس قىزدىڭ مايرىلا قالعان جۇمساق كوڭىلىندە تابيعي باتىلدىق، وجەتتىك تە بايقالادى. تايىنباي جۇمىسقا تۇسەم دەۋى — جۇمىستى دا ۇلكەن ونەر كورۋى ءجانابىلدى قاتتى ءسۇيسىندىردى. ول ارداقتان بۇنى ەشۋاقىتتا كۇتكەن ەمەس-تى. ەندى سۋىن تاپسا، قيىپ تۇسەتىن بولات قانجارسىڭ-اۋ، دەگەن ويعا كەلىپ، ايتپاي جۇرگەن ءبىر ءسوزىن ايتىپ سالدى:
— كومسومولعا كىرسەڭ بارلىق ەسىك اشىق بولار ەدى.
— ەنۋ ءۇشىن اۋەلى ىستە كورىنۋ كەرەك ەمەس پە؟
ءجانابىل ايتارىن ايتسا دا قايتالامادى. جۇمىسقا ءتۇسۋىن نە دۇرىس، نە تەرىس دەي المادى. مەيراممەن اقىلداسپاق. ەڭ اۋەلى بايتەننىڭ اۋزىن قارىتپاق. اياپ وتىر ارداقتى. كەنەتتەن ءبىر كۇشتى گۇرىل ەستىلدى. ەكەۋى دە ەلەڭدەپ اسپانعا قارادى. اسپان اشىق. جۇرت توپىرلاپ، شۋىلداسىپ، جينالىپ قالىپتى. نەگە جينالعانى تاسادان انىق كورىنبەيدى. شاۋىلدەي ءۇرىپ يتتەر تۇر. ءىشقىرىن تۇرىنە، سانىن شاپالاقتاي جۇگىرە بالالار ءجۇر. گۇرىل ۇدەپ بارادى. سول گۇرىلدى قورشاعان كوپ تولقي قوزعالىپ، بەرى كەلەدى. ءجانابىل مەن ارداق تا تۇرا جۇگىردى...
كۇنشە كۇركىرەپ، جۇرتتى دۋىلداتا كەلگەن «ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ» بالالارى ەكەن. ىلديدان قىرعا كوتەرىلە، مەحسەحقا قاراي بەس تراكتور بىردەن كەلەدى. ءارقايسىسى ارتىنا اربا تىركەگەن. ءقايسىبىر اربالارىنىڭ نۇسقىنى ءتىپتى بولەك. تەمىر دوڭگەلەگىنىڭ جالپاقتىعى جارتى مەتر، ەكى بەلدىكتىڭ اراسىنان كوش وتكەندەي. وسىنداي ۇزىن اربانىڭ بىرىندە سۋلاپ جاتقان ءداۋ قىزىل كوتەل قىزىل بەل سياقتى. سول بەلدى جالعىز سۇيرەپ كەلە جاتقان تراكتورعا تەڭەۋ تاپپاي جۇرت ابىرجىپ اۋزىنا كەلگەنىن ايتادى:
— پاھ، پاھ! كۇنشە كۇركىرەۋىن!
— مىنا قارا، جەر سولقىلدايدى!
— ءداۋ عوي، مىناۋ، ءداۋ!
— الىپ دەسەڭشى ءبىر تاۋدى ءبىر ءوزى سۇيرەپ بارادى.
— تراكتور دەگەندە تاۋ سوعار دەسەڭشى بۇنى!
قاراعاندىنىڭ موتور داۋسىن ەستىگەنى وسى! بۇرىن كورمەگەن تراكتور، ءداۋ كوتەل، ۇلكەن تەمىر اربا، الۋان-الۋان مەحانيزمدەر عاجاپ اسەر ەتتى جۇرتقا. توپىرلاپ، ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ جاقىننان كورۋگە، ۇستاپ، شۇقىلاپ بايقاۋعا قۇمارتادى. يتتەر الىستان ءۇرىپ، ءقايسىبىرى كوككە قاراپ ۇلىپ تۇر. قارا توبەت ارس-ارس ەتىپ، تراكتوردىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇل جاعىنا ءبىر شىعادى. ءجانابىل كەيىنىرەك جەتسە دە العا شىققان. شولاق تاناۋى اسەم ساڭكيىپ، شەگىر كوزى نۇر جاينايدى. قولىندا ۇزىن شىبىق تەمىر، كوپتى جايپاپ، ارباعا جاقىنداتپاي ءجۇر.
— اۋلاق! بوگەمەڭدەر، جول بەرىڭدەر! وكىرگەن سيىرداي بۇل نەسى، تۇگە؟..
— مىناۋ، تاڭقى سارىسى كىم ؟
— جەپ قويادى دەي مە ەكەن!
— تاڭقى سارى وسىنىڭ قوجايىنى. وردجونيكيدزە جولداس جىبەرگەنى وردجونيكيدزە! كەت دەيمىن! ولە مە، جانىم-اۋ! تارت، تارتا بەر، كەشىر جولداس!
مەيرام، جۇمانياز، ششەرباكوۆتەر دە شىعىپ، كوپتىڭ مىنەزىن قىزىقتاپ تۇر ەدى. ءجانابىل تراكتوريستى «كوشىر» دەگەندە شەك-سىلەلەرى قاتتى.
— قاراڭىزشى، سەرگەي پەتروۆيچ! — دەدى مەيرام. — وسى كوپ ءقازىر بالا ەمەس پە. بىردە تاعى دانا-اۋ.
— دۇرىس ايتاسىز، مەيرام وماروۆيچ. كوپتەن ۇيرەنە وتىرىپ، ۇيرەتۋىمىز دە كەرەك.
مەيرامنىڭ كوزى ارداققا ءتۇستى. پاپكاسى قولتىعىندا، جيىنعا تەلمىرە قاراپ، شەتكەرى تۇر. قۋناقى ەمەس، جابىڭقى. وڭىنەن ىزعار بايقالادى. ءالى ءبىر ەزۋ تارتقان جوق. قادالعان قارا كوزى تىم ويلى. مەيرام قاسىنداعىلاردى ەلەۋسىز باستاپ، ارداققا قاراي جىلىستادى. ارداق تا كورە سالا قارسى ءجۇردى.
— قىزىم، قالاي، ۇناي ما، مىنا كەلگەن جاڭا دۇنيە؟ — دەدى ششەرباكوۆ.
— ۇنايدى، سەرگەي پەتروۆيچ. ءبىز كورمەگەن كەرەمەت كۇش ەكەن.
— كەرەمەتتەر ءالى كەيىن. بۇل تەك باستاماسى عوي، — دەپ ششەرباكوۆ كەلەشەكتى ءبىر شولىپ ەتتى. — قاراعاندى ءقازىر ۇيىمداستىرۋ، ورنالاسۋ داۋىرىندە. كومىرگە سىبانا كىرىسكەن ۋاقىتتا ورىس، اعىلشىن بايلارىنىڭ الپىس جىلدا العانىن ءبىر-اق جىلدا الامىز. ءاربىر قىرىق مينۋتتا ءبىر پوەزد جونەلىپ، نە كەلىپ تۇرادى بۇل جەرگە. وسىعان قاراپ، بولاشاق قاراعاندىنى شامالاي بەرىڭىز. بۇل كۇن ءتىپتى تاياۋ.
— پوەزد قاشان كەلەر ەكەن؟
— شوقايدان بەرى استى. قار تۇسە جەتىپ-اق قالار. ۇكىمەت وزگەشە كوڭىل ءبولىپ وتىر بۇل جولعا.
— مىناۋ ماشينالار قايدان كەلە قالدى؟
— بۇلار وردجونيكيدزە جولداستىڭ جىبەرگەن سالەمدەمەلەرى. جول جەتكەنشە وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن كومەك. اناۋ تراكتورلار حاركوۆ زاۆودىندا جاسالعان. ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ بەل بالالارى. اناۋ قىزىل — بۋ قازانى. ەندى قول كۇشكە قوسا بۋ كۇشىن دە پايدالانامىز. بۋ ەلەكتردەن سوڭعى زور كۇش.
— سول بۋ، ەلەكتر، موتور... دەگەندەرىڭىز ءبارى عىلىم ەمەس پە، سەرگەي پەتروۆيچ؟ — دەدى ارداق. — حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكانى بىلمەگەن جۇمىسشى قالاي بىلەدى ولاردى؟ مەن باعانادان بەرى سونى ويلاپ باسىم قاتتى.
— ويىڭ جاقسى، قىزىم، جاقسى! — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ ريزا بولىپ قالدى. — سوندىقتان دا ءسىز جاستار تۇگىل شالداردى وقىتىپ جاتىرسىز. وقۋدىڭ، ۇيرەنۋدىڭ ءداۋىرى بۇل. ءبىراق، ۇلى مەكتەپ ءومىردىڭ ءوزى. قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسى ات قۇلاعىندا ويناۋدى ەشبىر مەكتەپتەن وقىعان جوق. تۇرمىس ۇيرەتتى. تەحنيكانى دا تۇرمىس سولاي ۇيرەتەدى. راس، العاشقى كەزدە ءبىراز قيىندىقتار بار. قورىقپايمىز. شىداي وتىرىپ، جەڭەمىز. تەز جەڭۋ ءۇشىن جۇرتتىڭ ساۋاتىن تەزىرەك، كوبىرەك اشا گور، قىزىم.
— قالاي اشادى! بايتەن قارا اۋىز مەكتەپتەن قۋىپ جىبەرىپتى! — دەگەن ءجانابىلدىڭ داۋسى ەستىلدى. تەرلەگەن، ەنتىككەن. ماشينالاردى جۇرتپەن بىرگە قىزىقتاپ كەلدى. ءبارىن بىلگىسى، بارىنە قاتىناسقىسى كەلەدى. ەندى مىنا اڭگىمەگە ارالاستى. ونىڭ ءسوزى باعانادان بەرى جاي تىڭداپ، جايران، تۇرعان مەيرامنىڭ قاباعىن ءتۇيدى.
— نە دەيسىڭ، قايتا ايتشى؟
— ءوزى ءالى ايتقان جوق پا؟ بايتەن «اق ساۋساق» دەپ قۋىپ شىعىپتى. ەندى جۇمىس مەكتەبىنە تۇسپەك ارداق.
— راس پا؟ — دەدى مەيرام، ءالى دە سەنبەگەندەي.
— راس، — دەپ تومەن قارادى ارداق.
ءبىر تەنتەك ءۇشىن ءبارى ۇيالىپ، باسىن شايقاپ كەيىپ تۇر. بۇلدىرگەن ول. جاۋاپكەر بۇلار. بوندارەنكو جانجالى جاڭا باسىلىپ ەدى. بايتەن تاعى كوتەردى.
جوعارى قاراسا جىلاپ جىبەرەتىندەي، تومەن قاراپ مونتيىپ تۇرعان جاس قىزدان مەيرام كوزىن الا المادى. سەنبىلىك ۇستىندە ونىڭ جايپاعان ءجۇزىن، كۇلىمدەگەن قارا كوزىن كورە المادى. قاسىنا بارىپ، سالبىراعان باسىن يەگىنەن كوتەرە، وزىنە قاراتا تۇرىپ ءبىر جىلى ءسوز ايتقىسى دا كەلدى، ۇياتى جىبەرمەدى. مىناۋ جۇرت كوزىنشە، قازاقى ادەپ بويىنشا ءىشىن اشا المادى مەيرام. ونىڭ ىشىندە ماحابباتتان تۋعان قىزعانىش تا بار. «...ماحمەت ەكەۋى ارباعا سۇيەنىپ سويلەسىپ تۇردى... سول تىرسيعان نەمەنى نەگە ءۇيىر قىلادى بويىنا. نەگە وعان پاتەر ءۇي بولادى؟..» دەپ انادا ۇشەۋىنىڭ كەزدەسىپ قالعانىن وسى ارادا ەسىنە تاعى ءبىر ءتۇسىردى. ءبىراق ءقازىر ارداقتىڭ قانداي كىناسى بولسا دا كەشكەندەي ەدى.
— جاۋ قاستىعىن جاسىرىن ىستەيدى. اقىلسىز دوس اشىق ىستەيدى، — دەدى مەيرام، شىمبايىنا باتا، ءتىپتى قىنجىلىپ ايتتى. — پروفسويۋز مۇشەسى عوي. جۇمانياز جولداس، قاتتى شارا قولدانىڭىز. ەندى قايتىپ ءۇنىن شىعارماستاي بولسىن. بۇنداي باسسىزدىقپەن سوسياليزم جاسالمايدى.
— ەسكى جۇمىسشى ەدى، يت، — دەپ جۇمانياز كۇمىلجىگەندە، ورشەلەنە ءتۇستى مەيرام.
— زامان تىرەگى ونداي ەسكى جۇمىسشىلار ەمەس. مىڭعا، ميلليونعا ۇيتقى بولىپ وتىرعان وزات جۇمىسشىلار. قارايعاننىڭ ءبارى كومىر مە؟ پارودانى ايىرا ءبىلۋ كەرەك. ال، ارداق، سىزگە كوپتەن كوپ ءوتىنىش، ورنىڭىزعا قايتا بارىڭىز. ءبىردىڭ جۇمىسىن ىستەگەننەن، مىڭنىڭ كوزىن اشقان قۇندىراق. بىلەم، سىزگە اۋىر ءتيدى بايتەننىڭ ءسوزى. ءبىراق، بايتەن ءسوزى، كوپ ءسوزى دەسەڭىز، اداسقانىڭىز. اداسپاڭىز. تۋرا كەلەسىز.
— قىزىم، مەنىڭ دە ايتارىم سول، — دەدى ششەرباكوۆ. — جۇرت جاڭا دۇنيە جاساپ جاتىر. كىم سول دۇنيەنى جاساسسا، جۇرتتىڭ قاتارىندا. جاقسى ىستەسە — الدا. جامان ىستەسە — ارتتا. يمەنبەي العا ۇمتىل. قولداۋشىڭ ءارقاشان دايىن.
ارداقتىڭ ءجۇزى جايناپ سالا بەردى. ويلى، قام كوڭىل قىز ناعاشىلارىنىڭ قولىنان كەتكەلى تىم باسىڭقى ەدى. بايتەن باسا تۇسسە، مىنا جىلى سوزدەر كوتەرىپ تاستادى. ءۇمىت قاۋلاپ، شاتتىق كەرنەدى جاس كوڭىلدى. جۇرەگى تۋلاپ، ازار ايتتى ريزالىعىن:
— ماقۇل. راقمەت سىزدەرگە. شولاق ويلاعان ەكەم.
ءجانابىل قاسىندا، اۋىلعا قايتتى ارداق. كۇن باتىپ كەتكەن. قىزىل شاپاق ءالى تۇر. سول شاپاقتاي قىزارىپ، قىزۋ سويلەپ، لەپىرىپ كەلە جاتتى ەكى جاس...
XIX
جاز اياقتاپ، قىس جاقىنداعان سايىن قاراشا اۋىلدار قورشاعان قاراعاندىنىڭ ورتالىعى وزگەرە ءتۇستى. قازىپ، ويىپ تاستاعان مەكەمەلىك، وندىرىستىك ۇيلەردىڭ ورىندارى، تاسىپ، ءۇيىپ تاستاعان قۇرىلىس ماتەريالدارى كورىنەدى. تەمىر جول الپىس كيلومەتر جەردەگى شوقايعا جەتكەن. شوقاي ستانسياسىنا جاڭا قالانىڭ جابدىقتارى ۇزدىكسىز قۇيىلۋدا. كولىكتەر، وردنيۋنيكيدزە جىبەرگەن تراكتورلار كۇندىز-تۇنى تاسۋدا. تاسىمال كۇشتەرى شابان، قىمبات. باسقا امال جوق، قىسقا دەيىن قالعان ساناۋلى كۇندەر بارىنەن قىمبات. قىسىلمايتىن ششەرباكوۆتى دا قىس قىسايىن دەگەن ءتارىزدى: قازان قوراسىن تەز بىتىرۋگە قاتال بۇيرىق بەردى. بۇل قورا ءبىتىپ، قازاندار ورناتىلسا، بۋ قۋاتىمەن پاروگەنەراتور، كامەروندار ىستەمەك، اتباراباندار قالىپ، كوتەرگىش ماشينا كومىردى جەر استىنان ۆاگونەتكالارمەن شىعارماق...
«گەربەرتتىڭ» تار قوراسىنا جالعاستىرا كەڭ كىرپىش قورا سالىنىپ جاتىر. ىرگەسى قالانىپ بولىپتى، توبەسى ءالى جابىلعان جوق. ماتەريال بوگەپ تۇر. ستانسيادان ءوز كولىگىمەن اعاش، ءارتۇرلى جابدىق تاسىعان ماۋسىمدى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا ەكى تراكتور دا جۇك تاسىپ ءجۇر. قورانىڭ ءبىتۋىن كۇتپەي-اق مەحسەح سلەسارلارى انادا تراكتورمەن كەلگەن ءداۋ قىزىل قازاندى ىشكە ەنگىزىپ، تاس توسەكتىڭ ۇستىنە سۇلاتىپ قويىپتى. توبەسى اشىق كەڭ اران قازان قوراسى — كوچەگاركا بولماق. ءلاپشيننىڭ باسقارۋىنداعى قازانشىلار بريگاداسى قىزۋ ىستەپ ءجۇر. قازانعا ارقاسىن سۇيەي تۇرىپ، قولىنداعى چەرتەجگە قادالا قاراعان لاپشينگە، بوقاي ارنەمەنى ءبىر سۇراپ مازا بەرمەيدى:
— زدەس شتو؟ — دەپ قازاننىڭ اۋزىنا باسىن سۇقتى ءبىر كەزدە.
— وت جاعاتىن جەرى. مىناۋ شىپىرلاعان تەسىكتەر: ۇزىن ترۋبالاردىڭ اۋىزدارى. — ءتۇتىن، جالىن جۇرەتىن جولدار. ترۋبالار وت پەن سۋدىڭ اراسىندا. وت قىزدىرعان كەزدە سۋدى قايناتادى...
— ساموۆار سياقتى ەكەن عوي؟
— يز، ساموۆار ترۋباسى سياقتى.
— ال، ول سۋدى قايناتىپ قايتەدى؟ جۇمىسشىلارعا شايعا كەرەك پە؟
ۇلكەن ادامنىڭ بالا سۇراعىنا لاپشين ءىرى تىستەرىن اقسيتا كۇلدى:
— سۋدىڭ بۋى كەرەك. بۋ ماشينالاردى جۇرگىزەدى. سەنى كوچەگار قىلىپ شىعارامىن، سوندا بارلىق بۋ ماشيناسى ساعان باعىنادى.
بوقاي كوزى جايناپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. ەرتەڭگى كۇننىڭ قۋانىشى بۇگىنگى قارا لاشىعىن ۇمىتتىرسا كەرەك.
— تەك وسى لەبىزىن، ءۇشىن بۇگىن بىزدىكىنە كەل، ءقادىرلى قوناعىم، دوسىم بول، — دەگەندە باسىن شايقادى لاپشين:
— جوق، سەن كوچەگار بولعان كۇنى بارام. بۇل ءسوزدى سوندا ايتساڭ قانداي جاراسىمدى!
— ءتۇۋ، وعان دەيىن...
— ول كۇن الىس ەمەس، ءارى كەتسە ەكى-ۇش ايعا سوزىلار.
قاسىندا؛ كوزلوۆ، ششەرباكوۆ كەلەدى. ەكى قولى ارتىندا، جاي ءجۇرىپ، اران ءىشىن ابايلاي قاراپ كەلەدى. لاپشينگە جەتكەندە قازاندى ساۋساعىمەن شەرتە تۇرىپ سويلەدى:
— ءقازىر بارلىق ءىستىڭ تەتىگى وسىندا. بەرىلگەن مەرزىمدە بىتە مە؟
— كوستيا ەزى ايتسىن، — دەدى كوزلوۆ. لاپشين كىدىرىپ قايىردى جاۋاپتى:
— ۋاقىتتى وتە از بەردىڭىز. بوريس ميحايلوۆيچ ادامدى دا از بەردى. ول ادامدار بۇرىن ءوندىرىس كورمەگەن...
— ۇيرەتۋ كەرەك، — دەپ ءسال شىتىنىپ قويدى ششەرباكوۆ.
— تىلدەرىنە تۇسىنبەي جاتىرمىز.
— ءتۇسىنۋ كەرەك. مەن ءقازىر جۇزگە جۋىق قازاق ءسوزىن بىلەمىن. سەندەرگە ءتىپتى جەڭىل، بىرگە ىستەپ جۇرسىڭدەر.
— ولار ورىسشا سويلەسۋگە قۇمار.
— سەندەر قازاقشا سويلەسۋگە قۇمارتىڭدار. سوندا ەكى جاعىڭ دا ۇيرەنىپ شىعاسىن. ۇيرەنۋ، ۇيرەتۋدىڭ تەتىگى — جالىقپاي ءىس ۇستىندە ۇعىنىسۋدا.
قازان ماڭىندا ءارتۇرلى ترۋبا، كران، ۇساق جابدىقتار جاتىر. بوقاي سولاردىڭ ىشىندە. ءبارىن ءوزى تاسىعان، ەندى ءارقايسىسىن ءبىر ۇستاپ، بىرىنە-بىرىن ۇيلەستىرىپ بايقاپ، باسىن شايقاپ وتىر. بۇرىپ كورمەگەن دۇنيەنىڭ ۆينتىنە دەيىن، تاڭىرقاپ وتىر ەدى ول.
— قاراڭىزدارشى انانى، قالاي قۇمارتادى! — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ، — ءقازىر باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتقان. بۇل قۇمارلىقپەن بىلمەي قويمايدى.
— بىلگەنشە ازدى-كوپتى ۋاقىت ەتەدى عوي. تىم بولماسا ءبىر سلەسار قوسىڭىزدار ماعان؟ — دەپ ەدى لاپشين، كوزلوۆتىڭ كوزى باقىرايا قالدى:
— نە دەپ تۇرسىڭ، كوستيا؟ قايدان الايىن؟ انتون لاۆچەنكو پاروگەنەراتور اكەلۋگە كەتتى، قاشان قايتادى؟ كەلگەن كۇندە ول سول گەنەراتورمەن بولادى. يۆان انە، ءۇش ماشينانى بىردەي جايىپ سالىپ تۇر. كوكتايىنشانى ۇستالىقتان الساق، مۇلدە قول كەسىلەدى. بوندارەنكو ۆاگونەتكالاردى جاماۋدا... ءبارى كەرەك. ەرتەڭ قازان جۇرگەن كۇنى سونىڭ، ءبارى دايىن بولماسا، قازانىڭ بوسقا تۇرادى.
قول كۇشىنەن بۋ كۇشىنە كوشۋدىڭ قيىن كەزەڭى قيناپ تۇر بۇلاردى. العاشقى كەزدە وسى توڭىرەكتەگى ەسكى-قۇسقىلاردى قۇراستىرۋمەن بولسا، تەمىر جول جاقىنداعان سايىن جاڭا جابدىقتار كەلە باستادى. سولاردىڭ ىشىندە دونباسس جىبەرگەن ءبىر پاروگەنەراتور دا بار. بۇل ۇلكەن ماشينا ءوزى بۋدىڭ قۋاتىمەن جۇرەدى دە، باسقا ماشينالارعا ەلەكتر قۋاتىن بەرەدى. ءبارىن جۇرگىزۋگە ماماندىق كەرەك. قارا جۇمىسشىلار، اسىرەسە قازاقتار لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتقانىمەن مامان وتە از. سوندىقتان وقىتۋ، ۇيرەتۋ شارالارىن جەدەلدەتۋ قاجەت بولدى، جاستارعا ءۇش جەردەن فابريكا-زاۆود مەكتەبى، ۇلكەندەرگە ءبىر كۋرس، ساۋاتاشقىش وتىز شامالى مەكتەپ اشىلعان. ءبىراق، جۇمىس ولار جەتىلىپ شىققانشا كۇتەر ەمەس. ءار كۇن: «الارىڭدى الىپ قال، ايتپەسە ايرىلاسىڭ!» دەپ تاقاق-تاقاق ەتكىزەدى. سەرگەي پەتروۆيچ ترۋبكاسىن سورا، وسى جايلاردى ويلانىپ تۇرىپ:
— كەلىسىمەن انتوندى كوستيانىڭ بريگاداسىنا قوسقان ءجون بولار، — دەدى. — اۋەلى قازاندى تەزدەتەيىك. پاروگەنەراتوردى سونان كەيىن قولعا الۋ كەرەك. ءبارىن بىردەن بىتىرەم دەپ، ءبارىن بوگەگەنشە، بىرتىندەپ جۇرگىزە بەرگەن پايدالى.
لاپشين كۇلىم-كۇلىم ەتتى. كوزلوۆ ۇندەمەدى، ششەرباكوۆكە ەرىپ يۆاننىڭ بريگاداسىنا قاراي اياڭدادى.
قارت يۆان شاتتاۋىققا قىسىپ قويىپ، الدەنەنى ەگەپ تۇر.. باسقا دۇنيەمەن ءىسى جوق، ءتىپتى الاڭسىز. ءوز قاسىندا قۇراستىرىپ بولىپ قالعان ءبىر كامەرون، ون، جاعىندا، ءجانابىلدىڭ الدىندا ءبىر ماشينا، سول جاعىندا، بايتەن مەن بالجاننىڭ، ورتاسىندا ءبىر ماشينا ءالى قۇراۋسىز جاتىر. ءدال توبەدەن شاقىرايعان كۇن ءبارىنىڭ تاناۋىن تەرشىتسە دە، يۆاندى جىبىتە الماپتى.
— سالەمەتسىز بە، يۆان اعا! — دەگەن ششەرباكوۆكە ول اۋزىن قومپاڭ ەتكىزىپ، باسىن تۇجىرا، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قارادى.
— كامەرون بىتۋگە اينالاتىن با؟
— وسى ءبىر بولتيگى عانا قالدى. توكار ستانوگى بولسا، مينۋتتىك جۇمىس قوي بۇل.
— قازان جۇرىسىمەن توكار ستانوگى دە جۇرەدى.
— ونى قازانعا قاراتىپ كەرەگى نە، مىناۋ دۆيجوك تا جارايدى.
— كانە، دۆيجوگىڭىزدى كورەيىك، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ جانابىلگە قاراي ءجۇردى ەندى.
ءجانابىل جىڭىشكە جەز تۇتىكتى كەروسينمەن ىسپالاپ ءسۇرتىپ، كۇنگە شاعىلىستىرا اۋزىمەن ءۇرىپ تۇر ەدى، سەرگەي پەتروۆيچ:
— جۇمىس قالاي، جاس بۇركىت؟ — دەگەندە:
— جامان ەمەس، — دەدى دە، تۇتىكتى شەشۋلى جاتقان پەنجەگىنىڭ اراسىنا اپارىپ تىقتى.
— نەگە جاسىراسىڭ؟
— سىزدەن ەمەس، شاڭنان جاسىرام.
ونىڭ اۋزى سوزدە، قولى ىستە. جاتاعان كەلگەن كىشىرەك، ماقپال قارا ماشينا سۋ جاڭا، بايگى اتىنداي سىلاپ، سيپاپ ءجۇر. ەندى ماشينانىڭ ۇلكەن شويىن باسىن قىزارا كوتەردى.
— قورعاسىن با، ءتايىرى!
— اۋىر ما؟ — دەدى كوزلوۆ.
— يۆان اكەڭنەن دە اۋىر ەكەن. بۇل كىسىنىڭ ءبىر ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىر پۇت قوي.
سەرگەي پەتروۆيچ سىلق-سىلق كۇلىپ تۇرىپ، ءجانابىلدى سويلەتە بەردى.
— ماشينانى كۇتۋىن ءبىلىپسىڭ، جۇرگىزۋىن ءبىلدىڭ بە؟
— بىلمەسەم دە تاقادىم.
— ايتشى، كانە!
مىزعىماس يۆاننىڭ مازاسى كەتە باستادى. ءجانابىل سويلەگەن سايىن قولىن ەربەڭدەتىپ، بىرەسە اۋزىن قومپاڭداتىپ، كوزى تەسىپ بارادى. «شاكىرتىم سۇرىنبەي وتسە» دەگەن تىلەگى ادەتتەن تىس قوبالجۋىنان كورىنىپ-اق تۇر. شاكىرتى وعان قاراپ جاپاقتاعان جوق، ءازىر مۇدىرەر دە ەمەس:
— ...شويىن باستى مىناۋ دەنەگە اكەلىپ ورناتامىز، استىنان پريمۋسپەن قىزدىرامىز. قىزعان باستىڭ، ىشىنە جاڭاعى جەز تۇتىكتەرمەن كەلىپ، نەفت تامشىلاعاندا، گاز شىعۋعا جول تاپپاي پورشەندى كەيىن لىقسىتىپ جىبەرەدى...
— ال، بەرى قاراي نە لىقسىتادى؟
— پورشەننىڭ ءبىر باسى اناۋ جاتقان ءيىر بەلدىككە شەگەندەۋلى بولادى. بەلدىكتىڭ ءبىر باسىنا مىنا جاتقان ءداۋ دوڭگەلەك كيگىزىلەدى. گاز يتەرگەن پورشەندى اۋىر دوڭگەلەك ءوز سالماعىمەن بەرى يتەرەدى. ءسويتىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرەدى پورشەن. بۇنىڭ اتى، ماشينا ءجۇردى دەگەن ءسوز.
— جىگىت! ناعىز جىگىت! — دەپ يۆان قوج ەتتى. قولدان كەسكەن ماحوركانى جۋان قىلىپ وراپ جىبەردى دە، تەمەكى قالتاسىن جانابىلگە ۇسىندى. — ءما، ورا، تارت!
كوزلوۆ قاساقانا قاعىتىپ تۇر ەكەۋىن:
— جەرلەستەر عوي، سۇيەيدى ءبىرىن-بىرى. باسقالاردى دا وسىلاي ۇيرەتسە.
— باسقالار قايدا؟ — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. جاۋاپتى يۆاننان بۇرىن ءجانابىل قايىردى:
— بايتەن مەن بالجان انە، كوتەرگىش ماشينانى بۇزىپ، تازارتىپ وتىر. ءۇش كىسى مىنا دۆيجوكتىڭ ورنىن سايلاپ، سەحتا ىستەپ ءجۇر. بارلىعى التى قازاقپىز.
— سەندەردە التى، لاپشيندە سەگىز، لاۆچەنكودا بەس، بوندارەنكودا؟... وتىز بوپ قالعان ەكەن عوي. وتىز قازاقتىڭ ءارقايسىسى مەحانيزمدى سەنشە ۇيرەنسە كادرعا تەز باييمىز.
— ەگەر بوريس ميحايلوۆيچ «جۇمىس ساعاتى ءبىتتى، كەتىڭدەر، كەتىڭدەر» دەۋىن قويسا ءتىپتى تەز بايىر ەدىڭىز.
ءجانابىل قاعىتسا مىرس-مىرس كۇلەدى كوزلوۆ:
— بۇلار ۋاقىتپەن ساناسپاي، بەرىلگەن جۇمىستى ءبىتىرىپ كەتۋگە تىرىسادى. ال، جۇمانياز ۇستەمە ساعاتقا ءۇيىر بولماڭدار! — دەپ باقىرادى. قايسىسىن تىڭدارسىڭ؟
— پروفسويۋزعا دا جۇمىستىڭ تەز ءبىتۋى كەرەك ەمەس پە؟ ەنتەلەگەن جۇرتتى ۇستاپ نەسى بار؟ — دەپ ەدى ءجانابىل. سەرگەي پەتروۆيچ باسىن شايقادى:
— ات ارىنى، جاس ارىنى تەجەمەسە نە بولادى؟ ءبىر بەل اسپاي، اپتىعادى دا بىتەدى. جۇمانيازدىكى دۇرىس، ەتە ءبىر اسىعىس جاعدايدا بولماسا، ۇستەمە ساعاتقا رۇقسات جوق.
اڭگىمەمەن ءبارى بايتەنگە قاراي جىلجىدى. بايتەن مالداسىن قۇرىپ، شاپانشاڭ، جەلبەگەي قوبىراپ وتىر. قولىنداعى پودشيپنيكتى كەروسينمەن سۇرتكىلەگەن بولادى... ەسىنەپ، بەرەكەسى كەتىپ وتىر. قاسىنداعى بالجان كويلەگىن شالبارلانىپ، شاشىن ورامالمەن بايلاپ العان، تىم شيراق:
— قوزعالمايسىز، كيىمىڭىز قالىڭ. سونسوڭ ۇيقىڭىز كەلەدى، — دەپ قويادى بايتەنگە.
— بىلمەيسىڭ، قالىڭ كيىمنەن ىستىق وتپەيدى.
— ايەلىڭىز جۋاس-اۋ، ءسىرا؟
— ە، اساۋ بولعاندا نە كەلەدى قولىنان!
— كەلەر ەدى. ىنجىق ەركەكتى ەكى اسىقتىڭ اراسىنا سالىپ...
— ءاي، كەلىنشەك، ىنجىعىڭ كىم؟
— ءتايىرى سىزدەن اۋلاق! انا كىسىلەر بىزگە كەلە جاتىر.
بايتەن كورە سالا شاقشاسىن الدى، تەمىرگە تىق-تىق قاقتى دا، ناسىبايىن اتتى. پودشيپنيكتى قاتتىراق ىسپالاپ، بىرەسە شۇقشيا قاراپ قويىپ قورازدانادى. ءبىراق، كەلگەندەر وعان كوڭىل اۋدارعان جوق، بالجانمەن بولىپ كەتتى.
— سەرگەي پەتروۆيچ، تانىپ قويىڭىز، — دەدى ءجانابىل. — مىناۋ الگى بالجان دەيتىن سويقان كەلىنشەك.
— نە سويقانىمدى كورىپ ەدىڭ؟ — دەپ بايلانىسا كەتتى بالجان.
— قوي، قوي، مەن ساعان پارتكوم سەكرەتارى ەمەسپىن، ءتىسىڭ باتپايدى.
— ە، سەن كىم ەدىڭ سونشا؟
— قاراعاندىدا ءبىرىنشى قازاق ءماشينيسى بولعالى تۇرعان ءجانابىل — مەن.
— ويبوي، كەتكەن ەكەنسىڭ! بەرى ءجۇر، وندا، — دەپ ءجانابىلدى بالجان ماشينانىڭ ءبىر بولشەگىنە اكەلدى. — بايتەكەڭە مىناۋ نە دەسەم، «كەرەك تەسىك» دەيدى. ال مىناۋ نە دەسەم، «و دا كەرەك تەسىك» دەيدى. باسقا ايتارى جوق. كانە، سەن ايتشى.
ءجانابىل ءازىر بۋ ماشيناسىن بىلمەيدى. وزىنىكى نەفتىمەن جۇرەتىن ماشينا. بىلمەيمىن دەۋگە ارلانىپ:
— بايتەندىكى دۇرىس، كەرەك تەسىك قوي، — دەپ ەدى. بالجان جاققا تارتىپ جىبەردى.
— سەن دە ماشيناشى ما؟! كەرەك ەكەنىن كىم بىلمەيدى، نە ءۇشىن كەرەك؟
ءبارى دۋ كۇلدى. كوزلوۆتىڭ ءتىپتى شەك-سىلەسى قاتىپ جاتىر. ءجانابىل ەكىنشى جاعىن توسەپ تۇر:
— بايتەن ءۇشىن تاعى ءبىر تارتشى!
— اۋلاق، الاقانىم ساداعاسى.
جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ، سەرگەي پەتروۆيچ بالجاننىڭ قاسىنا كەلدى. وتكىر، قارا كوزدى، ۇزىن كىرپىكتى، قاتىڭقى قارا سۇر كەلىنشەك ايەلدىڭ اسىلى كورىندى وعان. جاڭاعى تەسىكتەردى تۇسىندىرە باستادى:
— ...بۇنى ورىس تىلىندە زولوتنيك، دەيدى — بۋ ماشيناسىنىڭ جۇرەگى. مىنا تەسىكتەردەن بۋ كىرەدى، مىنا تەسىكتەردەن قايتا شىعادى. ءسويتىپ، ماشينانى جۇرگىزىپ تۇرادى.
— ماشينانىڭ دا جۇرەگى بار ەكەن-اۋ!
— ءار مەحانيزمنىڭ وزىنشە جۇرەگى بولادى. سونىڭ سوعۋىن بىلگەن ادام، سول مەحانيزمنىڭ ماستەرى بولادى، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ كوزلوۆقا بۇرىلا تۇردى. — قازاق جاسىنان ءبىرىنشى ماشينيست ءجانابىل بولعاندا، قازاق ايەلىنەن ءبىرىنشى ماشينيست بالجان بولۋعا ءتيىستى.
— ول تىلەك وڭاي ورىندالادى، — دەدى كوزلوۆ. — ءسويتىپ پاروگەنەراتوردى قويا تۇرامىز، قازاندى جۇرگىزەمىز. قازاننىڭ ءبىتۋىن كۇتپەي-اق دۆيجوكتى جۇرگىزە بەرەمىز عوي؟
— ءيا، دۆيجوك ستانوكتاردى جۇرگىزۋمەن قوسا، يليچ لامپالارىن دا جاقسىن. وسى جينالعان حالىقتىڭ كوبى كورمەگەن ول لامپالاردى. ەندى قۇيۋ سەحىن دا قۇرا باستاۋ كەرەك. مەحانيزمنىڭ ۇساق بولشەكتەرىن ىلعي دونباسس، لەنينگراد، موسكۆادان تاسي بەرە المايمىز...
بىرنەشە تراكتوردىڭ گۇرىلى ەستىلدى. گۇرىل ىشىندە:
— بەرى تارت! — دەگەن لاۆچەنكونىڭ داۋىسى شىعادى.
— انتون كەلىپ قالدى، — دەپ تۇرا جونەلدى كوزلوۆ. اۋىر يۆان، جەڭىل ءجانابىل — ءبارى جۇگىرە شىقتى سىرتقا. اربا تىركەگەن ءۇش تراكتور، بىرنەشە جۇكتى كولىك تۇر. ستانوك، ترۋبا، تەمىر ارقان، دينامو — ءبارى جاڭا. سولاردىڭ ىشىندە ءبىراز ۇستالعان ۇلكەن پاروگەنەراتور دا كورىنەدى.
— سۋريك اكەلدىڭ بە؟
— ءازبيستى قاعاز بار ما؟
انتونعا تۇس-تۇستان سۇراقتار بەرىلىپ جاتىر.
— اكەلدىم، بار. جابدىقتاردىڭ قۇيىلۋىن سۇراما، — دەپ انتون ادەتىنشە كوزىن تاس جۇمىپ، باسىن شايقاپ قويدى. — ترەستىڭ بازىنا سىيماي بارادى. تەك تاسىپ الا ءبىل...
سەرگەي پەتروۆيچ بۇلاردىڭ قۋانىشتى اڭگىمەسىنە بوگەلمەدى. ستانسياداعى بازدا نە بار، نە جوعى وزىنە ءمالىم. جاي باسىپ، ءبىرىنشى شاحتاعا قاراي بەتتەدى. ينجەنەر ورلوۆ شاحتادان اۋلاعىراق، بەل بەكتەرىندە جالعىز تۇر، سوعان كەلەدى. شارشاۋدى، ساسۋدى بىلمەيتىن سياقتى. كۇندەگى ادەتىنشە كۇن شىقپاي تۇرعان، ءالى تىنىشتاعان جوق. اتپەن ءجۇرىپ الىستاعى شاحتالاردى ارالاپ قايتتى. جاياۋ ءجۇرىپ قاراعاندىنىڭ ءوز ءىشىن كوردى. ءوزى قۇراستىرعان دۇنيە قوماقتانعان سايىن قىزىقتىرىپ، قۋانىشىن دا، ۋايىمىن دا ارتتىرىپ بارادى. ورلوۆقا جەتكەندە كوك بەتەگەلى بەتكەيگە وتىرا بەرىپ:
— اندرەي اندرەيەۆيچ، تىنىستالىق ازىراق، — دەدى. ومىراۋ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، سامالعا كەۋدەسىن توسەي، ترۋبكاسىن ويلانا سورىپ وتىر. ورلوۆ كەلىپ جانتايا كەتتى.
— وسيپوۆ ءبىرىنشى شاحتانى باسقارا الار ما ەدى؟
— قايدام، .السىزدەۋ بولماسا.
— وسيپوۆتاردىڭ ءوزى جەتپەي جاتىر عوي. بايقاپ كورەلىك. كوزدەن تاسا قالدىرماي كومەكتەسىپ وتىرۋ كەرەك. ۋكلوندى اشۋدى ەرمەككە بەرسەك؟
— باسقا كىمگە بەرەسىز! ءبىراق، ايتىپ قويىڭىز، ينجەنەردى ول تىڭدامايدى كەيدە.
— تىڭداتامىز. ينجەنەر جايىندا ونىڭ باسىندا ەسكى ۇعىم بار، جاڭارتامىز.
— قاراعاندى كومىرىنىڭ وزگەشە ءبىر قاسيەتى سەرى، فوسفورى از ەكەن، — دەدى اندرەي اندرەيەۆيچ. بۇل سوزىنە ۇلكەن ءمان بەرگەندەي، كوتەرىڭكى رۋحپەن كەنەتتەن ايتتى. — ولار نەعۇرلىم از بولسا، شويىن قۇيۋ ارزاندايدى.
— ونىڭ ەسەسىنە ك ۇلى كوبىرەكتەۋ، — دەپ ەدى سەرگەي پەتروۆيچ، ورلوۆ ءوز پىكىرىن قۋاتتاي ءتۇستى:
— ءيا، كوبىرەك. كەيبىر پلاستىلار ك ۇلىنىڭ كوپتىگىنەن كوكسى پەشىنە جاراماس تا. زادى، قاراعاندى كومىرىنىڭ كۋزباستان كەمشىلىگى وسىندا عانا. ءبىراق، بۇل كەمشىلىكتى تەز جويۋعا بولادى.
— ءقايتىپ؟
— بايىتامىز. بايىتۋعا تەز كونەدى جانە ساقتاۋ كوتەرەتىن، جۋىقتا بۇزىلمايتىن ءبىر قاسيەتى تاعى بار. تەرەڭدەگەن سايىن اسىلدانا بەرەدى بۇنىڭ كومىرى. ەگەر كۋزباسس كومىرىمەن قوسىپ قورىتسا، كوكسىنىڭ ءبىر تاماشا ءتۇرى شىعار ەدى ەكەۋىنەن.
ورلوۆ كوپتەن كورسەتپەگەن مىنەزدەرىن كورسەتىپ وتىر. تاجىريبەلى قارت ينجەنەر «شاحتا وقيعاسىنان» كەيىن ءجۇنى جىعىلىپ قالعان، از سويلەپ، بويىن اۋلاق ۇستاپ جۇرەتىن. ءقازىر شەشىلىپ، پايدالى پىكىرلەر ايتا باستاعان سوڭ، سەرگەي پەتروۆيچ قوينىن اشا ءتۇستى:
— ايتا بەرىڭىز. وسىنداي جاقسى پىكىرلەردى دالەلدەپ، قاعازعا تۇسىرە بەرسەڭىزشى.
— ەرمەك بريگاداسىن ەكپىندى بريگادا جاساساق، سونىڭ ۇلگىسىمەن باسقالاردى ۇيرەتسەك؟
— قالاي جاسايمىز سوندا؟
— الدىمەن ادامداردى ماماندىعىنا قاراي ىرىكتەپ، ماماندىعىنا قاراي پايدالانۋ كەرەك. قايلاشىنى كۇرەككە سالامىز كەيدە. بۇل بارىپ تۇرعان ەسەپسىزدىك.
— قايلاشى مەن قارا جۇمىسشى بىردەي الادى، كەيدە. بۇل بارىنەن ەتكەن ەسەپسىزدىك. دۇرىس ايتاسىز، مامان كادر جەتپەي جاتقاندا، قولدا باردىڭ ءوزىن جەتە پايدالانباي كەلەمىز. جۇمىس ۋاقىتىن دۇرىس پايدالانۋ جايىندا دا كەمشىلىكتەر از ەمەس... وسىنىڭ ءبارى باسشىلىقتىڭ اسقىندىرماي كورىپ، تۇزەپ وتىرۋىن تىلەيدى.
— ەرمەك بريگاداسى ۋكلوندى قاشان الادى قولعا؟
— كۇنى ەرتەڭ كىرىسۋ كەرەك. بۇگىن بۇيرىق بەرەمىن. ۆاگونەتكا، رەلستەر نە كۇيدە؟
— جەتى ۆاگونەتكا دايىن. جاقسى رەمونتتالىپتى. جۇزگە جۋىق رەلس بار. ازىرگە ۋكلون جۇمىسىنا جابدىق جەتەدى...
ەكەۋى ءبىرىنشى شاحتانى وزگەرتۋ قامىن قاراستىرىپ وتىر. بۇعان دەيىن قولبۇراندى جويسا، ەندى اتباراباڭدى جويماق. ۋكلون اشپاق. ۋكلونعا تەمىر جول جايىپ، ۆاگونەتكالارمەن تارتپاق كومىردى. ساعات التىنى سوققاندا عانا سەرگەي پەتروۆيچ ورنىنان تۇردى. ءبىرىنشى شاحتانىڭ الدىندا، اشىق دالادا جينالىپ قالعان توپ كورىنەدى.
— بۇل نە جيىن؟! — دەدى اندرەي اندرەيەۆيچ تۇسىنە الماي.
— قاراعاندى شاحتەرلەرى دونباسس شاحتەرلەرىنە حات جازباقشى. سوعان جينالعان شىعار.
— وتە دۇرىس، وتە جاراسىمدى!
جينالىس ءبىر شاحتانىكى عانا ەمەس، بۇكىل قاراعاندىنىكى. ويداعى اۋىلداردان، جاڭا اشىلعان شاحتالاردان، مەحسەحتان كەلىپ جاتىر جۇمىسشىلار. ارداقتى ورتاعا الا كەلىپ، ەرمەك پەن ىسقاق تا قوسىلدى توپقا. ششەرباكوۆ پەن ورلوۆ جەتكەندە مىنا جاقتان مەيرام مەن جۇمانياز دا جەتتى. ۇستىنەن ءالى اۋىل شەكپەنى، اۋىل تىماعى تۇسپەگەن جاڭا جۇمىسشىلاردىڭ ىشىندە جاۋلىعى اعاراڭداپ ايەلدەر دە ءجۇر. ايەل، ەركەك، ەسكى، جاڭا جۇمىسشى بولىپ باس قوسقان جيىندى جۇمانياز اشقالى تۇر. جۇڭگو كوزى كۇلىمدەپ، ادەمى قارا مۇرتىن سيپاپ قويىپ، كوپتىڭ تىنىشتالۋىن كۇتىپ تۇر. داڭ-دۇق جۋىردا باسىلمادى. داۋسى پاستەۋ جىگىت ەدى، بىرەر داۋىستاعانىنا بولماعان سوڭ، الدىنداعى جايداق ستولدى الاقانىمەن تارسىلداتتى.
— تىنىشتالىڭىزدار، جولداستار! — دەپ جۇرت نازارىن اۋدارىپ الدى دا، سويلەپ كەتتى. — ءبىز، از اداممەن ۇلكەن جۇمىستى — بۇكىلوداقتىق ءۇشىنشى كوچەگاركانى باستادىق. ونى اياقتاۋ ءۇشىن بۇكىل سوۆەت ەلىنىڭ جاردەمى كەرەك. سوندىقتان، ەسكى شاحتەر ەرمەك بورانتايەۆ، ىسقاق كەمەلوۆتاردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا دونباسس پرولەتارياتىنا حات جازعالى، ول حاتتى وسى جينالىستا تالقىلاعالى وتىرمىز. اۋەلى جينالىستىڭ پرەزيدياۋمىن سايلاپ الايىق.
ءجانابىل ورنىنان ۇشىپ تۇردى:
— پرەزيديۋمگە مەن مىنا جولداستاردى ۇسىنامىن: سەرگەي ششەرباكوۆ، مەيرام وماروۆ. جۇمانياز ءادىلوۆ، ەرمەك، ىسقاق.
— كومسومولدان ءجانابىل ەنسىن، — دەدى لاپشين.
پرەزيديۋم سايلاندى. جۇمانياز ءسوزدى ىسقاققا بەردى.
ىسقاق سويلەمەي كوپتى كوزىمەن ءتىنتىپ، الدەكىمدى ىزدەپ تۇر. موينىن سوزا، وكشەسىن كوتەرە قارايدى جان-جاعىنا.
— ارداق قايدا، الگى، ارداق!؟ — دەپ داۋىستادى ءبىر كەزدە. ارداق كوپتىڭ اراسىنان باسىن قىلت ەتكىزىپ ەدى، قاسىنا شاقىرىپ الدى. — ەرمەك ەكەۋمىز اقىلداسىپ، ايتار ءسوزىمىزدى مۇعالىمگە ايتىپ، جازدىرىپ قويعانبىز. وقى، شىراعىم، مىناۋ جۇرت ەستىسىن.
ارداق وقي باستادى:
«تۋىسقان دونباسس جۇمىسشىلارىنا! كوشپەلى قازاق ەلى كوممۋنيست پارتياسىنىڭ باسشىلىعىمەن وتىرىقشىلىققا اينالدى، ءوزىنىڭ ونەرلى كاسىبىن، ءوندىرىس كادرلارىن جاساۋعا كىرىستى. بۇل ۇلى ىستە ءبىز، بارلىق جاعىنان جاسپىز، كەنجەمىز. سىزدەردىڭ جاردەمىڭىز كەرەك. دونباسس تاجىريبەلەرىن، كومىردىڭ جاڭا تەحنيكالارىن ۇيرەتۋگە، ءسويتىپ، قاراعاندىنى تەزىنەن ءۇشىنشى كوچەگاركا جاساۋعا ماستەرلەرىڭىزدى، ەكپىندىلەرىڭىزدى جىبەرىڭىزدەر...»
حات وقىلىپ بولىسىمەن ءار تۇستان تولىقتىرىپ جاتىر جۇرت:
— الدىمەن قايلاشى، ينجەنەر، تەحنيك كەرەگىن اشىپ ايتۋ كەرەك.
— ماشينيست، توكار، سلەسارلار كەرەك ەمەس پە؟
— دونباستا كومىر شاباتىن ماشينالى بالعا بار دەيدى. انە سونى جىبەرسە، سونى ۇيرەتسە.
— تاعى دا ءبىر ۇلكەن قازان جىبەرسىن! — دەپ بوقاي داۋىستادى ارت جاقتان. ىسقاق «جاز، جازدىڭ» استىنا الىپ تۇر. ارداق ازار ۇلگىرىپ وتىر. جۇماباي كەلدى قاسىنا.
— ارداقجان، ماعان ءبىر جاقسى قايلا جازشى، سابىمەن، — دەگەندە، دۋ كۇلدى ءبارى. جازا بەرسە قاجەت تاۋسىلار ەمەس. مەيرام ورنىنان تۇرىپ ۇسىنىس ەنگىزدى:
— قاجەتتىڭ ءبارىن تىزە بەرسەك قاعازعا سىيمايدى. باستى باستىلارىن اتايىق. كوپشىلىكتىڭ وسى تىلەگىن ەسكە الا وتىرىپ، حاتتى تولىقتىرۋدى پرەزيديۋمعا تاپسىرساق قايتەدى؟
— دۇرىس-اق، — دەدى ىسقاق. ءبىراق جينالىستى قىسقارتۋدىڭ ورنىنا سوزا ءتۇستى. — ال، قول قويايىق حاتقا. باسقاسىن پرەزيديۋم ءوزى رەتتەر.
جۇرت ستول باسىنا جينالا باستادى. الۋان-الۋان قولدار قويىلىپ جاتىر. كوپشىلىگى جاڭادا ساۋاتتانعان، مۇنداي دوكۋمەنتكە قول قويۋلارى دا ءبىرىنشى رەت. سونىسىن اۋەس، نە ماقتان ەتكەندەي، اربيعان ءوڭسىز جازۋلارىن باپتانا جازىپ، بىرىنە-بىرى قاراپ، جىمىڭداسىپ قويادى. شالبارىنىڭ ىشقىرىن كوتەرە ءتۇسىپ جۇماباي كەلدى، قاسىندا بريگادير قۇتجان بالۋان بار. ەكەۋى ءالى ساۋاتسىز ەكەن. قۇتجان سيا ساۋىتقا بارماعىن باتىرىپ الىپ، قاعازعا بىلش ەتكىزگەندە، ارداق استىڭعى ەرنىن تىستەپ قالدى. كۇيەلى، شوڭجار قول بىلعاپ كەتتى قاعازدى.
— قاپ! قايتا كوشىرەم بە؟
— قوزعاما، بارا بەرسىن! — دەدى ىسقاق. — شاحتەرلەر كومىر كۇيەسىنەن جەركەنبەيدى.
حح
ءتۇن بويى تىنىمسىز، ءۇنسىز جاپالاقتاعان قويۋ سۇر بۇلتتار تاراعان. اسپان كوك جالتىر. كۇن جاڭا شىعىپ كەلەدى. ۇلپا كوبىك قار جەر بەتىن تەگىس جاۋىپتى. كوپ اۋىلدار كورىنبەيدى. جەر استىنا ەنىپ كەتكەن. قازىلعان جەر، قالقيعان جەر ءۇي، ىعى-جىعى، قارا-قۇرانىڭ ءبارى اپپاق. شاڭقان دۇنيە كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى.
كىشكەنە لوكوموبيلدىڭ جىڭىشكە گۋدوگى ەستىلەدى. سمەنا ءبىتىپ، سمەنا باستالىپ جۇمىسشى جۇرت جۇرىستە. ءارتۇستا قازىلىپ جاتقان شاحتالار قايتا قاراۋىتىپ، شاڭقان جەر بەتىنە قارا مەڭدەر پايدا بولدى. ۇيدى-ۇيگە سۋ تاسىعان ارباكەشتەر، بىرەن-ساران مالىن سۋارعان ادامدار ءجۇر. جاڭا جاۋعان قار ۇستىندە جۇرت قوزعالىسى سايراپ كورىنەدى. سوناۋ كوز ۇشىندا، بۇرىنعى «كامپان» پوسەلكەسىنىڭ تۇسىندا قاراۋىتقان قالىڭ توپ قايناي جىلجىپ كەلە جاتىر. ول قاراعاندىنىڭ زارىعا كۇتكەن تەمىر جول توبى ەكەنىن پاروۆوزدىڭ ءتۇتىنى ايگىلەپ تۇر.
دوڭەستەردىڭ جوتاسىن قۋا، ۋاقىتشا سالىنعان جەر ۇيلەر تىم تىعىز، جوسپارسىز. تىكە جاۋعان جاپالاق قار قارايعاننىڭ ءبارىن جاپقان. ايتسەدە پەش مۇرجالارى، ولاردان شىققان ءتۇتىن تىمىق اۋەدە جوعارى كوتەرىلىپ، جۇمىسشى پوسەلكەلەرىنىڭ قارامىن الىستان اڭعارتادى. دوڭدەردىڭ بەتىنە سىيماي، سوناۋ ويپاتتارعا دا جۇمىسشى ۇيلەرىنىڭ مۇرجالارى ورناپ قالىپتى. ءتۇتىن سانى كوپ، اۋماعى ات شاپتىرىم. وسى جۇمىسشى ەلدىڭ ىشىندەگى جەكە جۇرىستەر بىرتىندەپ توپتالىپ، قىزىل تۋلار كوتەردى. ءار تۇستان كوتەرىلگەن تۋ، قۇرالعان توپ بەرى ورتالىققا تارتتى ەندى.
بۇل كەزدە مەيرام، ەرمەك، ءجانابىل تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە باس قوسىپ وتىر ەدى. ەرمەك مەيرامعا داپتەرىن كورسەتكەندە، ءجانابىل دە سۋىردى قونىشىنان.
— قويا تۇر، جالاقتاتپاي، — دەدى ەرمەك.
— جارىقتىق، جالعىز شاۋىپ، جۇيرىك بولاسىز با! — دەپ، ءجانابىل تىقپالاي ءتۇستى داپتەرىن. ەكەۋى دە ورىسشا وقىپ ءجۇر. ورىس ءتىلىن از بىلەدى، ولاق سويلەيدى. جازۋىن، كىتاپ وقۋىن ۇيرەنسە، ءبارىن بىلەتىندەي كورەدى. بىرىمەن-بىرى باسەكە.
— ويدان شىعارىپ جاتقا جازا باستاعانسىزدار ما؟ — دەدى مەيرام. ەرنىندە كۇلكى تۇر. — ۇيرەنىپ قالىپسىڭدار، جازا بەرىڭدەر.
ءجانابىل ەرمەكتىڭ جازۋىن الىپ، كورە سالا ساق-ساق كۇلدى.
— «قايلا ۆەزي!» اربا ما ەكەن سونشا؟ پرينەسي دەسە قايتەدى؟!
— قاراشى، ءمۇعالىمى قاسىندا بولعان سوڭ كوپ بىلگەنسىپ ماقتانۋىن.
ەرەكە-اۋ، ءسىزدىڭ ءمۇعالىمىڭىز ءتىپتى كۇندىز-تۇنى قاسىڭىزدا عوي.
— جوق، مەيرامنىڭ، قولى تيمەيدى. ال، ارداق قۇداي بىلەدى، سەنى ەرەكشە وقىتادى.
— اي، بىلمەيمىن، — دەپ مەيرام تاعى دا جىميدى، — ءجانابىل وندا «شاي كۋشايت» دەپ جازباعان بولار ەدى.
ەرمەك شايىنا شاشالىپ، شاشكەسى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى، شەك-سىلەسى قاتىپ جاتىر. سيرەك كۇلسە دە قاتتى كۇلەتىن. سويلەۋگە شاماسى كەلمەيدى.
— شىرىك يت-اۋ، شايدى كىسى جەگەنىن كوردىڭ بە!
ەكەۋىنىڭ ويىنىنان، ىشتەي باسەكەسىنەن مەيرام دا ىشىنە بىردەمە ءتۇيىپ قالدى. ەڭ جاقسى كورەتىن جولداستارىن شايلىقتىرىپ الماي، قۇنىقتىرا ءتۇسىپ، تەز ساۋاتتاندىرسام دەگەن ويىنا ارداق كەلىپ قاباتتادى.
— قاتەلەرىڭ تىلگە بايلانىستى، — دەپ، مەيرام ەندى جۇباتا سويلەدى ەكەۋىن. — ورىس ءتىلى — قيىن ءتىل. مەكتەپ بىتىرگەن ءبىز دە قاتە جىبەرىپ الامىز. ودان ۇيالماي، شاعىلماي ۇيرەنە بەرۋ كەرەك. سوندا عانا جەتىلەسىڭدەر. ەرەكە، بايقادىڭىز با، مىنالار مەنى ەرىكسىز ءمۇعالىم ەتكەلى تۇر. تاۋەكەل. ءجانابىلدى ارداق السا بۋكسيرگە، مەن ءسىزدى-اق الايىن. تۇستىك جارىسقا! ايتا بار، ءجانابىل.
— ايتاتىن تۇگى جوق. قولما-قول قارسى الدىق ءبىز. مىنە قول!
قول الىستى. ءجانابىل بۇل ۇيگە ءجيى كەلەدى. جاس تا بولسا وزىنەن ۇلكەن ەرمەكپەن قالجىڭداسا، قاعىسا كەلەدى. مىنەزى اۋىر ەرمەك ول كەلدى-اق «سوقتىقشى كانە» دەگەندەي كۇلىمدەپ، جىبىرلاپ وتىرعانى. مەيرام مەن ارداقتىڭ اراسىنا دا دانەكەر سياقتى ءجانابىل. ەكەۋى ءالى ءتۇسىن اشىپ جاستىق جايىندا سويلەسپەسە دە، ءجانابىلدىڭ سوزىنەن ءبىرىن-بىرى اڭعارعانداي بولادى. بۇرىن تانىستىعى جوق، جاستارى، مىنەزى، ىستەرى ءارقيلى، ارجەردەن كەلىپ تۇيىسكەن بۇل تورتەۋىندە سىرتقى ەمەس، ناعىز ىشكى جاقىندىق بايقالادى. شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان ءانيپا ەرمەكتىڭ جەڭگەدەي العان ايەلى، موسقالداۋ كىسى. سول جاقىندىقتى سەزدىرگەندەي:
— قايىندارىم-اۋ! — دەدى. — بۇل ارادا بوتەن ەشكىم جوق، ويلارىڭدا نە بار، بويداق وتپەكسىڭدەر مە؟ ەكەۋىڭە ۇلكەن ءۇي بولساق، وتاۋ قىلىپ شىعارساق دەگەن تىلەۋدەمىز. سونىڭ ءجونى كەلىپ تۇرعان جوق پا؟
ءسوز ءبولىنىپ كەتتى. ششەرباكوۆ پەن كوزلوۆ كىرىپ كەلدى.
— مەيرام وماروۆيچ، جۇرت جيىلا باستادى، ءبىز جيىلمايمىز با؟
— ءقازىر.
مەيرام ءوز بولمەسىنە كيىنۋگە كەتتى. ششەرباكوۆ ءۇي ىشىنە بايىپپەن قاراپ تۇر. ەسكىلەۋ قارا ابدىرانىڭ ۇستىندە ءبىر مويىن، ءبىر جايجاستىق، ءتور الدىندا كوشەتوز تەكەمەت، بۇيىردە جەر توسەك، ورتادا ءتورت بۇرىشتى جەر ستول. بۇل بولمە وسىمەن ءبىتتى. اۋىز بولمەنى تاقتايمەن ەكىگە ءبولىپ، مەيرام جارىمىسىن وزىنە ءۇي جاساپتى. جارمىسىندا تاماق پىسىرەتىن پليتا، ىدىس-اياقتار كورىنەدى. سەرگەي-پەتروۆيچتىڭ بۇل ۇنگە باس سۇققانى وسى ەدى. وتىراتىن ورىندىق تا تاپپادى، قازاقشا جەرگە وتىرا المادى. قاراعاندىنىڭ اتاقتى، ەسكى شاحتەرى، قازاقتىڭ وقىعان جاسى، پارتكوم سەكرەتارى ءدال بۇلاي تۇراتىنىن بىلمەيتىن.
— اپىر-اۋ! — دەدى ەرمەككە، — مەيرام وماروۆيچ سىپايىلىق ەتسىن، ءسىز نەگە ايتپاعانسىز؟ سكلادىمىز باي بولماسا دا، وسى ۇيگە كەرەكتى بىردەمەلەر تابىلادى عوي.
— سوندايدى كاسىپ قىلعان ەمەسپىن، — دەدى دە كيىنە بەردى ەرمەك. ءجانابىل قاراپ قالا المادى:
— مەيرام قىزعا ءسوز ايتۋدان ۇيالسا، ەرەكەڭ جەڭگەيدەن دە ۇيالادى. بۇل كىسىلەرگە ءبارى ءوزى كەلۋ كەرەك.
كۇلىسە، قالجىڭداسا تىسقا شىقتى بەسەۋى. باعانا ءارتۇستان تۋ كوتەرە قوزعالعان توپتار ترەست الدىنا كەلىپ تۇيىسكەن. قىزىل الا ۇلكەن جيىن دۋىلداپ، تولقىپ تۇر. تاياق تايانعان شال، كەمپىر، اكەسىنە نە شەشەسىنە ەرگەن بالالار دا ءجۇر. ءبارىنىڭ اۋىزدارىندا ءبىر ءسوز:
— تەمىر جول، پوەزد...
بۇلاردىڭ، ىشىندە بۇرىن ءتىپتى قالا كورمەگەنى، ءتىپتى ءوز اۋىلىنان ۇزاپ شىقپاعانى تولىپ جاتىر. كەڭ ساحارادا كەنجە ءوسىپ، «وت اربا» «شايتان اربا»، «شايتان شامداردى» اڭىز ەتسە، ەندى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايدى. زارىعا كۇتكەن كوپ جىلداردان قازىرگى قالعان بىرەر ساعات ۇزاق سياقتى.
— كورىنە مە؟
— جاقىندادى ما؟
— نەعىپ جاتىر؟ — دەپ سابىرسىزدانعان جۇرتتى مەيرام، ششەرباكوۆتەر كەلە باستاپ كەتتى.
پوەزد ءالى تورت-بەس كيلومەتردە. جەر جازىق. پاروۆوزدىڭ داۋسىن ەستىپ ءتۇتىنىن كورگەن سوڭ، قوزعالعان كوپ شىداماي جامىراي ۇمتىلدى. كوبىك قارلى جازىق دالا ەندى شۇپ-شۇبار، قايناپ كەتكەن ءتارىزدى. قارۋلى جىگىتتەر سىتىلىپ العا شىققان. جەبەلەي باسىپ جەتىپ تە قالدى.
قىر باسىنان شاشىراي قۇلاعان قالىڭ توپتى تەمىرجولشىلار ايقىن كورگەن ەدى. سول كوپتىڭ قارقىنى قارقىن قوستى بۇلارعا. بىرىنە-بىرى ايقايلاپ:
— كەلە جاتىر! قيمىلداڭدار! — دەسەدى.
ەكى پاروۆوز شىرەنە تارتقان ۇزىن تىزبەك ۆاگونداردا جول جابدىعى عانا ەمەس، زاۆود جابدىقتارى دا تولى. شاڭىراقتاي-شاڭىراقتاي تەمىر دوڭگەلەكتەر، ءيىر-يىر تەمىر بەلدىك، اربيعان ارىس ىشىنە كىسى سىيعانداي كەڭ ترۋبالار كورىنەدى. بارىنەن دە ادام قيمىلدارى تاماشا. بىرنەشە جىگىت شپالدى جۇگىرە تاسىپ، توسەپ بارادى. بىرنەشە جىگىت ولاردىڭ سوڭىنان رەلس توسەپ بارادى. ءتورت ادام ەكى جەردە تۇرىپ، رەلستەردى قولما-قول شەگەلەپ كەلەدى. پوەزد ىلە جىلجىپ كەلەدى. بۇلارعا ايقايلاسا، ىسكە ءسات تىلەي كەلىپ، قاراعاندى جۇمىسشىلارى قوسىلدى. شپال، رەلس توسەۋشىلەر ءتىپتى جەتكىزەر ەمەس. كىسى باسى بىردەن اكەلىپ قويعاننىڭ وزىندە ۇزاپ كەتتى.
كەيىندەۋ كەلگەن بالا-شاعا، كەمپىر-شال، قىز-كەلىنشەكتەرگە جۇمىس جەتپەدى. سولاردىڭ اراسىنان تاماشالاعان، الۋان-الۋان ۇندەر، سوزدەر ەستىلەدى:
— پاھ، پاھ! ساباز.
— داۋسى ازىرەتالىنىڭ داۋسى ما، نەمەنە؟
— بۋىن قاراشى، بورانداي!
— ايداھارشا ىسقىرادى ەكەن.
— مىنامەن ءبىر تايپا ەل ءبىر-اق كوشىپ كەتەر.
تاڭدانۋشى توپتىڭ ىشىندە قاراعاندىنىڭ قارت قايلاشىسى سىپان بار. ول وتكەن كۇننىڭ ءبىر اڭگىمەسىن ايتىپ تۇر:
— ...سپاسسك — قاراعاندى اراسىندا دا اعىلشىندار تەمىر جول تارتقان باياعىدا. قىرىق-اق شاقىرىم عوي. ءۇش جىلدا ازار ءبىتتى. ونىڭ رەلسى شيپۋىت، جولىنىڭ كەڭدىگى تىلدەي بولاتىن. پاروۆوزىن بۇل پاروۆوز وڭگەرىپ اكەتەدى. پاپاڭ اۋلىنان ءبىر شانا ءشوپ الىپ كەلە جاتسام، سپاستان پوەزد دا كەلەدى ەكەن. ورگە قارسى قاقالىپ-شاشالىپ، تىربىڭ-تىربىڭ ەتەدى. ءتىپتى وندىمەدى ءجۇرىسى. وندا، جىندىلاۋ كەزىمىز، ارتجاعىنان بارىپ، تەمىر شەپ جۇلعىشىمنىڭ ءبىر باسىن ۆاگونگە، ەكىنشى باسىن شپالعا ىلە قويدىم. سونى جۇلىپ كەتە الماي تۇرىپ قالدى.
— ءتايىرى، ونىڭ قارا ايعىرى ايعىر ما، مىنانىڭ قاسىندا.
— قۇلامپاز دا بولاتىن.
— ۆاگوندەرى ۆاگونەتكادان از-اق قالقىڭقى ەدى عوي.
ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوستاپ، دۋىلداعان جۇرتتىڭ ىشىندە الىبەك تە ءجۇر. قاسىندا جۇماباي عانا قالىپتى. ارداق پەن مايپا ءبىر كەلسە دە ءبولىنىپ كەتكەن. الىبەكتىڭ قازىرگى ءوڭى عاجاپ. ەكى ۇرتى ىشكە سۇعىنا ەنىپ، كوزى تەرەڭ ارنانىڭ ەڭ تۇبىندە سىعىرايادى. ءتىلى تاس بايلانعان. وسىناۋ قالىڭ جيىننان شاشىراعان شاتتىق ۇشقىنى دەنەسىنە ينەشە قادالىپ جاتقان سياقتى. ىشتەگى وشپەندىلىك ۋى اۋزىن اشسا توگىلەردەي قولى بىردەمەگە تيسە بۇلدىرەردەي، ءوزىن-وزى بەرىك ۇستاپ، مەلشيە قاراپ، كەسىرلىكپەن شىداپ تۇر.
سەرىگىنىڭ سىرىن الماعان جۇماباي، ءوزىنىڭ شالاعاي ويىن تىقپالاي بەرەدى وعان:
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسى كىسىنىڭ دەنە ءبىتىمى دە ويساڭ! اي، كۇش بالاسى بار شىعار! — دەيدى پاروۆوز ماڭدايىنداعى لەنيننىڭ ۇلكەن سۋرەتىن كورسەتىپ.
— دەنەسى كىشىرەك ادام دەسەدى عوي، — دەپ الىبەك كۇڭك ەتىپ ەدى، جۇماباي ورشەلەنە ءتۇستى:
— پالە! مىنا دەنە كىشى مە! نانبايمىن، ءتىپتى! الىبەك تالاسقان جوق. جۇمابايدىڭ نامىستاناتىن ءتۇرى بار. كەنجە وي كەيدە كەيىتسە، كەيدە كۇلدىرىپ ءماز قىلماي ما؟ الىبەك كۇلۋدىڭ ورنىنا كەيىدى. تىڭداعىسى كەلمەي، ادىمداي اتتاپ ىلگەرى كەتتى.
قوس پاروۆوز سۇيرەگەن ۇزىن سوستاۆ قاراعاندىعا ماڭدايىن تىرەي توقتادى. ونى قورشاعان كوپتىڭ ىشىنەن:
— قايدا؟ قاي ۆاگوندا؟ — دەگەن داۋىستار ەستىلەدى. بىرىنەن ءبىرى سۇراپ، اسىعا ىزدەسىپ ءجۇر.
— مۇندا ەكەن! — دەدى ەرمەك. سوستاۆتىڭ ەڭ ارتىنا تىركەۋلى، ادام مىنگەن تورت-بەس ۆاگون تۇر. جۇرت سولاي ءۇيىرىلدى. جۇمانياز، ششەرباكوۆ، مەيرامدار دا كەلدى. ۆاگون ىشىندەگى ادامدار شىعا باستادى. الدىمەن شىققان ورتا بويلى، كەۋدەلى، مۇرتىن قىرماي، تۇجىرا قىرىققان، جاسى وتىز بەستەر شاماسىنداعى جىگىتكە:
— كوليا! وۆچارەنكو! — دەپ ەرمەك پەن سەيتقالى بىردەن ۇمتىلدى. وۆچارەنكو سەكىرىپ ءتۇستى ۆاگوننان. ۇشەۋى قۇشىرلانا ءسۇيىسىپ جاتىر.
نيكولاي وۆچارەنكو قاراعاندىنىڭ ەسكى شاحتەرلەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. قاراعاندى توقتاعان كەزدە دونباسقا كەتكەن، ەندى قايتا كەلىپتى. ەرمەك ونى ششەرباكوۆ، جۇمانياز، مەيراممەن تانىستىرىپ تۇرىپ، قالجىڭدايدى:
— قاشىپ كەتىپ ەدىڭ، قايتا كەلدىڭ بە؟
— قاشقانمەن قوياسىڭدار ما، ءبارىڭ قول قويىپ حات جازىپسىڭ. كەلمەسكە شىداي المادىم. كەتكەندە جالعىز كەتسەم، كەلگەندە ەكى ءجۇز كىسى ەرتە كەلدىم، — دەدى دە، وۆچارەنكو قاسىنداعىلارمەن تانىستىرا باستادى. دونباستىڭ ءار جەرىنەن-اق كەلىپتى. اشاڭ، شەگىر كوز، قوڭىر جىگىت — ياشكا ۆورونا، گورلوۆكادان، كومسومولەس، زابويششيك — وتبوينىي مولوتوكتا ىستەيدى، اتاققا شىعىپ جۇرگەن ەكپىندىنىڭ ءبىرى. ويناقى، سارشا جىگىت — كوممۋنيست وسيپوۆ — گريشينودان، تەحنيك. ەڭكىشتەۋ، زور قارا كىسى فەدور كوۆاليۋك. دوننان، توكار. وۆچارەنكونىڭ ءوزى كراسنىي لۋچتا ءبىر شاحتانىڭ باستىعى بولىپ تۇرىپ، سۇرانىپ كەلىپتى. بارلىعى ەكى ءجۇز ادام، ىشىندە قارا جاياۋى جوق: تەحنيك، زابويششيك، شاحتا باستىعى، سلەسار، توكار، مونتەر...
— قاراعاندى شاحتەرلارىنىڭ حاتىنا دونباسس ءبىزدى جىبەرىپ قانا تىنبايدى. بۇل تەك باستاماسى. قاراعاندىعا دونباسس قانا كومەكشى ەمەس، بۇكىل سوۆەتتەر وداعى كومەكشى ەكەنىن كورىپ كەلدىك، — دەپ وۆچارەنكو تيەۋلى ماشينا، قۇرالدارعا نۇسقادى. — مىناۋ جابدىقتاردى لەنينگراد، موسكۆا جىبەرسە، جول بويىنداعى قالا، ستانسيالاردا كەزدەسكەن تالاي ۆاگونداردىڭ سىرتىنان: «قاراعاندى جۇگى» دەگەن جازۋدى وقىدىق.
— ارينە، كومەك كۇن ساناپ كوبەيە بەرمەك. قاراعاندى كۇن ساناپ وسە بەرمەك. اۋەلى ءبىز كەلدىك جيىرما كىسىمەن. ودان كەيىن ەكى ءجۇز كىسى بولىپ، مۇنشاما جۇكپەن، جولمەن سىزدەر كەلدىڭىزدەر. بۇدان ارعى كومەكتەر بۇدان الدەقايدا زور بولاتىندىعىن كورىپ وتىرمىز، — دەپ ششەرباكوۆ قوناقتاردى ەرتە، تريبۋناعا قاراي جۇرە سويلەستى:
— ۇلكەن جيىن عوي، ءوزىڭىز سويلەسەڭىز قايتەدى؟ — دەيدى مەيرام.
— كەلىسكەنىمىز قايدا؟ جول ءسىزدىڭ جەرگە، قوناقتار ءسىزدىڭ ەلگە كەلدى. سوندىقتان ءسىزدىڭ سويلەگەنىڭىز ءجون.
اقىرى مەيرام سويلەيتىن بولدى. جينالىستى ششەرباكوۆ جۇمانيازعا اشتىردى.
بۇنداي ۇلكەن جيىننىڭ الدىنا شىققانى وسى ەدى مەيرامنىڭ. تريبۋناعا كوتەرىلگەندە سۇرعىلت ءجۇزى قىزعىلت تارتتى. ءسوزى دە بۇرىنعىسىنان قارقىندىراق، قىزۋلىراق شىقتى.
— جولداستار! — دەدى داۋىسىن كوتەرە. ساسپايىن دەسە دە تولقىن بار داۋسىندا. — عاسىرلار بويى قاراڭعى دالاعا وكتيابر تاڭى اتسا، ەندى مىنە كۇنى دە شىقتى. قازاق ەلىن قاق جارىپ كەلگەن بۇل جول — ەڭبەكشى جۇرت ارمان ەتكەن سول ءۇشىن بولشيەۆيكتەر بەلسەنە كۇرەسكەڭ سوسياليزم جولى! كەڭ ساحارانى جاڭعىرتقان مىناۋ پوەزدىڭ زور داۋىسى ۇلى ەڭبەككە ششاقىرادى. ەرتەڭ ول ەڭبەك ايلىق جەردى التى اتتايتىن سوسياليستىك يندۋستريانىڭ تۇلپارلارىنا مىڭگىزەدى...
مەيرام تەمىر جولدىڭ الىپ قاراعاندىنى تەز جاساۋعا، قاراعاندى قازاق ەلىن عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت ەلىن كوركەيتۋگە قانداي اسەرى بارىن شولىپ تۇردى. الەمدى الاقانىنا سالا، ءبارىن كورە سويلەدى. ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىن جاڭعىرتا كەلگەن العاشقى پوەزد داۋسى قانداي جاڭالىق بولسا، سوۆەت ۇياسىنان جاڭا ۇشقان، ۇلكەن جيىندا اتالى ءسوز ايتقان جاس مەيرامنىڭ داۋسى دا وسىنداي جاڭالىق ەدى. جاڭا دۇنيەنىڭ بەينەسى الىپ پوەزدان كورىنسە، جاڭا قاۋىمنىڭ بەينەسى العىر جاستان كورىندى. تويپاڭى جازىلىپ، ءبىرازدان كەيىن كوسىلە سويلەدى مەيرام. سوناۋ شەتتە، الىبەكتىڭ باسى سالبىpaپ كەتكەن. سەرگەي پەتروۆيچ نۇر جايناپ، كوزى جاساۋراپ، كەيىندەۋ تۇرعان ارداققا كەلدى. قۋانىشى ىشىنە سىيماي سىبىرلايدى:
— جىگىت ەمەس پە، قىزىم! جىگىت، ا؟ مىنە سوۆەت مەملەكەتى ءوزىنىڭ كەلەشەك باسشىلارىن دا دايارلاپ جاتىر. مىناۋ مەملەكەت قايراتكەرىنە لايىق ءسوز! بۋرجۋازيانىڭ بۇنداي جاستارى ماماسىنىڭ ەمشەگىن ەمىپ ءجۇر ءالى...
ەكىنشى ءبولىم
I
كوپ جىلدار كوككە قاراپ ماڭقيعان قىزىل ترۋبا قارا ءتۇتىندى لاق-لاق قۇسا سالدى. تراكتورمەن كەلگەن لانكەشەر قازانى ورناپ قالعان. قىسىلعان بۋ داۋسى بارلىق ءۇندى جۇتىپ الىپ، تەك ءوزى عانا ىسقىرىپ تۇر. تاس كومىردى قازاننىڭ اۋزىنا تولتىرا اساتىپ سويىلداي تەمىر كوسەۋىن كومەكەيىنە جۇگىرتىپ-جۇگىرتىپ قويادى بوقاي. ترۋبا تۇتىنىنە قاقالىپ، لوقسىعان سايىن قاراعاندى قاۋلاپ ءوسىپ بارادى...
«مايقۇدىق» بۇلاعى جولىنداعى بەلدىڭ باسىنان اتتاپ كەلىپ ءدال وسى ترۋبانىڭ تۇبىندەگى رەزەرۆۋارعا سارقىراي قۇيىلىپ جاتىر. جۋاندىعى بوشكەدەي تەمىر ترۋبالاردىڭ ءبىر باسى وسىندا، ەكىنشى باسى نۇرا وزەنىندە. ترۋبانىڭ ىشىمەن، جەر استىمەن وزەن سۋى قۇبا بەلدى ورلەي اقتى. جەر كەۋلەگەن مىڭ سان قايلا بەلدىڭ تۇبىنە جەتكەن. جەر استىنىڭ سۋى كامەرون-ناسوستارمەن جەر ۇستىنە شاپشىدى. شەكەسى جارىلماعان بەلەس، توبەشىكتەر سيرەك. ديناميت وقتىن-وقتىن گۇرسىلدەپ تۇر. جەر سىلكىنتە اسپانعا لاقتىرعان تاس توزاڭى، اق قاردىڭ ۇستىندە سارى قۇيىن بوپ ۇيلىعىپ، دىڭگەكشە تىك تۇرىپ قالادى. ءبىرىنشى شاحتانىڭ كومىرى ءوسىپ كەتكەن. ءتىپتى ايدىندى كورىنەدى. سوناۋ ەتەكتە سالىنىپ جاتقان ەلەكتر ستانسياسى ودان دا ايدىندى.
تەمىر جول قاراعاندىنى ءبىر جىل وتىسىمەن وسى كۇيگە كەلتىردى. شاحتالار كوبەيىپ رۋدنيكتە، پارتكوم ۇلكەيىپ گوركومعا اينالدى. قالا ءقازىر قازانشا قايناپ جاتقان سياقتى. ءبىراق، ءبارى قول كۇشىمەن، بۋ كۇشىمەن بولىپ جاتىر. ەلەكتر ءالى جارىققا دا جارىتقان جوق. جالعىز پاروگەنەراتور جەتىسە الماعان سوڭ، جانارمايدىڭ كۇشىمەن كىشكەنە دۆيگاتەلدەر كومەكتەسىپ تۇر.
ءوندىرىس سالالارىن ءالى تەگىس قامتي الماسا دا، كەڭ ومىرگە كىرە باستاعان جاڭا تەحنيكا الدىمەن ادام قيمىلىنا، مىنەزىنە اسەر ەتتى. «تەحنيكا ءبارىن شەشەدى» دەگەن بۇل كۇندەردىڭ ۇرانى ءار ادامنىڭ اۋزىندا، ءار سەحتا جازۋلى. سىلبىر، كونبىس، باتىراك بوقاي انەۋكۇنى عانا مەيرامعا «بۇيىرعان كەتپەس» دەپ نايقالىپ وتىرسا، ەندى «كەتەتىندەي» كورىپ، مانومەتر سترەلكاسىنا مازاسىز قارايدى. قاتتى داۋىل ەكپىنىندەي، ءامان ىسىلداپ، زۋىلداپ تۇرعان بۋ سىرىن سول سترەلكا بىلەدى. انە، تومەندەپ كەلەدى. بوقاي كورە سالا ماڭدايداعى كوك كوزىلدىرىگىن كوزىنە ءتۇسىردى. ادەتىنەن تىسقارى شاپشاڭ بارىپ قازاننىڭ اۋزىن اشتى. گۇرىلدەپ جانعان كۇشتى وت كەيىن شالقىپ، وزىنە تاپ بەرسە دە، لاۋلاعان جالىنمەن الىسا اساتىپ جاتىر كومىردى. قازان قاقالىپ،زاپىران ءتۇستى، سارى ءتۇتىن ۇيلىعا ۇيتقىعاندا، كومەيلەتە كوسەي تۇسەدى. تومەندەگەن سترەلكانى، جوعارىلاتۋعا قۇمارتقان بوقاي سامايدان تەرى سورعالاسا دا شارشار ەمەس، ەلەر ەمەس. سترەلكا العا جىلجىعاندا عانا دەم الدى. ەنتىگىپ وتىر، ءبىراق كۇرەسىپ جەڭگەنىنە ءماز بوپ وتىر.
— ال، شىبىنداعان ەشكىدەي شيپىڭداعان نەمە!
سترەلكا ەندى العا جىلجىعان بەتىمەن ون ەكىنىڭ سيفرىنان اسىپ بارادى.
— وماي-اۋ! — دەپ ورنىنان تاعى تۇردى بوقاي. قوزعالىس، يكەمى بۇرىنعىدان مۇلدە بولەك. تەزىرەك بارىپ، قازاننىڭ توبەسىندەگى كوپ كراننىڭ ءبىرىن اعىتتى. سترەلكا تومەندەي باستادى: بوقاي سترەلكادان كوز جازعان جوق. ول، تومەندەسە بۋ السىرەپ، باسقا بولمەدەگى ماشينالار توقتايدى. ول، مولشەردەن ارتىق كەتسە، قازان جارىلادى. تەحنيكا بوقايدى، بوقاي تەحنيكانى جۇرگىزىپ تۇر...
— جاي باسار-اي، جاي باسار! — دەگەن ايەلىنىڭ داۋسى ەستىلدى. ايەلدىڭ قاسىندا ءبىر ەركەك بار. بوقاي سونىمەن شۇرقىراسا امانداستى.
— اپىر-اۋ، جامانتىك پە، مىناۋ! ەل-جۇرت امان با؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟
— ەلدەن، — دەدى جامانتىك. — جۇرت جيىلعان جەرگە كەلىپ قالىپ ەدىك. سەنى ءۇش كۇن ىزدەپ ازار تاۋىپ وتىرمىن.
— ءيا، بىرەۋدى-بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى مۇندا، كوپشىلىك.
— قايىرلى بولسىن، جاقسى ورنالاسقان ەكەنسىڭ. بۇكىل زاۋىتتى ءبىر ءوزىڭ جۇرگىزىپ تۇرسىڭ عوي.
— شۇكىر، جامان ەمەسپىن. ءوندىرىس جۇمىسىنىڭ ءبىر قاسيەتى — ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالادى كىسى. مالدا جۇرگەندە كۇن باتپايتىن، تاڭ اتپايتىن.
— سول كۇن ءدال مەنىڭ باسىمدا تۇر ءقازىر، — دەپ جامانتىك اۋىر ءحالىن بايانداي باستادى. ءوڭى سىنىق، يىعى تۇسكەن، تورىققان ءتۇرى بار — ... قوناقتاپ التى كۇندە ازار جەتتىم قاراعاندىعا. تىلەۋىڭدى بەرگىر، ءبىزدىڭ جاقتىڭ ءبىر ادامى كەزدەسىپ، ءۇش كۇننەن بەرى سوندا جاتىرمىز. تۇيەم قوراعا سىيماي دالادا، قار ۇستىندە. ايتەۋىر قاتىن-بالا ۇيدە. قارتەشكەسىز نان بەرمەيدى. سۇيگەن جۇمىسىمدى تاعى بەرمەيدى. قالتا قاعىلعان. قاتتى قىسىلىپ كەلىپ تۇرمىن.
— نە جۇمىس سۇراپ ەدىڭ؟
— ءوزىمنىڭ كاشاگارلىگىمدى سۇرادىم.
— يا، يا، سالپى اۋىز اندرەيدىڭ وت ديىرمەنىندە وت جاعىپ تۇردىڭ-اۋ ءبىراز.
— باقانداي ءۇش جىل ىستەدىم عوي.
— نەگە المايدى؟
— كاشەگارلىگىڭە دوكۋمەنت اكەل، — دەيدى. ونى كىم ەسكەرىپتى. ايدالىپ كەتكەن سالپى اۋىز اندرەيدى ەندى قايدان تابام؟ سونىمەن شاحتىعا باراسىڭ دەپ تۇر. بارمايمىن، مەحسەحقا جىبەر دەپ، مەن تۇرمىن. نە ايتاسىڭ بۇعان، نە كومەگىڭ بار، ەكپىندى كورىنەسىڭ؟
بوقاي جاۋاپ قايىرماي، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى. ايەلى شىدامادى. قايقى ەرىن قارا كەلىنشەك سۇيرەڭدەپ سويلەي جونەلدى:
— اسپاندى الاقانداي، جەردى تەبىنگىدەي قىلاتىن ەشتەمە جوق. نەمەنە، جۇندەرىڭ جىعىلا قالعانى. مەيرامعا بار، الدىر جۇمىسقا! قاراعاندىعا جۇرتتىڭ ءبارى سىيىپ جاتىر.
— بۋىنسىز جەرگە پىشاق قويامىز با سوندا! — دەدى بوقاي، ءالى دە تومەن قاراپ وتىر. — دوكۋمەنتسىز قالاي العىزادى؟
— دوكۋمەنتى بولسا ءوزى دە تۇسەدى. باي ەمەس، ۇرى-قارى ەمەس. بىلەمىز دە. ەكپىندىسىڭ عوي. ەكپىندى ايتسا ءبارى سەنەدى.
— سول بالانىڭ جۇمىسى كوپ، باسىن قاتىرماسام دەپ ەدىم.
— ششەرباكوۆ جوق ءقازىر. ول ەكەۋىنەن باسقانى ىرىمبەك تىڭدامايدى.
— بەتىم-اۋ، مەيرامنان دا ۇيالامىسىڭ! ۇيالماڭىز، ويىڭىزدى ايتىپ تۇرىڭىز دەگەنى قايدا؟
— جارايدى، ايتىپ كورەيىن، — دەپ بوقاي جاڭا عانا باسىن كوتەردى. بوگدە سوزگە كىرىسپەيتىن ادەتىن بۇزۋ قيىن سوققان سياقتى. قينالعانى سوزىنەن بايقالادى. — جامانتىك، مەن ساعان كەپىل بولام ەندى. راس، ارتىڭ تازا، ءبىراق، بۇل جەردە ەڭبەك باعالانادى. ايتەۋىر ۇياتقا قالدىرا كورمە! ادال ىستە. ايانبا. «انەۋگى كىسىڭىز ءمانسىز بولدى» دەسە، مەنى تىرىدەي ولتىرگەنىڭ. ەكپىندى ەكى ايتپايدى.
جامانتىك العىسىن دا، سەرتىن دە ايتىپ جاتىر:
— ...بىرەۋ قۇرلى ىستەرمىن. تەك ورنالاستىرشى. جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپاسپىن.
داۋىستاپ سويلەي ءجانابىل كەلەدى. ءۇستى-باسى ماي. قولىن كوندىردىڭ ۇلپاسىمەن سۇرتە، كورشى بولمەدەن شىقتى. ول بولمە بۇرىنعى «گەربەرت» قوراسى. ءقازىر ەكىگە بولىنگەن. بىرىندە پاروگەنەراتور، بىرىندە نەفت دۆيگاتەلى جانە بىرەن-ساران ستانوكتار بار. جانابىلگە سلەسار يۆان ەكى جۇمانىڭ ىشىندە دۆيگاتەلدى ۇيرەتىپ، ماشينيست ەتىپ شىعاردى دا، لاپشين بوقايدى ەكى ايدىڭ ىشىندە كوچەگار ەتىپ شىعاردى. ەكەۋى دە ەكپىندى، قولى بوسادى-اق كەزدەسىپ تۇرادى.
— بوقا! — دەدى ءجانابىل. — ماشينا دەگەنىڭ بىلگەنشە عانا ەكەن. مەنىڭ ەندى ءىشىم پىسا باستادى.
بوقاي باسىن شايقاپ، ءبىراز وتىرىپ بارىپ قايىردى جاۋاپتى:
— ۇستاعان سوڭ مىقتاپ ۇستاۋ كەرەك. كورسەقىزاردان بەرەكە شىقپايدى.
— سوندا سول كىشكەنە ماشينەنى اينالدىرا بەرگەندە نە شىعادى؟
— ە، ءشۇۋ، دەگەننەن سلەسار بولماقپىسىڭ؟ تىم اسپا، شىراق. ۇيرەتتى، ماشينا بەردى قولىڭا، تاستاي جونەلۋ ۇيات ەمەس پە؟
— بوقا، سارى اتانشا كۇيىس بۇزباي، بالپان، اياڭمەن جەتپەكسىز بە؟ — دەپ كۇلدى ءجانابىل. ەزۋى كەڭ اشىلعاندا ۇساق، ادەمى قوي تىستەرى ايقىن كورىندى. — بولمايدى، بوقا، بايتەن ون سەگىز جىل ىستەپ، ءبىر ماماندىق الا الماي شىققان. كوزلوۆ جيىرما بەس جىلدا مەحانيك، لاپشين ون بەس جىلدا سلەسار بولسا، ولار دا ونشا ۇزاماعان. بەسجىلدىق قارقىنى بولەك ەكەنى وزىمىزدەن، وسى قاراعاندىدان-اق كورىنىپ تۇر. مەن ءبىر ايدىڭ ىشىندە مايپانى ۇيرەتىپ، ورنىما قالدىرام دا، توكارلىققا شىعام. تاماشا جۇمىس! تەمىردەن تۇيمە تۇيەدى...
— اقىسى قانشا ەكەن؟
— شاكىرتتەردىكى از، ءجۇزدىڭ ماڭىندا. ءبىراق، ەكى-ۇش ايدا توكار بولام عوي. سدەلنيي ىستەيدى. ىستەي بىلسەڭ، ينجەنەردەن كوپ تاباسىڭ.
— بۇل ايتقاندارىڭ ورىندالسا جانى بار ءسوز ەكەن، — دەدى بوقاي. — مەن ءوزىم سدەلنايسىز دا جەر استىنداعىلارمەن ناندى، تاماق، بۇيىمدى بىردەي الام. شۇكىر، ايلىق اقىم جەتەدى. قاناعات كەرەك.
اڭگىمە ۇستىندە بوقايدىڭ كوزى قابىرعاداعى سترەلكادا ەدى. ساعات بەس بوپتى. ءسوزىن پىشاقپەن كەسكەندەي تىيىپ، كوتەلدىڭ ۇستىنە جۇگىرە شىقتى. بارا كراننىڭ ءبىرىن اعىتتى. بۋ اڭىراپ قويا بەردى. بۇرىنعى رەلس قوڭىراۋ، لوكوموبيلدىڭ جىڭىشكە داۋسى ەمەس، بۇكىل قاراعاندىعا جەتكەن زور داۋىس. ءدال قاسىنان ەستىگەندە قۇلاق بىتەلەدى، جەر سولقىلدايدى. جامانتىك قۇلاعىن باسىپ بۇعا قالدى. قاسىنداعى ايەل سىلق-سىلق كۇلىپ وتىر. ۇزىن دميتريي كەلىپ، قوسا كۇلدى ايەلمەن.
— مەترەي! — دەدى بوقاي، جوعارىدان ءتۇسىپ كەلە جاتىپ. — ءبارى قاز-قالپىندا.
— ناسوس شە؟
— لاپشين ءوزى كەلىپ وڭداپ كەتتى. لىپىپ تۇر.
كوچەگاركانى دميترييگە تاپسىرىپ، بوقاي جۇمىس كيىمىمەن گوركومعا بەتتەدى. قاسىندا جامانتىك، ايەلى ۇيگە قايتتى. قىس ىشىندە سالىنعان ەكى قابات ستاندارت ءۇيدىڭ ۇستىڭگى قاباتىندا گوركوم، استىنا ترەست ورنالاسقان. الدىنان ات كەتپەيدى، كوپشىلىك. قالا تاعدىرى وسى ۇيدە شەشىلىپ جاتقانى سىرتىنان دا بايقالادى. بىرەۋلەر جايراڭداپ كىرىپ، جابىڭقى شىقسا، بىرەۋلەر جابىڭقى كىرىپ، جايراڭداپ شىعىپ جاتىر. بۇرىن كوبىنەسە تىماق كيگەن اۋىل ادامدارى جاڭا جۇمىسشىلار كورىنسە، ەندى قۇلاقشىندى ەسكى جۇمىسشىلار دا، گالستۋك بايلاعان، بۇيرا جاعالى وقىعاندار، قىزمەتشىلەر دە كوبەيگەن. بوقايدىڭ ىشىندە ءسال قىزعانىش پايدا بولدى. وزىمسىنگەن مەيرامدى جات ادامدار بيلەپ بارا جاتقان سياقتى. اۋەلدە تورت-بەس ءۇي قاراعاندىنى وسى حالگە كەلتىرگەن بوقايلاردى تانىمايدى، ەلەمەيدى ءبىرى. دايىنعا كەلىپ، اسپانعا قارايدى، تۇگە. ۇيدەن اسىعا شىققان بىرەۋى قاعىپ تا كەتتى. ەكپىندى بوقاي بۇلارعا ءوزىن تانىتقالى الدەنەشە وقتالسا دا، شىدامدىلىعى، ۇياتى جىبەرمەدى. سۇراستىرا كەلىپ مەيرامنىڭ ەسىگىن اشقاندا، مەيرام دا، قاراعاندى دا قۇشاعىنا سىيماي كەتكەنىن ءبىر-اق ءبىلدى. الدىڭعى بولمەدە كەزەك كۇتىپ ءبىرتالاي ادام وتىر. ىشىندە اق جاعالى، جۋان پورتفەلدى، قاسقا باستار دا، جۇمىسشىلار دا، بىرەن-ساران ايەل، بالا دا بار. تورگى بولمەنىڭ، ەسىگى جابىق. قوڭىراۋ سىلدىراعاندا عانا ءبىر كوركەم ورىس ايەلى كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. تازا، ءتارتىپتى ءۇي بوقايعا وزگەشە اسەر ەتتى. كەلگەنى، كورگەنى وسى. مەيرام دالادا كەزدەسكەندە عانا كىشىپەيىل، جاداعاي ەكەن، بۇندا ماڭىنا كىسى بارا الاتىن ەمەس قوي، دەپ قالدى. وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسىن تانىعان جوق، ءوز قالاسىنان ءوزى جاتىرقاپ تۇر. كەزەك كۇتۋگە كوپ ۋاقىت كەرەك. كەزەكسىز ونەر ءتۇرى جوق. «اتتەگەن-اي، قاتىندى-اق جىبەرمەگەن ەكەم» دەپ تۇرعاندا، جاڭاعى ايەل كابينەتتەن شىقتى.
— قاراعىم، بوقاي كەلىپ تۇر، دەشى مەيرامعا.
— شىداي تۇرىڭىز، باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارىنىڭ گەكرەتارلارىمەن كەڭەسىپ وتىر.
— ۇزاققا سوزىلار ما ەكەن؟
— ول اراسىن ايتا المايمىن، — دەدى دە ايەل ستولىنان ءبىر قاعازدى الا سالا قايتا ەندى. كەزەك كۇتىپ وتىرعاندار تاراي باستادى. بوقاي قايتقان جوق. ەسىك جىمداسپاي جابىلىپ ەدى، سىعالاي قويدى. كەڭ بولمەدە كوپ ادام كورىنەدى. كوپكە قاراپ ءتور الدىندا مەيرام جەكە وتىر. ەرمەك سويلەپ تۇر:
— ...ءبىزدىڭ حاتىمىزدى بۇكىل دونباسس بولىپ تالقىلاپ، ەڭ جاقسى ماستەرلەرىن جىبەردى. كەلگەن «ەكى ءجۇزدىڭ ىشىندە ءبىرىنشى شاحتاداعى ۆورونا نورماسىن ىلعي ءجۇز ەلۋ-ەكى ءجۇز پروسەنت ورىنداپ ءجۇر. مەحسەحتاعى كوممۋنيست — توكار كوۆاليۋك نورما ورىنداۋ ۇستىندە ۇقىپتىلىقتىڭ، شەبەرلىكتىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن كورسەتىپ ءجۇر. وۆچارەنكو باسقارعان شاحتا مەن باسقا شاحتالاردىڭ اراسىندا ءبىر قىدىرۋ ايىرما بار. ءبىزدىڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمى دونباسشىلاردىڭ وسى وزىق تاجىريبەلەرىن كوپتىڭ كوكەيىنە قۇيۋدى ماقسات ەتتى. ءقازىر اكىم سياقتى جاس شاحتەر، ۆورونا سياقتى وزىق شاحتەرمەن سوسياليستىك جارىسقا تۇسە باستادى.
بوقاي سىعالاي-سىعالاي باسىنىڭ جارىمىسى ىشكە ەنگەنىن بايقامادى. ەسىك اراسىنان كوزى تەسىپ، ساقالى ءتاۋتيىپ تۇر ەدى، لاپشين سويلەگەندە ىڭعايسىزدانىپ تارتىپ الدى باسىن.
— ...مەحانيكالىق ماستەرسكويدىڭ پارتيا ۇيىمى العاشقى كۇندەردەن-اق ۇيرەتۋ-ۇيرەنۋ ماسەلەسىن وندىرىستىك جوسپارىمەن قاتار قويعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ءجانابىل، بالجان سياقتى جاستار تۇگىل، جاسامىس ادامداردىڭ ءوزى مەحانيزمدى شاپشاڭ ۇيرەنىپ كەلەدى. مىسالعا بوقايدى الايىق...
بوقاي ەسىكتى جاۋىپ، كەيىن شەگىنىپ كەتتى. جامانتىكتىڭ قاسىنا كەلگەندە كۇلىمدەپ، قىزاراڭداپ تۇر ەدى.
— نە سويلەسىپ جاتىر؟ — دەدى جامانتىك.
— جۇمىس جايى، جۇمىسشىلار جايى، — دەپ، بوقاي ارجاعىن ايتقىسى كەلمەسە دە ىشىندەگى قۋانىشىن جاسىرىپ تۇرا المادى. — مەنى كوچەگار دەيدى، ەكپىندى دەيدى، ءار جيىندا اۋىزعا الىپ جۇرەدى. مەنى سوعان جەتكىزگەن دونباسشىلار:
— ماعان دا سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ۇستات.
— ولار ەشكىمدى جاتىرقامايدى. سەرگەي پەتروۆيچ دەگەندەر اكەڭدەي قامقور. كوزلوۆ، كوستيا دەگەندەرمەن تۋىسقانداي بولىپ كەتتىك. بۇلار پاتشاعا، كولچاكقا قارسى سوعىسقان، لەنيندى كورگەن ادامدار ەكەن. ءبىز ۇيىقتاپ جاتقاندا، ءبىز ءۇشىن قىرقىسىپ ءجۇرىپتى.
— وسى زاۆودتى جۇرگىزگەن سولار ەمەس پە؟
— ارينە، دونباسشىلار. باسىندا ششەرباكوۆ جيىرما كىسىمەن-اق كەلگەن. بىرتىندەپ مامانداردى تارتا بەردى. جۋىردا ەكى ءجۇز ماستەر ءبىر-اق كەلدى دونباستان. سونىڭ ءبىرى كوۆاليۋك مەحسەحتا ىستەيدى. ادامنىڭ شەبەرى! تەمىردەن تۇيمە تۇيەدى، ءجانابىل سودان كورىپ توكار بولعالى ءجۇر...
كابينەتتىڭ ەسىگى اشىلدى. ءماجىلىس ءبىتىپ، تاراعان كوپ قاۋىرت شىعا باستادى. كوزى شالىپ قالىپ، لاپشين بوقايعا بۇرىلدى:
— بۇندا نە قىپ تۇرسىڭ؟
— مەيرامعا جولىققالى كەلدىم. مىناۋ جولداسىم جۇمىسقا تۇسە الماي ءجۇر ەكەن...
— ىرىمبەككە بارۋ كەرەك قوي.
— ول الماپتى.
— نەگە المايدى؟ ششەرباكوۆقا ايتۋ كەرەك.
— ج-وق، كوستيا! — دەپ داۋسىن سوزا ايتتى بوقاي. — ورىستار بوندارەنكوسىن ءوزى تۇزەتكەندە، قازاقتار ىرىمبەگىن ءوزى نەگە تۇزەتپەيدى.
لاپشين كەنەتتەن ويلانىپ قالدى.
— اقىلدى بوپ باراسىڭ، — دەدى دە، بوقايدى شوقشا ساقالىنان ءبىر سيپاپ شىعىپ كەتتى.
جۇرت تاراعان سوڭ، بوقاي جامانتىكتى الا كىردى كابينەتكە. ۇستىندەگى جۇمىس كيىمىنەن يمەنىپ، وتىرماستان ايتا باستاپ ەدى، مەيرام ەكەۋىن دە وتىرعىزىپ قويىپ تىڭدادى.
— مەيرام شىراعىم، مىناۋ مەنىمەن اۋىلداس جىگىت. كەدەي. ناشار اتانىڭ بالاسى. ارعى اتاسى قالتايدىڭ شەشەلەرىنىڭ، شاڭىراق تۇيەسىنە ءمىنىپ كەلىپتى. قۇل. ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە دوڭگەلەك اۋقاتى بولعان. كولچاك تۇسىندا قالتاي شاۋىپ الىپ، سودان كەدەي بوپ كەتتى. ءتىپتى ناقاقتان شاپتى بيشارانى...
— ونىڭ ءبارىن بايانداپ قايتەسىز، — دەپ كۇلدى مەيرام.
— ەندەشە مىنا قاعازدى وقىپ كور ءوزىڭ.
مەيرام جامانتىكتىڭ دوكۋمەنتىن وقىپ، كۇلىپ جىبەردى. سيا قارىنداشپەن جازىلعان، اۋىل سوۆەتتىڭ كۋالىگى ەكەن. «بۇل كۋالىكتى ۇسىنۋشى جامانتىك سەكسەنباي ۇلى، ءسۇر كەدەي، ارعى اتاسى شاڭىراققا ءمىنىپ كەلگەن. ناعىز سوۆەت ادامى»... دەپتى. ءمورى، شتامپى تانىلمايدى، شىعىس نومەرى قويىلماعان. ءبىراق، وسى شالاعاي دوكۋمەنتتەن مەيرام مومىن جامانتىكتى عانا ەمەس، شاپقىلاپ جۇرگەن كەيبىر شالاعاي اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلىن دە كورىپ وتىردى.
— نە جۇمىس كەلەدى قولىنان؟
— جامانتىك ءبىر كەزدە سالپى اۋىز اندرەيدە كاشەعار بولىپ ىستەگەن. مەحسەحتى سۇراسا، «شاحتاعا بار، بارماساڭ جۇمىس جوق» دەپ ايتادى، دەيدى ىرىمبەك. بۇل قالاي؟..
— جارايدى، — دەدى مەيرام. بوقاي تاعى سوزىپ بارادى، تەز بىتىرگىسى كەلدى. — ۇيرەتۋگە دە كەپىل بولىڭىز. قازاندار، شاحتىلار كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى، كوچەگار ەتىپ شىعارىڭىز. بۇل، ەكپىندىلەردىڭ قوعامدىق مىندەتى.
— مەن بارىمدى جامانتىكتەن ايامايمىن.
— دۇرىس. ەرتەڭ كوزلوۆقا جامانتىكتى ەرتىپ بارىڭىز. مەن بۇگىن كادر بولىمىنە ايتىپ قويارمىن. جەڭگەيدىڭ، كىشكەنتايىڭىزدىڭ كۇيى قالاي؟ كىرىپ شىعۋعا قول تيمەي جاتىر.
— جاقسى، اينالايىن، جاقسى، دەندەرى ساۋ، تاماقتارى توق. مەن ۇيدە جاتسام دا جۇمىسىڭنىڭ كوبىن ءبىلىپ جاتام عوي.
جىلى سوزدەر بوقايدىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزدى. جايراڭداپ شىقتى كابينەتتەن. ءبىراق، ونىڭ كەلىسى مەيرامعا وي سالدى. ويلانا وتىرىپ، ىرىمبەكتى شاقىردى تەلەفونمەن.
كەرگەن توستىكتەي، ورتا بويلى، تولىقشا، قارا سۇر جىگىت ەندى. ءتىلدى، جايدارى جىگىت. ويناقشىعان قارا كوزىندە تالاي سىر جاتىر. ترەستىڭ كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى، «جۇمىسشى» دەگەن جالعان دوكۋمەنتپەن تالاي جاۋاپتى قىزمەتتە بولعان، تومەندەي-تومەندەي اقىرى شاحتىعا جەتكەن ىرىمبەك وسى.
— بۋىرشىن جاستار شاقىرسا، جۇرەگىم زۋىلدايدى. ال، ءامىرىڭدى بەرە بەر بالا، — دەپ لىپىپ تۇر.
— ىرەكە! — دەدى مەيرام، تومەن قاراپ وتىرىپ، — جامانتىك دەگەن ازداپ كوچەگار ەكەن، مەحسەحقا سۇرانىپ ءجۇر. ءسىز وعان شاحتاعا بارماساڭ جۇمىس جوق، دەپسىز. بۇل قالاي؟
— شاحتالارعا ادام جەتىسپەي جاتىر عوي.
— قاي وندىرىسكە، قاي مەكەمەگە جەتىسىپ جاتىر؟ ءار ادامدى ءوزىنىڭ بەيىمىنە، تىلەگىنە قاراي پايدالانۋ كەرەك ەمەس پە؟ كەشە بىرەۋ كەلدى، مەنىڭ شاحتاعا تۇسكىم كەلەدى، جىبەرمەيدى دەپ. ودان ارعى كۇن بىرەۋ كەلدى — دوكۋمەنتىمدى جاراتپايدى، جۇمىس بەرمەيدى دەپ. مەن ءسىزدى تۇسىنبەي قويدىم.
— تۇسىنبەيتىن نەسى بار، قازەكەڭ بالاسى قاشاننان شاعىمعا ءۇيىر عوي.
— ءازىڭ جۇرتتى شاقپاساڭ، جۇرت تا سەنى شاقپايدى.
ىرىمبەكتىڭ تاناۋى قۋسىرىلىپ، سۇرلانا قالدى. قانشا جايدارى بولسا دا، بىلدىرمەيىن دەسە دە كەيىننەن جەتكەن جاستىڭ وكتەم ءسوزى، ەسكەن كوڭىلگە نايزاداي ءتيدى. سول نايزانى قاعىپ جىبەرىپ، قارسى سويلەۋگە دارمەن جوق. ارتتا تاقاۋ كەلە جاتقان كوپ نايزانىڭ ۇشى كورىنەدى. ەندى اشىق قارسىلىقتان جاسىرىن ايلا ۇتىمدى. ىرىمبەك لەزدە وزگەرىپ، ناز ايتا باستادى:
— شىراعىم، جاقسى، جامان بولساق تا، ءبىراز جىل پارتيا قىزمەتىندە بولدىق. تاجىريبەمىز، سىڭىرگەن ەڭبەگىمىز بار. راس، قاتەمىز دە بار. سول قاتەنى مىقتاپ ۇستاپ، «بىلمەيسىڭ» نە «سەنبەيمىن» دەگىڭ كەلەدى. وندا پارتيا بيلەتىن نەسىنە الىپ ءجۇرمىن؟ ساپتى اياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قارايتىن بولساڭ، قىزمەت ىستەۋ وتە اۋىر.
— وتكەننىڭ جاقسىسى، جامانى بۇگىنگى ولشەۋىشپەن ولشەنەدى، — دەدى مەيرام، قاباعىن ءسال شىتىپ قويىپ، — مەن بۇگىنگى ءىسىڭىز جايىڭدا عانا ايتتىڭ. ءسىز كەشەگىنى نەسىنە قوپاراسىز. ودان دا ىسپەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك. بۇرىن ءوندىرىس كورمەگەن قازاق قالاعا كەلىپ اداسسا، جەك سىلتەۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ءسىز اداسقانعا كۇلە قاراعانداي، نە بەيتاراپ تۇرعانداي كورىندىڭىز. مۇمكىن، مەنىكى قاتە بولار، تەك قاتە بولسىن. ءبىراق «ادام»، «ەڭبەك» دەگەن ات اسپانعا شىعىپ تۇرعاندا، جامانتىك سياقتىلاردى قاڭعىرتىپ قويساق پارتيا وعان شىدامايدى. سول جامانتىكتى ەرتەڭنەن باستاپ كوزلوۆتىڭ قاراۋىنا جىبەرىڭىز.
مەيرامنىڭ وڭىنەن وزگەشە ءبىر قاتالدىق بايقالدى. جايشىلىقتاعى جىلى ءجۇز، كىشىپەيىلدىلىك جوق. بۇدان ءارى سويلەسە قاتتى كەتەتىن ءتۇرى بار. ىرىمبەك ءتۇيسىنىپ قالدى؛ سۇرعىلت بەتى كۇرەڭ تارتسا دا سەزدىرمەگەنسيدى.
— جارايدى. ءوزىمىز دە تالاي شىنداعان ەدىك. شىندادىڭ، بالا! — دەپ وتىرىك كۇلكىمەن ۇيدەن شىقتى. ءجۇرىسى شاپشاڭ بولاتىن. باسقىشتان جۇگىرە ءتۇسىپ، استىڭعى قاباتتا، ءبىر بولمەدە وڭاشا وتىرعان بەيسەك كەرىموۆقا كەلدى.
بەيسەك ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ويلانىپ جۇرگەن. جاسى قىرىقتار شاماسىندا، ءوڭى جۇقالاڭ، ەرنى قالىڭداۋ، ۇستىڭگى ەرنىنە ءبىر ەلىدەي عانا مۇرت قويعان، ورتا بويلى، قارا تورى جىگىت. اۋزى اۋىر، مىنەزى سالماقتى. ىرىمبەكتەن ويى دا تەرەڭدەۋ ەكەنى بايسالدى قارا كوزىنەن بايقالىپ تۇر. بۇل كىسى قازاقستاندا حالىق كوميسسارلارىنىڭ ءبىرى ەدى. سوسياليزم جورىعىنداعى، اسىرەسە جەر ماسەلەسىندەگى كەيبىر قىلىقتارى ءۇشىن تومەندەپ كەلىپ وتىر. ءقازىر ترەست باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. ىرىمبەك ەكەۋى كوپتەن ىستەس، پىكىرلەس دوستار. دوسىن كەلگەن بەتىندە قاباعىنان تانىپ: — جاي ما؟ — دەدى باياۋ عانا. كوز توقتاتا قاراپ ەتتى. وسى قاراسى، باياۋ ءۇنى ىرىمبەككە تەرەڭ دە، جىلى دا سەزىلدى. قاپا كوڭىلىن اقتارا سويلەدى:
— ...ءسىرا قۋعىننان كوز اشپاسپىز. گوركومداعى بالا بىزگە بۇل كۇندى دە كوپسىنەتىن ءتۇرى بار. شاقىرىپ الىپ، ساياسي شوقپارىن ءۇيىردى. جۇمىسشى جەتپەسە، جۇمىسقا بىرەۋ ورنالاسا قويماسا، مەنى ايىپتايدى، قاراعاندىعا اي سايىن جۇزدەگەن ادام كەرەك. ولاردى قولما-قول ورنالاستىرۋ كەرەك. ءمۇلت كەتسەڭ ايار ەمەس. بۇل قالاي بولادى؟
— ءيا، — دەدى بەيسەك. سوزا ايتقان «ءيا»-سىنان ىرىمبەكتىڭ دەگەنىن عانا ەمەس، ارجاعىن دا ءتۇسىنىپ، كورىپ تۇرعانى بايقالادى. كوزىن كىشىرەيتە، تەرەزەگە قادالا قاراپ، ءبىراز وتىرعان سوڭ ءسوزىن ءوربىتتى. ءجاي ايتىپ، ارىدەن باستادى:
— بۇل قازاقتىڭ بار بايلىعى جەر مەن مال ەدى. قىردا كولحوز، سوۆحوز، ويدا قالا مەن زاۆود جۇتىپ جاتىر ءبارىن. ۇلتتىق نىسانا دەگەننەن ەڭ اقىرى باستاعى تىماق تا قالماي بارادى. وسى كۇننىڭ سالقىنىن ەرتە-اق سەزگەمىز. بويدا باردى بولدىرماۋعا سالعامىز. الااۋىز قازاق اقىرى ۇستاپ بەردى ءوزىمىزدى. ەندى سول قازاق، دەگەنىنە تەز جەتسىن.
اسىرا سىلتە. شاش ال دەسە، باس ال. قاما، قۇمار بولعان تاقىرىنا. قاڭتارىپ ب ا ق. ءولىپ بارا جاتسا اۋزىنا سۋ تامىزبا، سازايىڭ دە-دە وتە شىق. كوزىنە كەك شىبىن ۇيمەلەگەندە بىلەر ءبىزدىڭ ءقادىرمىزدى...
«قازاعىم»، «ەلىم» دەپ داۋسى قارلىققانشا ايقايلايتىن بەيسەكتىڭ ءىشى سول ەلدەي كەڭ، جۇرەگى سول ەلدەي تازا سياقتى كورىنەتىن. مىنا سوزىنەن اپشىسى قۇرىلىپ، قانى قارايعانى كورىندى. كوڭىل تارىلعاندا، دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا! ەكى دوس تارىلعانمەن قازاق دالاسى قالپىندا بولاتىن. جەرى جان باسىنا ەكى شارشى كيلومەتردەن، مالى جان باسىنا بەس-التى قارادان اينالۋشى ەدى. ءبىراق، بۇل بايلىق بايلاردىڭ قولىنا كوشكەن. سوسياليستىك جورىقتا بايلار عانا تاقىرلاندى. ءومىر بويى مادەنيەتكە، تەڭدىككە، ماشينالى ەڭبەككە اڭساعان قارا بۇقارا دەس وزىنە تيگەن سوڭ، قالا مەن كولحوزدى بىردەن جاساپ جاتىر. وسى ۇلى وزگەرىستەردىڭ، تۇسىندا «قازاقشىلدار» كۋلاكشىل بولىپ شىعا كەلدى. وزىنشە، ىرىمبەكتەن ەستيار بەيسەك ەسىنەن تانعانىن ءالى سەزبەسە، بويىنداعى ىزا، كۋلاك ىزاسى ەكەنىن دە سەزگەن جوق. ىرىمبەك زادى كۋلاك ءۇشىن دە قينالعان ەمەس. «كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى. سوۆەتتىڭ العاشقى كەزدەرىندە كۋلاكتىڭ جۋان سانىنان قاربىتا-قاربىتا اساپ تا جىبەرگەن. كەيىنگى جىلداردا قوماعاي قۇلقىنى كوزگە ءتۇسىپ، شەنى تومەندەدى. شەن قۇمارلىق — قاستاندىققا، تومەندەۋشىلەر ۇيىرىنە اكەپ قوستى.
— بار ايلا اسىرا سىلتەۋ مە؟ — دەدى بەيسەككە.
— اسىرا سىلتەۋ! — دەپ انىقتاي ءتۇستى بەيسەك. كەم سىلتەۋدەن كورەشەكتى كوردىك. ەندى «تەك العا» دەگەن ۇراندى بەتكە ۇستاي ارانداتىپ قال. مىڭ جۇمىسشى سۇراسا، ەكى مىڭ جۇمىسشى، مىڭ توننا كومىر سۇراسا، ەكى مىڭ توننا بەرەمىز دە. شامادان ارتىق جۇكتەپ، بەل سىندىرۋ ءبىر ءتاسىل. شاما كەلگەندى بولدىرماۋ، ساباتاج، ءبۇلدىرۋ، ءتىپتى جەكە تەررورعا دەيىن بارۋ ەكىنشى ءتاسىل بولۋ كەرەك. ءبىرىنشى بەسجىلدىققا بۇكىل الەم نازارىن اۋدارىپ وتىر. بۇل جوسپار حالىق شارۋاشىلىعىن نەگىزىنەن وزگەرتەدى، نە نەگىزىنەن قۇرتادى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءقازىر بارلىق قارسى كۇشتەر ويانعان شاق. ادا-كۇدە جەڭەتىن دە، جەڭىلەتىن دە وسى شاق.
— سول قارسى كۇشتەردى ۇيىمداستىرۋشى، باسقارۋشى كىم؟ — دەگەن ىرىمبەكتىڭ سۇراعىنا جۋىردا جاۋاپ قايتپادى. بەيسەك ويلانىپ قالدى. وڭىندە ۇلكەن قينالىس بار. قالىڭداۋ ەرىندەرى سالبىراپ، ماڭداي ءاجىمى تەرەڭدەي تۇسكەن. كۇرسىنىپ قويىپ، تام-تۇمداپ ايتقانى تەرەڭگە تىققان سىردىڭ ۇشىعى عانا سياقتى.
— اشىق جيىندا عانا ەمەس، وڭاشا بولمەدە دە بايقاپ سويلەۋ كەرەك. باقىلاۋ كۇشتى. ەل دەگەنىڭ جاۋ. توپ جينايتىن، ەلگە تالاساتىن ءداۋىر وتكەن. سول سياقتى قارسى كۇشتىڭ كولەمىن ايتاتىن كەز دە وتكەن. سەن مەنى ءبىل. سەنى بىرەۋ عانا ءبىلسىن. مەن كوپ بولعاندا ەكەۋدى نە ۇشەۋدى بىلەرمىن. مىڭنىڭ جاساعانىن بىرگە ءبۇلدىرت، سول، بىرگە ءبىردى عانا ءبىلدىرۋ ەندىگى ارەكەتتىڭ ەڭ شەبەر ءتۇرى.
— تۇسىنىكتى، — دەدى ىرىمبەك، ءارقايسىمىز بىرەر سەنىمدى ادام تابۋ كەرەك بولدى عوي. مەن سونى تاپقان سياقتىمىن.
— ول كىم؟
— پاتشادان تالاي رەت شەن العان اتاقتى الىبەك.
— ياپىر-اۋ، ول وسىندا ما ەدى؟
— شاحتادا ىستەيدى. سۇلۋ قىزى بار ەكەن، مەيرام العالى ءجۇر دەسەدى.
بەيسەك ويلانىپ قالدى. شىلىمىن الىپ، جۇيمەلەتە سورعاننان كەيىن ايتتى پىكىرىن:
— مەنىمشە بۇل ادامنىڭ سوۆەت ۇكىمەتىنە ءىشى جىلۋعا مۇمكىن ەمەس. تامىرىن ۇستاپ كور، قىزىن مەيرامنان ايىرۋعا تىرىس. وعان ايلا تولىپ جاتىر.
— ەندى ءبىر دامەلى ادام ورلوۆتىڭ ءوزى ەمەس پە؟
— قويا تۇر، — دەپ باسىن شايقادى بەيسەك. — مۇندايلاردىڭ كوبى ۇستاپ بەرەدى. بەرمەگەن كۇندە تاۋى شاعىلعان، تايعاققا باسپايدى.
ىرىمبەكتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ سالا بەردى. تاڭدايىن تىق-تىق قاعىپ، باسىن شايقاپ وتىر.
— نەگە وكىندىڭ؟
— الىبەك ورلوۆقا بار سىرىن اشىپ قويىپ ەدى. كونبەي كەتسە، ورلوۆ بىزگە ەتە ءقاۋىپتى ادام.
تەلەفون قوڭىراۋى اڭگىمەنى ءبولىپ جىبەردى. بەيسەك ترۋبكانى الىپ:
— ءقازىر، — دەدى دە ورنىنان تۇردى، — ەكەۋمىزدى ششەرباكوۆ شاقىردى.
— مۇنىڭ، ەتەك-جەڭى كەڭ مۇجىق. شوشىتىپ الماۋ كەرەك.
— مەيراممەن تىم جاقىن، ءبىراق.
ەكەۋى وسى سوزبەن ۇيدەن شىقتى.
II
سەرگەي پەتروۆيچ ستولىنا شىنتاقتاي وتىرىپ، وڭ قابىرعاعا قادالا قالىپتى. ستولعا شەڭكەرىلگەن كەڭ كەۋدەسى، باسىن تىرەگەن جۋان، ءجۇندى بىلەگى وتىرسا دا، دەنەسىنىڭ زورلىعىن ءبىلدىرىپ تۇر. قابىرعادا ەكى كارتا ءىلۋلى. ءبىرى قاراعاندى قالاسىنىڭ ءۇستىن، ءبىرى استىن كورسەتەدى. ولاردان جوعارى، كومىر ءوندىرۋ جوسپارى ىلىنگەن، يرەك-يرەك قىزىل سىزىعى تومەننەن باستالىپ، سوناۋ جوعارىعا جەتكەن.
قانداي ەرلەۋى قانداي قيىندىقتار تۇر! — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ دەمىن ىشىنە ۇزاق تارتا، ستولدان كەۋدەسىن كوتەردى. وسى دەمىمەن، سۇيسىنگەن ورلەۋىن، ءقاۋىپتى قيىندىعىن قوسا جۇتقان ءتارىزدى. ترۋبكاسىن ويلانا سورىپ وتىرعاندا، جاپپار مەن ىرىمبەك ەندى. ەكەۋىنە كىرگەن بەتىندە قابىرعاداعى كارتالاردى نۇسقادى.
— تانىسىڭدار، جىگىتتەر.
ولار تانىسىپ بولعانشا كەڭ شالبارىنىڭ تەرەڭ قالتاسىنا قولدارىن سۇعىپ، ويىن بۇزباستان ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى ءبىراز.
— قاراعاندى ءقازىر باس قۇراۋ، باسپانا، سۋ، تەمىر جول مۇقتاجدىعىنان ءوتىپ، جوسپارلى تۇردە ەلىمىزگە كومىر بەرۋگە كىرىستى. تاماشا قيىندىقتاردى تەز جەڭدىك. ءبىراق، ۇلكەن قاراعاندى ءالى جوق، ونى جاساۋ جولىندا قيىندىقتار ءالى كەپ. اعىلشىن، ورىس بايلارىنىڭ ونداعان جىلدا العان كومىرىن ءبىز ءبىر جىلدا الۋىمىز كەرەك. وسىعان قاراپ الداعى ءىستىڭ اۋماعىن شامالاي بەرىڭىزدەر.
— بۇل جوسپار قانشا ۇلكەن بولسا دا جەتپەي جاتىر-اۋ، — دەدى بەيسەك، — ەسكى دونباستى بىلاي قويعاندا، جاڭا كۋزباستان نەگە كەم تۇسەمىز؟
سەرگەي پەتروۆيچ باسىن اقىرىن شايقاپ قويىپ، جىميا كۇلدى. ءسال ۇندەمەي قالدى. وڭىندە ۇناتپاۋ بەلگىسى كورىنبەيدى. كەڭ كوڭىلدىڭ تولعانعانى بايقالادى. بەيسەك تاجىريبەلى، ويلى جىگىت دەپ قۇرمەتتەيتىن. ونىڭ ءار ءسوزىن سالماقتاپ الىپ، جاۋاپ قايىراتىن ادەتى ەدى.
— بەيسەك كەريموۆيچ، دۇرىس ايتاسىز، — دەدى سودان كەيىن، — جوسپار قانشا ۇلكەن بولسا دا جەتپەي جاتىر. ويتكەنى تىلەك ۇلكەن. ون بەس-جيىرما جىلدان كەيىن دە «جەتپەيدى» دەگەندى ايتامىز. وسكەلەڭ تىلەك ءاردايىم جوعارى تۇرادى. مۇمكىندىكتەرمەن ەسەپتەسۋ كەرەك. كۋزباسس قانشا جاس بولعانمەن قاراعاندىعا اعا، ەكىنشى كوچەگاركا. جانە ول كومىردىڭ عانا كەنى ەمەس، شىعىستاعى قارا مەتاللۋرگيا الىبى، ورالمەن قات-قابات بايلانىسقان يندۋستريا كومبيناتى.
ىرىمبەك كيىپ كەتتى توتەدەن. ۇتىلاي سويلەپ. ەكەۋى ششەرباكوۆتى بۇرمالاۋعا ءاردايىم تىرىساتىن وسىلاي.
— قاراعاندى دا كومىردىڭ عانا كەنى ەمەس. قازاقستاننىڭ يندۋستريا وشاعى. بالقاش، جەزقازعان بۇكىلوداقتىق ءتۇستى مەتاللۋرگيا الىبى.
— بىلەم، ابدەن بىلەم! ءبىراق جوسپار بەكىگەن. ءبارى ەسەپتەلگەن. بوس تالاستى قويالىق. مەن سىزدەردى باسقا ماسەلە جايىندا شاقىردىم.
اڭگىمە ءۇزىلىپ قالدى. سەرگەي پەتروۆيچ شۇعىل وزگەردى. بەيسەك پەن ىرىمبەك توسىن حاباردى اسىعا كۇتىپ وتىرسا دا، ءجاي باستادى ءسوزىن:
— كەڭەس، سول بەكىگەن جوسپاردى ورىنداۋ جايىندا. مەن جاڭا گوركومدا بولدىم. مەيرام وماروۆيچ سالاقتىعىمىزدى بەتكە باستى. كادردى جيناۋ، دۇرىس ورنالاستىرۋ بار دا، ورنالاسقاندارىن باۋلۋ، مامانداندىرۋ بار. بۇل جوندە دە بىزدە سارا جوسپار بولۋ كەرەك. قازىرگىمىز تەك جوسپارسىماق. ىرىمبەك قادىربايەۆيچ، بۇگىننەن باستاپ وسى جوسپاردى جاساۋعا كىرىسىڭىز.
— بەس كۇندە دايىن بولادى، — دەدى ىرىمبەك.
— وقۋ كومبيناتى، فابريك-زاۆود مەكتەپتەرى جانە مامان جۇمىسشىلارعا تىركەۋ ارقىلى باۋلىپ كەلسەك، مەيرام وماروۆيچ كادر باۋلۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرىن ۇسىنادى. دونباسس، كۋزباسس سياقتى ءىرى وندىرىستەرگە جۇمىسشى بريعادالارىن جىبەرىپ، تاجىريبە، ونەگە الىسۋ ادەتكە اينالسىن، دەيدى. ماعان بۇل ۇسىنىسى قاتتى ۇنادى. بۇل دا جوسپاردىڭ ءبىر تارماعى بولىپ ەنۋگە ءتيىستى.
— كۇپ! — دەپ ىرىمبەك بلوكنوتىنا جازىپ قويدى. ششەرباكوۆتىڭ اۋزىنان شىققاندا قاعىپ الىپ جالاقتاپ تۇر. ءسىرا، ءار ادام ءوز رولىندە ارتيست بولسا كەرەك. جاڭا عانا وڭاشا بولمەدە ءبىر قيلى، ەندى ءبىر قيلى. ىشتەگى ولەكسەنىڭ ءيسىن، حوش ءيىستى سوزدەرمەن سەبەلەپ سەزدىرمەي تۇر.
— وسىلاردىڭ ۇستىنە، ءار شاحتانىڭ، سەحتىڭ جانىنان كەشكى كۋرستار اشىلسا، ماماندىق الۋدىڭ ءوزىن جاپپاي مىندەتتى وقۋعا اينالدىرسا قايتەدى؟ جۇمىس ساعاتى از، جۇمىسشىلاردىڭ بوس ۋاقىتى كوپ، جۇمىسقا دا، وقۋعا دا ۇلگەرەدى. مەملەكەت اقشا ايامايدى.
— تىم اسىرا سىلتەمەلىك، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. — جۇمىسشىلاردىڭ بوس ۋاقىتى كوبى دە، مەملەكەتتىڭ ولاردان اقشا ايامايتىنى دا راس. ءبىراق، مىندەتتەۋ، كۇشتەۋ ارقىلى بارلىق ءىستى بىردەن ىستەۋ، كوپ ساناسىن وكتەۋ قولدان كەلمەيدى. سابىر، ەسەپ كەرەك، ءومىر اۋەنىنە ۇيلەسە ءبىلۋ كەرەك.
«مىناۋ جۋان ءسىڭىر بولار ەمەس قوي» دەگەندەي بەيسەك پەن ىرىمبەك بىرىنە-بىرى قارادى. ەگەر سول جۋان ءسىڭىر تورت-بەس جىل بۇرىن كەزدەسسە، ىشتەن تۇنباي اشىقتان-اشىق كەسكىلەسكەن بولار ەدى. مەزگىل وتكەن، جاعداي وزگەرگەن. لاپىلداۋعا دارمەن از. استىنان قىزعان قورداداي بىقسىعان كوڭىلدەر بۋلىعىپ جاتىر. ششەرباكوۆ ونى بايقاعان جوق. كادر جايىنداعى كەڭەستى ءبىتىرىپ، ەكىنشى ماسەلەگە كوشتى:
— بەيسەك كەريموۆيچ! سىزگە وتە ءبىر جاۋاپتى، وتە قيىن ءىس تاپسىرعالى وتىرمىن. مەنىڭ ۋاقىتىمنىڭ كوبى كومىرگە كەتىپ جاتىر. ءسىز سول كومىرشىلەردىڭ ازىق-تۇلىك جاعىن ءوز قولىڭىزعا الساڭىز قايتەدى؟
— الايىن.
— الساڭىز، مەيلىنشە ەسەپساندىق ۇقىپتىلىق كەرەك بولىپ وتىر. ازىق-تۇلىك بايلىعىن كولحوزدارىمىز ءالى جاساي العان جوق. ولار دا ءبىز سياقتى جاڭا قونىس. ءبىر كارتوچكا ورىنسىز بەرىلمەۋىنە قانداي كۇرەسسەك، ءار كارتوچكا ءتيىستى نورماسىن ۋاقىتىندا الۋىنا سونداي كۇرەسەلىك. ەندى ەكى-ۇش ايدا قار ەريدى. جول بۇزىلىپ قاتىناس قيىندايدى. قانشا زاپاسىمىز بار؟ ولارعا قاراعان جان قانشا؟ كۇن سايىن قوسىلىپ جاتىر ادامدار. جان سانىن وتىرىك اسىرىپ، ارتىق ازىق الساق، سوتتايدى. كەم كورسەتىپ جۇمىسشىلاردى اشىقتىرساق تاعى سوتتايدى. مەنىمشە ءدال ءقازىر ەڭ قيىن ماسەلە وسى. سوندىقتان، بەيسەك كەريموۆيچ سىزگە عانا تاپسىرىپ وتىرمىن. پارتيا الدىندا ەكەۋمىز دە جاۋاپ بەرەمىز.
بەيسەك ءجاي عانا ەزۋ تارتتى. كۇلىمسىرەگەن جۇزىندە كۇلكىدەن كەلگىرلىك باسىم ەدى، قالجىڭمەن بۇركەپ، بىلدىرمەي جىبەردى.
— بىلاي دا، بىلاي دا سوتتايدى! سەرگەي پەتروۆيچ سوندا ءبىر ادامنان ءبىر كارتوچكا قىمباتىراق بولعانى-اۋ؟
— ءيا، — دەپ باسىن يزەدى ششەرباكوۆ، — ويتكەنى سونىڭ ءوزى ادام ءۇشىن. اركىم ءوز سىباعاسىن الۋعا ءتيىستى. ەگەر ونى بەرمەسەك، نە بىرەۋدىكىن بىرەۋگە جۇلىپ بەرسەك، ءبىزدى سوتتاماعاندا، كارتوچكانى سوتتاي ما؟
ۇشەۋى دە كۇلىپ جىبەردى. الدىڭعى بولمەدەن سەكپىل بەت، سارشا قىز كەلدى. حاتشى قىز. قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازىنا قاراپ الىپ:
— ءسىزدى، ماحمەت تورسىقبايەۆ دەگەن جىگىت باعانادان كۇتىپ وتىر، — دەدى ىرىمبەككە.
— ءقازىر، ءقازىر، — دەپ ىرىمبەك دەرەۋ ششەرباكوۆقا ءسوز تاستادى. — جۇمىسشىلاردى جابدىقتاۋ بولىمىنە لايىق پا دەيمىن. دۇرىس جىگىت تانىسساڭىز قايتەدى؟
— ول ورىنعا گوركوم جولدايدى عوي.
— گوركومعا بارۋعا باتالماي ءجۇر. مەيراممەن ارالارىندا بوزبالالىق قىزعانىش بار ما، قالاي.
— بۇل اراعا بوزبالالىق نەگە قىستىرىلادى! — دەپ ۇلكەن دەنەسىن سەلكىلدەتە كۇلدى ششەرباكوۆ. — ءاي، جاستىق! كىرسىن، بوزبالانى كورەيىك.
حاتشى قىز شىعىپ كەتتى. قاتىپ كيىنگەن، بۇيرا شاش، اققۇبا، تىعىزشا جىگىت — بەلگىلى ماحمەت ەندى. ول جابايى ادامداردىڭ الدىندا، اسىرەسە قىز كوزىنشە كەۋدەسىن كوتەرگەنمەن، بۇنداي جەردە ءتىپتى سىنىق، كىشىپەيىل بولاتىن. امانداسۋى، ءوزىن ۇستاۋى، تويعان توقتىداي موماقان سىرتى ششەرباكوۆقا ۇناپ قالدى. ەندى ءىشىن بىلۋگە ءسوز تاستاپ وتىر:
— بۇرىن قايدا ىستەپ ەدىڭ، شىراق؟
— وسى تەلمان اۋدانىندا، اۋداندىق تۇتىنۋ كووپەراسياسىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەدىم.
— ودان قالاي بوساندىق؟
— موسكۆاعا، ساۋدا قىزمەتشىلەرىنىڭ، كۋرسىنا كەتكەن ەدىم. ءقازىر سول كۋرستى ءبىتىرىپ كەلگەن بەتىم.
— كورشى اۋداننىڭ كادرىن تارتىپ الۋ بىزگە لايىقسىز، اقشا شىعارىپ وقىتىپ، كۇتىپ وتىرعان اۋداندى تاستاپ كەتۋ سىزگە لايىقسىز ەمەس پە؟
ماحمەت ءمۇدىرىپ قالدى. ىرىمبەك ءتۇستى اراعا.
— وبلىس قاراعاندىعا جىبەرىپتى. اۋداندار ادام بەرمەسە، قاراعاندى قالاي جاسالادى؟
— ءسىز نە ايتاسىز؟ — دەپ، ششەرباكوۆ بەيسەككە قارادى.
— مەن بۇل جىگىتتى ىرىمبەك ارقىلى بىلەم. ورتا دارەجەلى ءبىلىمى، تاجىريبەسى بار كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە ماماندىعىن كوتەرىپ كەلىپتى. بۇنداي كادر تابىلا بەرمەيدى.
— جارايدى، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ ءبىر جىمىڭ ەتىپ. — گوركومنان سۇراپ كورەلىك. بوزبالالىقتان باسقا تاتارى بولماسا، كوندىرەمىز. ءبىراق، ىسىڭە مىقتى بول، شىراق. كومىر ماسەلەسى قانداي زور بولسا، سول كومىردى بەرەتىن جۇمىسشىلاردى جابدىقتاۋ ماسەلەسى دە سونداي زور. ءبىز وسى وتىرعاندا جۇمىسشىلاردىڭ قامىن ويلاپ، باس سىندىرىپ وتىرمىز...
ماحمەت دامىل-دامىل باسىن يزەپ تىڭداي بەردى. «البەتتەنى» ءتىپتى ءجيى ايتادى. ەگەر ششەرباكوۆ: «ۇرگەن قۋىقتاي نەمە ءتۇرتىپ قالىپ، بىرس ەتكىزەيىن بە» دەسە دە، «البەتتە» دەپ باس يزەر ەدى. ىرىمبەك وسى مىنەزىن باسقادان بۇرىن ءبىلىپ، قولىنا قوندىرعان ءتۇرى بار. دەمەپ قويادى.
— ءوزىمىزدىڭ قىزىل مامان، لاۋلاعان جاس قوي، الىپ كەتەدى، — دەگەندە، ماحمەت باسىن يزەي ءتۇستى. بەيمازا باسىن، وداعاي «البەتتەسىن» ەسكە مىقتى قالدىرىپ، ۇيدەن شىقتى ماحمەت.
سەرگەي پەتروۆيچ ساعاتىنا قارادى.
— وتىرىپ قالىپپىز، تارايىق، — دەدى دە ورىنان تۇردى.
III
ارداق ەشۋاقىتتا مۇنداي قۋانعان ەمەس. جينالىستان شىعىپ ۇيىنە جۇگىرە باسىپ كەلەدى. لەپىرگەن كوڭىلىنە شاپشاڭ باسقان اياعى ىلەسە المادى. مىنا تۇرعان ءۇيى ءارى الىستاپ بارا جاتقان ءتارىزدى. تومپ-تومپ جەلەدى. جەلكەسىنەن شىققان قارا شاشى جەلكىلدەپ، ەكى ۇرتى بۇلك-بۇلك قوزعالادى. اقشا بەتى قىپ-قىزىل نارتتاي، قاراقات كوزى جانعان شىراداي بولىپ تابالدىرىقتان اتتاعاندا:
— كوكە! — دەدى ەنتىگىپ. كوكەسى باياۋ عانا موينىن بۇردى. ەكى دىزەسىن قۇشاقتاپ، قىرىن وتىرعان. قاسىنداعى ىرىمبەككە دە تۋرا قاراماي:
— مەن بولدىم، ءىس كەرەك! — دەدى دە ءسوزىن شورت كەستى. ەكى ءسوز ۇزاق اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى سياقتى. ىرىمبەك ارداققا جۇرە امانداسىپ شىعا جونەلدى.
ارداق ءسال اڭىرىپ قالعان. تانىستىعى، ارالاسى جوق، ۇلكەن قىزمەتكەردىڭ ويلاماعان جەردە كەلە قالعانىنا تۇسىنە المادى. ونى ەجىكتەپ تۇرۋعا سابىرى دا جەتپەدى. دەرەۋ قولتىعىنداعى لەنيننىڭ ءۇش تومدىعىن اكەسىنىڭ الدىنا تارتتى. بىلەگىندەگى ساعاتىن الىپ، تومداردىڭ ۇستىنە قويدى.
— بالاڭىزدىڭ تىرناق الدىسى، كوكە! كوپ الدىندا ماقتاعاندا شىداي الماي شىعىپ كەتتىم!..
سىرەسىپ وتىرعان الىبەك قۇشاقتاعان دىزەسىن جازباستان لەنين تومدارىنا كوزىنىڭ قىرىمەن قارادى. قولىن سۇلەسوق سوزىپ، ساعاتتى ۇستادى. ساعاتتىڭ سىرتىنداعى:
«ارداق مىرزابەك قىزىنا سوسياليستىك مادەنيەت مايدانىندا كورسەتكەن ەكپىندى ەڭبەگى ءۇشىن بەرىلدى»، — دەپ اسىل بىزبەن جازىلعان ادەمى جازۋدى وقىعان سوڭ عانا ءتىل قاتتى:
— كىم جازدى؟
— سلەسار لاپشين.
ساعاتتى ورنىنا قويىپ، دىزەسىن قايتا قۇشاقتاپ، تۇنەرگەن قالپىن بۇزباستان تاعى دا ءبىر سۇراق بەردى الىبەك:
— اكەڭدى ساتىپ الدىق با، سوۆەتتى الداپ الدىڭ با؟
ارداقتىڭ دەنەسى ءدىر ەتتى. توبەدەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. بەتى ەندى سۇرلانىپ، جۇقا تاناۋى قۋسىرىلىپ بارادى. نە دەرىن بىلمەدى... جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. اكەسىنىڭ سىرتىنا شىقتى دا وتىرا كەتتى بۋلىعىپ. جەلدى كۇندە، كول بەتىندە، تولقىنمەن ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، جاعاعا قاراي شىرىك تومار قالقىپ كەلە جاتاتىن.ءقازىر ءدال وسى تومار ءتارىزدى كورىندى اكەسى. ونىڭ جەلكەسىندەگى قارىس سۇيەم پىشاق داعى ويىن سوناۋ الىسقا، حالىق ىشىنە اكەتتى. قاندى، قارالى، زارلى كۇندەر ءوتىپ جاتتى الدىنان...
— ءازىر ساتۋدى دا، الداۋدى دا بىلمەيمىن. ەڭبەگىمە الدىم، — دەدى الدەن ۋاقىتتا ارداق. — وسى ءسوزىڭىزدىڭ سالماعىن شامالادىڭىز با، كوكە؟ زىلدەي ەكەن!
بۇدان ءارى ايتا الماي جىلاپ جىبەردى. اكەگە دەگەن اياۋلى ماحابباتىن اكەسى ءوزى قارا بالتامەن شاۋىپ وتىرعانداي كورىندى.
— مەن ودان دا اۋىردى كوتەرىپ تۇرمىن. سەنشە ەڭكىلدەپ جىلاۋعا كوزدە جاس قالعان جوق، — دەپ الىبەك جاڭا عانا بەتىن بۇردى قىزىنا. — ال، سالماقتاپ كورەيىك. مەن جارالىمىن، اتىسىپ، شابىسىپ ءتۇستىم اتتان. اكەڭ جاياۋ قالعاندا، شىلبىر ۇشىن جاتقا بەرەسىڭ. جاۋ سالعان جارادان وسىنىڭ باتتى ماعان!
— جاۋىڭىز كىم؟
— قاپتاعان مىنا قاراتوبىر!
وسىنى ايتقاندا الىبەك بار قانىن ىشىنە تارتىپ العان ەكەن. كەروسين شامنىڭ جارىعىندا كىشكەنە كوزى ويناقشىپ تۇر. ارداق تايلىعىپ تومەن قارادى. ءۇنسىز ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. ەكى بولمە جەر ءۇيدى تاس كومىر قىزدىرىپ بارادى. «جاۋ، قاراتوبىر» دەگەن ەكى ءسوز اكە مەن بالانى قىزدىرىپ بارادى.
— ءسىز اينىپ قالعانسىز عوي؟ — دەدى ارداق، — ءبىر كەزدە. — سوۆەت جولىن بۇزۋشىلارعا، بۇزىقتارعا عانا قارسىمىن دەگەنىڭىز قايدا؟
— ءبارى بۇزىق!
— جاڭا ءتۇسىندىم. — «اكە دەگەن ءبىر ءسوز بارلىق سوزدەن جىلى ەدى، ەندى سۋىپ كەتتى. اكە بولۋ — تابيعات زاڭى. اكەلىك بورىشتى اقتاۋ ادامشىلىق زاڭى» دەپتى. ادامشىلىق قايدا، كوكە؟
— وقىتتىم، تاربيەلەدىم. باسىما قارا تۇمان تۋعان كۇندەردە دە ايۋشا ارقالاپ ءجۇرىپ، اتالىق قامقورلىعىمدى ىستەپ كەلەم. ادامشىلىق دەگەن سول.
— سونىڭ ءبارىن تەك ءوزىڭىز ءۇشىن ىستەپسىز عوي. ءوز ءومىرىڭىزدىڭ وتى شايىلعان سوڭ، جاس ءومىردىڭ كوگىن قىلتاقتاپ جۇلماقسىز. ءومىر تەك اكەلەر ءۇشىن بە؟
— ءومىرىڭ نە؟ ءومىر مە وسى؟ ازاپ!
— مەن كورگەن حالىق، مەن وقىعان كىتاپ ءومىردى — ەڭبەك، دەپ ۇيرەتتى. از تاجىريبەم ادامشىلىقتى ەڭبەكتەن كورسەتتى. ءسىز «ازاپ» دەيسىز. ەگەر ازاپ بولسا، حالىق بۇنشا قۇنىقپاس ەدى ول ازاپقا.
— تۇستىك ءومىرىڭ بولعاندا، كەشتىك مالىڭ بولماسا، ايداۋىڭا جۇرەتىن تىم قۇرىعاندا ءبىر اۋىلداي ەلىڭ بولماسا، كۇندەگىڭدى كۇندە قىلقىپ، ەڭبەك قىزىق دەگەنىڭ ساياسي ماستىق، بالام! جاستىق ماستىعىنان بۇل ماستىق قاۋىپتىرەك. جىي ەسىڭدى، ۋلاپ ولەسىڭ!
— مەن ءقازىر جاس تا، ماس تا ەمەسپىن، كوكە. قارشادايىمنان قايعى ارقالاتىپ، تەسىك وكپە قىلىپ ءوسىردىڭىز، انامنىڭ اق ءسۇتى تاماعىمنان ەتپەي تۇرىپ قالعان كۇندەر دە بولعان. ءسىز ۇيىقتاپ جاتقاندا، كوز جۇمباي وي تەڭىزىنە تالاي سۇڭگىگەم. وزبىر تاپتىڭ ەسكى مۇددەسىن سىرلاپ اكەلىپ تارتپاڭىز الدىما. ءسىز كوكسەگەن ەلدەن، بايلىقتان الدىڭىزدا جاتقان ءۇش كىتاپ، ماعان الدەقايدا قۇندىراق. سىزدەن ەستىمەگەن جىلى ءسوزدى، ەلدەن ەستىدىم. سىزدەن كورمەگەن قامقورلىقتى، سوۆەتتەن كوردىم. سوندا دا ءسىزدى قارايلاپ كەلگەن ەدىم. ەگەر بەتىڭىز وسى بولسا، اكە مەن بالانىڭ قوشتاساتىن جەرى دە وسى.
— ساياسي ساۋاتىڭ اشىلعان ەكەن، بالام. ەندى ۇستاپ بەرۋىڭ عانا قالدى، — دەپ الىبەك كۇرسىنە ورنىنان تۇردى. جۇمىس كيىمدەرىن كيىندى. كۇرەگىن الدى دا شىعىپ كەتتى.
بەلەس-بەلەس بيىك قار. قار استىندا شىپىرلاعان جەر ۇيلەر. ايسىز، بۇلتتى قاراڭعى ءتۇن. قويان جىمىڭداي تار سوقپاقپەن قاتتى قاردى شىقىرلاتا باسىپ، الىبەك شاحتاعا كەلەدى. قاتەسىن جاڭا ءبىلدى. قاس-قاباعىنا قاراپ، ۇرشىقتاي ۇيرىلگەن جالعىز قىزى سوۆەتتىك بولىپ بارا جاتقان سوڭ، قاتتىراق ايتىپ، قايىرىپ الماق ەدى. بۇنداي قاتال مىنەز، ساياسي بەت كورسەتەدى دەگەن ويىندا جوق. تەك مەيرامنان ايرىلماي ما، دەپ قاۋىپتەنەتىن. ىرىمبەك تە وسى جايدى ەسكەرتكەن. ەندىگى ءقاۋىپ ءتىپتى تەرەڭدەي ءتۇستى. ءبىراق، «ۇستاپ بەرەدىگە» كوڭىلى بارا قويمادى. ىرىمبەكپەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن ورلوۆتان سەسكەندى. نە ول كونەدى ايتقانعا، نە ۇستاپ بەرەدى، دەپ ويىن بەكىتتى.
وسى ويمەن شاحتىعا جەتتى الىبەك. كوپىر ماڭى ءقازىر جارىق. ءار جەردەن ەلەكتر لامپالارى ورناتىلعان. ەستاكادا ۇستىندە ۆاگونەتكا ايداۋشى جۇمىسشىلاردىڭ تارسىلى ەستىلەدى. وعان وڭ بۇيىردە، مەحسەح ىشىندەگى بۋ قازانىنىڭ، شاحتا الدىنداعى كوتەرگىش ماشينانىڭ داۋىسى قوسىلىپ، ۇلاسقان مەحانيزم ۇندەرى كۇندىز-تۇنى باسىلمايدى، اسىرەسە تۇندە كۇشەيە تۇسەدى. شاحتا اۋزى دا وزگەرگەن. بۇرىنعى قۇدىق سياقتى تىك تەسىك جەر استىنا اۋە بەرىپ قانا تۇر. بەلدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنەن جاسالعان كەڭ ۋكلون، بەلدىڭ استىن كەۋلەپ، ۇزاپ بارادى. سۋىر ءىنى سەكىلدى كولبەۋ، تەرەڭگە كەتكەن بۇل اۋىزدىڭ ىشىمەن تەمىر جول دا تەرەڭگە، جەر استىنا بويلاپ بارادى. ادام جۇرەتىن جول جاسالىپ جاتىر، بىتكەن جوق. جۇمىسشىلار ۋاقىتشا ۋكلونمەن ءتۇسىپ شىعادى. ءتارتىپ ءجوندى نىعايماعان. جەر استىنا تەكسەرۋسىز، پروپۋسكاسىز كىرە بەرەدى. الىبەك تە كەلىسىمەن ەنىپ كەتتى. ۇزىن بويىن يمەستەن تىك ءجۇرىپ كەلەدى. ۋكلون بيىك. قول سالاسىنداي قىلىپ توبەنى، ەكى قابىرعانى جۇمىر اعاشتارمەن تىرەپ، قيىپ تاستاعان. ءىلديلاپ كەتكەن تار تەمىر جولدىڭ ۇستىندە بۇلك-بۇلك قوزعالىپ، بولات ارقان جاتىر. ارقاننىڭ ءبىر ۇشى دالادا — كوتەرگىش ماشينادا، ەكىنشى ۇشى جەر استىندا سوناۋ الىستا، قاراڭعىدا جىلتىراعان شامدار اراسىنداعى ۆاگونەتكالاردا.
ارقان ءبىر تۋلاپ، شەرتە قالدى دا، زۋلاي جونەلدى. جەر استى كۇنشە كۇركىرەدى. الىبەك قابىرعاعا جابىسا قالعاندا، قابىرعاداعى ىستىق بۋ ترۋباسىن ۇستاي الىپ، قولىن تارتىپ الدى. كومىر تيەگەن ءۇش-تورت ۆاگونەتكا اعىزىپ وتە شىقتى. بۇرىن قولمەن بۇراپ، اتبارابانمەن شەلەكتەپ تارتاتىن كومىردى ەندى ۆاگونەتكالاپ تارتىپ جاتىر. بۇل تەك بۋدىڭ كۇشى. ەلەكتر ستانسياسى بىتكەندە نە بولماق؟! الىبەك قارىلعان الاقانىن سيپاپ كەلە جاتقاندا، الاقانى ەمەس، ەلەكتردى ويلاپ اۋىرىپ كەلە جاتتى. اۋىر كۇرسىنگەن دەمى تىم ىستىق، كوڭىلى وسى ۋكلونداي قاراڭعى. بويدى بۋعان ىزا بايقاتپاي، توبەنىڭ الاسالاۋ جەرىنە باسىن قاتتى سوقتى. زەڭگىگەن باسىن ۇستاپ ءبىراز تۇرىپ قالدى الىبەك.
ۋكلوننىڭ تۇبىندە ەرمەك بريگاداسى ىستەپ ءجۇر. توبەدەن سورعالاعان تامشى ىركىلىپ، قاق تۇرعان. اياق استى باتپاق. سازدى، سۋدى كەشىپ، ۇزاپ بارادى بريگادا. ۇستەرىندە بۇرىنعىداي ءوز كيىمدەرى ەمەس، قازنالىق جۇمىس كيىمى: قونىشى قارا سانعا جەتەتىن رەزينكە ەتىك، سۋ وتپەيتىن بەشپەنت، شالبارى بار، باستارىندا جەز قالپاق. كامەرون جينالعان سۋدى قوماعاي ۇرتتاپ، الىستاعى جەر ۇستىنە تەمىر تۇربامەن لاق-لاق توگىپ تۇر. جۇمىستىڭ ەڭ اۋىرى، بۇكىل شاحتانىڭ تاعدىرى ۋكلوندا بولعاندىقتان ەرمەك بۇندا ءوزى تىلەنىپ كەلدى. ادامداردى ءوزى ىرىكتەپ الدى. تابەلدى اقتارىپ، اركىمنىڭ ەڭبەك تابىسىنا قاراعاندا الىبەك جۋان ورتادا ەكەن. جانە ارداقتىڭ اكەسى ەكەنىن ەسكەرىپ، ونىڭ دا قوستى بريگاداعا. «جەتى ءجۇز توننا ءۇشىن» سوسياليستىك جارىستا ەڭ الداعى، قىزىل تۋلى ەرمەك بريگاداسىن قاراعاندى بۇل كۇندەردە ۇلگى قىلا سويلەيدى.
ۋكلون تۇبىندەگى ەكى زابويششيكتىڭ ءبىرى ەرمەكتىڭ ءوزى. ول ءقازىر بۇرىنعىداي قايلا سىلتەپ تۇرعان جوق، قايلادان الدەقايدا سالماقتى ماشينا بالعانى قابىرعاعا تىرەي يتەرىپ تۇر. يتەرگەن سايىن دەنەسى سەلكىلدەپ، بالعاسىنىڭ بولات تۇمسىعى سول كومىرگە سۇڭگىپ بارادى. ءسۇيسىنىپ، قاسىنداعى اكىمگە سويلەپ قويادى ەرمەك:
— شىركىن ونەر! ءبىر بالعانىڭ ارقاسىندا ون قايلاشىنىڭ بەرەتىن كومىرىن بەرىپ تاستادىم.
— ۆرۋبماشينا بۇدان دا جويقىن دەسەدى عوي.
— ول قىرىق-وتىز زابويششيكتىڭ بەرگەنىن بەرەدى، دەيدى.
— ۆورونا ونى دا بىلەمە ەكەن؟
— جوق. ول ماشينا دونباستىڭ وزىندە از كورىنەدى.
اكىم ءالى قايلادا ءجۇر، ابدەن توسەلىپ العان، ەندىگى قۇمارى ماشينا. قايتا-قايتا ماشينا جايىن سۇراپ تۇرىپ:
— ءبىزدى تەزىرەك نەگە ۇيرەتپەيدى، ۆورونا؟ — دەگەندە، ەرمەك زەكىپ تاستادى:
— نەمەنە، جالىعا قالدىڭ با الدەن! ونداعان جىلدار قايلا ۇستاعان ءبىزدىڭ جانىمىزدىڭ بەرىگىنشى!
اكىم جاۋاپ قايىرماي شابا بەردى قايلاسىن. بۇندايدا ۇندەمەي جەڭەتىن ادەتى. ازدان سوڭ ەرمەك وعان ءوڭىن جىلىتىپ، جىميا قاراپ تۇرىپ:
— بالەم، سوزىلعان شىعار تاقىمىڭ، — دەدى دە زابويدان بەرى شىقتى.
اكىم قىزىپ العان، توقتاماستان، قايلاسىن سىلتەي سويلەپ تۇر:
— دەگەنمەن، قۇيرىق تىستەسە كەلەم-اۋ، ەرمەككە.
— قايلا ۇستىندە سويلەمە، تەز شارشايسىڭ.
— ول ءسىز سياقتى سىرت بۋىن بولا باستاعاندار شىعار.
— قارا، جامان نەمەنىڭ جاستىعىن بۇلداۋىن!
— ارينە. مەن شارشاسام تىنىعۋعا التى ساعات جەتەدى. ءسىز شارشاساڭىز التى كۇن جەتپەيدى.
ەرمەك باسىن شايقاپ، جىميا تاعى ءبىر كۇلدى دە، ارتجاقتاعى كرەپشىلەرگە كەتتى. ۋكلون كومىر شىعاراتىن عانا جول ەمەس، جەر ءۇستى مەن جەر استىنداعى بارلىق جۇك قاتىنايتىن جول. سوندىقتان ونى دۇرىس اپارۋ قانداي شەبەرلىك تىلەسە، كرەپتەرىن دۇرىس قويۋ دا سونداي شەبەرلىك تىلەيدى. بۇل جولداعى ءبىر ساعات بوگەلىس، شاحتاعا ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن ساعات بوگەلىس جاسايدى. ەرمەك كرەپشىلەردىڭ قاسىنا وسى ويمەن كەلىپ، ءار تىرەۋدى قاداعالاپ قاراعان سوڭ، مىقتىلىعىن قايلاسىمەن ۇرىپ بايقادى. ەكى تىقىلداتقاندا-اق ول تىرەۋ تۇگىل توبەنىڭ دە ءجايىن بىلە قوياتىن. تىقىلداتىپ جۇرگەندە ينجەنەر ورلوۆ كەلدى. مىنا جاقتان الىبەك تە جەتتى.
— ءسىز قايتا بەرىڭىز، — دەدى ەرمەك، — ءوز سمەناڭىزعا تۇسەرسىز. اكىم كەشە سىرقاتتاۋمىن دەگەن سوڭ ايتىپ ەدىم، ول ءوزى كەلدى.
الىبەك كەتە قويمادى. ورلوۆ كرەپتەردى كورىپ ءوتتى. ريزا بولىپ تۇر:
— كرەپتەر جاقسى قويىلىپ بارادى. كرەپشىلەر تەك وسى بەتتەن جازباسىن. كامەرون دا دۇرىس ىستەپ تۇر ەكەن.
ەرمەك ۇندەگەن جوق. كرەپشىنىڭ قولىنداعى اۋىر بالعاسىن الا سالا قاعىپ قالىپ، ءبىر تىرەۋدى ۇشىرىپ ءتۇسىردى. ارالاپ بارىپ تاعى دا ءبىر تىرەۋدى ۇشىردى. ەندى بالتا الدى قولىنا. جاڭادان تىرەۋ كەسىپ، قاشاپ، دەرەۋ قايتا ورناتتى. سودان كەيىن بالعانى كرەپشىگە بەردى.
— سەن قۇلاتىپ كورشى.
كرەپشى ۇرىپ بايقاپ ەدى، تىرەۋ مىز باقپادى.
— جاپ-جاقسى ىستەپ كەلە جاتىپ، كەيدە اينيسىڭدار دا، جاقسىلىقتى سونىمەن جۋىپ جىبەرەسىڭدەر، — دەدى ەرمەك. — بۇل، قورانىڭ توبەسى ەمەس. تىرەۋدىڭ باسى دۇرىس قاشالسا، انتەك كولبەتە، توبەنىڭ جاتىسىنا قارسى تىرەپ، تىعىز ايداپ اپارسا ەشۋاقىتتا تايمايدى، تۇرىپ قالادى. توبەنى شاتىناتپاي تۇتاس ۇستاۋ ءۇشىن، توبەگە ارقالىقتار تەگىس ءتيىپ تۇرۋ كەرەك. شاتىناماعان تۇتاس توبە ارقالىققا ءقوپ جەڭىلدىك بەرەدى. كوپ تىرەۋدىڭ ىشىندەگى بىرەن-ساران جامان تىرەۋ، بىرتىندەپ تۇسكەن تىستەي-اق بىرتىندەپ ءبارىن بۇلدىرەدى. شترەكتىڭ، اسىرەسە ۋكلوننىڭ كرەپتەرى ۇزاق ۋاقىتقا ەسەپتەلگەن. مەيلىنشە مىقتى بولسىن. لاۆاداعى، پەشتەگى ۋاقىتشا كرەپتەر جارامايدى بۇندا.
— دۇرىس ايتتىڭىز، وتە دۇرىس ايتتىڭىز! — دەپ ورلوۆ جاقىنداي ءتۇستى ەرمەككە. — مەنىمشە، ءسىز ۋچاسكە ناچالنيگى بولۋعا لايىقسىز.
— وعان وقۋلى ادام كەرەك.
— ءسىز ەندى وقۋسىز دا ەمەسسىز. بۇگىنگى ەكزامەندە ءجانابىل، اكىم ۇشەۋىڭىزگە قايران قالدىم. ساۋاتتارىڭىز ابدەن اشىلعان. التى ايدا دروب ەسەبىن دە بىلگەنسىزدەر.
— ول، ءمۇعالىمنىڭ جاقسىلىعى عوي. قۇلاققا قۇيا بەرگەن سوڭ سونداي بىردەمە قالماي قايتەدى.
ون جاسىنان بەرى شاحتا جۇمىسىنا اينالىسىپ، وقۋسىز قالعان ەرمەك، وقۋدىڭ ءدامىن تاتقان سوڭ باسىنا كىتاپ جاستانىپ جاتاتىن بولعان. ءدال ءقازىر ىشكى ومىراۋ قالتاسىندا قالىڭ قارا كنيجكاسى بار. سول كنيجكا ەنسيكلوپەديا سياقتى، عىلىمعا بايلانىستى ەستىگەن، بىلگەنىن جازا بەرگەن. وسى قۇمارلىعى وقۋدا دا ءوز قاتارىنان وزدىردى. ماقتاعاندا ەلىرمەيتىن، جاقسىلىقتى، ابىرويدى جولداسىنا يتەرە سويلەيتىن مىنەزى ەندى مۇعالىمدەرىن ماقتاتىپ تۇر:
— مەيرام، ارداق جاپ-جاس بالالار، سويلەسە كەتسەڭ قاريا. اتام زامانعىنى قاز قويىپ بەرەدى. مەنىڭ ءومىرىم قاراعاندىدا وتسە دە، قانشا كومىر بارىن بىلمەپپىن. ءسىز دونباستا جاتىپ ءبىلىپ كەلگەنسىز. عىلىمسىز ادام ولە-ولگەنشە بالا ەكەن. التى اي وقىعاندا انىق بىلگەنىم وسى عانا!
ورلوۆ كوزىلدىرىگىن ءسۇرتىپ كيىپ، ەرمەككە ويلى كوزبەن قاراپ تۇردى دا، الىبەككە بۇرىلىپ كۇڭك ەتتى:
— التىن باس! اسىقپاساڭىز ءبىر شىقساق قايتەدى؟
— جارايدى، — دەدى الىبەك. ەكەۋى شامدارىن جوندەي باستادى. شام دا وزگەرگەن. ءتۇتىنى بۋداقتاعان بۇرىنعى مايلى بولەشكە ەمەس. ءتۇتىنسىز، فونار شام ەدى.
— ەلەكتر شامى جەتكەندە بۇنى دا لاقتىرامىز، — دەپ كۇلىپ قويدى ورلوۆ. ءدال كەتەردە بۇيرىق بەردى ەرمەككە. — ۋكلوندى بۇدان ءارى سوزبايمىز. ەرتەڭنەن باستاپ باسقا جۇمىسقا اۋىساسىزدار.
— قانداي جۇمىسقا؟
— اعىلشىندار دايىنداپ، الا الماي كەتكەن ءبىر اۋماق وڭاي كومىر تۇر...
— بىلەم، ەكىنشى لاۆا عوي. گازى قالاي ەكەن؟
— ونشا كۇشتى ەمەس، جويامىز. «جەتى ءجۇز توننانى» ورىنداۋ ءۇشىن بۇل بىزگە ۇلكەن جەڭىلدىك. ءسىزدىڭ بريگادا وسىنداي كۇردەلى، توتەنشە ىستەرگە سالاتىن ەكپىندى بريگاداعا اينالدى. ابىرويلى بولۋىڭىزعا تىلەگىم دە، كومەگىم دە دايىن.
سونى ايتىپ، الىبەكتى ەرتتى دە ءجۇرىپ كەتتى ورلوۆ. جولشىباي پليتالارعا بوگەلە ءجۇردى. پەش، لاۆالاردىڭ كومىرى شترەكتەر ارقىلى تۇس-تۇستان وسىندا كەلىپ، ۋكلونمەن سىرتقا شىعادى. پليتا ءبىرىن جونەلتىپ، ءبىرىن قابىلداپ، دامىل تاپپاي تۇر. الىستاعىنى اتپەن تارتقان، جاقىنداعىنى جاياۋ ايداعان ۆاگونشىلەر ەرسىلى-قارسىلى ساپىرلىسىپ جاتىر. تاشكە جويىلعان. تاسىمال قۇرالى — تەمىر جول، ۆاگونەتكا. تاسىمال كۇشى — ات، ادام. پليتا ماڭىنداعى قوزعالىستار، دىبىستار تىم قىزۋ...
— وسىنىڭ ءبارىن ءبىرازدان سوڭ ەلەكتر اتقارادى، — دەدى ورلوۆ، — تاعى شاپشاڭ اتقارادى.
الىبەك ۇندەمەدى. پليتا باسىندا داۋىستار ەستىلەدى:
— پاروجنياك كەرەك!
— ءبىزدى جىبەر، تۇرىپ قالدىق.
— نەشە ۆاگون شىقتى سىرتقا؟
— كوتەر!
— اۋپ!
— بايقايسىز با؟ — دەپ ورلوۆ الىبەككە تاعى بۇرىلدى. — وسىلار انەۋكۇنى عانا كەلگەن شيكى قازاقتار عوي. ەندى شاحتانى وزدەرى بيلەپ بارادى. راس، ولاقتىق ءالى كوپ. ءبىراق، جەڭبەي قوياتىن ەمەس. بۇگىنگى حالىقتىڭ ىنتاسى — تاعدىر كىلتى ەكەن. مەن سوعان دەن قويدىم.
الىبەك بۇعان دا جاۋاپ قايىرمادى. سازارعان تۇرىنەن كونگەندىگى، نە قارسىلىعى بايقالمايدى. سويتسە دە ورلوۆ دامەلى سياقتى. ايتقانىم ەم بولدى ما؟ — دەگەندەي ونىڭ بەتىنە اۋىق-اۋىق كوز تاستاپ قويادى. پليتاعا جەتتى ەكەۋى. ءبىر ۆاگون اينالىستا قۇلاپ، باسقالاردى بوگەپ تاستاپتى. ۆاگونشى قۇلاعان ۆاگونىن تۇرعىزىپ الىپ، جولشىلاردى سىباپ تۇر:
— ...جەگەنىڭ جەلكەڭنەن شىققىر! ءدال ءقازىر كەزدەسسەڭ، شىعارار ەدىم جەلكەڭنەن!
ورلوۆ كەلە جولدى، ۆاگونەتكانى قاراستىردى. سودان كەيىن بلوكنوتىنا جازىپ الدى:
«جول شۇعىل بۇرىلىپتى. رەلس قوسپارلارى جىمداسپاپتى. ۆاگونەتكا مايلانباعان. كىسى جىبەرىپ جوندەۋ كەرەك».
قوڭىراۋ شىلدىر ەتىپ، پوەزد شىققانىن حابارلادى. جۇمىسشىلار پليتا ۇستىنە جينالىپ قالعان ەكەن. ورلوۆ جۇگىرىپ كەلىپ، يتەرمەلەپ تاراتتى ءبارىن:
— جول ۇستىندە تۇرماڭدار. قاتەر، قاتەر!
تاعى جازدى بلوكنوتىنا:
«جۇمىسشىلار تەحنيكا قاتەرىنە ءالى سالاق. پوەزد كەلە جاتقاندا جول ۇستىندە تۇردى. تەحنيكا قاتەرسىزدىگىن مىندەتتى تۇردە وقىتۋ كەرەك».
ورلوۆ شاحتانى ارالاعان سايىن وسىنداي كەمشىلىكتەردى كەيىنگى كەزدە كوپ جازاتىن بولدى. ءبىراق، شورقاق پا، الدە بەتتە شىركەۋ بولعان سوڭ يمەنەمە، جۇمىسشىلارمەن از سويلەسەدى. كورگەن كەمشىلىكتەرىن، ۇسىنىستارىن جازىپ بەرىپ، كوبىنەسە ششەرباكوۆ ارقىلى وتكىزىپ وتىرادى. پوەزد قاتتىراق كەلىپ توقتاعان ەدى ونى دا جازىپ الىپ، پليتاشىعا ءبىر عانا سۇراق قويدى:
— قانشا جونەلتتىڭىز؟
— سەكسەن ءۇش ۆاگون.
— جاقسى، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى ورلوۆ. بەتى اعىلشىن تۇسىنداعى ەسكى زابويلار. جاڭاعى ەرمەككە ايتقان كومىرىن تاعى دا كورە كەتپەك. بىلاي شىققان سوڭ الىبەككە شەشىلە سويلەدى:
— ءسىزدى بۋعان ىزالى ويلار مەنى دە بۋعان. سوۆەت دۇنيەسى بۇلتتى، قاراڭعى ءتۇن ءتارىزدى ەدى سوندا. سول بۇلتتى ايدايتىن جەل، قاراڭعىنى جارقىراتاتىن اي دا كوردىك. اقىرىندا ءبارى كورۋگە بار، ۇستاۋعا جوق ساعىم بولىپ شىقتى. جامان الداندىق. ءۇمىت كەسىلدى. قالعان ءومىر قارا تۇنەك دەپ ءبىلدىم. بۇنىم دا قاتە ەكەن. ەسىن جيعان ماستاي، وتكەنىمە وكىنە قاراپ تۇرعانىمدا، ولگەن ءۇمىت قايتا ءتىرىلىپ، العا سۇيرەدى. كەڭ، كوركەم ءومىر كورىنەدى الدا. بەسجىلدىق جوسپار سول ومىرگە اپاراتىن ءبىر عانا جول ەكەنىن جاڭا ءبىلدىم. ءسىز مەنەن ارتىق اداسقان دا، قارسىلاسقان دا جوقسىز. وسى جولعا تۇسسەڭىز قاراكوڭىل اعارادى، تۇسپەسەڭىز اقكوڭىل دە قارايادى. بۇل ەندى حالىق جولىنا اينالدى. حالىق وسىلاي دەيدى.
ورلوۆ جاۋاپ كۇتكەندەي ءسوزىن ءبولىپ، كەزەك بەردى. الىبەك ءيجۋالاي ەزۋ تارتتى:
— بەلسەندى بولىپ قالىپسىز، ايتا بەرىڭىز.
— بۇعان دەيىن ءسىز مەنى ۇگىتتەسەڭىز، ەندى مەن ءسىزدى ۇگىتتەيمىن، — دەدى ورلوۆ. — انادا شاحتا توبەسىن قۇلاتتىڭىز. ۇياتى ماعان، زيانى شاحتاعا قالدى. جۇمىس توقتاماعان سوڭ ايتەۋىر ەلەۋسىز كەتتى. ءبىراق، ءبارى سولاي ەلەۋسىز كەتە بەرمەيدى. قايتۋ كەرەك بۇل بەتتەن. باقىتتى بالاڭىز بار. ادال ىستەپ كورىنۋگە وزىڭىزدە دە مۇمكىندىك بار...
— باقىت قۇسى باستان ۇشقان! — دەپ الىبەك كۇڭىرەنىپ قويعاندا، ورلوۆ شامدانىپ قالدى:
— ولاي دەسەڭىز، قىلمىستى جاسىرا بەرۋگە مەنىڭ دە ءحالىم جوق.
اڭگىمە ءۇزىلدى. جۇمىسشىلاردىڭ ءجۇرىسى، دىبىستارى ەستىلمەيدى. كومىرى الىنىپ، جۇمىسى توقتاعان پەش، شترەكتەردىڭ ءبىرىن بويلاپ، ءبىرىن كەسىپ ءوتىپ ءۇنسىز كەلەدى ەكەۋى. جاڭا شاحتا مەن اعىلشىن تۇسىنداعى شاحتانىڭ جەر استىنان تۇيىسكەن جەرى تاقاۋ. ورلوۆ گازدان ساقتانىپ، شامىنا دامىل-دامىل قارايدى. الىبەك سىلق-سىلق كۇلدى ءبىر كەزدە. سودان كەيىن جادىراي سويلەدى:
— اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساپپىز. كارى قويدىڭ جاسىنداي جاس قالعاندا ارمانسىز بىلشىلداپپىز. كەل، سەن قايتساڭ مەن دە قايتتىم ەندى.
ورلوۆ تۇرا قالىپ اۋزىنان ءسۇيدى الىبەكتىڭ. قولىن قىسىپ جىبەرمەيدى. ءقان-سولى تارتىلعان قۋقىل ءجۇز قىزاراڭداپ، قۋانىشتان دىرىلدەي سويلەپ تۇر.
— شىنىمدى ايتايىن، ۇستاپ بەرۋگە نەشە وقتالسام دا، وسى قاسيەتىڭىزدى كۇتكەن ەدىم. ريزامىن! ريزامىن، الىبەك مىرزابەكوۆيچ. كارى قويدىڭ جاسىنداي جاس قالسا دا، ۇلى دۇبىرگە قوسىلىپ كورەيىك. ماعان جاڭا ويلار مازا بەرمەي ءجۇر. ءدارى قولدانىپ، جاڭاعى ايتقان كومىر اۋماعىن تالقان ەتەمىن. اعىلشىن تۇسىنداعى ەسكى زابويلار سونىمەن جابىلادى. كەرەگى جوق. ودان العان كومىر «جەتى ءجۇز توننانى» ورىنداۋ جولىندا كەسەك ولجا بولسا، ءسىز بەن بىزگە ۇلكەن ابىروي دا بولادى.
قارت ورلوۆ جاسارىپ كەتكەن ءتارىزدى. جەر استىنىڭ بولاشاق ماشينالارى: ەلەكتروۆوز، كونۆەيەر، كومىر كەسەتىن ماشينا، ەلەكتر جارىعى جايىندا، قاراعاندى كومىرىنىڭ كولەمى، ساپاسى، ونى مول الۋ تاسىلدەرى جايىندا قىزا اڭگىمەلەپ، ءبارىن كوز الدىنا اكەلدى. سىرتقا شىعارماي، كوپتەن بەرى ىشكە جيعانىن اقتارىپ كەلەدى. الىبەك ورلوۆتىڭ ۇلكەن مامان ەكەنىن جاڭا عانا كورگەندەي بولدى. اعىلشىن زابويلارىنا جەتتى. ەسكى شاحتانى ءبولىپ تۇرعان ۇزىن، قالىڭ سوم قابىرعانى جاڭا شاحتانىڭ ءبىر پەشى بۇيىردەن تەسە توقتاعان ەكەن. ماڭدايشادان قۇلاعان كەسەك كومىرلەر جاتىر.
— قۇلايتىنىن ءبىلىپ، ءوزى قۇلاعان با! — دەپ كۇلدى ورلوۆ. — بۇلاي قۇلاماعانى كەرەك ەدى. جۇمىسشىلار مۇندا ورالمايتىن بولعان سوڭ سالاق قاراعان عوي. وسى ءداۋ قابىرعانى دارىمەن قۇلاتىپ الا بەرەمىز. بۇنىڭ ارجاعىندا ءجوندى كومىر جوق. اعىلشىندار الىپ بىتىرگەن.
— گازدى، «گەربەرتتىڭ» كولىن قايتەسىز؟ قابىرعانى العان سوڭ ءبارى لاپ قويماي ما؟
— كول ءارى، ويدا جاتىر. گاز كۇشتى ەمەس. جەل جىبەرىپ، ونى دا ءارى ايدايمىز.
ورلوۆ جان-جاعىن جەتە بايىپتاپ بولعان سوڭ، كەسەك كومىردى استىنا قويا وتىردى. بلوكنوتىن دىزەسىنە ءجايىپ، جازا-سىزا باستادى... ەڭ شەتتە، جاڭا، ەسكى زابويلاردىڭ ارالىعىندا، شام جارىعىمەن قاعازعا قادالعان اق باس قارت، ءوزىن قورشاعان وسىناۋ مىلقاۋ، اۋىر قاراڭعى تىنىشتىقتى تالقانداۋ ءۇشىن بار ىنتاسىن سالىپ وتىردى. ونىڭ باسىندا ءقازىر تەك وسى وي عانا ەدى. الىبەك تە وتىرماق بولىپ، ۇلكەن كومىردى قوس-قولداپ كوتەرىپ كەلدى دە، سول باسقا ىشقىنا پەرىپ جىبەردى...
ءتىل تارتپاي كەتتى ورلوۆ. بلوكنوتى اشىلعان كۇيىندە قالدى. الىبەك قابىرعاعا سۇيەنە سىلەيىپ ءبىراز تۇرعان سوڭ، ونىڭ وكپەسىنە قول سالىپ بايقادى دا، قۇلاعان توبەنىڭ تۇسىنا دالدەي سۇيرەپ تاستادى. سودان كەيىن:
— تىنىسىم انتەك كەڭىدى بىلەم، — دەپ، وزىنە-وزى كۇڭك ەتتى دە ءجۇرىپ كەتتى...
IV
توبەسىن سۋ تۇرماستاي ەتىپ، شاتىرلاپ جاپقان ەكى بولمە ءۇيدىڭ تەرەزەسى جوعارعى جاپساردا. سىرتتان سۋىق، ىشتەن جىلۋ قىسىپ، تەرەزە ىلعي تەرشىپ تۇرعانى. ەسىك تومەن. قابىرعالارى كىلەڭ جەر، توبەسىن قار باسقان ءوزى جىلى ءۇيدى شويىن پليتا، جال پەشتەن ارىلمايتىن تاس كومىر ىسىتىپ جىبەرگەن. ارداق ەسىكتى اۋىق-اۋىق اشىپ قويىپ، كويلەكشەڭ وتىر. سىرتقى قىزۋدان ىشكى قىزۋى باسىمىراق. اكەسى كەتكەن سوڭ ويى اۋىرلاي ءتۇستى. بەت اشىلدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ قاراكوڭىل — قارا تەرى سياقتى، قانشا جۋسا دا اعارار ەمەس. تاستاپ كەتۋگە ەلدەن ۇيالادى. الاستاپ كەتۋگە ءداتى شىدامايدى. كونە بەرۋگە تاعى بولمايدى. ۇستاراداي وتكىر جاستىق، ءومىر قاساڭدارىنا وتپەي جاتىر. جاس ويىن تالاي جانىدى ارداق، مايرىلىپ قالا بەردى. ەندى كەروسين شامنىڭ جارىعىندا، كىشكەنە ستولدا، بۇگىن عانا سىيعا العان لەنين تومدارىنا جاعىن باسىپ، بۇكشيە جانتايدى. سۇتكە تويعان قوزىداي بۇكشيىپ جاتسا دا، تۇنىق كوزىنەن تولقىعان ويى كورىنىپ تۇر. اقىرىن عانا كۇرسىنەدى. كۇرەڭىتكەن اقشا بەتىندە ەكى تامشى ىستىق جاس جارىسا دومالاپ بارادى. سول جارىسقان ەكى جاس، باقىت پەن باقىتسىزدىق ءتارىزدى...
ەسىك قاقپاستان ءجانابىل جۇگىرە كىردى. ارداق سوندا عانا باسىن كوتەردى. القىنا كىرگەن ادال جولداس اۋزىنان تەك قۋانىش شاشتى:
— قۇتتى بولسىن، بايگەڭ! وزا بەر دە الا بەر. الۋشى سەن بولعاندا، باتاشى مەن بولايىن. جاسا تويىڭدى! تويىڭا تون، توسىڭە ءتوس قوسىلسىن!
— ايتقانىڭ بولا بەرسىن. جاقسى كەلدىڭ-اۋ، ءجانابىل. قۋانىش پەن قايعىنىڭ ۇستىنەن بىردەن ءتۇستىڭ.
— قايعىڭ نە؟! وتاعاسى قايدا، امان با؟
— امان. جۇمىستا.
— ەندى نە قايعى؟
— سەن سۇراما، مەن ايتپايىن. ءبىر عانا تىلەگىم بار ساعان: بۇگىن مەنى مەيراممەن وڭاشا كەزدەستىر.
ءجانابىل اڭىرىپ قالدى. كوزى باجىرايىپ، شولاق تاناۋى ساڭقيسا، اۋزى دا اڭقيىپ تۇر. الدىندا ءقازىر باسقا ارداق. جار باسىندا ويناعان اق لاق جاڭبىر ءوتىپ، ۇيپالاق-ۇيپالاق بوپ بۇرىسكەن ءتارىزدى.
— اپىراۋ، نە بولدى!؟
— سۇراماشى ءجانابىل. بارشى، بار.
ەندى قايتىپ سۇراماستان جونەلە بەرگەن ءجانابىلدى ارداق ءوزى ەكى رەت قايتارىپ الدى. ەشتەمە ايتقان جوق. شانشۋ قادالعانداي تۇيىلەدى. ىشتەگى اۋىر قينالىسى، ءاجىمسىز اق ماڭدايدى دا سىزىپ كەتتى. ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن عانا يشاراتتادى دا.
— بار. بارا بەر! — دەدى اقىرىن.
ۇيدەن جۇگىرە شىققان ءجانابىل جۇگىرە اياڭدادى. مەيرام بۇل كەزدە تىنىعىپ تا، شايىن ءىشىپ تە بولعان. ەندى كەشكى قىزمەتكە بارعالى تۇرعاندا ءجانابىل ەندى. ەرمەكتىڭ اۋىز ۇيىنەن ءبولىپ العان كىشكەنە بولمەدە ەكەۋى وڭاشا سويلەستى.
— سويلە، مەن كەتەم.
— كەتپە، ءقازىر ارداقپەن كەزدەسەسىڭ.
— ءيا، اسىعىس، بولجاۋسىز، بۇل قاي كەزدەسۋ؟
— ونى ءوزى ايتار. مەنىڭ ايتارىم وسى عانا.
— تۇسىنبەدىم، — دەپ مەيرام يىعىن قوزعادى. — كەزدەسۋدەن بۇرىن ويلانۋعا ماعان دا ءبىراز ۋاقىت كەرەك. سولاي دەسەڭ ارداق تۇسىنەدى.
— بولمايدى، بولمايدى! — دەدى ءجانابىل. — ارالارىڭدا نە كىلتيپان بارىن مەن بىلمەيمىن. ال، ارداققا بۇگىن سەنى قايتسەم دە اپارام. قىز جۇرەگىن قورلاۋعا قاقىڭ جوق، جولداس.
مەيرام ويلانىپ قالدى. اياۋلىڭا ءوزىڭ قانشا ايەنشەك بولساڭ، باسقالار سونشا سۇعاناق ەمەس پە. سىرت كوزگە مەيرام، ارداق بىر-بىرىنە ساي، ارالارىندا كىرشىك جوق سياقتى كورىنگەنمەن، قىزعانىش وتىنا ماي قۇيۋشىلار دا بار ەكەن. ىشتەن جانىپ، سىرتىنا شىعارماي كەلىپتى مەيرام. ەندى، سەنىمدى جولداسىنا سىرىن سەزدىرىپ ءىشىن بوساتقالى وتىر:
— «وتىز تىستەن شىققان ءسوز، وتىز رۋلى ەلگە كەتەدى» دەيدى قازاق. كىسى كەيدە سەنبەگەندىكتەن ەمەس، وسىدان ساقتانىپ، جاسىرىندى جاقىنىنا دا بايقاپ ايتادى. سەن مەنىڭ ادال جولداسىمسىڭ. ايتقانىمدى وزىمدەي ساقتا. «ارالارىن اشپايىن» دەگەن نيەتپەن سەزگەنىڭدى جاسىرىپ قالما. دۇنيەدە قۇمارىم كوپ. سونىڭ ىشىندە ەڭ قۇمارىم — شىندىق.
— تاپتاما! — دەدى ءجانابىل. شەگىر كوزى جايناپ كەتتى. — مەنى سول شىندىقتىڭ ءوزى تاپتاعان. زامانداستىعىم، جولداستىعىم ءوز الدىنا. ءبىرىڭ اكە، ءبىرىڭ اناداي كورىنەسىڭ كەيدە. سەنەن جاسىرعان سىر، شيقانداي جارىپ شىقپاي ما؟
— ءيا، مەنى دە جارىپ شىقتى، — دەپ مەيرام كوڭىل تۇيتكىلدەرىن كەڭىتە باستادى. — سوناۋ ويدا، قاراشا اۋىلداردىڭ ىشىندە ارداق كوزىمە تۇسكەندە، قارا بۇلتتىڭ ىشىنەن جارق ەتكەن اي كورگەندەي بولدىم. ودان كەيىن ارداقتىڭ ۇيىندە جىلماڭداعان جىگىت جاتتى. اكەسى ءۇيدى ەكەۋىنە وڭاشا بەرىپ، تۇندەردە دالاعا كەتتى. سول جىگىتتى ەل «كۇشىك كۇيەۋ» دەپ اڭىز قىلسا دا نانبادىم. سۇيۋدەن تالمادىم. ءبىراق، ماحاببات جونىندە ارداقتان ءالى جىلى ءسوز ەستىگەم جوق. ەندى ەسىتسەم قۋانار ءتۇرىم تاعى جوق. «كۇشىك كۇيەۋ» كۇشىكتىگىن ىستەپ، باسقا بىرەۋگە ۇيلەنىپتى دەسەدى. الدانعان ارداق اھ ۇرىپ وتىرعان بولار. ەندى نەنىڭ ءجونى بار؟ سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم ءتۇتىن مەن دە وتىرمىن بۋلىعىپ...
— ءپالى! — دەدى دە ساق-ساق كۇلدى ءجانابىل. — وسىعان-اق تۇنشىعا قالدىڭ با؟ كوپ ساقتاسا سىر دەگەن دە اشىپ، نە تاتىپ كەتەدى ەكەن. ارداق ول بۇيرا باسقا پىسقىرعان دا جوق.
— تىم اڭقاۋ، اقكوڭىلسىڭ ءجانابىل. قاراڭعى تۇندە، وڭاشا ۇيدە قالعان قىز بەن جىگىتتى دە اقتاعىڭ كەلەدى.
— اقتايمىن. سۇتتەي اق. مەن سىرتتان اڭدىعاندا، مايپا ىشتەن اڭدىعان. بۇيرا باس جىگىتپەن وڭاشا ۇيدە قالعانى، ونىڭ الامىن، جارىلقايمىن دەۋى — ءبارى راس. قۋ نەمە ەكەن، اكەسىن كوندىرىپ قويىپتى. ءبىراق، ارداق ەكەۋىن دە وتىرتىپ كەتتى. ويتكەنى سۇيگەنى سەن عانا.
— سولاي دەدى مە، ساعان؟
— دەمەگەنىمەن بەلگىلى. سۇيگەن جەردەن ءسوز، قىشىعان جەردەن قول كەتە مە. مەنى ساعان قولقالاپ جىبەردى. «ءسۇيدىم» دەگەنىن ەستىمەسەڭ، بۇگىن سۇيگەنىن دە كورەرسىڭ.
— مۇمكىن، — دەپ مەيرام قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعازدى سۋىردى دا ۇستاتا بەردى. — ەندى ساۋاتتى جىگىتسىڭ عوي، وقىشى.
ءجانابىل ىشىنەن وقىدى. حات ءسوزى مىناۋ:
«مەيرام! جۇرت سەنى ارداققا ۇيلەنەدى دەپ ءجۇر. ماحمەت تاستاعان ايەلگە سەنىڭ باسىڭدى قيمايمىز. ويلان شىراق. «تاستاعاننىڭ» ۇستىنە كۋلاكتىڭ قىزىن سەكرەتار الدى» دەگەن ءتىپتى ماسقارا.
— كۋلاك جازعان مۇنى! كۋلاك تاستاعان وت! — دەدى دە ءجانابىل قاعازدى ۇنتاپ جىرتتى. — مەن ساعان دومالاق قاعاز قۇرلى بولمايمىن با؟ ولاي بولسا باتىراك ءجانابىل باتتيتىپ ايتادى: ماحمەت تۇگىل بارلىق جىگىتتەن امان ارداق. بىرەۋدىڭ اشىلماعان ۇياتىن، ۇستامدىلىق قاسيەتىن قورلاماڭدار ءۇيتىپ! مايپانى مەن قانداي بىلسەم، مايپا ارداقتى سونداي بىلەدى. ال، كۋلاكتان قورىقساڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ...
قازىپ بارا جاتقان ءجانابىلدى مەيرام ارقاعا قاعىپ ازار باستى. ارداقتى اقتاعان ءار ءسوزدى التىن سۇزگەندەي ءسۇزدى، وكپەلەي، كىنالاي وتىرىپ، جانابىلدەن ءارى ارداقتى جاماندىقتان قىزعانادى مەيرام:
— تەك بەكەر بولسىن ءبارى. راس بولعاندا دا ايىپتاۋعا قانشا قاقىم بار؟ قول جەتپەگەندى جامانداپ، ءوزىمدى-وزىم الداي المايمىن. قاتايسا تاستان قاتتى ەت جۇرەكتى وتقا سالىپ بالقىتا المايمىن. كايتا جۇرسە دە باقىتتان وزگە تىلەرىم جوق، ارداققا بۇل اڭگىمە وسىمەن ءبىتسىن. وسى ارادا قالسىن. كەزدەستىر، جارتى ساعاتتا تەڭ ورتادان توسام.
ءجانابىل اسىعا جونەلدى. سىرتقى ەسىك الدىندا جاتقان اق ءتوس، قارا قانشىق ابالاپ ۇزاتىپ سالدى...
ارداق بۇل كەزدە اكەسىنە شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان. از سويلەيتىن تۇڭعيىق اكەنىڭ ءتۇرى بۇگىن ءتىپتى بولەك. سالالى، ءسىڭىرلى ساۋساقتارىن اشىپ-جۇمىپ، ءالى كۇنگە شەتىنەمەگەن ءىرى تىستەرىن اقىرىن عانا باسىپ، قايراپ قويادى. ءۇن جوق، تومەن قاراپ، كوزىن ءبىر نۇكتەدەن الماي وتىر. وبامەن اۋىرعان ادامشا كوزى، ۇرتى بۇرىنعىدان ءارى سۇعىنا، بەت، شىقشىت، ماڭداي سۇيەكتەرى شىعا تۇسكەن. ءقان-سولىن ىشىنە تارتىپ العان ءزىلدى اكە، تۇندەگى جارتاستاي ۇلكەن دە، قورقىنىشتى دا كورىندى ارداققا. ەگەر اكەسىنىڭ نە ىستەپ كەلگەنىن سەزسە، تۇرا قاشار ەدى. قازىرگى تۇرپاتىنىڭ وزىنەن سەسكەنىپ، قىرىنداي وتىردى. ءۇنسىز، اۋىر، مىلقاۋ داستارقان ۇستىندە الىبەك ءبىر-اق كەسە شاي ءىشىپ، كەسەسىن بىلاي قويدى دا، قۇشاعىن جايا ءتىل قاتتى:
— كەلشى، قارعام! وت باسىنداعى كۇيگەلەك شال، ءتۇزدىڭ سامالىن سەزبەپتى. رۇقسات، جولىڭ بولسىن. ەندىگى تىلەكتى ساعان ارتتىم.
ءيىلىپ جاقىن كەلگەن ارداقتى ماڭدايىنان يىسكەپ، ارقاعا قاقتى دا، توسەگىنە باردى الىبەك. كيىمشەڭ تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى. ارداق اڭتاڭ. قاتال اكەنىڭ تەز قايتۋى شىن با، وتىرىك پە؟ شىن بولسا مەيرامعا ايتىپ كەرەگى نە؟ شاقىرىپ الىپ باسقا نە ايتپاق؟ دەل-دال ويدا تۇرعاندا، ەنتىگە ءجانابىل كىردى. الىبەكتى كورگەن سوڭ اۋزىنداعى ءسوزىن وزگەرتە قويدى دا:
— مايپا ەكەۋمىز كينوعا بارامىز، باراسىڭ با؟ — دەپ كوزىن قىستى.
— بارايىن، — دەدى ارداق. ءجانابىل ىمداپ، تەز كيىندىرىپ الىپ شىقتى دالاعا.
— وسى جول ۇستىندە، تەڭ ورتادا كەزدەسەدى. كوردىڭ بە، اشىق، كەڭ الاڭ. كوڭىل دە سونداي كەڭ، اشىق بولسىن. ىشتەرىڭ جانىپ تۇرعاندا، سىرتتارىڭ مۇزداي بولاتىن نەسى؟ الداعىنى الىپ ىشە المايتىن سورلىسىڭدار عوي. جاڭا تۋعان قوزى دا تۇرتىنشەكتەپ تاماعىن تابادى. بار، قولتىعىنا كىر.
ارداق مىرس ەتتى دە ءجۇرىپ كەتتى. بۇل دا ءبىر اۋىر كەزدەسۋ. ءومىر بويى الدىنا شىقپاعان اكەمەن ءتۇس شايىسۋ قانداي قيناسا، ۇزاق ۋاقىت ۇيات پەردەسىن بەتكە ۇستاپ، تەرەڭگە تىققان سىردى اشۋ سونداي قينادى. نە دەمەك؟ اكەم جامان دەگەندە ءوزى جاقسى بولا ما؟ جاماندىقتى جاسىرسا جاقسىلىقتان قاسيەت قالا ما؟ اڭگىمەنى ماحابباتقا اۋدارسا، ءوزى تىلەنگەن قىزدىڭ ءورىسىن دە كورىپ تۇر. قاراڭعى ءتۇن. تىمىرسىق اياز. اق قارلى كەڭ الاڭدا، وي سالماعىن ازار كوتەرىپ، سىلبىر ءجۇرىپ كەلە جاتىر ارداق.
مەيرام انادايدان تانىپ تۇردى. ونىڭ كۇتكەنى ءقازىر تەك ماحاببات اڭگىمەسى. تۋلاعان جۇرەك تىنىش تاپتىرماي قارسى اياڭدادى. بۇل ساعاتتا باسقان قادام، العان دەم بويدى كەرنەگەن باقىت ۇشقىندارى عوي. قاراڭعىدا كوڭىلى جارقىراپ، بويى ىسىپ كەلە جاتتى. ءجانابىلدىڭ «قىزدان ۇيالساڭ قۇر قالاسىڭ» دەگەنى ەسىندە. وسى جولى ءوزىن وتە قايراپ، ايتار ءسوزىن دە كۇنى بۇرىن سايلاپ شىعىپ ەدى...
— قۇتتى بولسىن سىيلىقتارىڭىز! — دەپ ارداقتىڭ قولىن امانداسقاندا جىبەرمەي تۇردى. — باعانا قۇتتى بولسىن ايتۋعا دا ۇلگىرمەي قالدىق. سونشا نەگە اسىقتىڭىز؟
— راس، اسىعىس بولدى. مەن سىزدەرگە راقمەت ايتۋعا دا ۇلگىرمەدىم. كوپ نازارى ىستىق ەكەن، شىداي المادىم.
— سۋىعانىڭىز وسى ما؟ قولىڭىز ءالى كۇيدىرىپ بارادى.
— كازىرگى قىزۋ ول ەمەس، — دەدى ارداق. قولىن ەپتەپ تارتىپ الىپ، جاسىرا كۇرسىندى. داۋسىندا ازىراق ءدىرىل بار. — ءسىز اعا بولىڭىزشى. اعالىق اقىلعا اڭساپ كەلدىم. قالجىڭعا بۇگىن جايىم جوق. مىناۋ قاراڭعى ءتۇن تەك مەنى باسىپ تۇرعان ءتارىزدى.
مەيرامنىڭ قايناعان كوڭىلىن باسىپ تاستادى بۇل ءسوز. سۋىق حابار، سالقىن ىزعار سەزىلەدى. نەندەي حابار، نەندەي ىزعار، ەندى سونى بىلگەنشە اسىقتى:
— اقىلشىعا جاراسام ايارىم جوق. ايتا بەرىڭىز.
— ءسىز كوپ بىلسەڭىز دە، مەنى از بىلەسىز، — دەپ باستادى ارداق. — بىلمەي تۇرىپ سەنىسۋ قيىن عوي. ەكى بەتىمنىڭ ءبىرى قارا، ءبىرى اق. قاراسىن بوياپ بىلدىرمەي كەلدىم. بوياۋ كەتەدى، بەت قالادى. سوندا قايتەم دەگەن ويمەن اشقالى تۇرمىن. اشۋعا باتىلىم دا جەتپەي تۇر...
— ءسىز، اكەڭىز جايىندا ايتپاقسىز با. قىسىلماڭىز، بۇل جوندە ءبىراز حابارىم بار.
— حابارىڭىز وتكەنى تۋرالى شىعار. مەن قازىرگىسىن ايتپاقپىن.
— وندا ءتىپتى جاقسى. ادالدىق، شىندىق جولى ەشۋاقىتتا اداستىرمايدى. ايتا بەرىڭىز.
ارداق بۇگىنگى ۇلكەن قۋانىشىنا اكەسىنىڭ ۇلكەن قايعىنى قارسى قويعانىن سويلەدى. بولعان اڭگىمەنىڭ زارەدەيىن جاسىرعان جوق. تۇڭعيىق اكەنىڭ تۇبىنە جەتە الماعان. قاتتى سەسكەنەدى. سەسكەنە تۇرىپ، ايايدى، قورلانادى. ءالى دە قۇدەرىن ءۇزىپ بولماپتى. دەل-سال ويلارىن دا ورتاعا سالدى:
— ...جاڭا وسىلاي شىعارىمدا وتە سيرەك كورسەتەتىن مىنەزىن كورسەتتى. ماڭدايىمنان يىسكەپ، ارقامنان قاققاندا سۋىعان جۇرەگىم جىلىنعانداي بولدى. ءبىراق، تىم قاتال ەدى، تەرەڭ ەدى. قالاي ءجىبىپ، قالاي سايازداعانىنا قايرانمىن...
مەيرام ءۇنسىز ۇزاق تىڭداپ بولعان سوڭ قىز كوڭىلىن جۇباتا، تارىلعان كوڭىلدى كەڭەيتە سويلەدى:
— ...اكەڭىز بولعان، تولعان، ەندى سولعان ادام عوي. بۇنداي اكەلەردىڭ تالاي مىنەزدەرىن ەستىپ ءجۇرمىز. ولاردا ەسەك دامە بولا بەرەدى. ءبىراق، سول تەك دامە مە، ءالىن بىلمەگەن قارسىلىق پا؟ ايىرا ءبىلۋ كەرەك. كۇشى اۋزىندا قالعان اشىندى شال، ءۇي ىشىندە داۋىل شاقىرعانمەن، دالاداعى شۋاققا ارقاسىن توسەيدى. ءسىزدىڭ اكەڭىز وسىلاي ەلەستەيدى ماعان. تەك جۇرەدى، سوزگە ارالاسپايدى، جۇمىسىن ءتاۋىر ىستەيدى دەسەدى. بۇل بەتى دۇرىس. كەيدە وڭاشادا دەلەبەسى قوزىپ كەتسە، شىداڭىز، باسىپ، باقىلاپ وتىرىڭىز. بولماي بارا جاتسا ءبىر ەسەبى تابىلار. زامان بىزدىكى، كۇش ءبىزدىڭ قولدا. اكە جاقسى بولسا ماقتان، جامان بولسا قورلىق ەمەس. اكەدەن جوعارى وتان دەگەن ۇلى اتا بار. سول اتانى ريزا قىلساق ءبارى تۇگەل.
— مەن كەيىنگى كەزدە لەنين ەڭبەكتەرىن كوبىرەك وقىپ ءجۇرمىن، — دەدى ارداق. سودان با، قالاي بۇرىن بولماعان مىنەزدەر پايدا بولا باستادى. دۇنيەنىڭ بارىنە تاپ ماقساتىمەن، تاپ قىراعىلىعىمەن قاراعىم كەلەدى. مانا قۋانعان بەتتە ۇيگە جۇگىرە كىرسەم، اكەيدىڭ قاسىندا ىرىمبەك وتىر. بىزبەن ارالاسى، تانىستىعى جوق ادام. بۇل وتىرىسقا تۇسىنە المادىم. انادا ءوزىڭىز كورەتىن بۇيرا باس جىگىت تە اۋەلى اكەيمەن دوستاسقان.
— سىزگە دە تەرىس ەمەس ەدى عوي.
— ول تەرىس بولماسا دا، مەن تەرىس بولدىم وعان. سىرتى جىلتىراعانمەن ءىشى بىلىق، بيشارا جىگىت. مەن ءۇشىن ءبۇتىن كووپەراسيانى قالىڭ مالعا بەرەتىن ءتۇرى بايقالدى. اكەي سوعان قىزىقتى ما، الدە شىن ۇناتتى ما، ايتەۋىر سونى ماعان ۇسىنعانداي بولدى. ماحمەت، ىرىمبەك ەكەۋى دە كوممۋنيست. بۇلارى قالاي؟
— ءسىزدى تورىپ جۇرگەن شىعار، — دەپ قالجىڭدادى مەيرام. قالجىڭ استىندا سەزىكتەر جاتىر: ماحمەت سىرى ءمالىم. ىرىمبەكتىكى نە؟ دومالاق قاعاز وسىلاردىكى بولماسىن؟ — دەگەن كۇدىگىن ارداق تەرەڭدەتە ءتۇستى:
— تورىسىن-اق. كوممۋنيستىك مىنەزدەرى قايدا؟
جۋىردا جاۋاپ قايتپادى بۇل سۇراققا. بۇرىن تەك سۇيكىمدى، مادەنيەتتى قىز ەندى ساياسي قىراعى، بەرىك كورىندى. ماحمەت تۇگىل ودان دا زورعا وڭايلىقپەن الدىرار ەمەس. ءومىردى، ادامدى بىلۋگە وزگەشە ءبىر قۇمارلىق بار بويىندا. سول قۇمارلىق قايدا جەتكىزەتىنىن ءبىلىپ تۇرسا دا، وسىنداي جارىم بولسا دەگەن ارمان كوكىرەگىن كەرنەپ تۇرسا دا، مەيرام ماحمەت پەن ىرىمبەك ءجايلى ءوز ويىن تام-تۇمداپ قانا ايتتى:
— سىنىڭىز دۇرىس. كوممۋنيستىك مىنەز ءاردايىم اڭقىپ تۇرۋ كەرەك. ماحمەتتە بۇل بولماسا، ىرىمبەككە كۇدىكتەنسەڭىز، ودان پارتياعا كەلەر نۇقسان جوق. قىراعى قاراپ سىناي بەرىڭىز. كوممۋنيستەر كوپ، كوپتىڭ ىشىنەن نە شىقپايدى. سوندىقتان، پارتيا وقتىن-وقتىن ءوز ەلەگىنەن وتكىزىپ، تازارتىپ وتىرادى. شىنىندا مەن ءسىزدى از بىلەدى ەكەم. بۇل كەزدەسۋ كوپ مالىمەت بەردى. ءىشىڭىزدىڭ تاماشا ءبىر قالتارىستارىن اشتىڭىز. اشا بەرىڭىز، قىزىعا قاراۋدان تويار ەمەسپىن.
— ءسىز سوندا جابىق قالا بەرەسىز بە؟ — دەپ قاراڭعىدا ءمولدىر كۇلكىسىن ءبىر سىلدىر ەتكىزدى ارداق.
— ياپىر-اي، مەن سونشا تۇيىقپىن با؟
— تۇيىق تۇگىل سۋىقسىز.
— ءجانابىل انتۇرعان بىلگىش ءوزى! — دەدى دە مەيرام قارقىلداپ كۇلدى. — ول ىلعي باتىلدىقتى قولدايدى. باتىل بولىپ تا ءبىر كورەيىنشى.
باۋىرىنا تارتىپ، بەتىن تاقاعان مەيرامعا، يلىكپەدى ارداق.
— باتىلدىق سابىردى جويماسقا كەرەك. سابىر ەتىڭىز. ءسىز مەنى از بىلسەڭىز، مەن ءسىزدى ءبىلىپ بولعام جوق.
— ءبىلىسۋدىڭ شەگى بار ما، ءسىرا؟
— بار دا، جوق تا.
— وندا قايسىسىن ۇستادىق؟
— قاي ۇناعانىن ۇستاڭىز. سىرتىم مۇزداي بولعانمەن ءىشىم لاۋلاپ جانىپ تۇر. بۇل سىرىمدى دا جاسىرمايمىن سىزدەن. ءبىراق، قورقام، لاپ ەتىپ وشە قالاتىن قۇمارلىقتار كوردىم. ماعان ولە-ولگەنشە وشپەۋى كەرەك. وشپەيدى دەسەڭىز، سەنبەيمىن. سەندىرەرلىك قاسيەتتەرىڭىزدى كورگەندە عانا سەنەم. بۇل ءال دە ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءبىلىسۋدى، شىدامدىلىقتى تىلەيدى.
— شىداۋدى ءسىز قيناۋعا اينالدىرا كورمەڭىز؟
— ماحابباتتى ءسىز بايانسىز قۇمارلىققا اينالدىرا كورمەڭىز.
ەكەۋىنىڭ بەت اشىپ، وڭاشادا، كەڭ سويلەسكەنى وسى ەدى. ءبىرىن ءبىرى جاڭا تانىعان سەكىلدى. ارداق ءقازىر ماحاببات ءۇشىن جارالعان كوركەم قىز عانا ەمەس، ءبىلىمى تەڭ، كەلەشەگى جارقىن، قوعام قايراتكەرى بولىپ كورىندى. مەيرام ەندى بويىن تەجەگەن جوق.
— ءسىز جاسىرماي باردى العا سالعاندا، مەن دە بۇكپە ساقتامايىن، — دەپ شەشىلە سويلەدى. — باستان كەشكەننىڭ ءبارى باستا قالا بەرمەيدى. بۇگىنگى ءتۇن باقىت تۇندەرىنىڭ ءبىرى مە دەيمىن. «وسىلاي بولىپ شىقسا» دەگەن ارمان ايلار بويى العان ەدى مازانى. ءقازىر سول ارمانعا جەتكەندەي بولىپ تۇرمىن. بۇرىن تەك سىرتىڭدى كورسەم، بۇگىن ءىشىڭدى كوردىم. جەتپەسە سەن سىناي بەر. مەن سىناپ تا، شىداپ تا بولدىم. ءسوزىمنىڭ بايلاۋى، جۇرەگىمنىڭ سىرى مىنە! — دەدى دە تومەن قاراپ ءۇنسىز تىڭداپ كەلە جاتقان ارداقتى ءسۇيىپ الدى. ارداق قارسىلاسۋعا دا ۇلگىرگەن جوق. كەنەتتەن شىمىر ەتىپ، دۋ قىزعان بويىن بيلەي الماي تولقىپ كەتتى. اشۋسىز، قورقۋسىز دىرىلدەيدى. قيناۋى راحاتقا بەرگىسىز عاجاپ ءدىرىل. سول ءدىرىلدىڭ ءلاززاتىن ءبىرىنشى رەت تاتقان ارداق ءتىلى كۇرمەلىپ، سويلەمەي تۇر... ءبىر كەزدە:
— جوق، ءبىز تەڭ ەمەسپىز! — دەپ، مەيرامنىڭ قولتىعىنان سىتىلا تۇرا جونەلدى ۇيىنە. كوزىنەن ىرشىپ شىققان ىستىق جاسىن، «الدادىڭ، نە الداماقسىڭ! باي قىزىن سەن جار ەتپەيسىڭ...» دەگەن سىرىن كورسەتپەي كەتتى. مەيرام اڭ-تاڭ.
— سوندا قايسىمىز تەڭ ەمەس؟ — دەگەن سۇراۋىنا جاۋاپ الا الماي قالدى.
ەل ىشىندە «باي-كۋلاكتان» جەكسۇرىن ءسوز جوق. بىرەۋدى بىرەۋ جامانداسا، اتا-باباسىنان بولسا دا ءبىر جۋاندى تابۋعا، تابا الماسا سونىڭ قۇيىرشىعى ەتۋگە تىرىسادى. بىرەۋدى بىرەۋ ماقتاسا، قالاي دا جۇمىسشى، كەدەيمەن جاعىستىرادى. ادامنىڭ وزىنەن بۇرىن تەگىنە قارايتىن شاق. بايتەن سياقتىلار ادام تەگىن كيىمىنە، كولىگىنە قاراپ تا ايىرا بەرەتىن. تاپ تارتىسى قالدىرعان بۇل سالت اسقاق ماحابباتقا دا ءبىر توسقىن ەدى. ارداق اسا الماي كەتتى...
V
ۇدەي سوققان اق داۋىل قاراعاندىنىڭ بۇتاسىز بيىك جوتالارىن الاي-تۇلەي ەتتى. باسقا جەر الا قانشىقتاسا، بۇل جەردىڭ تۇتەپ تۇراتىن ادەتى. ءقازىر ءتىپتى اياق استى كورىنبەيدى. قار جەر ۇيلەردىڭ ەسىك، تەرەزەسىن بىردەن باسىپ، شۋرف، تاس كارەرلەردى بىتەپ سالدى. شاحتالار اراسىندا ادام قاتناسى تۇگىل، تەلەفون قاتناسىنىڭ كوبى ۇزىلگەن. ءتۇن ورتاسىندا باستالعان بۇل سۇراپىل بار كەمەلىنە كەلسە كەرەك. جاندى بەتىنە قاراتپاي، ءىشىن تارتا ىسقىرا سوعادى. ستولبا باسىنداعى سىمدار شۋلاپ وعان ءۇن قوسىپ تۇر. اداسقانعا «مۇندالاپ» دامىل-دامىل اڭىراعان شاباش داۋسى اتىراپقا جايىلماي، تەك ىققا كەتىپ جاتىر بيىكتەۋ ۇيلەردى باسا الماعان بوران كەيىن سەرپىپ، بيىك جار، بويلاي سوعىپ، ۇزىن بەل بولىپ، قالا قالىڭ قار بۇيراتتارىنىڭ ىشىندە قالدى. كوشەسى، سوقپاعى قايدا، ءبىلىپ بولمايدى. جاڭادا قالقايعان جاس قالانى دولى اق تۇنەك وسىلاي تۇنشىقتىرا قاماپ تۇردى.
ءجانابىل قىر باسىندا، جەل وتىندەگى كوپ جەرۇيلەردىڭ بىرىندە، قايىن اتاسى جۇمابايمەن ءبىر تۇراتىن. ەسىك، تەرەزەنى قار بىتەپ، قاراڭعى ۇيدە تاڭ اتقانىن بىلمەي جاتا بەرىپتى. دارەتكە شىققان جۇماباي سويلەي كىردى:
— قاتىن ەي، تۇر. شام جاق. كۇن بوران بولسا كەرەك.
ەسىكتى قار باسىپ قالىپتى.
— تاڭ اتتى ما ەكەن؟
— اتتى-اۋ دەيمىن، قارا سيىر ىڭىلدايدى.
توسەكتە جاتقان ءجانابىل اتاسىنىڭ اڭقاۋ مىنەزىنە ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى:
— ول تاڭ اتتى دەگەنى مە؟
— تاماق سۇراعانى. قارا مال تۇندە تاماق سۇرامايدى. شام جاعىلدى. جۇماباي تەرى شالبارىن ەرسىلى-قارسىلى ەنتىگە بۇراپ جاتىر.
— كۇندە بۇرايسىز. جازاسى نە سورلىنىڭ، — دەدى ءجانابىل.
— كوننىڭ جانى ۋقالاسا ەنەدى بالام.
— سول كون ريزا شىعار، سىزگە. جىلى شالبار اپەرەيىن، تاستايسىز با؟
— نەگە تاستايىن. «توعىز قابات تورقادان، توقتىشاعىم تەرىسى ارتىق».
قابات-قابات كوپ ەتەكتى، كەڭ شالباردىڭ ىشىنە توعىتىپ، قۇيرىعىن تەڭكيتە ۇيدەن شىقتى جۇماباي. قارا سيىر سۇيەك شايناپ، اۋزى مالجاڭداپ تۇر ەدى، قاقالىپ تۇر ما دەپ شوشىپ كەتتى. شامىن جەرگە قويا سالا، جۇگىرە كەلىپ، قول سالدى اۋزىنا. قولىنا سۇيەكتىڭ سىنىعى ىلىنگەندە مىرس كۇلدى.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسىنى نەسىنە شاينايدى ەكەن! — دەدى دە سۇيەكتى سيىرعا قايتىپ بەردى. — ءما، كەمىرە عوي، جانۋار، كەمىرە عوي. ءبىر كەرەگى بار شىعار. ءقازىر ءشوپ بەرەم. قارمەن قوسا جە، كۇرتىلدەتىپ.
جۇماباي ۇيالشاق، سوزگە شورقاق، تۇيىقتاۋ كىسى بولسا دا، مالدان يمەنبەي سويلەسە بەرەدى. كۇندە تاڭەرتەڭ قارا سيىرمەن ءبىر اڭگىمەلەسەتىن ادەتى. جەردەن قازعان كىشكەنە كوريدوردىڭ ءبىر شەتىندە جەردەن قازعان كىشكەنە ءشوپ ارانى بور. از عانا ءشوپ ىشتە. سىرتقى ادام قولىنان، مال اۋزىنان ساقتانىپ، جاشىككە سالىپ ساقتاعانداي بەرىك ۇستاپ وتىر. سول ىشكى قۋىستان ءشوپ اكەپ سالعان سوڭ، ارتىنا ۇڭىلە قارادى جۇماباي. جەردە جاتقان ەكى تال ءشوپتى ەرىنبەي بارىپ، تەرىپ الدى. ەندى قارا سيىرىن سيپاپ، جەلىنىن ۇستاپ راقاتتانا سويلەپ تۇر:
— استىڭنان سىز ەتكەن جوق پا؟ سارى ۋىزىڭدى قاشان بەرەسىڭ، جانۋارىم؟
ءجانابىل اتاسىنىڭ بۇل مىنەزدەرىن قىزىق كورەدى. ەسىكتى اقىرىن اشىپ، بىلدىرمەي شىققاندا، تىڭداي قالعان. كۇلكى قىسىپ بارادى. اتاسى سيىردىڭ استىن قۇرعاتىپ ءجۇرىپ:
— بۇل جارىقتىقتىڭ بوعىنا دەيىن التىن، — دەگەندە شىداي المادى.
— ەن كومىردىڭ ىشىندە وتىرىپ، تەزەك جاقپاقسىز با، قايتەسىز ونى قامبالاپ؟
— بالام، كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق. كومىرگە تامىزىق بولسا دا قايدا جاتىر.
— وندىرىسكە جاننىڭ ءبارى وسىلاي قاراسا سوسياليزم ەرتەڭ ورنار ەدى، — دەدى دە ءجانابىل سىرتقى ەسىكتى اشتى. دالاعا شىعاتىن جول بىتەلىپ قالعان. قار ماڭدايشامەن بىردەي. قاردى ءبىراز ىشكە كۇرەپ، زورعا دەگەندە تەسىپ شىقتى تىسقا. شىعا سالا قايتا ەندى.
— ويباي، ءالى تۇتەپ تۇر. اياق استى كورىنبەيدى. مەن جۇمىسقا بارام!..
— بايقا، شىراعىم، ءتىلسىز جاۋ عوي...
جۇمابايدىڭ قامقورلىعى تىڭدالمادى. قالىڭ كيىنىپ، تۇسكى تاماعىن الا، ءجانابىل بوگەلمەستەن ءجۇرىپ كەتتى. مەحسەحپەن ەكى ارا كيلومەترگە جاقىن كەڭ الاڭ، ويپات بولاتىن. جەلگە قارسى ومبىلاپ كەلەدى. كوڭىلمەن نوبايلاۋ بولماسا، كوزدىڭ باسشىلىعى از. دولى بوران ماڭداي تىرەلگەنشە ەشتەمە كورسەتەر ەمەس. بەتكە سابالاپ، وڭمەننەن يتەرەدى. بىرەسە قالىڭ قارعا قارا سانعا دەيىن تىعىپ جىبەرىپ، تۇنشىقتىرا تۇتەيدى. وكىرگەن داۋىسى وت جارعانداي. بەتىنە قاراساڭ بەتىڭدى قاريدى. كۇل بوپ ۇشىپ، كۇڭىرەنگەن دۇنيە تەك «ءولىم، اپات!» دەپ تۇرعان ءتارىزدى. قارۋلى، باتىل جاس سوندا دا كەيىن قايتپادى. باسىن تۇقىرتا، بۇگجيە جەبەلەي اياڭداپ بارادى. ويىندا قورقىنىش تۇگىل سەسكەنۋ جوق. تەزىرەك جەتىپ، سول اپاتتى كورمەك. اداسقان، ۇسىگەن بار ما، توقتاعان جۇمىس بار ما؟ بۇندايدا قورعانىپ، ۇيدە جاتۋ ۇيات، ەكپىندى بريگادالارعا قوسىلىپ، كومەكتەسۋگە كەلەدى. تولىپ جاتقان ور، شۇقىرلاردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ كەتەم بە، دەپ ساقتانا باسادى اياعىن. جەتەر مەزگىل بولعان سياقتى. تۇرا قالىپ، تىڭ-تىڭداي، جان-جاعىنا قارانادى. ەشبىر بەلگى جوق. جاڭا عانا مۇرنى ءتۇتىن ءيىسىن سەزگەندەي ەدى. ءبىر ءۇيدىڭ ىعىنان ەتتىم-اۋ دەپ، سول ءيىستى ىزدەي كەيىن ءجۇرىپ بارادى. ءتۇتىن تۇگىل ءوز ءىزىن دە تاپپادى. شاباش داۋىسى نەگە ەستىلمەيدى؟ مەحسەحتىڭ جەل جاعىنا شىعىپ كەتتىم بە، دەگەن ويدا تۇر ەندى. ىشتەن جىلى لەپ، سىرتتان سۋىق قىسىپ، اۋىز-مۇرنىن باستىرا وراعان بوكەبايى، ومىراۋى، جەڭدەرىنىڭ ۇشى قاتىپ قاپتى. دەنەسى دە ازداپ مۇزدايىن دەدى. سوندا دا «ۇسىنەمىن، ولەمىن» ءقاۋپى كەلمەدى ەسىنە. بوران، جاڭبىر، قارا سۋىقتارعا شىنىعا وسكەن، ولار جايىندا كوپ ەستىگەن باتىراق، قىسىلىپ بارا جاتسا، قاردى كەۋلەپ ەنىپ كەتپەك. كۇندىز ءۇي اراسىندا اداسىپ، وزىمەن ءوزى اۋرە بولعانىنا نامىستانادى. انەۋكۇنى بىرەۋدىڭ قۇبىلاناماسىن كورىپ كۇلگەن-دى. ەندى سوعان قۇمارلانادى. ءبىر بەتىنىڭ ۇشى تىز ەتتى.
— قاپ! — دەدى دە ۇستاي الدى. جالما-جان ۋقالاپ جاتىر. بەتى سەزبەيدى، جانى كەتىپ قالىپتى. وسى حالدە دە مىسقىلداپ تۇر اتاسىن. — جۇمەكەڭ ۋقالاسا كونگە دە جان ەنەدى، نە بولدى ساعان! ءتىرىل-تىرىل.
ۋقالاپ-ۋقالاپ ءۇسىپ بارا جاتقان بەتتى ءتىرىلتىپ الدى. بوكەبايىن كوزىنە دەيىن كوتەرىپ، ەندى بەت اۋدارا، جەلگە قىرىن، سولعا قاراي ءجۇردى. الىستاۋ بولسا دا، بۇل بەتتە تەمىر جول بار. قالاي كەزدەسپەيدى دەپ كەلە جاتقاندا، قار باسقان ەسكى لوكوموبيل، ۆاگونەتكالاردىڭ، ۇستىنەن شىقتى. كۇلىپ جىبەردى ءجانابىل:
— مىناۋ، ءوزىمىزدىڭ دۇنيە عوي!
مەحسەحتىڭ جانىنداعى تەمىر ۇيىندىلەرىن تاني كەتتى. بۇل كەزدە سەح ىشىندە، وتە اسىعىس دايىندىق جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقان. ءتورتىنشى شاحتا توقتاپ قالىپتى. ءبىرىنشى شاحتانىڭ كامەرونى بۇزىلىپ، سۋ جەر استىنا جايىلاتىن ءقاۋىپ تونگەن. شاحتالار جانىندا بىرەن-ساران سلەسار، ماشينيستەر بولماسا، ءازىر وزدەرىنىڭ مەحسەحى جوق. بارلىق شاحتانىڭ مەحانيزمىن باسقاراتىن ورتالىق وسى عانا. بۇل سەح ەكپىندى ەكى بريگادا قۇرىپ، قاتەردەن ەكى شاحتانى دا قۇتقارۋعا قامدانىپ جاتىر. ءقازىر مينۋت ساعاتتان قىمباتىراق. كەشىككەن سايىن ءقاۋىپ كۇشەيەدى. شاحتانى تۇزەۋ ۇزاققا سوزىلادى. سوندىقتان مەحانيك كوزلوۆ قاتتى ساسۋدا.
ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە بريگادالار بارىپ جەتسىن دەگەن بۇيرىق تا الدى ششەرباكوۆتان. قالاي بارىپ جەتەدى؟ كۇن مىناۋ. دونباستا مۇنداي سۇمدىقتى ومىرگە كورگەن ەمەس. ادامدى كورىنە كوزگە ولىمگە ايداي ما؟ بارماسا شاحتا بىرنەشە كۇنگە توقتايدى. ءبىر ساعات توقتاتۋعا ار شىداي ما؟ شىدامادى كوزلوۆ. سلەسار بريگادالارىن قۇرا باستادى. الىستا تۇراتىن سلەسارلاردىڭ ءبىرازى كەلمەي قالىپتى. ولاردى شاقىرىپ كەلتىرگەنشە قاشان، جانە كەلە الا ما، بارۋشى تابا الا ما؟ قولدا باردىڭ ءبارىن جىبەرسە، بۇنداعى جۇمىس توقتايدى. ەندى قايتتىك، دەپ تۇرعاندا ءبىر ۇلكەن باس ەسىكتەن سىيماي جاتتى. ەسىكتىڭ ەكىنشى جارتىسىن اشىپ جىبەرگەندە، بايتەننىڭ باسى ەكەنى داۋىسىنان تانىلدى. ۇيىندە بوكەباي، ءشالى قالماسا كەرەك، سولاردىڭ سىرتىنان ايەلدىڭ ەسكى كويلەگىن تاعى وراپتى. شەشىپ جاتىر، شەشىپ جاتىر. ابدەن بولعان سوڭ:
— ۋھ! — دەپ دەمىن الدى. — مەنىڭ مەندىگىمنەن عانا كەلدىم.
— ە، سەنەن باسقالار دا كەلدى عوي...
— پالە! ءقازىر ءتىپتى تۇتەپ كەتتى. اياق استى تۇگىل مۇرنىڭدى كورمەيسىڭ.
بايتەن تۇراتىن «موسكۆا» باراگىمەن ەكى ارا ءجۇز قادامعا تولمايدى. ەرلىگىنەن دە كەلگەنى ءتاۋىر بولدى. ول ماقتانىپ وتىرعاندا ءجانابىل ەندى. ۇلكەن، كىشى دەمەي شەتىنەن وينايتىن جايدارى جىگىت ءبارىنىڭ رۋحىن كوتەرە كەلدى. سالعان جەردەن بايتەننىڭ باس كيىمدەرىنە ءتۇستى كوزى. بىرتىندەپ ساناي باستادى:
— ءبىر-اق نارسە جەتپەيدى ەكەن. بوس بولسا ونى دا وراعان بولار ەدى.
ءبارى دۋ كۇلدى. كوزلوۆتىڭ تەرىسى جاڭا عانا كەڭىدى. ءجانابىلدىڭ قاسىنا كەلىپ، بەتىنىڭ دومبىققانىن ۇستاي سويلەپ تۇر:
— جاتپايتىنىڭدى بىلگەمىن. بەتىڭنىڭ سۋىققا شالدىققانى جارامادى.
— ەشتەمە ەتپەيدى. ايتا بەرىڭىز.
— وندا بۇگىن باستىق بول. ءتورتىنشى شاحتانى قۇتقار. باستاپ اپارا الاسىڭ با، بريگادانى؟
— اپارام، — دەدى ءجانابىل بوگەلمەستەن، — تەك، ءجۇز مەتر سىم تاۋىپ بەرىڭىز.
— ونى قايتەسىڭ؟
— ەكى ستولبانىڭ اراسىنان اداسپاۋعا كەرەك. جەتكەنشە ستولبا عوي بايلاي بەرەمىز...
— تابىلعان اقىل! — دەپ قۋانىپ قالدى كوزلوۆ. — ال، قامدانىڭدار، سىم تابىلادى.
باسقالار قامدانعانشا ءجانابىل كوچەگاركاعا كىرىپ بوقايمەن امانداستى. ودان شىعىپ ەسىكتى اقىرىن اشىپ، ماشيناداعى مايپاعا كەلدى. مايپا بايقاعان جوق. ەسىككە ارقاسىن بەرىپ، قابىرعاداعى ۆولتمەترگە قاراپ وتىر. ۇستىندە، ماشينيستەر كيەتىن قازنالىق قارا كوك كوستيۋم، باسىندا قىزىل ورامال، قولىندا كىتاپ. ءبىر كوزى ۆولتمەتردە بولسا، ءبىر كوزى كىتاپتا. مايپانىڭ ساۋاتىن ارداق اشقان، ماشيناعا ءجانابىل ۇيرەتكەن. بۇرىن بوي تۇزەمەگەن، ساۋاتسىز، ناشار ادامنىڭ قىزى بۇيىعىلاۋ، جۇعىمسىزداۋ سياقتى ەدى. ءقازىر ۋاتتانىپ، ماماندانىپ، كەلىنشەك بولعان سوڭ وزگەرىپ قالىپتى. ءمولدىر قوي كوزى ءامان كۇلىمدەپ تۇرادى. ۇستىندەگى جۇمىس كوستيۋمى كىرلەمەگەن، ۋقالانباعان، جۇمىستا وتىرسا دا سەرگەك، كەربەز وتىر. ەركەك كيىم بالۋان دەنەسىنە ءتىپتى جاراسىپتى. ءجانابىل ارتجاعىنان كەلىپ، كوزىن باسا قويدى.
— ءبىلدىم، — دەدى مايپا، — مىنە قولىڭنىڭ سۇيەلى ايتىپ تۇر.
ءجانابىل ماشينانى قورشاعان الاسا اعاش رەشەتكادان قايىرىپ اكەلىپ، اۋزىنان ءسۇيدى.
— ءوزىڭ قاتىن بولماي قور بولىپ ءجۇر ەكەنسىڭ. بىلدىرمەي كەلىپ قىزىعىپ تۇردىم.
— قىز كۇنىمدە قىزىقپاپ پا ەڭ؟
— ونداعى قىزۋ ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەل ەمەس پە.
— بوران سايابىرلادى ما، قالاي كەلدىڭ؟
— قار تۇگىل وت بوراسا، ساعان كەلمەي تۇرام با. ءالى وكىرىپ تۇر. ءتورتىنشى شاحتاعا بارا جاتىرمىز... ماشيناڭ قالاي؟
— دۇرىس ءجۇرىپ تۇر. توكارلار سوندا دا جىلدامدات، دەيدى. جىلدامداتسام شامدار جانىپ كەتەتىن.
ءجانابىل ماشينانىڭ داۋىسىن تىڭدادى. قاقپايدى، توقىلدامايدى، ۇستاپ بايقادى. قىزعان جوق، جىلى عانا. كلاپىندى، ماي جۇرەتىن جەز تۇتىكتەردى تەكسەرىپ ءوتتى. ءبارى دۇرىس. سودان كەيىن، ترانسميسسيانى اينالدىرىپ تۇراتىن قايىسقا ءتۇستى كوزى
— ە، قايىس بوساپ كەتىپتى عوي. ترانسميسسيا، توكار ستانوكتەرىنىڭ اقىرىن ءجۇرىپ تۇرعانى سودان، ماشينادان ەمەس.
— ونى قايتەم ەندى؟
— تۇسكى دەمالىستا قايىستى ايىرباستا. بولماسا تارىلتىپ، قايتا تىك.
سونى ايتىپ، اكەلگەن تاماعىنىڭ جارىمىسىن قالدىرىپ، جونەلە بەرگەن جانابىلگە:
— توقتاشى! — دەدى مايپا. كۇلىم كوزى مۇڭايا قالىپتى. — كۇننىڭ ءتۇرى جامان، بارماساڭ كايتەدى؟
— قاپشىعىڭ جوق پا؟
— قايتەسىڭ؟
— مەنى سوعان سالىپ ساقتاساڭشى.
مايپا كۇلىپ جىبەردى. ءجانابىل جۇگىرە شىعىپ كەتتى.
بريگادا دايىندالدى. ءتورتىنشى شاحتاعا باراتىن ون ەكى ادام. ىشىندە سلەسار قارت يۆان، جالقاۋ بايتەن، جاس ءجانابىل بار. قاراعاندىنىڭ جەرىنە، سۋىعىنا ۇيرەنگەن وڭكەي جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار. دونباستان كەلگەندەردى سۋىقتان قاۋىپتەنىپ جاقىن جەردەگى ءبىرىنشى شاحتاعا قالدىردى. بارىنە جاڭا، قۇرعاق كيىمدەر بەرىلگەن. سىرىما بەشپەت، شالبار، تون، ولاردىڭ سىرتىنان كۇلاپارالى برەزەنت سۋلىق كيدى. اسپاپتارىن ارقاعا تاڭىپ الىستى. دۇلەي سۇراپىلعا قارسى اتتانعان ون ەكىنى باستاۋشى ءجانابىل. قاقپادان شىعا بەرگەندە دولدانا ۇيىتقىپ، دەم الدىرماي ءبىر تۇنشىقتىردى بوران. بريگادا ءيىرىلىپ قالىپ جازىلىپ كەتتى. ءجانابىل الدا. سىممەن باستاپ بارادى. كەيىنگىلەر بىتىراي، سىمنان ۇستاپ ءجۇرىپ كەلەدى. ءتورتىنشى شاحتاعا دەيىن ءۇش-تورت كيلومەتر. بۇلار تەلەفون ستولبالارىن قۋالاي ءجۇردى. بوران ەندى اداستىرا المايدى. ءقاۋىپ ەكى ستولبانىڭ اراسى بولسا، وعان دا ايلا تابىلدى.
— بايتەن بار ما! ءتىرى مە!؟ — دەپ وقتىن-وقتىن داۋىستايدى ءجانابىل. بايتەننىڭ:
— وتتاي بەر! — دەگەنىن بىردەن-بىرگە كۇلىسە جەتكىزىپ بارادى. جەل قىرىن. جۇرىسكە ءبىرسىپىرا جەڭىلدىك بار. اۋىر ساپاردا دا كۇلكى-قالجىڭ قالعان جوق. شال يۆاندى، قىرساۋ بايتەندى ەلىكتىرىپ، الىپ شىققان بۇل كوتەرىڭكى رۋح سۇراپىل گۋىلىنەن كۇشتىرەك سياقتى. زادى كوڭىلدەن كۇشتى بار ما ەكەن!؟ ول كوتەرىلسە نەنى كوتەرمەيدى، ول قۇلاسا نە قۇلامايدى. قاۋقارى، ەبى از، توزعان بايتەن بۇگىنگى اۋقىمدى، ەرتەڭگى ابىرويدى كورىپ، ەنتەلەي باسادى اياعىن. سوندا دا شاپشاڭ اياڭعا ىلەسە الماي ءۇش جىعىلدى. بوگەي بەرگەن سوڭ قاسىنداعىلار قولتىقتاپ الدى. دىز ەتىپ بەتىنىڭ ۇشى اعارا قالعانىن ءالى سەزگەن جوق. «ەكپىندى بريگادا شاحتانى ەرلىكپەن قۇتقاردى» دەگەن اتاق ەستىلمەي جاتىپ تا ەلىكتىرگەن بايتەندى. توڭعانىڭ شارشاعانىن ەلەر ەمەس. ءبىراق، ءبىر نارسە ەلەتپەي دە قويار ەمەس. ۇيدەن شىعاردا-اق سونى سەزسە دە، ەرىنشەكتىگى بوي بەرمەدى. ەندى ەرىكسىز كوندى. قىسىلىپ ايقاي سالدى بايتەن:
— توقتاي تۇرىڭدار!
— نەمەنە؟
— توقتا دەگەن سوڭ توقتا!
— ايتساڭشى!
— دارەت سىندىرام...
قالىڭ كيىم، قابات-قابات شالبار كۇن ۇسكىرىپ تۇرعاندا بايتەندى اۋرەلەپ باقتى. قولى توڭىپ، يلىكپەيدى. «بول-بولدىڭ» استىنا الىپ، ءجانابىل جاندى شىعارىپ بارادى.
— باتىر، ەي، جاردەمگە كەلمەسەڭ بولماس، — دەدى بايتەن. اۋزىنىڭ دا ەبى كەتىپ قالىپتى...
قار قابا جىعىلادى، قولتىقتاپ تۇرعىزادى، بەتى ءۇسىدى. وزدىگىنەن دارەتكە وتىرۋعا دا دارمەنى جەتپەدى. شىركىن ءۇمىت سوندا دا ونى العا تارتادى. سۇراپىلمەن الىسا-الىسا بريگادا اقىرى بايتەندى شاحتاعا جەتكىزدى.
بۇل شاحتا دا كولبەۋ، ءوزى ويپاتتا. ۋكلون ونشا ۇزاماعانمەن سايازداعى سۋعا تەز جەتكەن. كامەرون توقتاپ توبەدەن سۋ سورعالاپ، شاحتا ىشىنە جايىلىپ بارادى. قىرداعى كوتەرگىش ماشينا تۇرىپ قاپتى. ۋكلوننىڭ كىرە بەرىسىن قار باسىپ، دامىل-دامىل كۇرەپ جاتىر. جارىلعان ترۋبالاردان بۋ، سۋ اتقىپ جاتىر. قازان وتى سوندا دا وشكەن جوق، قاتپاسىن دەپ جاعا بەرەدى.
ءجانابىل مەن يۆان ءبارىن كورىپ شىققان سوڭ اۆاريانىڭ سەبەبىن تاپتى. مەحانيك كوزلوۆ، سلەسار لاپشين قانشا مامان بولسا دا جەرگىلىكتى تابيعات جايىن بىلمەگەن. بۋ شارۋاشىلىعىن تەك دونباسس تاجىريبەسىمەن جاساعان. وعان اسىعىستىق، كەيبىر ماتەريالدىڭ جەتىمسىزدىگى قوسىلىپتى. كارى يۆان جۋان وراعان ماحوركاسىن قۇنىعا سورىپ، وسى ءجايدى جايۋات ايتىپ وتىر. وڭىنەن اشۋ دا، ساسۋ دا سەزىلمەيدى، تالايدى باسىنان كەشىرگەن جۇمىسشى كاريا كەڭ تولعاپ، «بولادىعا» اكەپ تىرەيدى ءبارىن:
— ...ترۋبالاردى قالىڭ وراماسا قاراعاندى سۋىعى شىداتپايدى. مىناۋ ۇيدەن قازاننىڭ ءوزى قاتىپ قالماعانىنا شۇكىرلىك. دونباسشىلار ءبىزدىڭ جەردىڭ وزگەشەلىگىن قايدان ءبىلسىن! — دەپ يۆان ويدى ارىگە، ايتىلماي قالعان وزگەشەلىكتەرگە سەرمەيدى. — شاحتانىڭ سۋ جينايتىن شۇقىرى دا دۇرىس قازىلماعان. تار، ساياز، لەزدە تولىپ، سۋ اسىپ كەتىپتى... ءبىراق ءبارىن جوندەۋگە بولادى. ءبىر عانا ءقاۋىپ بار: ەگەر جەرگە كومىلگەن ترۋبالار جارىلسا، كۇن اشىلماي وعان ەشتەمە ىستەپ بولمايدى...
ءجانابىل يۆان ءسوزىن تىڭداپ الىپ، جۇمىستى قايدان، قالاي باستارىن ويلاپ تۇر. بۋ كەرنەگەن وسىناۋ كىشىرەك قازانداي ونىڭ دا دەنەسى ىستىق. تاجىريبەسى از، بۇرىن باسشىلىق ەتىپ كورمەگەن جاستىڭ ءدۇدامالى كوپ. «بىلمەيمىن» دەۋگە نامىستانادى. باستاپ جىبەرۋگە جاسقانادى. ۇستازى بولعان كوزلوۆ، لاپشيندەردىڭ ءىسىن تۇزەۋگە ءبىرسىپىرا ءبىلىم، باتىلدىق كەرەك. سولارعا ءمان-جايدى حابارلاپ، كەڭەسۋ ءۇشىن كونتورعا كەلدى. تەلەفون ىستەمەي قاپتى. ەندى قالايدا ءىس تاعدىرىن ءوزى شەشەتىن بولدى.
— اقساقال! — دەدى قايتىپ كەلە يۆانعا. — تۇرمالىق، شەرگە كومىلگەن ترۋبالار بۇزىلسا، كەزىندە كورەرمىز. كورىنىپ تۇرعانىن تۇزەي بەرەيىك. ەكى ادام كوتەرگىش ماشيناعا بارسىن. ەكى ادام وسى قازان ماڭىندا بولسىن. قالعان سەگىزى شاحتاعا ءتۇسسىن. الدىمەن ناسوستى جۇرگىزۋ كەرەك. ايتپەسە شاحتانى سۋ مۇلدە بۇلدىرەدى.
— دۇرىس-اق، — دەپ يۆان گۇر ەتتى. ءجانابىل ءارقايسىسىنا جاقىن بارىپ تاقاقتاتا تاپسىرمالار بەردى:
— ايتپادى، دەمەڭدەر، جارىسامىز! ايانىپ قالعانىڭ وكپەلەمە. بىزگە بۇل ۇلكەن سىن. بىتىرگەنشە تىنىس جوق. تاماقتى جۇمىس ۇستىندە ىشەمىز...
يۆاندى، بايتەندى الا ءجانابىل ءوزى جەتى كىسىمەن شاحتاعا جونەلدى.
قاسقىر اپانى ءتارىزدى، جەر استىنا كولبەۋ كەتكەن قاراڭعى، كەڭ ۇڭگىردىڭ اۋزىن قار دامىلسىز باسىپ، قولدان كۇرەك تۇسپەي تۇر. ۇڭگىردى بويلاپ جەر استىنا زىرلاپ بارىپ قايتاتىن ۆاگونەتكالار ەستاكادا ۇستىنە ءيىرىلىپ قالعان. بۋ كۇشىمەن جۇرەتىن مەحانيزمدەر توقتاسا دا، ەڭبەك توقتاعان جوق. ۇسكىرىك سۇراپىلعا قارسى شىرەنە اياڭداپ، ۇزىن ترۋبا، جۋان اعاش كوتەرگەن جۇمىسشىلار ۋكلونعا ەنتىگە، دابىرلاسا ەنىپ جاتىر. ىشكە ەنگەن سوڭ جۇكتەرىن «ەشكىگە» تيەپ ىلديعا قاراي شاپشاڭ اكەتتى. سولاردىڭ سوڭىنان جۇگىرە ءجانابىل بريگاداسى دا كەلەدى. پەش، شترەك، لاۆا، بەرمسبەرگ، كۆارشلاكتارعا بولىنگەن قىم-قۋىت قاراڭعى جول — پروحودكالار بىردە سۋ، بىردە باتپاق. سۋ جايىلعان جەر ءىسىنىپ، تەمىر جولدى دا بۇكىرەيتە، بۇلدىرە باستاعان. قابىرعاداعى بۋ، سۋ ترۋبالارىن باقىلاي ءجۇرىپ، بۇلىنگەنىن تۇزەۋگە ەكى ادامنان قالدىرىپ وتىردى ءجانابىل. جۇمىستىڭ ەڭ اۋىرى ۋكلون تۇبىندەگى كامەرون ماڭىندا. توبەدەن سورعالاعان سۋ شاعىن شۇڭقىردان اسىپ، جايىلىپ بارادى. بۋ ترۋباسى جارىلعان سوڭ كامەرون توقتاعان. ەكپىندى بريگادا كەلە، شىنجىرلى كىلتتەرىن بۇزىلعان، ترۋبالارعا سالدى. يرەك-يرەك بولات ازۋ كىلتپەن قايىرا بۇراپ، ءجانابىل ءبىر ترۋبانى الىپ تاستادى.
— بايتەن بارمىسىڭ؟ اكەل جاڭا تۇربانى. سۋريك قايدا؟ بول تەز!..
ساسا ۇمتىلعان بايتەن قۇشاقتاعان ترۋباسىمەن سۋعا جىعىلىپ جاتىر. — ءما، ءما، ۇستا!
بايتەندى ترۋباسىمەن قوسا سۋدان تارتىپ الدى ءجانابىل. ەكەۋلەپ جاڭا ترۋبانى ەسكى ترۋبانىڭ ورنىنا قيۋلاستىرىپ ءتۇر. بايتەندىكى تەك دەمەۋ. «الىپ كەل، بارىپ كەل، ۇستاي تۇردىڭ» وزىنە ىبىلجىپ، ءىش پىستىرادى. اسىقتىرساڭ اۆارياعا ۇشىرايدى. ترۋبا بۇراندارىن، پلانس قوسپاقتارىن مايلاپ تۇرىپ، ءوزىن قوسا مايلاعانىن سەزگەن جوق. ك،ىزىل سۋريك قولىن، بەتىن، بۇكىل الدىن قىپ-قىزىل قىلدى. ك،ارا مۇرتىنىڭ ۇشىنا دا، ءبىر قىزىل جۇعىپ قالىپتى. ءجانابىل اسىعا قيمىلداپ،ترۋبانى تەز ورنالاستىردى. ەندى جادىراڭقى كوڭىلمەن مۋفتالاردى، پلانس بۇراندارىن قاتايتا بۇراپ تۇرىپ، بايتەنگە ءتۇستى كوزى.
— يۆان! — دەدى داۋىستاپ. كۇلكى قىسىپ بارادى. يۆان اناداي جەردە، كەزىندە كوزىلدىرىك، كامەروننىڭ زولوتنيگىن تەكسەرىپ وتىرعان، جالت قارادى. — مىناۋ كىمگە ۇقساعان؟
— ول ما!.. قاساپشىعا دەيىن، دەسەم، جىلپوس ەمەس... ءداۋ دە بولسا قان جالاعان، سابالاق قارا توبەتكە ۇقسايدى!
بايتەن ءوزى دە كەڭك-كەڭك كۇلىپ جىبەردى. ۇندەمەيتىن كارى يۆانعا دەيىن ونى ولتىرە سىنايدى، وتكىر قالجىڭدايدى. ءبىراق، ءبارى ايايدى. ايتپەسە ەكپىندى بريگادا بايتەننىڭ نە تەڭى. الدەن-اق شارشاپ، جالىعىپ تۇر. قيسىنسىز جەردە قولىن الدەنەنىڭ اراسىنا سالىپ، قاناتىپ الىپتى. سوندا دا ماقتاندى جانى جاراتادى.
— ...دەگەنمەن، بايتەن سىمباتتى عوي. مۇرتىن، قاباعىن قاراشى! كىمگە تارتتى ەكەن. اكەسىنىڭ اكە سياعى جوق — دەپ ءجانابىل ءاجۋالاسا، ول راس كورىپ قورازدانادى:
— ...شەشەيگە تارتسام كەرەك، جاسىندا سال بولىپ، اكەيدى مەنسىنبەپتى.
ءجانابىل قارق-قارق كۇلەدى. يۆان ۇندەمەي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. بايتەن بىردە اياققا سالما بولسا، بىردە تەگىن ساۋىق. شەشەسىن ماقتايمىن دەپ، سىقاق بولعانىن دا سەزگەن جوق. سلەسار پريمۋسىمەن ترۋبانىڭ مۇزىن ەرتىپ تۇرىپ، بىجىلداعان وت كۇشىنە ءوز كۇشىندەي سۇيسىنەدى:
— پريمۋستىڭ جاعۋىن بىلمەيدى، تۇگە. ءوزىمىز وسىلاي كۇجىلدەتىپ جىبەرەمىز...
يۆان ءجاي قيمىلداپ، جۇدىرىعىمەن مۇرتىن سيپاي ورنىنان تۇردى. قولى قالتاسىنان كيسەتىن قالاي الىپ شىققانىن بايقاعان جوق، كوزى كامەروندا. ءتورت بۇرىشتاپ، ۇقىپتى قاتتاعان ەسكى گازەتتى جىرتىپ تۇرعاندا بايتەن ايقاي سالدى:
— شاحتا ىشىندە شىلىم تارتۋعا بولمايدى.
— پريمۋس جاعىلعان جەردە شىلىم تارتۋعا دا بولادى. بۇل ارادا گاز جوق.
— مەن بولدىم، — دەپ مىنا جاقتان ءجانابىل داۋىستادى، — باسقالاردىڭ جايىن بارىپ بىلەيىن. يۆان ءسىز قالايسىز؟
— مەن دە بولدىم. زولوتنيك دۇرىس. بۋ مەحانيزمنىڭ جۇرەگى عوي ول. سالنيك، كلاپىندارىن دا قارادىم. كامەرون دايىن.
— وندا ءسىز قازان قاسىنداعىلارعا كومەكتەسىڭىز. تەز جۇرگىزبەسەك سۋ ۇلعايىپ بارادى. بايتەن، سەن وسىندا بول. قاتقان ترۋبالاردى مەلمەن بەلگىلەدىم. مۇزىن ەرتە بەر.
— جالعىز قالام با؟
— ە، قاسقىر جەي مە؟
— ءقايسىبىر شاحتانىڭ يەسى بولاتىن...
قورقاقتىعىمەن تاعى ءبىر كۇلدىردى. بايتەن. قورقاقتىعىن مويىنداۋعا قورلانىپ، امالسىز كوندى. ءجانابىل يۆاندى ەرتىپ كەتتى. الىستا، قاراڭعى تۇكپىردە، ويىنا الدەنەلەر كەلiپ، جالعىز تۇرعان بايتەننىڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعادى...
VI
بۇل الاپتى ەكى تاۋلىك يىرگەن سۇراپىل، اپتىعىن انتەك باسقان ءتارىزدى. قالىڭ سۇر بۇلتتار سەڭدەي سوگىلىپ، شىعىسقا قاراي كوك اسپاننىڭ بەتىندە جامىراي قالقىپ بارادى. Tوبە اشىق. تومەندە شاڭعىت، بۇرقاق، كوزدى الىسقا جىبەرمەيدى. ونشا قاتتى بولماسا دا ىزعىرىق جەل تىم سۋىق. دەنەنى قارىپ تۇر. ويپاتتاعى ومبى، ءۇي ماڭىنداعى بەلەس قارلار ساقيىپ قالىپتى. يزۆەست، تاس كارەرلەرى، شۋرفتار، جاڭا جاسالىپ جاتقان شاحتالار بىتەلگەن. قاراعاندى ءقازىر قار استىندا. ەكى كۇن تۇنشىقتىرعان بوران ەندى ۇسكىرىك، الاقانشىعىمەن الىپ تۇر مازانى...
باسسەين باسشىلارى كۇن تولاستاسىمەن ترەست ۇيىندە باس قوستى. جان-جاقتا جايىلىپ جاتقان شارۋاشىلىقتىڭ بوراننان كەيىنگى كۇيىن كەڭەسىپ وتىر. العان حابارلارى جايسىز. ەكى كۇننىڭ زاردابى ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. «قىسقا قارسى قامدان» دەگەن ۇران اركىمدى-اق كوزگە ءتۇرتىپ تۇرعان سياقتى. بوراننان ءبىر كۇن بۇرىن جوعالعان ورلوۆتىڭ سۇيەگى دە بۇگىن تابىلدى. ونىڭ ءولىمى ادامنان ەكەنىن ەشكىم بىلگەن جوق.
— ءبىلىمدى كىسى ەدى. كەيىنگى كەزدە وتە ىنتالى ەدى... دەپ ششەرباكوۆ كەيىپ وتىر. قاراعاندى ءبىر كەزدە سۋعا قانداي ءزارۋ بولسا، بۇل كەزدە بىلىمدىگە سونداي ءزارۋ. قاۋىرت جاسالىپ جاتقان جاڭا دۇنيەنىڭ جاڭا ماماندارى از. ازدىڭ كوبى جاس. ەسكى ءومىردىڭ ءبىرسىپىرا «بىلگىشتەرى» بەتىن بەرى بۇرسا دا، بۇرتيا قاراپ، اياقتارىن سىلبىر باسىپ ءجۇر. وسىنداي حالدە تابيعات سوققىسى، وعان قوسا ورلوۆ سياقتى ادامنىڭ ءولىمى جاس قاراعاندىعا، ونىڭ جاس باسشىلارىنا اۋىر ءتيدى. ءبىراق، سول اۋىردى قىنجىلا كوتەرىپ، تۇيىلە سويلەپ وتىرعان مەيرام، ششەرباكوۆ، جۇمانيازدىڭ ەڭسەسى كوتەرىڭكى. ولار توتەنشە شارالار قاراستىرىپ جاتقاندا، بەيسەك، ىرىمبەكتەر دە ىشتەي ءوز ارەكەتتەرىن ويلانا وتىردى. تەرەڭ ءومىر تۇبىنە جەتكىزبەسە، تەرەڭ ءىشتىڭ دە ءتۇبىن كورۋ قيىن عوي.
— ...گوركوم، گورسوۆەت، پروفسويۋز قاۋلى السا، ەڭبەككە جاراعاننىڭ ءبارى ۋاقىتپەن ساناسپاي، مىندەتتى تۇردە تەگىس اتتانسا، بوران توقتاتقان جۇمىستاردى ەكى ەسە ارتىق ورىنداۋعا بولادى، — دەگەن بەيسەك ۇسىنىسى وتە ورىندى سياقتى ىرىمبەك، كارىبايلارعا قوسىلا جۇمانياز دا قوستاپ كەتتى:
— كوپشىلىك بۇعان بارادى... جىرتىق كيىم، اشقارىن، قۇر قولمەن الىسىپ تا، پرولەتاريات جەڭىپ شىققان... — دەپ قىزا سويلەدى ول. مەيرام تۇيىق وتىرعان قالپىن بۇزعان جوق. جاراتقانى، جاراتپاعانى بەلگىسىز ەدى. ششەرباكوۆ سۇراپ قويمادى:
— ءسىز نە ايتاسىز؟ وسى دۇرىس پىكىر مە؟
— مەن قوستاي المايمىن، — دەدى مەيرام. ءجاي ايتسا دا نىق ايتتى. — بوران ءالى كوپ. بوران سايىن شتۋرمالاساق شتۋرمامەن كۇن وتەر.
— وندا سەنبىلىك جاريالايىق، — دەپ لىپ ەتكەن جۇمانيازدى دا باسىپ تاستادى مەيرام:
— كەپ، اتىن وزگەرتۋدە ەمەس، زاتىن وزگەرتۋدە. الدىن كورمەگەن، اۆاريا، اپاتتاردىڭ سەبەبىن جويماعان باسشىلىق ءوندىرىستى الىسقا اپارا المايدى. كوپ ىنتاسىن تىم ارزان باعالاپ، ىسراپ جۇمساماقسىزدار. مەنىڭشە، ەڭ قىمباتتىمىز، ەڭ ۇقىپتى ساقتايتىنىمىز سول بولۋ كەرەك. شتۋرمعا سالىپ-سالىپ شايلىقتىرىپ الساق، ودان ۇلكەن زيان جوق. جوسپارلى ءوندىرىستىڭ بايسالدى ءتارتىبى، ارناعا تۇسكەن ەڭبەگى، العىر باسشىلىعى بار ما! ءوندىرىس تەحنيكاسىن، تابيعات سىرىن تابۋعا ىزدەنۋ بار ما؟ از تاجىريبەمىز، ەكى سوتكە وكىرگەن سۇراپىل وسىنى ايتتى. بۇعان ويلانا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك.
ەشقايسىسى ۇندەمەدى. وي ءتۇستى. بەيسەك ۇسىنىسىنىڭ اقىرى ءپاتريوتيزمدى كوتەرۋدەن گورى باسۋعا، قيىننان قيىنعا سالىپ، كوپتىڭ كوڭىلىن شايلىقتىرۋعا سوعاتىنىن سەزگەن ءتارىزدى. مەيرامنان كەيىن ششەرباكوۆ سويلەدى:
— شىنىندا دا ءبىز ءوزىمىزدى قيناۋدان، كوپتى قيناۋدى وڭاي كورىپ بارامىز ەكەن. كيت ەتسە اتتان سالۋ ۇيات. سۋدان قىسىلدىق، ەل ءوزى قۇتقاردى. ۇيدەن قىسىلدىق، ەل ءوزى قۇتقاردى. قاشانعى قىسىلا بەرەمىز. ەندى بوران سايىن شتۋرم جاريالاساق، «دارمەنسىز بايبالامدار، بوسات ورىندى!» دەۋدەن پارتيا دا، ەل دە تايىنبايدى. مەنىمشە قازىردەن باستاپ ءوندىرىس ورىندارىنا اتتانۋ كەرەك. جاعدايدى كوزبەن كورەيىك. سودان كەيىن قولداناتىن شارالاردى كورەمىز...
بۇل پىكىرگە ءبارى توقتادى. ترەستەن شىعا تاراپ، جان-جاقتاعى شارۋاشىلىقتارعا اتتاندى. قاسىنا جاڭادان كەلگەن ينجەنەر اشىربەكتى ەرتىپ، مەيرام دا كەتتى.
شاحتالار بۇل كەزدە رۋدنيككە بولىنگەن. ءار رۋدنيككا بىرنەشە شاحتا قارايدى. جاز كۇندەرى قاراشا اۋىلدار قاپتاپ وتىرعان ويپاتتى، بەلەستى كەڭ اتىراپقا بۇل كۇندەردە ءوندىرىس وشاقتارى قاپتاعان. مەيرام جىلى كيىنىپ تاقىمى ۇيرەنگەن تور بەستىگە سالت مىنگەن ەدى. ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءبىرسىپىراسىن ارالاپ قايتپاق. ءۇي قىزۋىمەن ىققا قاراي جورتقان بەتىندە، ەكىنشى شاحتاعا توڭباي جەتتى.
— قىرىق ەكى گرادۋس دەگەنى قايدا، ونشا ەمەس قوي، — دەپ سۋىقتى قومسىنا ءتۇستى اتتان.
ەستاكادا ۇستىندە سالدىر-گۇلدىر ۆاگونەتكا دىبىستارى، ادام داۋىستارى ەستىلەدى. قىز ەمشەكتەنىپ بيىكتەپ بارا جاتقان كومىر ءتۇستى قارا بالشىق قارعا، سۋىققا ەرەگىسە بىقسي جانىپ جاتىر. الاي-تۇلەي سول وت، ءتۇتىندى كەشە، قارا بيىكتىڭ باسىنا زىرلاپ شىققان ۆاگونەتكالاردى توڭكەرىپ قالىپ، كەيىن قايتارىپ تۇرعان جۇمىسشى تاۋ باسىنداعى وباداي-اق بوپ كورىنەدى. مەيرام، اشىربەك شاحتانىڭ سىرتقى ءومىرىن باقىلاپ جۇرگەندە، ۋكلوننان شاحتا باستىعى وۆچارەنكو شىقتى. كەڭ يىقتى، ورتا بويلى، توستەك جىگىت. ۋكلون بوساعاسىنا تاقاۋ جاتقان اۋىر تەمىر «ەشكىنى» ءبىر قولىمەن بىلاي سۇيرەپ تاستادى. بەيساۋات تاعى نە بار دەگەندەي جان-جاعىنا بايىپتاي قاراپ، ۇقىپتى مىنەزىن كورسەتە كەلەدى.
— وسى ءبىر وڭدى ادام، — دەدى مەيرام اشىربەككە. — ءبىp ءسوزدى، بوياۋسىز، جۇمىسىن قانداي سۇيەدى. وتكەن زاماندا مىقتى كۋلاك بولار ەدى. قازىرگى زاماندا مىقتى حوزيايستۆەننيك بولىپ بارادى.
وۆچارەنكو بۇلاردى جاڭا كوردى. جەتپەي جاتىپ، اماندىقتان بۇرىن ازىلدەي باستادى.
— ءبىزدىڭ باسشىلار باسشىلىعىن بوران باسىلعان سوڭ كورسەتەدى.
— سونىڭ ءبىرى ءوزىڭسىڭ. كەتپەننىڭ باسى وزىڭە تيمەي مە؟
— تيمەيدى، — دەدى وۆچارەنكو مەيراممەن قول ۇستاسىپ تۇرىپ. — قانىم ۋكرايندىك بولعانمەن، قازاق كەتپەنىن كوپ ۇستادىم عوي. دونباسس پەن قاراعاندى تاجىريبەلەرى قوسىلعاندا، قار تۇگىل وت تا ەشتەمە ەمەس...
ورىسشا سويلەسە دە ۋكراين ءتىلىن قىستىرا سويلەپ، ىرجيا كۇلىپ، كەڭ تۇرعان وۆچارەنكو قاراعاندى توقتاعان كەزدە دونباسقا كەتكەن ەدى، ەكى ءجۇز اداممەن قايتا كەلدى. وزگە دونباسشىلاردان گورى قاراعاندىنى ءوزىمسىنىپ جۇرەتىن ەرەكشە ءبىر ەركىندىك قاسيەتى بار. سول ەركىندىگى، ۇقىپتىلىعى ارقاسىندا كەرەكتى جابدىقتارىن باسقالاردان بۇرىن الىپ، شاحتاسىن قىسقا جاقسى دايىنداپتى. ۋكلوندى تاقتايمەن ۇزارتىپ، ەستاكادا ءورىن جابىق، ۇزىن كوريدور ەتىپ جىبەرگەن، جاڭبىر، بوراننان مۇلدە ءقاۋىپسىز.
— ...جۇمىسشىلاردىڭ پاتەرى جاقىن. جەر استى جىلى بوران نە قىلادى؟ — دەيدى وۆچارەنكو. — جالعىز-اق ەستاكادا ماڭىنداعى جۇمىسشىلاردى وقتىن-وقتىن اۋىستىرىپ تۇردىق. بۇندايدا كەرەك بوپ قالاتىن جابدىقتار كۇنى بۇرىن دايىندالعان.
ۇشەۋى اڭگىمەمەن جوعارىدان تومەن ءتۇستى. كونتور الدىنداعى ۇلكەن قىزىل تاقتادا قاي بريگادانىڭ كۇندەلىك نورمانى قانشا ورىنداعانى جازۋلى. ونىڭ قاسىندا، بەتىن شىنىلاعان تاعى ءبىر تاقتادا وزىق ادامداردىڭ سۋرەتى تۇر. تاقتالار اينا سياقتى. سۋىق كۇندە اسىعا ءجۇرىپ بارا جاتسا دا ءار جۇمىسشى ءبىر ءۇڭىلىپ، ءوز ەڭبەگىن كورىپ وتەدى. مەيرام دا تۇرا قالىپ:
— دۇرىس. بوران بوگەي الماعان ەكەن، — دەدى دە كوتەرگىش ماشيناعا قاراي اياڭدادى. — بالجان قالاي ىستەپ ءجۇر؟
— وجەت كەلىنشەك قوي. تەك العا باسىپ بارادى. ءالى ءبىر اۆارياسى جوق.
— ءيا، وجەت. تەك ماقاپ-ماقتاپ ماس قىلا كورمەڭدەر. ماقتاۋ كەيدە بۇلدىرەتىن كورىنەدى...
جىلى ۇيدە، جەڭىل كوستيۋممەن قارا تورى، كۇلىمكوز بالجان وتىر. قولى ماشينا تۇتقاسىندا، شاڭىراقتاي شويىن دوڭگەلەكتەردى ۇرشىقشا يىرەدى. جۋاندىعى بىلەككە جۋىق بولات ارقان شۋداجىپتەن وڭاي: سوم تەمىر بەلدىككە ورالىپ جازىلىپ زۋلاعاندا كوز ىلەسپەيدى. وسىندا وتىرسا دا، سوناۋ تەرەڭ شاحتانىڭ تۇبىندە، بيىك قارا ءسۇيىردىڭ باسىندا زىرلاعان ۆاگونەتكالاردى بالجان باسقارىپ وتىر. كەشە عانا مال سوڭىندا سالپاقتاعان كەلىنشەك، ماشينادان سول مالداي ۇرىكسە، بۇگىن ەرتتەپ ءمىنىپتى. جەر استىمەن قوڭىراۋ ارقىلى بايلانىسىپ، ماشينا ءجۇرىسىن بىردە شاپشاڭداتادى، بىردە باياۋلاتىپ اندەتەدى...
— ءسىز ءان سالىپ وتىرسىز با، جۇمىس ىستەپ وتىرسىز با؟ — دەدى مەيرام كىرە.
— ەكەۋىن دە، — دەدى بالجان، — وزىڭىزدەي ءبىر جاقتى بولۋ كەرەك پە، الدە؟
— سەگىز قىرلى بولساڭىز تىم جاقسى. مەن سوعان جەتە الماي ءجۇرمىن.
— ا، جەتە الماي ءجۇرسىز بە؟ باسە! تەك ءسىز جەتكەنشە بىرەۋ بايلانىپ كەتپەگەي-اق.
كۇلىسىپ الدى. جاز كۇندەرى كوپ جەر باراكتىڭ ورتاسىندا، مەيرامنىڭ العاشقى كەزدەسكەن جەردە اپشىسىن قۋىرعان وتكىر كەلىنشەك وسى بالجان بولاتىن. مومىن كۇيەۋى الىبەك جاساعان اۆاريادان مۇگەدەكتەۋ بولىپ قالدى. سونسوڭ ءوزى ءتۇستى جۇمىسقا. قازىرگى ازىلدەرى ارداق جايىندا. ارداقتىڭ ۇيىندە ماحمەت جاتقانىڭ مەيرامنىڭ دا قىرىنداپ جۇرگەنىن بالجان سەزەدى. ەكەۋىنىڭ قوسىلۋىنا قۇمار. كەزدەسكەن سايىن اشىپ ايتپاسا دا، وسىلاي تۇسپالداپ قايراپ قويادى مەيرامدى. سابىر، شىدام، دەگەندەردىڭ دە شەگى، كەزى بار عوي. ارداق دەسە مەيرامنىڭ جۇرەگى جيىرەك سوعادى. بالجاننىڭ كەيىنگى سوزىنە كوڭىلى تۇيتكىلدەنە قالدى.
— مەنى بۇل قايراعانىڭىز با، الدە شىن ءقاۋىپ بار ما؟
— ءقاۋىپسىز نە بار؟ — دەدى دە سۇراقتى سايازسىنىپ كۇلدى بالجان. مەيرامدى بۇل جاۋاپ باسقاعا اكەتتى:
«راس-اۋ، قاۋىپتەن ازات نە بار؟.. ءبارى قورعاۋ تىلەيدى. قورعاۋسىزدىڭ كۇنى شولاق...» دەپ ءوربىپ بارا جاتقان ويىن قايىرىپ الدى. جابايى ادامداردىڭ اۋزىنان شىققان وسىنداي جابايى سوزدەرگە اسىل ءمان بەرەتىن ادەتىن قالجىڭ ۇستىندە دە قالدىرعان جوق. بلوكنوتقا جازىپ قويدى.
— نە جازدىڭىز؟ — دەدى وۆچارەنكو. — ايتساڭىز ارتىق-كەمىن ەكشەر ەدىك.
— سىزگە ەشبىر قاتىناسى جوق، — دەپ اقىرىن عانا ەزۋ تارتتى مەيرام، — بۋ شارۋاشىلىعى قالاي؟
— ءبارى وسى سەكىلدى. ترۋبالاردىڭ جەر استىنداعىسى تەرەڭدە، جەر ۇستىندەگىسى جىلى ورالعان،سۋىقتى سەزبەيدى. بۋ مەحانيزمدەرى تۇراتىن ۇيلەر جىلى. قاراعاندى قىسىنىڭ ءجايىن بىلەم عوي. دونباسشىلار بولماسا.
كوتەرگىش ماشينادان شىققان سوڭ كوچەگاركانى، كەرىك ءۇيىن كورىپ، مەحانيزم ماستەرسكويىنا كىردى بۇلار. ءبىر عانا توكار ستانوگى، سلەسار ستانوگى، ءبىر دۆيگاتەل كورىنەدى. ءۇي الاسا. تەرەزەنى قار باسىپ قالعان. جۇمىس ەلەكتر جارىعىمەن ءجۇرىپ جاتىر. ءار ستانوكتە ەكى ادام: ءبىرى قازاق جاسى، ەكىنشىسى ورىس جۇمىسكەرى. مەيرامنىڭ، كوزى توكار ستانوگىنە ءتۇستى. باۋىرساق مۇرىن بالا جىگىت تەمىردى تاسپاشا سىدىرىپ تۇر. جونىلعان تەمىر شاممەن شاعىلىسىپ جارقىلداعان سايىن، ونىڭ دا كوزى جارقىلداپ، كۇلىم قاعادى. ستانوكتى بالا جىگىتكە ۇستاتىپ، قاسىندا جاي تۇرعان موسقال ورىس توكارىنىڭ مازاسى جوق. قيت ەتسە ۇستاي الۋعا دايىن. كۇبىر-كۇبىر سويلەپ، قۇلاعىنا قۇيىپ تۇر:
— ەندى توقتات. ولشەشى كانە؟
— ون ەكى جارىم ميلليمەتردەن ارتىعىراق.
— ونى جونباي-اق ەگەپ كەلتىر.
— قاي ەگەۋمەن؟
— ءىرىسى بۇلدىرەدى. مايداسىمەن. شىنتاعىڭدى كوتەرە ۇستا. بۇرشىك قالسا جازىم، ءىلىپ وراپ الادى...
ەكەۋى ەڭبەك قىزىعىمەن باسقا ەشتەمەنى بايقار ەمەس. مەيرام دا ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورىپ، شالقىپ تۇر كوڭىلى. كومىر دايىنداۋدان كادر دايارلاۋ قيىنىراق. قاراعاندىعا قاۋىرت قۇيىلعان كوپ قازاق ولاقتىعى مەن سالاقتىعىنا قوسا، اۋىل مىنەزدەرىن دە الا كەلىپ جاتىر. سول شيكى قازاقتاردى شىنىقتىرىپ، ءوندىرىس ارمياسىن جاساۋ قاراعاندى گوركومىنىڭ ەڭ اۋىر مىندەتى ەدى. دالاعا سىيماعان كۋلاكتار، كۋلاكشىل وقىمىستىلار قالاعا پانالاپ، قالىڭ كوپتىڭ ءار جەرىنە ساياسات ءورتىن سالا جۇرسە، ونى ءوشىرۋ دە گوركومعا وڭاي تۇسكەن جوق. جەر كەۋلەگەن وسىناۋ كوپ جەردەي تەرەڭ، قاراڭعى كوڭىلدەردى دە كەۋلەپ بارا جاتقان سياقتى.
قارا تەمىردى جارقىراتقان مىناۋ قازاق بالاسىنان، ماشينا نى زىرلاتقان جاڭاعى قازاق كەلىنشەگىنەن، تاس كومىردى تالقانداعان قازاق جىگىتتەرىنەن مەيرام جاڭا ءومىردىڭ جەتىلىپ قالعان جاساۋشىلارىن كورىپ تۇر. فابريك-زاۆود مەكتەپتەرىندە، وندىرىستەگى مامان جۇمىسشىلاردىڭ قاسىندا وسىنداي جۇزدەگەن قازاق جاستارى سوسياليزم ءىسىن ۇيرەنىپ جاتىر. جان-جاققا شاشىراپ، جايىلىپ بارا جاتقان بۇل ءوندىرىس قالاسىنىڭ ءار شۇقاناعى مەيرامعا ءمالىم. ونىڭ ۇمىتپايتىندىعىنا، كورگىشتىگىنە قوسا، دۇشپاندارى «قاتىگەز جىگىت» دەگەن لاقاپ تاراتتى. ونىڭ بويىنان سونىڭ ءبارىن تۋدىرعان ىستىق ماحاببات ەدى. بىردە بۇيىعى، بىردە تەنتەك، بىردە كەس، بىردە زەرەك الا-قۇلا قازاقتاردىڭ، بۇگىننەن گورى ەرتەڭىنە كوبىرەك قىزىعادى ول. ادەمى ەرتەڭدى كورىپ تۇرىپ:
— بۋدى باۋراعان ءتارىزدىسىڭ. مىناعان قالايسىڭ؟ — دەدى وۆچارەنكوگە. ۇزدىكسىز ىزىڭداپ، قاراڭعى ۇيدە جارىق بەرگەن دينامونى كورسەتتى. وۆچارەنكو باسىن شايقادى:
— بۇعان شورقاقپىن.
— بۋ كۇشىنە سوسياليزم جۋىردا كونبەيدى. لەنيننىڭ «سوۆەت وكىمەتىنە قوسا ەلەكتووفيكاسيا» دەگەنىن ۇمىتتىڭ با؟
— ۇمىتقام جوق. ءبىراق، ەلەكتردىڭ مامانى ەمەسپىن عوي.
— وندا ەرتەڭگى ەلەكتر شارۋاشىلىعىن قالاي باسقارامىز. ەگەر ششەدريننىڭ پومپودورى بولعىمىز كەلمەسە، ۇيرەنۋىمىز كەرەك. «شاحتا وقيعاسى»، «پرومپارتيا» ارەكەتتەرى بىلمەسەڭ كۇنىڭ وسى دەمەدى مە؟
وۆچارەنكو ءۇنسىز مويىندادى. مەيرام ودان ءارى سوزعان جوق. از ايتسا دا جەتكىزىپ ايتاتىن ساراڭ اۋىز كوپ سوزبەن كوپىرۋدى سۇيمەيدى. ءار ستانوكتىڭ قاسىنا بارىپ، ويلى كوزبەن قاراپ تۇردى. قىسقا سۇراق، وتكىر ازىلمەن ءار جۇمىسشىنىڭ ءجايىن بايقاعان سوڭ، تىسقا شىقتى. كۇن ءالى بۇلىڭعىر، بۇرقاق. كەشە كەلەتىن پوەزد جاڭا كەلگەن. ەستاكادا تۇبىندە ون بەس-جيىرما جۇمىسشى كومىردى اسىعا تيەپ جاتىر. ۇزىن سوستاۆتى كۇرەكپەن تولتىرۋ اۋىر، ءونىمسىز، ءبىراق كوپ قول قويار ەمەس...
— ءبىر جۇمىسشى ەلەكترمەن وسىنىڭ بارىنەن ءونىمدى ىستەر ەدى-اۋ، — دەدى مەيرام. ايتارمىن، دەگەن ءبىر ءسوزى اتىنا مىنگەندە ءتۇستى ەسىنە. — بالجان سياقتىلاردى ەندى ەلەكترگە باۋلۋ كەرەك، ولار مەكتەپتە وقي الماس. كەشكى كۋرستەردە وقۋىنا جاعداي جاساڭىزدار.
سونى ايتىپ، تاعى دا ىققا قاراي قاتتى جورتا جونەلگەن ەكەۋدىڭ، قار اقساق ويىلىپ، اتتارى اياعىن قورعانا باسىپ بارادى. بۇل بەتتە «جاڭا قاراعاندى»، «قاراعاندى سورتيروۆوچنايا» اتالاتىن تەمىر جول ستانسيالارى بار. بۇلار اكىمشىلىك جاعىنان كومىر ترەسىنە باعىنباسا دا، گوركومعا پارتيا جولىمەن باعىنادى. مەيرام كومىرشىلەردىڭ عانا ەمەس، جولشىلاردىڭ دا كۇيىن كورگەلى كەلەدى. بەتكەيدەگى جاڭا قاراعاندىدان كومىرلى قاراعاندىنى جانامالاي، باتىستىڭ وڭتۇستىگىن الا بەتتەگەن تەمىر جول توسەگى جاتىر. جول قاراعاندىعا جەتىپ قويعان جوق-تى. قۇلازىعان تاۋلاردى، ءشول دالانى باسىپ امەريكاندار مەن اعىلشىنداردى ەلتىتكەن بولاشاق بالقاشقا مويىماس بايلىق كەنى — جەزقازعانعا بارادى. پەتروپاۆلدان باستالىپ، بالقاشقا، تارتقان بۇل جولدىڭ ۇزىندىعى مىڭ جارىم كيلومەترگە جۋىق. ات اياعى، قۇس قاناتى تالعان كەڭ ساحارانى مەيرام كوزىنە ەلەستەتىپ كەلە جاتىپ:
— سارىارقاعا سالعان تەمىر قۇيىسقان-اۋ وسى جول! — دەدى ىشىنەن.
ۇزاق جولدىڭ بويىندا ادام جوق. مىنا سۋىقتا بولارلىق قيسىنى دا جوق. ستانسيادان ەكىنشى شاحتاعا بولىنگەن شولاق جولدىڭ ۇستىندە ەكى جۇمىسشى كورىنەدى. ءبىرى شيتالاردى كوتەرىپ، ءبىرى جولدىڭ قارىن ارشىپ ءجۇر. باسىندا كونەتوز قويان تىماق، سەلدىر ساقال موسقال كىسى سىرعىشپەن كوپەنە قاردى شىرەنە يتەرىپ كەلەدى. كولدەنەڭ قاراعاندا، كولبەگەن ۇزىن دەنەسى تىم ۇلكەن كورىندى.
— مىناۋ ءبىر ءپىل عوي — دەدى مەيرام اشىربەككە كۇبىرلەپ. — اسسالاۋماعالايكوم، وتاعاسى.
— الىكسالەم، — دەپ وتاعاسى سىرعىشىنىڭ سابىنا تايانا تۇردى. تىماعىنىڭ قۇلاعى ۇزىن ات جاعىنا ازار جەتكەن. بوكەبايسىز موينى سويديىپ، وندىرشەگى اڭقيىپ تۇر. بەتتى جالاپ، قارىعان ۇسكىرىك سۋىقتى ول سەزبەگەن سياقتى. ابساعاي نەمە وتە اڭقاۋ، كيىمدەرىن ءجوندى قاۋسىرىنباپتى دا. ساقال مۇرتىنا، ۇزىن كىرپىكتەرىنە بايلانعان مۇزداقتىڭ ءبىرازىن قولىمەن ءجىبىتىپ الىپ تاستادى. بەتى شيقانداي، بويى بۋسانعان ءتارىزدى.
— جول بولسىن — دەپ، كوز توقتاتا، تۇيەشە ماڭقيا ءبىر قاراپ ءوتتى.
— جول بولسىن. اپىر-اۋ، موينىڭىزعا نەگە بىردەمە وراماعانسىز؟ — دەدى مەيرام.
وتاعاسى ىرجيا كۇلدى.
— ۇيدە وسكەن بۇزاۋ، تۇزدە وگىز بولمايدى. ەرىندەرىڭ الدەن مۇزداپ قالىپتى عوي. مەن تۇزدە كوبىرەك ءوستىم. تالاي سۇراپىلدى ۇزاق تۇندەردە دالادا وتكىزۋشى ەدىك...
— جىلقىشى ما ەدىڭىز؟
— جىلقىشى دا بولدىق، قالاشى دا بولدىق. قارقارالىدان قاراعاي سۇيرەپ ءبىر ءتىلىم نان ءۇشىن وسى جاقتى تالاي ارالاعانبىز. تالاي بوراندا دالادا قونعانبىز. ەندى ءبارى ۇمىت. مىناۋ الاقانداي جەردىڭ قارىن شۇقىلاپ قايتسام، نان ۇيگە كەلىپ تۇرادى.
— وسى الاقانداي جەر مە پوەزدى بوگەگەن؟
— ءتايىرى، بۇعان بوگەتەم بە؟ قاردىڭ دا، سۋىقتىڭ دا ۇلكەنى سوناۋ يت ولگەن «باتپاقتا» عوي. ول جەرلەر وسى كۇنى وكىرىپ تۇر. ءبىزدىڭ ستانسيا بۇل بوراندى ءماۋ دەگەن جوق. ءبارىن بوگەپ جاتقان «باتپاق».
اتى شۋلى «باتپاق» جولى ول كەزدە اقمولا وكرۋگىنە قارايتىن. قاراعاندى ماڭىنداعى جول جايى جامان كورىنبەدى. تۇرىك قۇلاق وتاعاسى تەك تيىشتىقتى ايتتى. اشىربەك سۋىققا ءتىپتى وسال ەكەن. بەتى تالاقشا كوگەرىپ، قيۋى قاشقان اۋزىنان ءسوزى پىشىراي شىعادى.
— ءبارىن ارالاۋعا كۇن جەتە مە، — دەپ كۇڭكىلدەپ تۇر. مەيرام ەندى جول بويىن ارالاماي-اق، ەلەكتر ستانسياسىن، ءتورتىنشى شاحتانى باسىپ قايتپاق بولدى. ساۋساقتى جىلى، بىلعارى بيالايدان دىزگىن ۇستاعان قولى مۇزداپ قالىپتى. ۇلكەن مۇرنىن ساڭق ەتكىزىپ، ءسىڭبىرىپ تاستاپ، قولعابىن جۋىردا كيمەي تۇرعان وتاعاسىعا تاڭدانا قارايدى...
— اتىڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟
— اتىم جەتپىسباي، اكەمنىڭ جەتپىس جاسىندا تۋىپپىن، — جيىرما بەس جاسىندا تۋساڭ قايتەر ەڭ؟ — دەگەندى مەيرام ىشىنەن ايتتى دا ءجۇرىپ كەتتى. جەلگە قارسى قالانىڭ سولتۇستىگىن الا شوقىتىپ كەلەدى. جەر بەتىن قاتتى سىپىرعان ىزعىرىق جەل اسپان اشىق بولسا دا بوراتىپ، شاڭعىتىپ تۇر ءالى. تۋرا قاراسا بەتتى قارىپ، قىرىنداسا سامايدان ءوتىپ، اشىربەك باسىن قايدا قويارىن بىلمەيدى. مەيرام دا قولى شىداتپاعان سوڭ دىزگىندى قارىڭا ءىلدى. ارتىنا قايىرىلا، اشىربەككە داۋىستاپ:
— مىناۋ، ەلۋ گرادۋس شىعار، — دەيدى. اشىربەك مۇلدە تەرىس قاراپ، اتىنىڭ باسىن بوس جىبەرگەن. مەيرامنىڭ ءسوزىن جەلكەسىمەن تىڭدادى:
— ا-ل-پ-ى-س... — دەپ بوجىراعان داۋىسى ەستىلمەدى. ەلەكتر ستانسياسىنا ەكەۋى وسىلاي جاۋراپ جەتتى.
ايقىش-ۇيقىش اسپانداپ بارا جاتقان اعاش شارباق ىشىندە ءبىرسىپىرا بيىكتەگەن قىزىل كىرپىش ترۋبا، وعان تاياۋ، ودان دا كەڭىرەك شارباق ىشىندە جۋان سەمەنت ترۋبا الدىمەن ءتۇستى كوزگە. ەكەۋى دە جاڭا ەلەكتر ستانسياسىنىڭ ترۋبالارى. ءبىرى تۇتىندىكى، ءبىرى سۋ ساۋىتى. ءالى جاسالىپ بىتكەن جوق. قاراعاندى قىسى قۇرىلىس جۇمىستارىن قىسىپ، كوپ جەردە توقتاتىپ تاستاعان. ءبىراق، ستانسيانىڭ ماشينا تۇراتىن ءۇيى ەرتەرەك بىتكەن ەدى. مەيرامدار تۋرا سول ۇيگە كەلىپ ەندى. جىم-جىرت. قىبىر ەتكەن جان كورىنبەيدى. شونجار قارا شويىندار، بۇيەن، وڭەش بەينەلەس جۋان ترۋبالار، ءداۋ دوڭگەلەكتەر جاتىر. قۇراستىرىپ نوبايلاي باستاعان ماشينا مۇسىندەرى تۇر. پەشسىز، ەسىك-تەرەزەلەرى اشىق-تەسىك ءۇي مىنا: سۋىقتا ءتىپتى ازىناپ كەتكەن.
— گيتەلمان ءوزىن بۇدان دا اقتايدى، — دەپ مەيرام كۇلدى. ءىزالى كۇلكى تەز باتتى دا، سۇرعىلت بەتىندە قان ءبىر ۇيىتقىپ باسىلدى. — ءۇي جىلى بولسا، ىشكى جۇمىس جۇرە بەرەر ەدى عوي.
— شاقىرتامىز با؟ — دەپ اشىربەك لىپ ەتتى.
— كەرەگى جوق. ءقازىر نە ىستەيدى ول.
بوگەلمەستەن اتتارىنا ءمىندى. ءتورتىنشى شاحتا ەندى جاقىن. مەيرام توڭعانىن دا، قارنى اشقانىن دا ۇمىتتى. ويىندا تەك گيتەلمان. يناباتتى ادام، جىلپوس سويلەپ، شابان ىستەگەنىمەن قويماي، شىندىقتى جاسىردى، الدادى دەپ، ىزاسىن ىشىنە جيناپ كەلەدى. وتىرىگى ۇستالعان ادامعا جۋىردا جىبىمەيتىن، ايىپتى بولسا دا شىنىن ايتقانعا جىلى قارايتىن ادەتى ەدى. گيتەلمانعا قاتتى رەنجىگەنىن اشىربەك جاڭاعى ءسوزىنىڭ وزىنەن-اق سەزىپ قويدى. «ءبىراق گيتەلمان ۇلكەن كىسى، قاراعاندى قۇرىلىسىنىڭ باستىعى، كازاحستان ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، تۋرا ورتالىقتىڭ وزىنە باعىنادى، وعان نە قىلادى؟» دەپ بيىك چينگە شارا تاپپاي داعداردى. مەيرام — «شىنداپ سويلەسەرمىن» دەگەن ويمەن شاحتاعا ات باسىن تىرەدى.
شاحتا باستىعى سەيتقالى بولاتىن. ەسكى جۇمىسشىلاردى باسشى قىزمەتكە باتىل كوتەرۋ سالتقا اينالعان. سەيتقالى ءبىرىنشى شاحتانىڭ دەسياتنيگى ەدى، تومەننەن جوعارىلادى، ءبىرسىپىرا جۇمىسشىنى جوعارىعا تارتتى. وسىندا ىستەپ جۇرگەن دەسياتنيك: شاكەن، مايلىباي، قاپپارلار سونىڭ، كوتەرگەن ادامدارى. بۇل شاحتادا ءالى مەكتەپ بىتىرگەن ينجەنەر، تەحنيك جوق. ەسكى جۇمىسشىلار باسقارادى. مەيرام كونتوردان ءبىرىن تاپپادى، ءبارى جەر استىندا ەكەن. دەرەۋ جۇمىس كيىمىن كيىپ، اشىربەك ەكەۋى جەر استىنا جونەلدى...
ەكى تاۋلىك ۇزدىكسىز سوققان سۇراپىل قاردى تاۋ قىلىپ ءۇيىپ كەتىپتى. جۇمىسشىلار كۇرەي-كۇرەي ۇزىن قار ارناسىن جاساعان. ارنا تۇكپىرىندە ۋكلون اۋزى ۇڭىرەيىپ كورىنەدى.
— بۇل قار ەرىگەندە، ىشىنە قۇيىلىپ تاعى كەتىرەدى مازانى، — دەدى اشىربەك. ارنامەن ىلديعا قاراي العا ءتۇسىپ الىپ، جورتاقتاي سويلەپ بارادى. كۇنۇزىن ۇندەمەي جاۋراعانى، جاتىرقاعانى بولسا كەرەك. شاحتاعا ەنە سوزشەڭ، شيراق بولا باستادى. — قارا اۋىزدى ءقازىر قارمەن ۇزارتقانشا، كەزىندە تاقتايمەن ۇزارتساشى.
مەيرام ۇندەمەدى. اشىربەك سەيتقالى باسشىلىعىنىڭ ءمىنىن كوبىرەك كورىپ كەلەدى. مەيرام مەن سەيتقالىنىڭ اراسىنىڭ جاقسى ەكەنىن بىلمەيدى. كامەرونعا جەتكەندە اشۋلاندى:
— باس بار ما، وسى جىگىتتە! مىنا شۇقىردى قازۋعا دا ينجەنەر كەرەك پە؟! سەرگەي پەتروۆيچ قازاق دەپ كورىنگەندى كوتەرەدى...
سەرگەي پەتروۆيچتەن بۇرىن بۇل سوزدەر مەيرامنىڭ شەكەسىنە شىق-شىق تيگەنىن سەزبەيدى اشىربەك. قۋلىق، سۇمدىقتان اۋلاق، ءوز ءىسىن عانا بىلەتىن بىربەت ادام ويىن بۇكپەسىز ايتىپ تۇر. وسى بۇكپەسىزدىگىن ۇناتۋشىلار قانشا بولسا ۇناتپاۋشىلار سونشا ەكەنىن دە سەزگەن جوق ءالى. اشۋلانسا اشۋلانعانداي. شۇڭقىر تىم شاعىن قازىلعان. مولىراق قازىلسا، كامەروندى تۇزەتكەنشە سۋ جان-جاققا تاراي قويماس ەدى. مەيرام ءتۇسىندى دە ول تۋرالى ەشتەمە دەمەي، اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقاعا اۋداردى:
— جاقسى بولدى، ءجانابىل بريگاداسى تەز جوندەگەن ەكەن. جاقسىسى جاقسى-اۋ. بولماشى سالاقتىق باتپانداي زيان سالدى عوي.
وڭ بۇيىردە كۇلكى، داۋىستار داۋىلداپ باسىلدى. سولاي بۇرىلدى ەكەۋى. قاراڭعى قۋىستا شاحتەر شامدارى جارقىلدايدى، وزدەرى كورىنبەيدى. تاعى دا ءبىر دۋ ەتتى. ءدال قاستارىنا كەلگەندە عانا تانىدى مەيرام:
— نەگە ءماز بولدىڭدار؟
— بايتەننىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ىشىندەگى ۋىزى جوق، — دەدى ءجانابىل. جانتايىپ-جانتايىپ جاتىر ەكەن، باستارىن كوتەردى. اۋىزدارى مالجاڭداپ سوندا دا تاماق جەپ وتىر. شارشاعان، ۇيقى باسقان وڭدەرى شام جارىعىنان دا بايقالادى. بايتەن ءالى باسىن كوتەرگەن جوق. اۋزىنداعىسىن ەرىنە شايناپ، قابىققا قاراي بەرەدى.
— جۇمىرتقا جەپ ءجۇرىپ، مۇنداي سۇمدىقتى كورگەن ەمەن! قاراڭدارشى، بۇزىلماعان جاپ-جاڭا، ءبۇتىن جۇمىرتقا. ىشىندەگىسى قايدا؟
— «شاحتانىڭ يەسى بولار» دەپ ەدىڭ عوي. سول جەپ كەتكەن عوي؟ — دەپ ءجانابىل شەك-سىلەسى قاتىپ جاتىر. بايتەن سەزىكتەنە قاراسا دا، جۇمىرتقانىڭ ءىشىن ۇرلاۋ دەگەن باسىنا سىيمادى. شىنىندا ءجانابىل ۇرلاعان. ينەمەن تەسكەن دە سورىپ قويعان.
مەيرام كوپ كۇلكىنى قوستاي كەلىپ، بايتەننىڭ قاسىنا وتىردى. اياپ وتىر. ونىڭ الدى بار، ارتى جوق ادۋىن سوزدەرىنەن، بۇكىل قاراعاندىنى ءبىر ءوزى مەنشىكتەنىپ، قىزعىشتاي قورىعان مىنەزدەرىنەن ءجوندى ەشتەمە قالماعان ءتارىزدى. قىزىل سۋريكپەن ءۇستىن تۇگىل بەتىن دە بوياعان. تاۋلىكتەن اسا ۇيقىسىز، دامىلسىز قيمىلداعان ەكپىندى بريگادا قارقىنى ابدەن قالجىراتىپتى. اۋزىنداعى تاماعىن ارەڭ شايناپ جاتىر. سوندا دا ماقتان سۇيەدى.
— جۇمىس دەگەنىڭدى قاۋساتىپ سالدىق. — ەگەسكەندە كۇش قايدان شىعادى ەكەن! وسى جولى وزىمە-وزىم تاڭقالدىم، — دەپ تۇيسىنبەي سوعادى.
— مەيرام جولداس، مىندەت ابىرويمەن ورىندالدى، — دەدى ءجانابىل. كورگەن قيىندىقتارىن دارىپتەگەن جوق. ءالى تىڭ، سەرگەك، قولىنداعى كىلتىن ويناتىپ تۇر. — كامەرون، پودىمنىي ماشينا، جارىلعان ترۋبالار، ءبارى وڭدالدى. بايتەننىڭ جيىرما التى ساعات تىزە بۇكپەگەنى راس. ءبىراق، وسى قايراتتى بۇزىلعانعا جۇمساعانشا، جاڭادان جاساۋعا جۇمساعان جاقسى ەمەس پە ەدى. سەيتقالى جولداسقا سونى ۇعىندىرىپ كەتىڭىز.
بايتەننىڭ كارى نامىسى باسىن وسى ارادا ءبىر كوتەردى. كەشە عانا اۋىلدان كەلگەن ءجانابىل بايتەندى باسىنان اتتاپ، سەيتقالىعا سالدى اۋىزدى. قالاي شىداسىن!
— الماساقتان بەرى ششاحتا اۆارياسىز بولعان ەمەس! سەيتقالى وعان نە ىستەيدى؟ ەسكى جۇمىسشى دەسە سايتانىڭ بار-اۋ ءوزىڭنىڭ، — دەپ قومپاڭدايدى. ءجانابىل جاۋاپ قايىرماي، قولىن ءبىر سەرمەپ قويا سالدى. مەيرام دا ەلەگەن جوق.
— سەيتقالىمەن سويلەسەرمىز، — دەدى دە ورنىنان تۇردى. — قايتىڭىزدار، تىنىعىڭدار ەندى. بايتەكە، ءسىز جىلى، تازا، جەڭىل جۇمىسقا قالاي قارايسىز؟
— جالاقىم كەمىمەسە بارار ەدىم.
— كەمىمەس، — دەپ ءجۇرىپ كەتتى مەيرام.
نەگىزگى شترەكتىڭ ءبىراز جەرىنە جايىلعان سۋ ءالى ءسىڭىپ بولماعان. شىلقىلداپ جاتىر. سۋ جۇمسارتقان تابانعا اعاش تىرەۋلەر تۇگىل كومىر دىڭگەكتەر دە باتا تۇسكەن. توبەنىڭ كەي جەرى تومەندەۋگە بەيىم. تەمىر جولدىڭ ءبىر جەرىن ىسىنگەن جەرتابان بۇكىرەيتىپ جىبەرىپتى. جان الىپ، جان بەرگەن قىزۋ جۇمىس وسى ارادا. شترەك بۇزىلسا جان-جاقتان جام جولمەن كەلەتىن كومىرگە جول كەسىلگەنى. شاحتا ءوندىرىس جوسپارىن ورىنداي الماي ولقىلىقتا قالادى. جوسپار ورىنداۋ شاحتەرلەرگە مارتەبە. ورىنداماۋ قورلىق سەكىلدى. سوندىقتان باستىعى سەيتقالى بولىپ، ءورت سوندىرگەندەي نە كۇشتى تاسقىنمەن كۇرەسكەندەي قاۋىرت، وجەت قيمىلداپ ءجۇر. توبەدەگى كولدەنەڭ اعاشتاردىڭ ەكى باسىنان كولدەنەڭ ارقالىق قويىپ، ارقالىق تىرەۋلەردىڭ استىنا دا ءتورت قىرلاپ بورەنە توسەپ، توبەنى قۇلاتپاسقا قوسىمشا ىلاجدار جاساعان. ەندى جول توسەگىن تەگىستەپ، قۇرعاتىپ، رەلستەردى جاڭالاپ جاتىر.
— ىسكە ءسات! — دەپ مەيرام مەن اشىربەك كەلدى. ەلەڭ ەتكەن جيىرما شاقتى ادامعا:
— الاڭداماڭدار، سۋىتپاڭدار! — دەدى سەيتقالى. بالشىققا بىلعانعان، قولىنداعى كىلتتى قاسىنداعى جۇمىسشىعا تاستاي سالدى. تەرلەپ، ەنتىگىپ تۇر. — مىنە، بوراننىڭ، سويقانى!
— بوران كىمگە سوقتىعارىن بىلەتىن كورىنەدى عوي! — دەپ قالجىڭدادى مەيرام. — وۆچارەنكو ماڭىنا جۋىتپاپتى.
— ە، ول انتۇرعان ماقتانا بەرەدى.
— ءبىز كوزبەن كوردىك. سەنىڭ كۇيىڭ بوراننان كەيىن تۇسكەن ەكەن.
سەيتقالى ۇندەمەدى. جۋان مۇرنى، كونتەك ەرنى ءتىپتى جۋاس تۇر. وسى تۇرىسىمەن مويىنداعانىن، ايانباعانىن ايتىپ تۇرعان سياقتى. مەيرام ودان ءارى قاجاماي اشىربەككە بۇرىلدى.
— ءسوز ينجەنەردىكى.
— مەنىمشە، قولدانعان امالدارى دۇرىس. ەندى بار كۇشتى سالىپ، اۋەلى وسى جاقتىڭ كومىرىن الىپ قالۋ كەرەك. زادى بۇل شترەكتىڭ ءومىرى قىسقا بولار...
— وزىمىزدە سولاي ۇيعاردىق... — دەي بەرگەندە سەيتقالىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى اشىربەك:
— ەڭ الدىمەن الىستاعى كومىردى الۋعا ۇيعارىڭدار.
— ءبارى ءبىر ەمەس پە؟
— ءبىر ەمەس. بەرجاقتىكى بۇرىن الىنىپ، جول، توبە بۇزىلسا، ارجاقتىكى الىنباي قالادى. الىنسا دا قيىندىقپەن الىنادى. جۇرتتىڭ ءبىرسىپىراسى ايلىق جوسپاردى ورىنداۋ ايقايىمەن ءجۇر. ال، شاحتا تالاي جىلداردىڭ جوسپارىن ورىنداۋعا جاسالدى عوي. وڭايعا قىزىعىپ، بۇلدىرۋگە بولمايدى. الدى الىستان بولجاپ، بارلىق جۇمىستى سوعان باعىندىرۋ كەرەك...
بەتى اشىلماعان جاڭا ينجەنەردىڭ ءسوزى مەيرامعا ۇناپ قالدى. كەندى، ەڭبەكتى ينجەنەر قالتاسىنداعى اقشاداي ەسەپتەپ تۇر. از ەڭبەكپەن كوپ كومىر الۋ قامىن كوزدەيدى. بايتەنشە، شاحتا اۆاريا ورنى دەپ قاراعان جوق. قازنا سارايى دەپ قارادى. ونىڭ ىشىندەگى بىلىققا شىدار ەمەس. ءتارتىپ، مادەنيەت ورناتۋ تالابىندا. جاڭا ينجەنەر ءبىلىم اۋماعىن، ىسكەرلىك قابىلەتىن ءازىر تولىق كورسەتپەسە دە، العا ۇمتىلعان وسى قاسيەتتەرىمەن مەيرامنىڭ كوڭلىن بۇرىپ اكەتتى. سەيتقالىنى ەرتە، شاحتا ءىشىن ۇشەۋى ەندى ارالاپ ءجۇرىپ، كومىر دۇنيەسىن كەڭ اڭگىمەلەدى. ەرمەك ايتا بەرەتىن «دايىندىق جۇمىستارى» دەگەننىڭ ءمانىسىن اشىربەك ءتىپتى تەرەڭدەتىپ جىبەردى:
— كەيبىر شاحتا باسشىلارى بۇگىن العا شىققانىنا ءماز. ەرتەڭگە دايىندىعى از. سونىڭ سالدارىنان شاحتا قيىندىققا، تۇيىققا تىرەلەر كەزدە، ول ەسەبىن تاۋىپ اۋىسادى. ورنىنا كەلگەن جاڭا ادامعا پالەنشەنىڭ تۇسىندا جاقسى ەدى، سەن جامان ىستەدىڭ دەپ ۇرسامىز. وسى ادىلدىك پە؟ ءبىر كۇندىك اتاق ءۇشىن، ءجۇز كۇندىك زيان سالعان باسشىنى ماقتاۋ بىلاي تۇرسىن، سوتتاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ترەست بۇعان ءالى بارعان جوق. جۇمساقتىعى ما، كورە بىلمەي مە، تۇسىنبەيمىن.
— ەكەۋى دە بار، — دەدى مەيرام، — ونىڭ ۇستىنە تامىر-تانىستىق، سىبايلاستىق دەگەندەردى قوسىڭىز. سوندا كۇرەسۋ ءۇشىن قانشا كۇش كەرەك؟! زيانكەستەردەن گورى بۇلارمەن ۇزاق كۇرەسۋگە تۋرا كەلەدى. نەعۇرلىم ءسىز سياقتى باتىل ايتساق، سولعۇرلىم تەز جەڭەمىز...
اشىربەك پىكىرلەرى شاحتا ىشىنە جىبەرگەن جاڭا اۋاداي سەزىلدى مەيرامعا. ونىڭ ءار ءسوزىن سالماقتاپ، پارتيالىق جاعىن دا ەسىنە الدى. پارتيا مۇشەلىگىنە كانديدات قانا. مۇشەلىككە وتكىزۋ توقتالعان كەز. «ايىپتى ورلوۆقا دا سەندىك قوي. سونىڭ ورنىنا قويسا قايتەدى؟» دەگەن باتىل مىنەزىن مەيرام اقىل سارابىنا سالىپ كەلەدى. ءبىراق شەشكەن جوق. وسى ويدى شاحتادان الا شىقتى.
جەل باسىلعان، بۇلت تاراعان، اسپان كوك جالتىر. اق بەلەسكە يەك ارتىپ كۇن جاتىر...
كۇن اشىلىپتى عوي، كەشكىرىپتى عوي، — دەپ اتىنا ءمىندى مەيرام. قاراڭعى شاحتادان جارىق دۇنيەگە شىعا كەلىپ، جاقسى اتپەن جورتا جونەلگەندە، ونىڭ كوڭىلى وسىناۋ اپپاق دالادان اعىراق تا، كەڭىرەك تە بوپ كەتتى...
VII
ءتۇن. گوركوم. سەكرەتاردىڭ كابينەتى. مەيرام قاتتى ورىندىقتا تىك وتىر. الدىندا جايۋلى كوك پاپكەدە ءوندىرىس ورىندارىنان تۇسكەن مالىمەتتەر. ءار قاعاز ءارتۇرلى حابار كەلىپ جاتىر. ءبىرىن سىدىرا وقىپ، بىرىنە تۇيىلە قاراپ قالدى. وڭاشا، تيىش بولمەدە وتىرسا دا، باستا دامىل از. قاعاز ارقىلى الۋان ادامدارمەن سويلەسىپ، شىتىنادى، جىميادى، بىرەسە ويعا كەتەدى. سۋىق قارىپ كۇرەڭىتكەن اقسۇر جۇزىنەن، ءمولدىر، بايسالدى، ۇلكەندەۋ قوڭىر كوزىنەن ءبارى كورىنىپ تۇر. وقتىن-وقتىن ساعاتىنا قارايدى. جۇمىس ساعاتقا بولىنگەن. وڭ جاعىنداعى اشىق بلوكنوتتا ءۇش جول قىزىل جازۋ بار: «تۇنگى ون بىرگە — ششەرباكوۆ، ون ەكىگە — گيتەلمان، بىرگە — قانابەك كەلسىن» دەپتى.
ون بىرگە ون بەس مينۋت قالعاندا پاپكەنى جاۋىپ جۇرە باستادى. بويىن عانا ەمەس، ويىن دا سەرگىتىپ ءجۇر. راديونى اقىرىنداۋ سويلەتىپ قويىپ، مۋزىكا تىڭدادى...
قاراۋىتا، دەمىگە كىرگەن سەرگەي پەتروۆيچ سىرت كيىمىن ءىلىپ، ساۋساقتارىن سىرتىلداتىپ بولعانشا، مەيرام ورنىنا وتىرعان جوق. اياعىن باياۋ باسىپ، سالقىن وڭمەن كەلىپ وتىردى ورنىنا. سەرگەي پەتروۆيچ ادەتتەن تىس بۇل مىنەزگە تۇسىنە المادى:
— ءوڭىڭ نەگە سىنىق، جاي ما؟
— ءجاي ەمەس، بوران مەنى دە بۇزىپ كەتتى.
— ءيا، بوران وسال جەرىمىزدى ءدال تاپتى.
— باياۋلاپ، سالاقسىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. وسى جايدى كەڭ وتىرىپ ءبىر كەڭەسەيىكشى.
— ايتا بەرىڭىز، اسقىندىرماي ايتقان قانداي جاقسى.
— ءتورتىنشى شاحتا ەكى سۋتكا توقتادى عوي.
— ەكى جۇما، بالكي ەكى اي توقتار ەدى، جۇمىسشىلار ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن جوق پا؟
— سول ەرلىك بۇلىنگەڭ ءىستىڭ ۇستىندە كورىڭگەنشە: جاڭادان جاساۋ ۇستىندە كورىنسە، — دەدى مەيرام. انتەك شىتىنىپ قويدى. — دونباسقا ۇيرەنگەن جۇمىسشىلار جەرگىلىكتى اۋا رايىن ەسكەرمەگەندىكتەن، ترۋبالاردى جىلى وراماعان. ونى ءسىز باسقارعان ترەست قابىلداعان ۋاقىتتا كورمەگەن. بۇل ارادا بىلمەگەندىكتەن كورى جاۋاپسىزدىق باسىم.
— راس، بۇل ينجەنەردىڭ كىناسى. ول ينجەنەرگە ءبىر شارا قولدانارمىز.
— شاحتانىڭ توقتاۋىنا ەڭ باستى سەبەپ — شاحتا باستىعىن تاۋىپ قويماعانسىز. سەيتقالى جاقسى جولداسىم بولسا دا، ايتپادىم با، سوندا؟ كومەكتەسەمىز دەگەنىڭىز قايدا؟ جوعارىلاتىپ الىپ، ونى ەندى تومەندەتۋگە تۋرا كەلەدى.
— تومەندەتۋ اسىعىس بولار، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ باسىن شايقادى. — قازاقتان جالعىز عانا شاحتا باستىعى عوي. ءالى دە بايقايىق، ادامنىڭ ءبىر كەمشىلىگىن كورىپ تۇڭىلمەيىك.
— كەيىنگى ءۇش ايدا 77 اۆاريا بولدى. وسىعان شىداي بەرەمىز بە؟ بولدىرماۋ كەرەك. ال، بولدىرماۋ باسقارۋشى ادامعا بايلانىستى.
سەرگەي پەتروۆيچ قوڭىر ءجۇزى قىزارا ءۇنسىز كۇلدى. «جاستىققا ءتان البىرتتىق-اۋ، ءبارىن قولما-قول جاساعىسى كەلەدى» دەپ كۇلگەن ءتارىزدى. ول ويىن تاسالاي تۇرىپ جۋىپ-شايا باستادى.
— ءوندىرىسىمىز، كادرلەرىمىز جاس، تاجىريبەمىز ءالى از. تويپاڭسۋ، ءسۇرىنۋ كوپ. ءبىراق ىستەپ تاستاعانىمىز ودان دا كوپ. ەكەۋمىز كەلگەندە ءبىر عانا شۇقاناق شاحتا بار-دى. ءقازىر وتىز ءبىر. كومىردى شەلەكتەپ شىعارىپ ەدىك، ەندى ۆاگونەتكالاپ شىعارىپ جاتىرمىز. سونداعى بۇزىلعان بەس-التى باراك، بۇگىن مىنە كادىمگى قالاعا اينالدى. سونداعى جالعىز ترۋبانىڭ ماڭىنا تالاي ترۋبالار كوتەرىلدى. ەشقانداي كەمشىلىك بۇل تابىستاردى بۇركەي المايدى، مەيرام وماروۆيچ. سونىڭ ءبارىن سەيتقالىلارمەن جاسادىق.
— جاسارىن جاساپ بولعاندار ارتىنا كوبىرەك قارايدى. جاساپ بولماعاندار الدىنا كوبىرەك قارايدى، — دەن قالجىڭدادى مەيرام. — ءبىز «جاساپ بولدىق» دەي الامىز با؟ «بولدى» دەگەنىمىز بولاشاقتىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا ەمەس پە؟
— ارينە، — دەدى دە، سەرگەي پەتروۆيچ جىمىڭ ەتتى. — ارتىنا قاراعىش كارىگە دە، الدىنا قاراعىش جاسقا دا — الدى-ارتىڭا بىردەي قارا دەر ەدىم مەن.
ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنەن جاراسىمدى ازىلدەر جارقىلدايدى. ءبىرى قارتاڭ، ءبىرى جاس بولسا دا، جانى قۇربى ادامدار ەكەنى كورىنىپ تۇر. كەيدە قاتتى سوزگە كەلىپ قالىپ، قايتا كەلەدى قالىپتارىنا. مەيرام باتىرا، سىناي سويلەپ وتىر:
— ...ترەستىڭ كادر ءبولىمى نە ىستەيدى؟ ءالى كۇنگە ەلەكتر كۋرستەرىن ۇيىمداستىرىپ بولعان جوق. ينجەنەر-مەحانيزاتور، ينجەنەر كومىرشىلەرىڭىز نە ىستەپ وتىر؟ قاراعاندى پلاستاسىنا قانداي ماشينالار كەرەك؟ شاحتالار الداعى ۇلكەن ۇلكەن جوسپاردى ورىنداۋ ءۇشىن قانداي دايىندىقتار كەرەك؟ ازىق-تۇلىك قورى نە كۇيدە؟ جۇمىسشىلار نەگە اۋىسا بەرەدى؟ وسى ماسەلەلەردى قامتي بيۋروعا تولىق بايانداما جاساڭىز؟
— دۇرىس-اق! جاسايمىن. ءبارى كەزىندە ايتىلىپ، كەزىندە قويىلىپ وتىر.
— سىزدە جاقسى نيەتتەن تۋعان جارامسىز ءبىر مىنەز بار: قازاقتى تالعاماي سۇيەسىز. قويماي ءجۇرىپ سەيتقالىنى جوعارىلاتتىڭىز. قويماي ءجۇرىپ بەيسەك، ىرىمبەك، ماحمەتتەردى جاۋاپتى قىزمەتتەرگە الدىڭىز. ەسىڭىزدە بولسىن، مەن بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ ىسكەرلىگىنە، ءبىرىنىڭ ساياسي باعىتىنا كۇماندىمىن. زامان تۇلعاسى ولار ەمەس ءقازىر. فابريكا-زاۆود مەكتەبىندە ءتورت جۇزگە جۋىق قازاق بالاسى وقىپ ءجۇر. قاراعاندى تەحنيكۋمى بىرەر جىلدا ەكى ءجۇز تەحنيك بەرەدى. موسكۆا، لەنينگراد، دنەپروپەتروۆسك ونداعان قازاق ينجەنەرلەرىن دايارلاپ جاتىر. مىنە، زامان تۇلعاسى، ءوندىرىس تۇلعاسى وسىلار.
— ايتا ءتۇسىڭىز، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ ترۋبكاسىن ءبىر سورىپ قويدى. بۇعان دەيىن بالاسىنداي بولىپ كەلگەن مەيرام سەكرەتارلىعىن جاڭا سەزدىرگەن ءتارىزدى.
— مەن ايتىپ بولدىم، ەندى ءسىز ايتىڭىز.
— مەنىكى جارامسىز مىنەز بولعاندا، سىزدىكى جارامدى مىنەز ەكەن، دۇرىس ايتتىڭىز. اسقىنباي تۇرعاندا ۇعىنىسقان جاقسى. وسى ىرىمبەك، بەيسەك جايىندا كۇماندانا بەرەسىز، جاڭا ماتەريالدارىڭىز بار ما؟
— جوق.
— وندا قۋدالاي بەرىپ كەرەگى نە؟ ەكەۋى دە كوممۋنيست. ەسكى قىلىقتارى ءۇشىن جازالاندى. ەندى ىستەتىپ بايقايىق. ولار تۇگىل ورلوۆ تا تۇزەلىپ كەتتى. بۇل مەنىڭ قازاقتى تالعاماي سۇيگەنىم ەمەس، پارتيالىق ءتاسىلىم. تۇسىنىكتى مە، مەيرام وماروۆيچ؟
— تۇسىنىكتى، — دەپ باسىن يزەدى مەيرام. ساعاتىنا قارادى. — ون مينۋتسىز ون ەكى. — ءبىراز كەڭەستىك بىلەم. ازىرگە وسى جەتەر.
ششەرباكوۆ ورنىنان تۇردى. مەيرام بۇرىن بارىپ، پالتوسىن توستى ارقاسىنا.
— راقمەت. موجا بوپ بارا جاتقان شالداردى ءاردايىم قايراپ تۇر وسىلاي.
— ءسىز وندا جانىپ قويىڭىز جاستاردى.
— جانيمىز. كەرەك بولسا، تاس شارىققا جانيمىز.
كابينەتتەن كۇلە شىقتى سەرگەي پەتروۆيچ. انتونينا فەدوروۆنا جەتىپ كەلدى قاسىنا. جاسى قىرىق شاماسىندا، وڭدى، سىمباتتى تولىق ايەل. تۇنىق، كوكشىل كوزىنىڭ ماڭىندا ءالى ءجوندى ءاجىم جوق. سەكەم العاندا تىم وتكىر قارايتىن، كۇيەۋىنىڭ كۇلىمدەگەن جۇزىنە قادالىپ قاراپ قالدى.
— قۋانىشتىسىڭ عوي؟!
— قۋانىشتىمىن. جاس سەكرەتاردىڭ قانشالىق وسكەنىن جاڭا ءبىلدىم.
— ءيا، وتە زەرەك جىگىت!
ششەرباكوۆ كەتكەن سوڭ كەشىكپەي، كابينەتكە گيتەلمان ەندى. يمەك مۇرىن، ءتورتپاق دەنە، سەكپىل بەت كىسى. جاسى قىرىق شاماسىندا، قيمىلى، ءسوزى شاپشاڭ، وتكىر كەزدىكتەي قىلپىلداپ تۇر.
— وتىرىڭىز، جولداس گيتەلمان، — دەدى مەيرام باياۋ عانا. وتىرعانشا ول «مەيرام ءوماروۆيچتى» ەكى ايتىپ ۇلگىردى. گالستۋگىن، ومىراۋىنداعى «كازسيك مۇشەسى» دەگەن زناچوگىن دە تۇزەپ قويدى. سۋىقتا، ءتۇن ورتاسىندا گوركوم ءجاي شاقىرماعانىن سەزگەن بولار، ءسوز باستالۋىن اسىعا كۇتكەنى، جالت-جالت قاراۋىنان بايقالادى. مەيرام جۋىردا سويلەمەدى. ستول تارتپاسىن اشىپ ءبىر پاپكا الدى. قارىنداش، بلوكنوتىن الدىنا قويدى. سودان كەيىن ءبىراز ءمۇدىرىپ بارىپ:
— مەن سىزبەن قۇرىلىس جايىندا سويلەسپەكپىن، — دەدى دە پاپكەگە نۇسقادى، — مىناۋ ءسىزدىڭ ءارۋاقىتتا گوركومعا بەرگەن بايانداما، مالىمەت حاتتارىڭىز. جاقسى جازىلعان. ءبىراق قالاي ىستەپ جاتىرسىز، سونى بىلگىم كەلەدى.
— جالپى العاندا جۇمىس جامان ەمەس، مەيرام وماروۆيچ، — دەپ لىپ ەتتى گيتەلمان. سويلەر ءسوزىن جاتتاپ العان با، مۇدىرمەيدى، قولىندا دا دامىل جوق، بىرەسە سەرمەپ تاستايدى. تالايدى كورگەن اككى ادام ارناپ ايتپاسا دا، مەملەكەت باسشىلارىندا بولعانىن كولدەنەڭ تارتادى. ۇلكەن بەدەلدىڭ، وتكەن ىستەردىڭ ماڭىنان جۋىردا شىعا المادى. — ...قاراعاندىنى قالا ەتكەن قۇرىلىسشىلار عوي. وزگەسىن بىلاي قويعاندا زاۆود ترۋباسى ون ەكىگە، شاحتا كوپىرلەرى ون سەگىزگە جەتتى. نان زاۆودى، مەكتەپتەر... دەگەندە مەيرام ءبىر ەسكەرتىپ قويدى:
— بۇلاردى بۇدان بەس اي بۇرىن ايتقانسىز. ودان بەرى نە ءبىتتى؟
— قولدى قىس بايلادى عوي. تاس، يزۆەست كارەرلەرى توقتاپ قالدى. جيىرماسىنشى، وتىز ءبىرىنشى شاحتالاردىڭ جيىرما بەس پروسەنتى عانا دايىن. كۇشتىڭ كەبىن ورتالىق ەلەكتر ستانسياسىنا توككەن ەدىك. ونىڭ دا سىرتقى جۇمىستارى بوگەلىپ تۇر... .
— ىشكى جۇمىستار شە؟
— ە، ءجۇرىپ جاتىر، — دەدى گيتەلمان. مەيرامڭىڭ بۇگىن كورىپ قايتقانىن بىلمەيدى ەكەن. تاعى دا سىدىرتا جونەلگەندە، مەيرام تاعى دا قاقتى.
— شىن ايتىڭىزشى، ءجۇرىپ جاتىر ما، قاتىپ جاتىر ما؟
— تەك وسى سۋىقتا عانا بوگەلىڭ كىرەدى.
— جىلى ۇيدەگى جۇمىسقا سۋىقتىڭ بوگەتى قانشا؟
قايتالاعان سۇراقتاردان گيتەلمان جاڭا عانا سەزىكتەندى. ءبىراق، لەزدە جول تاپتى:
— ءۇيىمىز ونشا جىلى ەمەس-تى، مەيرام وماروۆيچ. ترەست اۋەلى شاحتالاردى ءبىتىر دەگەن سوڭ، كۇشتى سولاي اۋدارعامىز.
— گوركوم بيۋروسى قالاي اۋدار دەگەن ەدى؟
گيتەلمان ءسوز تاپپاي ءمۇدىرىپ وتىرىپ، كەنەتتەن كۇلىپ جىبەردى. سىرتىمەن كۇلگەنى ىشىمەن كۇلگەندەي.
— مەن تەك پودريادچيكپىن عوي، مەيرام وماروۆيچ. قوجايىندار قىسقان سوڭ شىدامادىم.
— ءسىز تەك پودريادچيك ەمەس، قوجايىنداردىڭ، قاراعاندىنى جاساۋشىلاردىڭ مىقتى ءبىرىسىز. ولاردىڭ قايسىسى ءسىزدى قىسقان؟
— بەيسەك كەريموۆيچ ءتىپتى موينىمنان تۇسپەدى...
كەيىنگى ءسوزدى مەيرام بلوكنوتىنا جازدى. ودان ءارى سۋريك، بەرمەي تولعانىپ وتىر. وي سالعان وسى سوزدە بۇكىل قاراعاندىنىڭ تاعدىرى تۇرعان ءتارىزدى. قولبۇران، اتبارابان ىمەڭدەرىنەن تەز ءوتىپ، بۋ تەحنيكاسىن تەز مەڭگەرگەن قاراعاندى ءالى دە جاڭا قاۋىمنىڭ تىلەگىنەن تومەن ەدى. ەلەكتر تومەننەن جوعارى كوتەرمەك. مىڭداعان ادامنىڭ اۋىر ەڭبەگىن جەڭىلدەتىپ، ءونىمىن بىرنەشە ەسە ارتتىرماق. سوندىقتان ەلەكتر ستانسياسىن شاپشاڭ ءبىتىرۋدى گوركوم قاداعالاپ تاپسىرعان. بەيسەك كەريموۆيچتىڭ جاناما تاپسىرما بەرگەنىن، ونى گيتەلماننىڭ قۇپ العانىن مەيرام ەلەۋسىز قالدىرا المادى. ويلانا وتىرىپ، ەكەۋىنىڭ ءومىربايانىن دا شولىپ ءوتتى بەيسەك — كەشكەن جولدار يرەك-يرەك... گيتەلمان تۋرا كەلسە دە تايعاق تۇرعان سياقتى. ىرىمبەك ەرتەدەن بەلگىلى. ءبارى باسشى قىزمەتتەگى كوممۋنيستەر. ءارقايسىسىنىڭ بويىندا ءار قيلى ءمىن بار. كورسەتسە كەك الادى، كورسەتپەسكە بولمايدى. قىم-قۋىت ادام پيعىلدارىن جۇيەلەۋمەن وتىرعان سەكرەتاردى گيتەلمان بوگەدىم دەسە كەرەك:
— تاعى نە ايت دەيسىز؟ — دەپ مازالاپ قويدى.
— ەندى مەن ايتايىن، تىڭداڭىز، — دەدى مەيرام. — ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزدا ءۇش مىڭعا جۋىق جۇمىسشى بار، قازاعى ءۇش جۇزگە جەتپەيدى. قالاۋشى، توكار، ماليار سياقتى مامان قازاعىڭىز ۇشەۋگە دە جەتپەيدى. پارتيانىڭ ۇلت ساياساتى دەگەنىڭ ۇلت كادرلەرىن دايارلاۋدى ۇمىتقانسىز با؟
گيتەلمان شوق باسقانداي ىرشىپ ءتۇستى:
— تۇراقتامايدى، كەتە بەرەدى! ال مامانى ءتىپتى جوق، نە ىستەيىن؟ ءومىر بويى مالشى قازاق وڭايلىقپەن مامان بولا ما؟ كوشپەلى ادەتىن قويا ما؟ وسىنى وردجونيكيدزە جولداسقا دەيىن جازدىم...
— سابىر ەتىڭىز! جازۋ وڭاي. كەپ، سول جوقتى جاساۋدا، تۇراقسىزدى تۇراقتى ەتۋدە. ول ءۇشىن تىنباي ۇيرەتۋ، بەيىم تۇرعاندارىن باتىل جوعارىلاتۋ كەرەك. مامان كادردى ءسىز مەكتەپتەردەن عانا كۇتەسىز. مەكتەپتەردە كوبىنەسە جاستار وقيدى. بىتىرگەنشە ۋاقىت وتەدى. جۇمىستى ۇلكەندەر ىستەپ جاتىر. ولار الدىمەن جالاقىعا قارايدى. جالاقى ماماندىققا بايلانىستى. ۇلت ساياساتى بۇل ارادا وندىرىستەگى ۇلت كادرلەرىنىڭ تۇراقتىلىعىن دا، ماماندىلىعىن دا قامتىپ وتىر. ءسىز ەكەۋىن دە ەسكەرمەگەنسىز. ونىڭ ۇستىنە كوز بويايسىز.
— ءسىز مەنى قايدا اپاراسىز، مەيرام وماروۆيچ! — دەپ گيتەلمان قوپاڭ ەتتى. شاپشاڭ ادام كەڭ كرەسلوعا سىيماي شىلتىپىرىم بولىپ وتىر.
— مەنەن كورمەڭىز... قايدا بارساڭىز دا، ءوزىڭىز بارا جاتارسىز.
— جوق، سۇيرەپ باراسىز! ۇلت ساياساتىن اياققا باسسام، الداۋىش بولسام، ارجاعىندا نە قالدى! پارتيا پارتبيلەتتى نەسىنە بەرگەن؟ حالىق مىنا زناچوكتى نەسىنە بەرگەن؟
— سابىر ەتىڭىز. ەكەۋى دە ىسكە قاراي بەرىلەدى، ىسكە قاراي قايتىپ الىنادى، — دەدى مەيرام. ءجاي ايتسا دا ءوڭى سۋىپ كەتتى. ششەرباكوۆپەن قانشا قاجاسسا دا بۇلاي سۇرلانعان جوق ەدى. — ءىشىڭىز جاڭا اشىلدى، سەمىرەيىن دەگەن ەكەنسىز. دەپۋتات تورە ەمەس — حالىق قىزمەتكەرى، كوممۋنيست — حالىق سولداتى. بولشيەۆيكتىڭ ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىقسىن دەيدى پارتيا. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز مىناۋ، — دەپ پاپكەنى اشتى. — ...«قالالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ورتالىق ەلەكتر ستانسياسىنىڭ جۇمىسىن قىس كۇندەرىندە توقتاتپاۋعا بارلىق شارا قولدانىلدى... قىس قاۋىپتەرى جويىلدى» دەدىڭىز. ەندى بەيسەككە جاباسىز. ەگەر مەن بۇگىن كوزىممەن كورمەسەم، جاسىرۋدان دا تايىناتىن ءتۇرىڭىز جوق. سىيلاپ كەلدىم ءسىزدى، ءالى دە سىيلايمىن. ءبىراق، پارتيانى كوبىرەك سىيلايمىن. ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ۋادەڭىز ورىندالماسا، ازىناپ تۇرعان سوناۋ ماشينا ءۇيى جىلىنباسا، قازاق كادرلەرى جايىندا ناقتى شارا قولدانىلماسا، ماسەلە بيۋرودا قارالادى، بۇل ءسوز وسىمەن ءبىتسىن. ەكىنشى ءسوز جەكە باسىڭىز تۋرالى. ءبىرسىپىرا شاحتالاردا قاجىپ، كىرلەپ شىققان جۇمىسشىلار جۋىناتىن مونشا جوق. ءبىرسىپىرا ينجەنەر-تەحنيكتەردىڭ پاتەر ءۇيى ناشار: كوپشىلىك جاتاقحانالارىنا، كونتورلارعا قونىپ ءجۇر. مەن ءبىر جۇمىسشىنىڭ اسحاناسىنىڭ جارمىسىندا وتىرمىن. زاۆود باستىعى ششەرباكوۆتىڭ ەكى بولمەلى عانا پاتەرى بار. وسىنداي جاعدايدى ءسىز وزىڭىزگە التى بولمەلى ءۇي سالدىرعانسىز. ەكى-اق باسسىز. باسقانىڭ جانىنان ءسىزدىڭ جانىڭىز ارتىق پا؟ سول ءۇيدىڭ ەكى بولمەسىن ءوزىڭىزدىڭ باس ينجەنەرىڭىزگە، ەكى بولمەسىن اشىربەككە بەرىڭىز. بولدىم، ەندى قايتا بەرۋىڭىزگە بولادى.
— پارتيا باسشىلىعى ەمەس بۇل! ۇستەمدىك، اكىمدىك، شابۋىل! ولكەلىك كوميتەتكە، ورتالىق كوميتەتكە دەيىن جازامىن، — دەپ گيتەلمان بۇرقىراي تۇردى ورنىنان.
— ەرىكتىسىز. مەن پارتيا ءامىرىن ورىندادىم. وعان تەك ۋاقىتتىڭ، ايتقانىن قوستىم، — دەدى دە مەيرام قوڭىراۋ قاقتى. انتونينا فەدوروۆنا ەندى. تاڭدانا قاراپ تۇر..
— تۋلاپ كەتتى عوي! — دەدى گيتەلمان كەتكەن سوڭ.
— قىتىعىنا تيگەن شىعارمىز. قانابەك كەلدى مە؟
— كەلدى.
— كىرسىن.
جۇدىرىقتاي قانابەك جايدارى كىردى ەسىكتەن. مەيرام قارسى بارىپ امانداستى. ءسوز ازىلدەن باستالىپ، كۇلكىمەن قوستالدى.
— قاراعاندى اۋدانعا قوڭسى ەدى. اۋدان ەندى قاراعاندىعا قوڭسى بولدى. قوڭسى اۋىلدىڭ شالى ەدىم، بالا. قولىڭ قاتتى دەيدى، قورقىڭقىراپ تۇرمىن.
— قورقارلىق قىلىعىڭىز بولسا، قورقىڭىز.
— مەنىڭ كەمپىرىم كۇلسەم — كولگىرىن قاراشى، كۇلمەسەم — بەزەرۋىن قاراشى دەپ ۇرسادى. قىلىققا ءبىزدىڭ كەمپىرشە قاراي كورمە، اينالايىن...
مەيرامنىڭ شەك-سىلەسى قاتىپ جاتىر. ءتىلدى، ەسكى ءسوزدى، قالجىڭعا «كەمپىرىن» قوسا سويلەيتىن قانابەكتىڭ وتىرعان جەرى كۇلكىسىز بولعان ەمەس. ونىڭ قالىڭ ەرنى قوپاڭداي باستاعاندا-اق كۇلە بەرەدى جۇرت. ادالدىعىنا، اقجارقىندىعىنا قارسى بىتكەن قىڭىر مىنەزى دە بار. ءبىر قيسايسا بولمايدى. جىعىلىپ جاتسا دا اششى ءتىلىن سالىپ جاتادى. سوۆەت ءداۋىرىنىڭ ايتىس-تارتىستارىن كوپ كورگەن ادام. ءقازىر تەلمان اۋدانىنان قاراعاندى قالالىق سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلدىگىنە اۋىسقان بەتى. مەيرام ءبىراز قالجىڭداسىپ العان سوڭ، شىن اڭگىمەنى باستادى:
— قانەكە! ءسىزدى قويماستان سۇراپ الدىق قوي. كارىباي بيشارا، ءبىرسىپىرا وتىرىپ، ءىز-تۇزىن قالدىرماي كەتتى. قاراعاندى جۇرتشىلىعى قيت ەتسە گوركومعا، پروفسويۋزعا، ترەسكە كەلەدى. ءسىز سولاردى سوۆەتكە دە كەلتىرىڭىز. ونىڭ تاسىلدەرىن مەنەن كورى كوبىرەك بىلەسىز. تالاپ ۇلكەن، تىندىرعانىمىز از. ويلاساڭ ۇيقىڭ شايداي اشىلادى. حالىقارالىق جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. ىشكى جارالاردىڭ اۋزى ءالى اشىق. قالا دا، اۋىل دا جاڭا قونىس، ىرگەسىن ءالى بەكىتكەن جوق. حالىق تاعدىرىن قولىنا العان پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز قيىن جاعدايدا تۇر. وسى سەزىممەن ىستەسەك قانا قيىندىقتاردى جەڭەمىز.
— دۇرىس ايتاسىڭ، شىراعىم، دۇرىس ايتاسىڭ! — دەپ ىڭىرانىپ الدى قانابەك. — وسىنى سەزبەيتىن كوممۋنيستەر دە بار. ەرتەرەك ەسىڭە سالىپ قويايىن — مىناۋ بەيسەك، ىرىمبەك دەگەندەرىڭمەن ءومىرى كەلىسكەن ەمەسپىن، قالتاسىندا پارتبيلەتى بولسا دا، كوممۋنيست دەگەن ەمەسپىن. مۇمكىن مۇنىم تەرىس شىعار، ايتەۋىر جۇرەك جىبىمەيدى. ءسوز جوق، تاعى شايقاسامىز. تەك سوندا ءادىل بول.
— تەك ەسكى كەكتى ەرمەك قىلا كورمەڭىزدەر، — دەدى مەيرام. بەيسەك، ىرىمبەكتەردىڭ ەسكى جاراسىنان ءوزى جيرەنىپ تۇرسا دا سەزدىرمەدى. — ەندىگى ءسوزدى ءبىزدىڭ پاتەردە سويلەسەيىك. كەڭ وتىرىپ ءبىر كۇلەيىكشى.
ەكەۋى ازىلدەسە ۇيدەن شىقتى.
VIII
اي قورعالاعان، تاڭ الدىندا عانا تۋادى. اسپان اشىق. تىمىرسىق اياز قاراعاندىنى قىراۋمەن بوياپ تۇر. شىقىر-شىقىر جۇرىستەر ءتۇن بويى باسىلمايدى. جەر استىندا دا دامىل جوق. سمەنامەن ىستەيتىن جۇمىسشى جۇرت ءبىرى كەتسە، ءبىرى كەلىپ جەردى تىنىمسىز كەۋلەپ بارادى. ەستاكادالار ۇستىندە سالدىر-كۇلدىر تىمىق تۇندە الىستان ەستىلەدى. ءار تۇستا قىزىپ، بىقسىپ جاتقان پورودا (بالشىق) ۇيىندىلەرىنىڭ باياۋ وتتارى الىستان كورىنەدى. وعان وندىرىستەردىڭ، مەكەمەلەردىڭ الدىنداعى ەلەكتر لامپالارى، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقان جۇمىسشى قولدارىنداعى بەنزين شامدار قوسىلعاندا، كومىرلى قالا دا كوكشىل تارتىپ اسپانداي شىپىرلاعان جۇلدىزدى بوپ تۇر...
ءولى دالاعا جان ءبىتىپ، از ۋاقىتتا وسىلاي جايناي باستاسا، قارالى كوڭىلدەر قارايا ءتۇستى. تۇنگى پروگۋلكاعا شىققان بەيسەك قاباعىن شىتىنا قارادى جان-جاعىنا. كەڭ، تىنىش، تۇنىق دالانى، قويداي مومىن قازاق اۋلىن كوكسەگەن باس مىناۋ ەڭبەك دۇرسىلدەرىنەن، ەڭبەك جارقىلدارىنان زىرق-زىرق ەتەدى. وسى ءدۇرسىل، جارقىلداردىڭ قاعازداعى ەسەبىنە ۇزاق ءۇڭىلىپ، باس قاتقان سوڭ تىنىستاۋعا شىعىپ ەدى. تىنىشتىق الا المادى. ىشىنەن تۇنعان اۋىر ادام كۇرسىنگەن سايىن بىقسىعان كەۋدەسىن بوساتقانداي بولادى. الدىنداعى دوڭەسكە كوتەرىلدى. اينالاعا تاعى قارادى. ويدا تەمىر جول ستانسياسى كورىندى. پاروۆوز داۋسى، جول بويىنداعى جارىقتار قوسىلعاندا، كومىرلى قالانىڭ كولەمى، ساۋلەتى زورايا ءتۇستى. كۇندىز قۇبا توبەل قالا، تۇندە جايناپ، وتتارى شىپىرلاپ كەتكەن...
بەيسەك كەريموۆيچ دوڭەستى اينالا قازعان وردى بويلاي ءجۇردى. ورتالىقتاعى بۇل اشىق الاڭ ويىنىڭ دا ءبىر بوس الاڭى سەكىلدى ەدى. قازىلعان ور، ونى دا امان قويمادى. مولالالار ءتۇستى ەسىنە. بيىل كۇزگە دەيىن وسى دوڭەستە ەسكى قاراعاندىنىڭ ولىكتەرى جاتاتىن. جان-جاققا شاشىراپ جايىلعان جاڭا قاراعاندى ورتادا قالعان قابىرلاردى تراكتورمەن تەگىستەپ، الداعى جازدا باقشا جاساۋعا دايىنداپ قويدى. ورىس، قازاق بولىپ ولگەنىن، ارۋاعىن قورعار، توزىپ بارا جاتقان ءدىن دە ءبىر جاڭعىرار دەپ، ەسكى نانىمعا وت تاستاپ تا بايقاعان ەدى بەيسەك. جانبادى. بىقسي ءسونىپ قالا بەردى. جۇمىسشىلار سەنبىلىك جاساپ، جەر بولعان مولانى مادەنيەتتى دەمالىس ورنىنا اينالدىرۋعا بەت تۇزەدى. بەيسەك جۇرتتىڭ تۇرىنەن تاعى ءبىر ءتۇڭىلىپ، قورشاعان كاپيتال شەڭبەرىنە تاڭىرىسىندەي سىيىنا ءتۇستى. «باتىستان گەرمانيا، شىعىستان جاپونيا اتتانسا، ءبىز بالاقتان الساق، سوسياليزم دۇنيەنىڭ ءسىلىمتىرى قالا ما! — دەيدى ول. ءبىراق سول كۇن تەز جەتسە، جاڭا قونىس بوپ جايراپ جاتقان كەزدە دولىداي سوقسا»، دەپ سابىرىن دا، اقىلىن دا سارا ويلاپ بارادى. ارت جاعىنان ءۇنسىز كەلگەن ىرىمبەكتى بايقاعان جوق.
— ۇيدە وتىرىپ اڭگىمەلەسەيىك، — دەدى ىرىمبەك كەلىسىمەن.
ءوڭى تىم جايراڭ. ەكەۋى بەيسەكتىڭ وڭاشا بولمەسىنە كىردى. ساق ىرىمبەك قانشىق تازىداي يكەم، تەرەزەنىڭ پەردەسىن قىمتاي جاۋىپ، ەسىكتىڭ ىلگەگىن ءىلىپ العان سوڭ سويلەدى:
— بۇگىنگى تاسس حابارىن وقىعان شىعارسىڭ. الداعى سوعىس كۇشى — موتور مەن گاز بولار، ءسىرا؟ ءبىزدىڭ دايىندىعىمىز قانداي ەكەن؟
— ماردىمدى ەمەس شىعار، — دەدى بەيسەك، ويىنان ءالى ارىلماعان ءتارىزدى. اۋىر وتىرىپ، ار-بەردەن سوڭ عانا ءۇزىلىپ قالعان ءسوزىن جالعاستىردى. — ەسكى رەسسەيدىڭ ءجايى بەلگىلى. جاپون زەڭبىرەكتەرىنە قارسى يكونمەن شىقسا، نەمىس زەڭبىرەكتەرىنە بەساتارمەن شىقتى. رەسەيدىڭ مەشەل تەحنيكاسى بەسجىلدىقتا قاز تۇرعانمەن، نەمىس موتورلارىنىڭ داۋىسىن ەستىگەندە-اق قالپاقتاي تۇسەدى. تەك وسى ءالسىز كەزدە قيمىلداۋ كەرەك ەدى. ولار كەشىگىپ جاتىر. كاپيتاليستەردىڭ الااۋىزدىعىن پايدالانىپ، بۇلار كۇشەيىپ جاتىر. ءبىراق قانشا تىربانسا دا، ەلۋ جىل العا كەتكەن ەلدەرمەن بىرەر «بەسجىلدىقتا» تەڭەلۋ مۇمكىن ەمەس قوي...
— ولار بۇل مىنەزىن قويماسا، تەڭەلۋ قيىن دا ەمەس. ساۋدا-ساتتىق جاسايدى. ماماندارىن جىبەرىپ، جاڭا تەحنيكا جاساۋعا كومەكتەسەدى. الجيىن دەگەن بە، وزدەرى — دەپ ىرىمبەك تارىلعاندا، بەيسەك جىميىپ ءجاي كۇلدى:
— بۇل تەك الاۋىزدىق، پايداقۇمارلىق بولماس. ىشكى جايدى ءبىلۋ دە، «ىستەپ بەرەم» دەپ ءبۇلدىرۋ دە كەرەك شىعار. ءوزىمىز سونى ىستەمەي وتىرمىز با؟
وڭاشا بولمەدە، قاراڭعى تۇندە حالىق جاۋلارى حالىقارالىق جاعدايدى قاراستىرا كەلىپ، قاياۋلى كوڭىلدەرىنە مەدەۋ تاپتى.
— وسى دەمەۋ بولماسا «ءوزىمدى ءوزىم شايانشا شاعىپ، جوق قىلار ەدىم، — دەيدى. ىرىمبەك. ەرتەرەكتە «ەلىم»، بەرتىندە «سوسياليزم» دەپ وڭەشتەگەن «ەرلەر»، ءىشىن اشقان سايىن وڭەزدەرىن كورسەتە تۇسەدى.
— ...گيتەلمان گوركوم باسشىلىعىنا وكپەلى. بۇل الالىقتى شەبەر پايدالانۋىمىز كەرەك. جاڭا ءوندىرىستى مەڭگەرۋ جولىندا قيىندىقتار كوپ. ءار قيىندىق ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزگە شىمىلدىق. ءوز ءىسىمىزدى ىستەي وتىرىپ. مەيرامنىڭ ۇستىنەن جوعارىعا دومالاق قاعازداردى ايداي بەرسەك، مەيرام ءوز باسىمەن اۋرە بوپ كەتەدى. ءوزىمىز جاساعان ارەكەتتەردى «ولقىلىق»، «قيىندىقتارمەن» بۇركەپ، ءبارىن سونىڭ موينىنا اۋدارۋعا بولادى...
— قانابەككە دە قاقپان قۇرۋ كەرەك.
— قانابەك ايتارىن ايتقان. ىستەرىن ىستەگەن، — دەدى بەيسەك. ەسكى جارانىڭ اۋزى اشىلعان سياقتى. شىتىنادى. ەكەۋىن توبىقتان تالاي قاققان، ءبىرىنىڭ اكەسىن، ءبىرىنىڭ اعاسىن كۋلاكقا تارتىپ، ەلدەن بەزدىرگەن قانابەك بۇيىدەي كورىنىپ الدارىندا تۇرسا دا، تارپۋعا دارمەن جوق، ەسكى ماتەريالمەن ەشتەمە ىستەي المايدى. جاڭا ماتەريال بەرمەلىك، اياعىن شالىس باسقان كەزىن اڭديىق، — دەپ توقتادى بەيسەك.
اشىق جاۋلاسا الماعانمەن كەگىن بۇلار جاسىرىن الىپ ءجۇر. ورلوۆتىڭ ءولىمى بويعا سىڭۋگە اينالدى. وندىرىستە جاساعان اۆاريا، كەدەرگىلەر كوپ قيىندىقتىڭ اراسىندا سەزىلمەي بارادى. وقتىن-وقتىن كوپ اراسىنا تاستاپ جىبەرەتىن زياندى لاقاپ، قاۋەسەتتەرى ورشىمەسە دە، وشىرۋگە ءبىرسىپىرا كۇش، ۋاقىت كەتىپ جاتىر. اۋىر جۇكپەن ورگە ورمەلەگەن حالىق كوشىن وسى ۇساق قاستاندىقتار شىرەنتە تۇسكەندە — جىمىڭداپ قويادى. العاشقى كەزدە ساۋىسقاننان ساق ەدى. ءقازىر ۇرلىعى سىڭگەن ۇرىداي قۇنىعىپ، دانىگىپ العان، باتىل سويلەپ وتىر:
— ...ىشكى الالىقتار، جاساندى كەدەرگىلەر «بەسجىلدىقتى» جويا المايدى. تەك سىرتقى كۇش جەتكەنشە بەرەكەسىن كەتىرە بەرۋ ءۇشىن كەرەك. ءدال ءقازىر سوۆەت دۇنيەسىنىڭ نازىك جەرى — ازىق-تۇلىك. يندۋستريا اۋىلدىڭ ازىعىن عانا ەمەس، ادامىن دا جۇتىپ جاتىر. باستىقپاعان كولحوزدار ونەرلى كاسىپتى تويعىزعانشا قاشان! سوندىقتان ءبىر كارتوشكەنى ءولتىرۋ — ءبىر ادامدى ولتىرۋمەن بىردەي. سەن ماحمەتىڭدى جەتە پايدالانا الماي كەلەسىڭ.
— الىبەك ەمەس قوي ول. بۇدان ارتىق قولىنان كەلە مە؟ — دەپ ىرىمبەك ماحمەتىنە قاناعاتتانسا دا، بەيسەك ارانىن اشا ءتۇستى:
— كەلەدى! — دەدى سەندىرە، — تەرىس جوسپارىمىز وتە بەرمەيدى. دۇرىستى تەرىس ورىنداۋ قانشا قيىن. باسقارىپ جۇرگەن جۇمىسشى، قىزمەتكەرلەردىڭ ءوزى كانى بولىپ وتىرعان جوق. ءجاي جۇمىسشىلاردىڭ سىباعاسىن جىرىمداپ، سولاردى تويدىرساڭ جاق اشا المايدى. بۇدان جۇزدەگەن جۇمىسشىلار اشىعادى، اشىنادى. بىزگە كەرەگى ايتەۋىر سوۆەت قازناسىن شاشا بەرۋ ەمەس پە!
— ماحمەت بۇعان بارا الار ما ەكەن؟
— بارادى! — دەپ تاعى دا بەيسەك نىق ايتتى. — «ۇزاق ءومىر سۇرەم دەسەڭ، سۇيەۋشىڭدى كوبەيت، باس كوتەرەردىڭ اۋزىن ال!» دە. بۇل ونىڭ ميىنا قونا كەتەدى. ماماندىعى دا وسى شىعار ءوزىنىڭ. بىزگە اقىلدىدان اقىلسىزدار پايدالى ەكەنىن ۇمىتپا؟
ءبىر كەزدە بۋحارين باستاعان توپ، بۇل كەزدە توزىپ كەتكەن. ايتسەدە ماندام سياقتى جەلى تارتىپ، ەل دەنەسىنىڭ ءار جەرىندە ءبىر تۇينەك قالىپ قويعان. بەيسەك — سول تۇينەكتىڭ ءبىرى. «ماندامنىڭ باسىن ال» دەيدى قازاق. باسىن الماي، جەكە تۇينەكتەردى جويعانمەن جازىلمايدى دەنە. بۋحارين ءازىر امان، ماسكەۋدە. بەيسەكتەر بىتىراسا دا، ماندام تۇينەگىندەي بىردەن-بىرگە جالعاسىپ، بۋحارينمەن ۇشتاسىپ جاتىر. كۇرەس تاسىلدەرى مۇلدە وزگەرگەن. «جەگى بولىپ جە»، «سىرتىڭدى بەر، ءىشىڭدى ساقتا»، «سەنبە جۇرتقا» دەپ، ىرىمبەكتى تالاي تاپتادى بەيسەك.
— ازىق-تۇلىك قورىن مولايتپاۋعا قولدان كەلگەندى ىستەپ قالۋ كەرەك، — دەيدى. ءوزىنىڭ ايانار ءتۇرى جوق، قانىن ىشىنە تارتىپ العان. — بۇنىمەن جۇمىستى تۇگىل، جۇمىسشىنىڭ ورگانيزمىن بۇلدىرۋگە بولادى. ءجۇز مىڭ كارتوچكاعا جەتەتىن ءۇش ايلىق زاپاس بار. بىلىقتى كارتوچكادان باستاسىن ماحمەت. اشىلا قالعان كۇندە زيانكەستىك ەمەس، ءجاي قىلمىس ەسەبىندە قارالادى. قورعاۋشىلار كوپ، قۇتقارادى. جەمتىكتەس بولعاندار، ءوزى اشكەرەلەنبەۋ ءۇشىن ەرىكسىز قورعايدى.
— اشىلماسىن، اشىلسا ءبارى ءبىر سوتتايدى، — دەپ ەدى ىرىمبەك، بەيسەك سىلق-سىلق كۇلدى.
— ماحمەت وسىنى ورىنداپ بەرسە، سوتتاماق تۇگىل، كەسكىلەسە دە مەيلى.
بۇلار قايتا-قايتا اۋزىنا الا بەرگەن ماحمەت جاۋ ەمەس، جاۋدىڭ قولشوقپارى. ترەستە ازىق-تۇلىك جاعىن باسقارادى. ول ورىنعا ىرىمبەكتىڭ كومەگىمەن ورنالاسقان. وزىنەن جوعارىعا جاعىمپاز، ءوز قۇلقىنىن كوبىرەك كوزدەيتۇعىن جىلپوس جىگىت. وسى جىلپوستىعىمەن ۇتامىن دەپ، ۇتىلعانىن بىلمەي ءجۇر، مەيرامنان قاتتى سەسكەنەدى. ىرىمبەكپەن امپەي بەيسەك بويىنا ماحمەتتى تۇگىل الىبەكتى دارىتقان ەمەس. ىرىمبەك ارقىلى ەكەۋىنىڭ سىرىن بىلگەن. ىرىمبەك ارقىلى ويىن دا ورىنداتىپ كەلەدى. ەندى، دانىككەن ماحمەتتى قاتەرگە ايداپ وتىر.
— ونى كورىككە سالىپ قىزدىرساڭ دا، جاۋلىققا بارمايدى. ءبىراق بارعانداردىڭ ءىسىن ىستەۋگە بولادى، — دەيدى بەيسەك. ءدال تاپتى. تىشقان كوزى قانداي تانىعىش ادامدى. الىبەكتى دە ءبىر سىپاتتاپ ەتتى. — بۇل قانىنا قارايعان كىسى. ءتىپتى بولماسا، سەن ايتقانداي شايانشا شاعىپ ولەدى ءوزىن.
— راس! — دەپ باسىن يزەدى ىرىمبەك. — تاعى ءبىر اۆاريا جاساۋعا تىلەنىپ ءجۇر.
— قانداي؟
— ۋكلوننىڭ ءتۇبىن قۇلاتپاق. بۇنىسى ۇلكەن اۆاريا.
بەيسەك ويلانىپ قالدى. پورتفەلىنەن جەر استىنىڭ كارتاسىن الىپ قارادى دا، باسىن شايقادى:
— از ۋاقىت ناسوس توقتايدى. ونىمەن جەر استىن سۋ باسپايدى. تەز تۇزەيدى. ۋكلوننىڭ ءتۇبىن بۇزعانمەن باسقا جول اشىق. كومىر شىعا بەرەدى. ەگەر ۋكلوندى جوعارعى جاعىنان نە ورتا كەزىنەن قيسا، كۇرەتامىردى قيعانمەن بىردەي.
— قيعىزا ما! ساقتىق كۇشەيىپ بارادى. ءقازىر ۋكلونمەن ەشكىمدى جۇرگىزبەي قويدى.
— بىلەم، ءبىراق، ەسەبىن تاپقاندار مەملەكەتتىك شەكارادان دا ەتەدى. ءوتۋ وڭاي. قالاي، نەمەن بۇزۋ كەرەك؟ قايتسە سەزىكسىز بولادى؟ مۇنى ابدەن ويلانىپ ايتارمىن. ماحمەتتى تەز قولعا ال. بۇلاردىڭ بۇگىن تاڭدا ەڭ وسال جەرى ازىق-تۇلىك. جاڭاارقا، شەت، قارقارالى، تەلمان، بايان، نۇرا اۋداندارى ازىق سالىعىن تىكەلەي قاراعاندىعا قۇيادى. تەلماننان وزگەسى تەمىر جولدان قاشىق اۋداندار. سولاردىڭ جەتۋىن كەشەۋىلدەتىپ، جازعىتۇرعى الاساپىرانعا سوقتىرساق، قولدا باردى تاۋىسىپ، قۇرالاقان وتىرساق، قاراعاندى قارا قايعىنىڭ استىندا قالادى...
وسىعان ءجا دەستى ەكەۋى.
IX
قالا كۇن ساناپ وسۋدە. شاحتا، شۋرفتار، بارلاۋشىلاردىڭ ۆىشكالارى، تاس، يزۆەست كارەرلەرى، كىرپىش زاۆودتارى جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن. سولار شانجاۋ شىعىپ ۇزاعان سايىن ارتجاعى قويۋلانىپ، قوماقتانا بەرەدى. قالا شەتىنە ءقازىر كوز جەتپەيدى، بىرنەشە بەلدەردەن استى. ورتالىقتان ۇزاعان بۇل ءوندىرىس بولشەكتەرىنە سۋ، بۋ ترۋبالارىن، ەلەكتر، تەلەفون ستولبالارىن جەتكىزۋ، تەحنيكامەن قۇرالداندىرۋ ءالى دە مەحسەحتىق موينىندا.
«مەحسەح» دەپ جۇمىسشىلار انشەيىن بۇرىنعى ادەتپەن ايتىپ ءجۇر، شىنىندا، مەحانيكالىق ۇلكەن ماستەرسكويعا اينالعان. ىشىندە: ۇستالار، توكارلار، كاتەلشىلەر، سلەسارلار، قۇيۋشىلار سەحى اتالاتىن بولەك-بولەك سەحتار، ماشينا ءبولىمى، كوچەگار ءبولىمى بار. بيىل دونباستان كەلگەن ەكى ءجۇز مامان جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى وسى سەح، بولىمدەرگە ورنالاستى. «مەحسەحتىڭ» اعىلشىنداردان قالعان جاپىراق تاس قوراسى جاڭا سەحتاردىڭ قورشاۋىندا قالدى. مەحانيك كوزلوۆ سول تاس ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىندە، قاراعاندىعا كەلگەن بەتىندە ورنالاسقان ءوزىنىڭ جۇمىس كابينەتىندە وتىر. كوزىندە كوزىلدىرىك، اۋزىندا گازەت قاعازىنا وراپ مۋندشتۋككە تىققان شىلىم ءتۇتىنى اندا-ساندا بۇرق ەتەدى. سۇق قولى ەكى بۋىننان جوق بولاتىن، قارىنداشتى ورتان قولى مەن اتى جوق قولىنىڭ اراسىنا قىسا ۇستاپ، سىدىرتا جازىپ كەلەدى دە، كىلت مۇدىرەدى. ويلاعاندا قىرما، كوكشىل ساقالىنىڭ وسىڭكىرەگەن تۇقىلىن تىقىرلاتا قاسىپ قويادى. ستولىندا جۇمىسشى قولىنان شىققان كىرلى قاعازدار جاتىر. ءار شاحتادان، ءار بريگادادان تۇسكەن قاعازدار عوي، ءسوز از، سىزىق، سيفرلارمەن كورسەتىپ، مەحانيزمنىڭ ءتۇرلى بولشەكتەرىن سۇراپ جاتىر. ءبىرىن ورتالىق سكلادتان الۋعا «ترەبوۆانيە» جازسا، ءبىرىن قولدان جاساۋعا نارياد بەرىپ وتىر كوزلوۆ. جۇزدەگەن قويدى تۇستەپ تانيتىن زەرەك قويشى سياقتى مەحانيزمنىڭ قاي بولشەگى بولسا دا قاعازعا قاراي قالعاندا تاني قويادى.
كىشكەنە، جۇپىنى بولمەدە ۇستىندە كوك ءتۇستى جۇمىس كوستيۋم، شاعىن دەنەلى، بۋرىل تارتقان بۇل ادام ۇلكەن ءىستى قوزعاۋشى ەكەندىگى بار قىلىعىنان بايقالىپ تۇر. وقتىن-وقتىن شىرىلداعان تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەرگەن سايىن، قيلى ادامدارمەن، قيلى جۇمىستار جايىندا سويلەسەدى. سونىڭ بىرىندە قولى ىستەن توقتاماپ ەدى، ەسىكتەن لاپشين ەنگەندە عانا:
— جاقسى كەلدىڭ، كوستيا، — دەپ كوزىلدىرىگىن الدى قولىنا. — يۆان مەن انتون بريگادالارىنىڭ اراسىندا سوسياليستىك جارىس قىزدى. قارت يۆان ءوزى كەلىپ ءجۇز فلانەس الىپ كەتتى جاڭا. انتون جانىمدى شىعارىپ بارادى. ەكەۋىنە ەكى كۇن ىشىندە ءۇش ءجۇز فلانەس بەرۋىمىز كەرەك. توكارلار مەن ۇستالار جارىسىن ۇرلەي ءتۇس، ۇلگەرسىن.
— بۇلار دا ايانباي جاتىر. مەن سەحتاردى ارالاپ كەلىپ تۇرمىن. ۇلگەرەتىن ءتۇرى بار.
— جۇلدىزدىڭ جيىرماسىنا دەيىن ەكى بريگادا مونتاج جۇمىسىن بىتىرسە، ەرلىك كوستيا، ەرلىك! جاڭادان ەكى شاحتا قوسىلادى. مىڭداعان توننا كومىر ارتىق شىعادى!.. — دەپ كوزلوۆ تۇرىپ كەتتى ورنىنان. ەندى جۇرە سويلەدى. — ءبىرسىپىرا شاحتالاردا ءبىر بولتيك ءۇشىن كامەرون الدەنەشە ساعات توقتايدى. ۇساق جۇمىستار باسىپ بارادى ءبىزدى. ول ۇساقتى ءار شاحتا ءوزى ىستەپ، ءبىز ۇلكەنىرەك جۇمىستارمەن اينالىسۋىمىز كەرەك. سەن نە ايتاسىڭ بۇعان؟
— ول ءۇشىن ءار شاحتانىڭ ءوز مەحسەحى بولۋ كەرەك تە.
— ارينە.
— كادر قايدا؟ سەرگەي پەتروۆيچ كەشە وسى ءۇشىن رەنجىمەدى مە بىزگە؟
— بوسقا رەنجيدى ول، باسقا! ەكىنشى شاحتانىڭ كوتەرگىش ماشيناسىن كىم جۇرگىزىپ وتىر؟ بالجان. ءبىرىنشى شاحتانىڭ كامەرونشىسى كىم؟ جولتاي. مايپا ماشينيست، ءجانابىل توكار. بوقاي كوچەگار، جامانتىك كوچەگار بولعالى تۇر. شايكەن سلەسار... ۇيرەتپەسەك، باۋلىماساق بۇل نە؟ بارلىق شاحتاعا مامان كادردى بىزدەن الماق پا؟ ودان دا ءوزىنىڭ كادر ءبولىمىن قىسا ءتۇسسىن...
كەشە وسى ۋاقىتتا ششەرباكوۆ كەلىپ دونباسشىلاردىڭ ءماجىلىسىن وتكىزگەن. ۇلت كادرلارىن ءوسىرۋدى قاتتى قويدى العا. كوزلوۆتان باستاپ، ءجاي توكار، سلەسارعا دەيىن سىنادى. ۇيرەتۋ، باۋلۋ ءالى جەتىمسىز دەگەندە، كوزلوۆ ونىڭ كادر ءبولىمىن مىنەدى. ءقازىر دە سول بەتپەن سويلەپ بارا جاتىر ەدى، لاپشين ۇناتپاي باسىن شايقاعان سوڭ توقتالدى.
— نەمەنە، بەكەر مە؟!
— ءبارى راس. تابىس ايتپاساڭىز دا كورىنەدى. جەتىمسىزدىكتى كورەيىك.
لاپشين بۇندا پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى. ءتۇسى سۋىق، مىنەزى قاتال جىگىت. كىسىگە تۋرا قارامايدى. ەڭكىس بىتكەن قالىڭ قاباعىنىڭ استىندا، تەرەڭدە جاتىر كوزى. داۋسى زور، ءجاي ءسوزىنىڭ ءوزى قاتتى ەستىلەدى. سىرىن بىلمەگەندەرگە ول اشۋلى، ىزبارلى كورىنسە دە سيرەك اشۋلانادى، سىپايى سويلەيدى. سول قالپىن بۇزباي وتىرىپ، ءبىر پىكىر ايتىپ تاستادى:
— مەنىمشە، ششەرباكوۆ كەمشىلىكتەردى تاۋىپ ايتتى. بىزدەگى مامان جۇمىسشىلاردىڭ سەكسەن، سەكسەن بەس پروسەنتى ورىس، ۋكرايندىك بولعاندا، بالعاشىلاردىڭ توقسان توعىزى قازاق ەكەنى بەكەر مە؟
— ولاردان ستانوك ايادىق پا؟ ماماندىعى بولماعان سوڭ اۋىر جۇمىستا ءجۇر.
— ماقسات اۋىر ەڭبەكتى جەڭىلدەتىپ، ءونىمسىز ەڭبەكتى ءونىمدى ەتپەك قوي! ازىرگە كورىك باسۋىن ماشينالاندىرساق، سونىڭ ءوزى قانشاما جەڭىلدىك. ودان ءارى بالعانى ەلەكتردىڭ وزىنە ۇرعىزامىز.
كوزلوۆ ادەتىنشە تۇقىل يەگىن ۇستاپ ويلانا قالدى. سويلەۋگە ىڭعايلانىپ انتەك اشىلعان اۋزى جابىلعان جوق.
— بولادى ەكەن، بولادى! — دەدى كوپ كىدىرمەي، — ەسكە جاقسى سالدىڭ. ءبىر عانا دۆيجوك كەرەك.
— از تۇزەۋمەن قورادا جاتقان گوريزونتالنىي دۆيجوك تە جارايدى.
— ابدەن جارايدى. پورشەننىڭ ساقيناسىن جاڭارتسا بولعانى.
اڭگىمە ۇستىندە ەرمەك ەندى. ماڭدايىندا اككومۋلياتورلى شام، ۇستىندە جۇمىس كيىم. لاپشينمەن اماندىقتان بۇرىن قيعىستى:
— سەكرەتاردىڭ وندىرىسپەن ءىسى بار ما، ءسىرا؟
— سەندەردە بولسا، بىزدە نەگە بولمايدى؟
— بولسا، زاكازدىڭ ورىندالۋىن نەگە باقىلامايسىڭ.
— كەشە عانا بەس ۆاگونەتكا تۇزەپ بەردىك.
— وۆچارەنكوعا دا بەسەۋ بەردىڭدەر. ەكى شاحتا تەڭ بە؟ بۇلارىڭ كۋلاكشا تەڭەۋ.
— تەڭ بولماسا ونىمەن نەگە جارىساسىڭ؟
— چۋداك! — دەپ مىرس ەتتى ەرمەك. — قاراعاندى مەن كۋزباسس نەمەسە كۋزباسس پەن دونباسس تەڭدىكتەن جارىسىپ جاتىر ما؟ ءارقايسىسىنىڭ الىنە قاراي العان مىندەتى بار. سونى جاقسى ورىنداۋ ءۇشىن جارىسادى دا. جوسپار، جوسپارعا قاراي جابدىقتاۋ قيلى-قيلى ەمەس پە؟
— جەڭىلدىك كوستيا، جەڭىلدىك! — دەپ قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى كوزلوۆ. — ەرمەك بارانتايەۆيچ، ەرتەڭ كەشكە دەيىن تاعى دا بەس ۆاگونەتكا بەرەمىز. وۆچارەنكو قۋ كەمىرەك الۋ كەرەك ەدى، تەڭ الىپ كەتكەنى راس.
— راقمەت، بوريس ميحايلوۆيچ، مىنانىڭ سەكرەتارلىق ءور كەۋدەسىنە مەنى ءبىر شىعاردىڭىز. كوتەرگىش ماشينانى دا ءبىر قاراپ وتىڭىزدەر. كەيدە بوگەپ تاستايدى.
— كوستيا، سەن بار، ءقازىر بار، بۇلار قىزۋ جارىسىپ جاتىر. قاق قاسىمىزدا تۇرعان شاحتادا مەحانيزمنىڭ ءبىر مينۋت بەگەلۋى دە ۇيات بىزگە، ۇيات.
ەرمەك لاپشيندى قولتىعىنان كوتەرىپ الىپ كەتتى. ءبىرى شاحتانىڭ، ءبىرى مەحسەحتىڭ سەكرەتارى، جاسى، قايراتى تەڭ، مىنەزدەس جىگىتتەر. بىلاي شىعا قول قىسىسىپ، كۇش سىناسىپ، ويناپ بارادى. سوڭىراق شىققان كوزلوۆ ولارعا سىرتىنان قاراپ تۇرىپ:
— ەكى ايۋدىڭ ويناعان ءتۇرىن، — دەدى دە جەبەلەي باسا جونەلدى.
مەحسەح البارى بۇرىنعىسىنان الدەقايدا كەڭىگەن. كەڭ الباردىڭ ىشىندە ءار تۇستا شاڭقىلداعان تەمىر داۋسى، شاشىراعان وت ۇشقىنى بۇگىن ءتىپتى تولاستاعان جوق. جۇمىستى سدەلنىي، اككوردنو العان سلەسارلار تىنىمسىز قيمىلداپ، تەز ۇلگىرۋگە بار ىنتاسىن سالىپ جاتىر. بۇرىن وزىق جۇمىسشىلاردىڭ كولەڭكەسىندە جۇرە بەرەتىن كەرەناۋلارعا ورىن تار: از ىستەگەن از، كوپ ىستەگەن كوپ الادى. كۇندەمە اقىدان سدەلنىي، اككوردنىي، پروگرەسسيۆتى اقىلارگا كوشۋ ءادىسى كىمنىڭ، قالاي ىستەگەنىن ايگىلەپ قانا قويماي، اركىمگە ايانباي ىستەۋگە جول اشتى. ونىڭ ۇستىنە سوسياليستىك جارىس تۋى جوعارى كوتەرىلگەن. مارتەبە، ەڭبەكاقى ماقساتى ۇلاسقان شاق. كوزلوۆ كۇيكى دەنەسىن قۇنجىڭداتا، سالعان بويى دۆيجوككە كەلدى. بەتى اشىق اراندا بوياۋىن كۇن جەپ، توتىعا باستاعان ماشينانى تىنتە قاراپ تۇر. ودان ءارى ۆاگونەتكە شەگەلەپ، بالعاسىن جانتايا ۇرىپ بوندارەنكو جاتىر ەدى.
— بەرى كەل! — دەدى داۋىستاپ. بوندارەنكو جۇگىرە باسىپ جەتتى. جولداستىق سوتتىڭ قاۋلىسىنان كەيىن بۇرىنعى شادىر مىنەزدەرى سىنىپ، يىعى تۇسىڭكىرەپ كەتكەن، كوزلوۆ وعان ءتۇس جىلىتپاي قىسقا سويلەسەتىن. بۇل جولى دا:
— قاشان بىتەدى؟ — دەپ قاباعىن ءتۇيىپ قويدى.
— ەرتەڭنەن ارعى كۇن.
— ەرتەڭ بىتىرسەڭ، بۇرسىگۇنى مىنا دۆيجوكتى قولعا الىپ، ءبىر جۇمادا رەمونتتاپ، ورناتىپ بەرسەڭ، ساعان كوپتىڭ كوزقاراسى وزگەرەر ەدى. جالاقى رازريادىڭ دا بۇرىنعى قالپىنا كەلەر ەدى.
— بوريس ميحايلوۆيچ، مۇمكىن بە سول! كورىپ تۇرسىز عوي...
— مۇمكىن، تەك ىنتاڭ، شەبەرلىگىڭ جەتسىن.
بوندارەنكونىڭ سۋلى كوزى قۇرعاپ، ويناقشىپ سالا بەردى. دۆيجوكتىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىعادى. بىرەسە ۆاگونەتكالارعا جالتاق-جالتاق قارايدى. بەرىلگەن از ۋاقىتتا ەكەۋىن بىردەي ءبىتىرۋ وتە قيىن. بىتىرمەۋ ودان دا قيىن. بۇرىن ورتا قولدى سلەسار ەدى، ەندى تومەن قولدى سلەسار. ونىڭ ۇستىنە كوپ نازارى ەڭسەسىن كوتەرتپەيدى. بولماشى جانجال، جالاقى رازريادىن كەمىتىپ، جاۋاپتى قىزمەتتەن العانىمەن قويماي، ءقادىرىن دە الىپ بولعان. سوندىقتان باسقا سلەسارلار الا قويمايتىن ءىستى.
— بىتىرەمىن! — دەدى ول قاتۋلانىپ. — كۇندىز-تۇنى بىردەي ىستەيمىن:
— وندا، مەن دە ۋادەمدى ورىندارمىن. پروفكوم، پارتكوم قارسى بولماس، — دەدى دە كوزلوۆ جونەلە بەردى. بوندارەنكو بۇرىنعى جاعدايىمدى الام دەپ قۋانسا، كوزلوۆ شاحتاعا ۆاگونەتكا بەرەم، بالعاشىلاردى كورىك باسۋدان بوساتام دەپ قۋانىپ كەلەدى. سول بەتى دە توكارلار سەحىنا ەندى. ون شاقتى ستانوك بىردەي فلانەس جونىپ جاتىر. ءار توكاردىڭ قاسىندا ۇيرەنۋشى ءبىر قازاق جاسى. ازىرگە جانابىلدەن وزگە قازاق توكارى جوق، ءبارى ورىس، ۋكرايندىقتار. كوزلوۆ ءۇنسىز، بايىپتى كوزىمەن ستانوكتاردى جاعالاي كەلىپ، بىرىنە بوگەلدى. فلانەسكە بۇران سالىپ، ۇڭىلە قالعان توكاردىڭ قاسىندا قۇنىعا قاراپ قازاق بالا جىگىتى تۇر. بولات رەزەستىڭ ءسۇيىر ۇشى تەمىردى تاسپاشا سىدىرعان سايىن، جىگىت ءسۇيسىنىپ، ستانوككە تونە تۇسەدى. قىزىققانى سونشا، بايقاماي توكارمەن باسى سوعىستى ءبىر كەزدە.
— كوۆاليۋك! كورسەتىپ قانا ۇيرەتپەي، ىستەتىپ تە ۇيرەتۋ كەرەك، — دەدى كوزلوۆ. ستانوكتى توقتاتتى دا، اپساعاي دەنەسىمەن بۇرىلا قارادى كوۆاليۋك. اشىق ومىراۋىنان كەۋدە ءجۇنi قۇلاڭجالدانىپ كورىنىپ تۇر،ادەتىنشە، ءتىسىن اقسيتا، جىميا كۇلىپ، ۋكراين تىلىمەن باياۋ سويلەدى:
— ءبىر فلانەستىڭ جونۋى ەلۋ تيىن، ۇستالاردىڭ سوعۋى ەلۋ تيىن، ماتەريال دا ەلۋ تيىن تۇرار. سوندا...
— يا، سوندا كوپ بولسا، ءبىر جارىم سوم بولادى. ۇيرەنۋشىنىڭ جاتتىعۋى ودان قىمباتىراق. كەيدە تىم ۇنەمشىلسىڭ!
— الدىمەن ۇقىپتىلىققا، بۇلدىرمەۋگە ۇيرەتكەن جاقسى. از شىعىندى ەلەمەسەك، كوبەيۋى وپ-وڭاي، — دەدى كوۆاليۋك. ءجانابىل، شايكەندەردى ۇيرەتىپ شىعارعان ەگدە ماستەر وسى ءوندىرىستىڭ قۇتى سياقتى. دالادا، البار ىشىندە ۇيىلگەن تەمىر قيقىمدارى تەك وسى كوۆاليۋكتىڭ جيعانى. جۇمىسقا ول جارتى ساعات بۇرىن كەلىپ، جارتى ساعات كەيىن قايتقاندا، باسقالار ەلەمەگەن ۇساق-تۇيەكتى جيىستىرۋمەن، جۇمىس جابدىقتارىن دايىنداۋمەن بولادى. ساسقانىڭ تارىققانىن كورمەيسىڭ. جاي ءجۇرىپ، ءونىمدى ىستەيتىن، كەڭ مىنەزدى، ۇقىپتى ادام. كوزلوۆ ونىڭ بۇل جولعى ۇقىپتىلىعىنا شىدامادى. بالا جىگىتكە سۋپورتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاتتى دا:
— كانە، ىستەپ بايقاشى! — دەدى. جىگىت ساسىڭقىراپ قالدى. دالدىگىن قولمەن قوزعاپ بايقاپ الماي، ستانوكتى جۇرگىزىپ جىبەرگەندە، بۇراننىڭ ءبىر قىرى قيىلىپ كەتتى. بولاشاق توكاردىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
— ءبۇلدىردىم! قاپ!
— نەعىپ بۇلدىرگەنىڭدى ءبىلدىڭ بە؟
— ءبىلدىم...
— سول بىلگەنىڭ كەرەك! — دەدى دە جىگىتتى ارقاعا قاعىپ، كوۆاليۋككە بۇرىلدى كوزلوۆ. — شىعىن ءبىر جارىم، پايداسى مىڭ جارىم. ول قايتالامايدى بۇل قاتەنى. وسىنداي ارزان ىستە قىمباتتى تاجىريبەنى ۇيرەتىپ الايىق.
كوۆاليۋك جاۋاپ قايىرماستان بۇلىنگەن فلانەستى قولىنا الىپ كوردى دە، باسىن ءبىر شايقاپ بىلاي تاستادى. مىنا جاقتان ءجانابىل داۋىستادى وعان:
— بەتىمەن جىبەرسە براك پايدانى جەپ بىتىرەدى.
كوزلوۆ ەندى ءجانابىلدىڭ قاسىنا كەلدى. جاس توكاردىڭ تاڭقى مۇرنى شىپ-شىپ تەرلەپ، قىزاراڭداپ تۇر ەكەن.
— باچەش، بوريس ميحايلوۆيچ! — دەگەندە كۇلىپ جىبەردى كوزلوۆ، — ۋكراينشا دا سويلەيسىڭ بە؟
— كوۆاليۋكتەن جۇقتى. «باچەش»، «ۆين»، «كاجي» دەپ ازعانا ورىسشامدى ابدەن شۇبارلادى.
— وقاسى جوق، كانە، نەنى كورسەتپەكسىڭ؟
ءجانابىل ستانوكتى توقتاتىپ، جونىپ جاتقان فلانەسىن كورسەتتى. فلانەستىڭ ءبىر شەتى قالىڭ، ءبىر شەتى جۇقا، ۇستالار بايقاماي شالىس جاساعان، تەگىستەپ جونا كەلگەندە شالىس جاعى جۇقارىپ، قايمىجىقتاي بولىپتى. كوزلوۆ كورە سالا:
— براك، — دەگەندە:
— كىم كىنالى؟ — دەپ ءجانابىل وعان تونە قالدى.
— ارينە، ۇستالار.
— قايسىسى سوندا؟
— تابىلادى.
— تابۋ قيىن. ءسىز تۇگىل ۇستالار ءوزى دە بىلمەس قايسىسى جاساعانىن...
كوزلوۆ ۇندەمەي يەگىن تىقىر-تىقىر قاسىدى. وسكەلەڭ ءوندىرىس ءوز ءتارتىبىن ۇسىنعانىن سەزىپ تۇر. بۇعان دەيىن كىمنىڭ نە ىستەگەنىن جاتقا بىلەتىن. ەندى جۇمىسشى سانى دا، ءوندىرىس تە ءوسىپ كەتتى. ءبارىن ەسكە ساقتاۋ مۇمكىن بە؟ قاتاڭ ءتارتىپ، ءدال ەسەپتىڭ كۇنى تۋدى. ءجانابىل جاراتپاي لاقتىرىپ تاستاعان ەكى فلانەستى سىمعا ءتىزىپ الىپ:
— كومسومولدار نە ءتارتىپ ۇسىنادى؟ — دەدى بوريس ميحايلوۆيچ.
— توكار، ۇستا، سلەسار ءارقايسىسى ءوزى جاساعان ىسكە، ءوز بەلگىسىن سالسا، سول بەلگى بويىنشا براك يەسىن ءارۋاقىتتا تابۋعا بولادى.
— ءار جۇمىسشى ءبىر بەلگى سالعاندا، بەلگى سانى قانشاعا بارادى؟
— راس، كوبەيەدى. باسقا شارا نە؟
— جوق. بۇل ءادىس اۋىر. ودان دا بارلىق ۇساق جۇمىستاردى قابىلداۋعا ءبىر مامان جۇمىسشى ءبولۋ كەرەك. ۇلكەن ىستەردى كوميسسيا قابىلدايدى.
— تاپتىڭىز، بوريس ميحايلوۆيچ! — دەپ ءجانابىل جايناپ سالا بەردى. — جۇرت كوپ ىستەپ، كوپ الۋعا قۇنىعادى. الا بەرسىن. ءبىراق، ساپانى تومەندەتۋگە ەشكىمنىڭ پراۆوسى جوق. ءسىز بۇل جاڭا ءتارتىپتى بۇيرىقپەن بەكىتسەڭىز، ءبىز كومسومولدار ءوندىرىس ماجىلىسىندە بەتكە سوعۋعا دايىنبىز براك جاساۋشىلاردى...
ءجانابىل بۇندا كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى. جيىندا، ءوندىرىس ماجىلىستەرىندە قىزۋ سويلەپ كورىنگەن جاس. ونىڭ وتكىر تىلىنەن بىرەۋ سەسكەنسە، بىرەۋدىڭ مەيىرى قانىپ وتىرادى. زەرەك، باتىل، ءازىلقوي جىگىت از ۋاقىتتا ەل اۋزىنا ىلىنە باستاعان. قالالىق كوميتەت كومسومول جۇمىسىنا الىپ، جوعارىلاتپاق. كوزلوۆ ءوندىرىس كومانديرى ەتىپ شىعارماق. بۇل ويىن وسى ارادا ءبىر باسىپ ەتتى:
— بالا، سەن ءبىزدى تالاستىرماي، ءوز بەتىڭدى ءبىلدىرشى!
— كىم ءبىلىمدى كوبىرەك بەرسە، مەن سونىكى.
ەسىكتەن ون شاقتى جۇمىسشى كورىندى. ورتالارىندا ۇلكەن ستانوك. ستانوكتى تاقتايعا وتىرعىزعان. تاقتايدىڭ استىنا جۇمىر اعاش، ترۋبا كەسىندىلەرىن توسەپ، سونىمەن جىلجىتىپ كەلەدى. سوۆەت زاۆودتارىنان جاڭا شىققان الىپ ستانوككە سەح ىشىندەگى توكار، سلەسار، ماشينيستەر اڭىرا قاراپ قالدى. ونى ورناتۋعا اكەلە جاتقان جيىندى بريگادانىڭ دا تۇلعاسى بولەك: قازاق، ورىس، ۋكراين، تاتار، ارميان، ەستون — ءبارى بار بۇل بريگادادا. كوماندا ورىس تىلىندە.
— ەششە راز ۆزيالي! — دەگەن كەزدە جۇمىلا كۇش قوسىپ، لىقسىتىپ جىبەرەدى العا. كوزلوۆ تا كوز الماي بۇلاردىڭ قيمىلىنا قاراپ تۇرىپ:
— ماستەرسكويىمىز زاۆودقا اينالعاندا، كراندار بۇركىتشە ءبۇرىپ اپارىپ، مىنا ستانوكتى قويا سالادى انا جەرگە! — دەدى. — مەن سەنى سونداي زاۆودتىڭ كومانديرى بولسا ەكەن دەيمiن. ءوزىڭ بىلەسىڭ. ويلان.
— تۇپتەي كەلگەندە پارتيا بىلەدى عوي، بوريس ميحايلوۆيچ، — دەپ كۇلدى ءجانابىل.
— پارتيا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن ساناسادى، — دەدى دە كوزلوۆ دالاعا شىعىپ كەتتى. جارامسىز ەكى فلانەستى الا كەتتى. الدىندا ۇستالار، قۇيۋشىلار سەحى تۇر. ەسىكتەرى اشىق. شىجىلداپ، شاشىراعان وت ۇشقىندارىنىڭ ىشىنە بارىپ ەندى ول. ويدان، قىردان جيىلعان وسىناۋ قۇراما كوپتە اكىمدىگىنەن ۇستازدىعى باسىم ەدى ونىڭ. شاقىلداعان كوپ بالعانىڭ ىشىندە سامپىلداعان داۋسى ەستىلدى:
— كەشەدەن بۇگىن، بۇگىننەن ەرتەڭ جاقسى ىستەۋىمىز كەرەك.
X
كۇن بۇگىن جەكسەنبى بولسا دا انتونينا فەدوروۆنا مەرزىمدى ۋاقىتىندا — ساعات سەگىز جارىمدا وياندى. كوزىن اشا سالا قاسىندا بولەك كروۆاتتا جاتقان سەرگەي پەتروۆيچكە قاراپ ەدى، ول بۇرسىڭكىرەپ جاتىر ەكەن، ءوزىنىڭ كورپەسىن سونىڭ ۇستىنە ەپتەپ جاپتى. تۇندە وقىپ جاتقان كىتابى ۇيىقتاعاندا قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن، كىتاپتى الىپ تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە قويدى. ءۇي ءىشى ءالى الا كولەڭكە، سالقىن، جىلى توسەكتەن تۇرسا دا سالقىننان دەنەسى سەسكەنبەدى. سىرت كيىمدەرىن قولىنا الا، ءىش كيىمشەڭ ورتالىق بولمەگە شىقتى. فورتوچكانى اشتى. ۇلكەن اينانىڭ الدىنا كەلىپ، كۇندەگى ادەتىنشە فيززاريادكا جاسادى. جاسى قىرىققا جۋىقتاسا دا، ەت، بەت اجارى، قيمىلى وتىز جاسار ايەلدەر شاماسىندا، ءالى ەش جەرىنە اقاۋ تۇسپەگەن قايراتتى، ورتا بويلى، كەۋدەلى، بەتى تولىقتاۋ كەلگەن اقسارى كىسى. تازا كوك كوزدەرى كۇلىمدەپ كەربەز قارايدى. فيززاريادكادان سوڭ كۋحنياعا كەلدى.
كۋحنيادا انتونينادان اينىماعان، ءوڭدى، سىمباتتى، دەنەسى ءولى تىپ-تىك اق شاشتى ايەل اس قامداپ ءجۇر. سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەگەن بايبىشە ەڭبەككە باپ، ەڭبەك ۇستىندە دە كەربەز كورىنەدى: اق الجاپقىشىندا كىرشىك جوق. انتونينا كەلە:
— ساۋمىسىڭ، ماما، — دەپ بەتىنەن ءسۇيدى كەمپىردىڭ.
— ساۋمىن، جالعىزىم، قىزىعىم.
— جالعىزىم بولسا مەن كوپكە بالار ەدىم، ماما.
— قايتەيىن ءتاڭىر ءىسى، — دەپ، قارت انا بالاسىنىڭ بالاسىزدىعى ءۇشىن دە ءبىر كۇرسىنىپ قويدى. انتونينا بالادان ەرتە قالعان ايەل. ءبىر ۇلى ەڭبەكتەپ جۇرگەندە، ءبىر قىزى جۇگىرىپ جۇرگەندە ءولدى. بالا دەسە كوكىرەگى قارىس ايىرىلادى. ءار ادامنىڭ ءوز باسىندىڭ ءبىر كەمشىلىگى نە باقىتسىزدىعى بولسا، انتونينانىكى وسى بالاسىزدىق ەدى.
— نارەستە وزىڭنەن تۋسا دا، باسقادان تۋسا دا سۇيكىمدى عوي، ماما، — دەدى. — سەرگەي پەتروۆيچكە ءبارىبىر، ول تەك بالا دەسە ولەدى.
— وزىڭنەن كۇدەر ۇزگەنىڭ بە بۇل؟! قىرىقتان اسقان جوقسىڭ، ەمدەنە بەر. ەلۋ جاسىندا بالا تاپقان، ون جىل توقتالىپ ءجۇرىپ بالا كوتەرگەن ايەلدى كورگەنبىز...
— اپىر-اي، سولاي ما؟
— ە-ە، كۇدەر ۇزبە، قاراعىم. بەرەيىن دەسە قۇدايعا قيىن ەمەس.
— كانە، قولقابىس ەتەيىن، نەڭ بار؟
— ءوزىم دە ۇلگىرەم. دالاعا شىق. كۇن بۇگىن ءتىپتى جاقسى. ەسىك الدىن سىپىرىپ تاستاشى.
ءتۇن بويى قىلاۋلاپ جاۋعان قار توقتالعان. جەر ءۇستى اپپاق. جاڭارعان جەر، تازا اۋاعا شىعا كەلگەندە انتونينانىڭ كوڭىلى كوتەرىلە ءتۇستى. تىمىق، جالتىر اسپان، بوراماي تىنىش جاتقان قار قاراعاندىدا سيرەك كەزدەسەدى. انتونينا ۇيگە قايتا كىردى دە سەرگەي پەتروۆيچتى وياتتى.
— ارىستانىم، تۇر. كۇن تاماشا بوپ اشىلىپتى. اسپاندا الاقانداي بۇلت، ءۇپ ەتكەن جەل جوق. شاڭعى تەبە جايلاۋبايدىكىنە بارىپ قايتايىق، شاقىرىپ ءجۇر عوي.
— تاۋىپ ايتتىڭ، — دەپ، سەرگەي پەتروۆيچ توسەكتەن تۇردى. — قار بوراماپ پا؟
— بوراماپتى.
— وندا ءىز بار ەكەن. مىلتىق الا جۇرەمىن. جولشىباي قويان اتامىز.
— ءتىپتى جاقسى، — دەدى دە انتونينا كەتىپ قالدى. سەرگەي پەتروۆيچ ترۋسيشاڭ، اياعىنا تاپىشكەسىن ىلە سالا سەنەككە شىقتى. سەنەكتە ەكى گير تۇرعان، ءارقايسىسى پۇت، ەكەۋىن ەكى قولىنا الا كوتەرە باستادى. انتونينا «ارىستانىم» دەسە دەگەندەي. مەيلىنشە دەنەلى، يىقتى، كەۋدەسىنە قۇشاق تولادى. بالتىرلارى جۇندەس، قالىڭ، قاتاڭ قارا شاشتارى تارلان تارتسا دا ءالى سيرەمەگەن، جاسىماعان. ەكى گيردى بىردەن باسىنان اسىرا كوتەرگەندە، مىقشيماي، دەمىكپەي، ءتىپتى ەركىن تۇر. ءبىراق، سىرتى قانشا ايدىندى بولعانمەن سىرتىنان ءىشى مىقتىراق، كورىكتىرەك ەدى. تالاي ادام سىرت كوزگە زور كورىنەدى، ءۇي ىشىندە، وشاق باسىندا، ۇساقتاپ قالادى. سەرگەي پەتروۆيچ ۇيدە، تۇزدە بىردەي. ءۇي ىشىندە بولماشىعا تارىلىپ نە دارديىپ، شاپشاڭ، ساياز مىنەزدەر كورسەتكەن ەمەس. زادى وندا جاساندى مىنەز جوق. ول قوعامعا دا، ءۇي ىشىندە دە، ۇلكەن-كىشى، الىس-جاقىن ادامدارىنا دا ادامشىلىق، ادىلدىك ءبىر عانا تۇرعىدان قارايتىن. ونىڭ بۇل قاسيەتتەرىن انتونينانىڭ بىلەتىندىگى، باعالايتىندىعى سونشا — «ونىڭ تابانىنا قادالعان شەگىر مەنىڭ ماڭدايىما» دەپ تىلەيدى.
مىنە، انتونينا ەسىك الدىن سىپىرىپ تاستاپ، بەتىنىڭ ۇشى قىزارا ۇيگە ەندى. سويلەي ەندى:
— ءالى كيىنبەگەنسىڭ، سەرگەي پەتروۆيچ. قورادان كورمەگەنىڭدى كورسەتەيىن دەپ ەدىم.
— ە، ول نەمەنە؟
— ءۇي اينالاسى، شارباق ءىشى سونشالىق اق، تازا، اياعىڭمەن باسۋعا ايايسىڭ. كۇن سونشالىق تىمىق، سەنىڭ ەككەن اعاشتارىڭنىڭ بۇتاعىنا قار قونىپ، قامىس باستانىپ تۇر. جورىتقان ءبىر اڭنىڭ ءىزى جاتىر.
سەرگەي پەتروۆيچ كۇلىپ جىبەردى.
— داۋدە بولسا، تىشقاننىڭ ءىزى شىعار.
— جوق، ودان ۇلكەندەۋ بىردەمە.
— مىسىقتىكى بولار؟
— مىسىقتىڭ ءىزى قانداي ەدى!
— قارساقتىڭ ءىزىن كورىپ پە ەدىڭ؟
— جوعا ءتايىرى.
— وندا ساعان ءتۇسىندىرۋ قيىن ەكەن.
— بۇنداي كۇن الماتىدا عانا ما دەسەم، مۇندا دا بولادى ەكەن عوي.
— نەگە بولماسىن. سوسياليزم جاساۋشىلار بارا-بارا قاراعاندىنىڭ جاراتىلىس جاعدايىن دا وزگەرتەدى. بۇل جالاڭاش دالاعا قولدان ورمان، بۇل قۇرعاق دالاعا قولدان داريا جاسايتىن كۇندەر دە بولار...
بايبىشە كەلىپ اسقا شاقىردى. Ac ىشەتىن بولمەگە ەندى ەكەۋى. بارلىعى ەكى-اق بولمە، ءبىر كۋحنيا. مۇلىك تە شاعىن، ۇستاۋعا، پايدالانۋعا كەرەكسىزدى جيناماعان. داستارقان ۇستىندە ۇشەۋى شۇڭكىلدەسىپ، كەيدە ازىلدەسىپ قويىپ وتىر.
— سۇتپەن بىتكەن مىنەز سۇيەكپەن كەتەتىن بولار ما، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ انتونيناعا. — ءوزىڭ اناسىڭ، ءتىپتى ەگدە اناسىڭ. سويتە تۇرا شەشەڭە ەركەلەيسىڭ.
— ونىڭ نەسى سولەكەت؟ بالا قانشا ۇلكەيسە دە اناسىنىڭ الدىندا ءاردايىم بالا-داعى. مەنىڭ مامام ماماسىنا ءالى ەركەلەيدى.
شاي قۇيىپ وتىرعان بايبىشە اۋزىن كەمسەڭدەتىپ، ورامالمەن كوزىن ءسۇرتتى. تىستەرى ءالى قالاداي بولسا دا، سوزدەر پىشىراپ شىقتى:
— ساعىندىم مامامدى، تۇسىمنەن شىقپايدى. ساعىندىم دونباستى، تۇسىمنەن شىقپايدى...
— كۇلەرمىسىڭ، ايارمىسىڭ! — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ ءسال ويلانىپ الدى. — ساعىنساڭىز موسكۆاعا بارعاندا الا كەتەيىن. ار جاعى جاقىن عوي، بىرەۋگە قوسىپ جىبەرەمىن. قايتاردا الا قايتارمىن.
— پالە، ءۇيدى قايتەم؟! انتونينا جۇدەپ قالماي ما؟
— ۇيگە قىزمەتشى الا تۇرارمىز، ايتپەسە انتونينا ستولوۆويدان ىشە تۇرار.
— مەن كەتكەن سوڭ ءۇيدىڭ دە، انتونينانىڭ دا كۇيى كەتەدى. جوق، مەن بارا المايمىن...
جاردەمىنەن تىلەگى كوپ قامقور انانىڭ اق جۇرەگىن انتونينا انىق كورىپ وتىرعان سياقتى. كۇلىمدەي، تەسىلە قاراعان ءمولدىر كوك كوزىنەن ءىرى ەكى تامشى جاس ىرشىپ كەتكەنىن قاسىنداعىلار بايقاعانشا ءسۇرتىپ تاستادى.
— ماماجان-اۋ! — دەدى سونان كەيىن — دۇنيەگە تەك مەن ءۇشىن كەلگەن ءتارىزدىسىڭ. ءوزىم ەرتىپ بارامىن سەنى. الداعى جازدا اجەمە سەكسەن بەس جاس تولادى. سول قارساڭدا بارامىز.
— ءيا، اجەڭنىڭ سەنى دە كورگىسى كەلەدى. قانداي جاقسى كورەتىن ەدى سەنى، — دەپ بايبىشە انتونينانىڭ الىستا قالعان بالالىق شاقتارىن دا ەسكە ءتۇسىرىپ قويدى.
سەرگەي پەتروۆيچ جۇرۋگە قامداندى. شاڭعىسى، قوساۋىز مىلتىعى امەن دايىن. ايتسە دە ادەت بويىنشا ولاردى ءسۇرتىپ، قايتا ءبىر قاراپ، تەكسەرىپ ءوتتى. انتونينا دا شاڭعى كيىمدەرىن كيىنە باستادى. دەنە شىنىقتىرۋ بۇلارعا ادەت بولىپ كەتكەن، ەكەۋى العاش تانىسقاندا كاتوكتا — مۇز ۇستىندە تانىسقان بولاتىن. بۇگىن ون ەكى كيلومەتردەگى جايلاۋبايدىكىنە جاياۋ بارا جاتقاندارى دا دەنە شىنىقتىرۋ قۇمارلىعى. جايلاۋباي ءبىرىنشى سوۆحوزدا سيىر فەرماسىن باسقارادى. سوۆحوزعا بۇيراتتاردى جۇلىقتاپ، جولمەن، تەگىس جەرمەن بارۋعا دا، بۇيراتتاردى ارالاپ، قيالاپ، ءورلى توتەمەن اسۋعا دا بولاتىن ەدى.
— توتەلەپ جۇرەمىز، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. — جول ۇستىندە اڭ جاتپايدى، بۇيرات ىشىنەن كەزدەسەدى.
— كوزىلدىرىگىڭدى ۇمىتپا...
كوزىلدىرىكتەرىن ۇيدەن شىعا بەرە-اق كيىپ الىستى. كۇنمەن شاعىلىسقان شاڭقان قارادان كوز ۇيالادى. ەكى شاڭعىشى ۇزدىك-سوزدىق سىرعي جونەلدى. قاراعاندى قازاقتارى شاڭعىنى ءازىر از بىلەدى. ۇلكەنى توسىرقاي، جاسى قىزىعا قارادى، بۇلارعا. ۇيىنەن جاڭا شىققان بايتەننىڭ دە كوزى شالىپ قالىپ:
— ەرىككەن ەكەن ششەرباكوۆ، — دەدى ىشىنەن، — ەركە قاتىن قاسىنان قالمايدى. نە كەرەك قاتىندى سونشا ەركەلەتىپ.
قالانىڭ بۇل شەتى جاقىن، بۇيراتتارمەن ۇشتاسىپ جاتادى. تەمىر جولدى كەسىپ ءوتىپ، ءبىرىنشى توبەنى قيالاي ورلەدى شاڭعىشىلار. توبەنىڭ ۇستىنە شىققاندا سەرگەي پەتروۆيچ كىدىرىپ تەمەكى تارتتى، جان-جاققا كوز جىبەردى. دايەكتەي جەردىڭ بەتىندە قاراعاندى قاراۋىتىپ ءتىپتى ايدىندى تۇر ەكەن.
— ءوسىپ بارادى، ءا، ءوسىپ بارادى! — دەدى كۇلىمدەپ.
— بالقاشقا تارتقان مىنا تەمىر جول بويلاي، قالانىڭ وڭتۇستىگىنە، باتىسىنا ورماندار ەگىلەدى. ورمان ىعىنا سوناۋ كورىنگەن بيىك بەلدەردىڭ ۇستىنە جاڭا قالا سالىنادى. قالالىق سوۆەت قىزۋ كىرىسىپ جاتىر ىسكە. جاڭا پرەدسەداتەل دۇرىس ادام ەكەن.
— اق جارقىن، كۇلدىرگى كىسى عوي ءوزى، — دەپ ەدى انتونينا.
— وپتيميست، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. — قيىندىقتان قورىقپايتىن، جۇمىستان جالىقپايتىن، ءبىزدىڭ كوزلوۆ سياقتى ما دەيمىن. از كۇندە-اق قالانىڭ قوجاسى بارىن سەزە باستادى جۇرت.
— ءيا، كلۋب ءۇيى بىتپەي قويىپ ەدى، سول كىسى كەلگەن سوڭ ءبىتتى. كينوتەاتر دا ءبىتىپ قالىپتى، قانداي ادەمى! ستاديون جاسالىپ جاتىر...
قانابەكتى اڭگىمەلەي توبەدەن استى بۇلار. بۇيرات ىشىنە ەنىپ بارادى. كۇنمەن شاعىلىسقان كوبىك قار بريلليانتشا جىلتىلداپ جاتىر. ءىز جوق، ءتىپتى تىشقان ءىزى دە جوق. ەلسىز اق بۇيراتتاردى قىبىر ەتكەن جان، كوز توسار قارا كورىنبەيدى. شاڭقان دۇنيەنى ەكى شاڭعىشى كەزىپ كەلەدى، اعىپ كەلەدى.
— كۇن تاڭ الدىندا اشىلسا كەرەك. قان سونار ەمەس، كەلتە سونار سياقتى، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ بەلەستەردىڭ، بىرىنە شىعا كەلگەندە، بەلەس ەتەگىندە ءبىر اتتى اتىنان تۇسە سالا اق قارعا قىزىل تۇلكىنى ۇرىپ جاتتى. تۇلكىنى ول ءولتىرىپ، قانجىعاسىنا بايلاعانشا، انتونينا كەلدى اعىزىپ.
— سالاماتسىز با، اتا!
اق ساقالدى، قويان تەرىسىنەن ىستەگەن اق تىماقتى، قويان جۇنىنەن توقىعان اق بوكەبايلى قىزىل كوز قارت ورىسشا سويلەدى. ءتىلى ءتىپتى جاتىق. ءبىراق، ۇناتپاعان ادامداي سولعىنداۋ سويلەسەدى. سۇلاپ جاتقان تۇلكىنى، جابۋلى جاتقان قاقپاندى قانجىعاسىنا بايلاماي دەل-سال تۇر. سەرگەي پەتروۆيچ فاميلياسىن ايتقاندا عانا جىلى شىراي كورسەتتى:
— سەن، زاۆود باستىعى ششەرباكوۆ ەمەسپىسىڭ؟
— يا، سول ششەرباكوۆپىن.
— مىنا كىسى كىم بولادى؟
— مەنىڭ ايەلىم.
قارت باسىن يزەي ىڭىلداپ ءبىراز تۇردى دا:
— جاقسى كەزدەستىك، — دەدى، — مەن اناۋ كوز ىشىندە كورىنگەن «اققۇدىق»، ورىسشا — «تيحونوۆكا» اتالاتىن كولحوزدىڭ مۇشەسىمىن. — اتىم — مۇزدىباي، اكەم اتى — اقشولاق. جاس ۇلعايىپ، قاتتى قايىرىمعا ءال كەلمەگەن سوڭ، كولحوزدىڭ اڭشىلىق كاسىبىن ىستەپ ءجۇرمىن. بۇل تۇلكى كەشە تازىدان قاشىپ ىنگە كىرگەن. قازاق سالتىندا اڭشى العان اڭىن قاسىنداعى جولداسىنا نە وزدەرىڭدەي كولدەنەڭدى كوك اتتىعا بايلاپ بەرەدى. كولحوزدا، ورىستا بۇل سالت جوق. ەكى سالتتىڭ قايسىسىن بۇزارىمدى بىلمەي تۇردىم قاپەلىمدە. بولماس ەندى، ايەل جولى ۇلكەن، كەلىن، مىنا تۇلكىنى جاعا قىلىپ كي.
مۇزدىباي تۇلكىنى اكەلە جاتقاندا ششەرباكوۆ پەن انتونينا بىردەن بەزەكتەدى:
— قوزعاماڭىز، بايلاماڭىز، راقمەت!
— بىزگە ءتىپتى كەرەگى جوق، راقمەت!
— جو-و-وق، كونبەيمىن، — دەدى مۇزدىباي. — بىلەمىن-تۇلكىگە ءزارۋ ەمەسسىڭدەر. مەن ءبىر ەلدىڭ اقساقالىمىن. سەن ءبىر ەلدىڭ ازاماتىسىڭ، ەلىمدى، جەرىمدى كوركەيتىپ، زاۆود سالىپ جاتىرسىڭ. ساعان بىلدىرگەن ىرزالىعىم بۇل. ايتپەسە، قاقپانعا تۇسكەن اڭدى بايلاماۋعا دا جول بار.
— قاريا، ءسىزدىڭ ريزالىعىڭىز بۇكىل ۇلتىڭىزدىڭ ريزالىعى دەپ بىلەمىن. بايلاڭىز وندا، قۋانا-قۋانا الامىن.
مۇزدىباي تۇلكىنى ششەرباكوۆتىڭ بەلىنە وراي بايلاپ بەردى. مىرزا، جولشىل، ەستى قارتقا قاتتى ريزا بولىپ، ششەرباكوۆ پەن انتونينا قوناققا شاقىرىپ تۇر:
— اتا، كەلىڭىز بىزگە.
— بايبىشەڭىزدى الا كەلىڭىز، بىزدە دە بايبىشە بار. تانىسايىق، ارالاسايىق. كولحوزدا تانىسىمىز جوق، — دەپ ەدى سەرگەي پەتروۆيچ.
— تانىسىپ الىپ، قۇتىلا الماي جۇرمەڭدەر، — دەدى مۇزدىباي قالجىڭداپ. — بارامىز ءبىر كۇنى. ءبىراق، قوناق بولۋ ءۇشىن ەمەس، كولحوزدىڭ قامى ءۇشىن بارارمىن.
— ءتىپتى جاقسى. كولحوزعا جاردەمدەسۋگە ءارقاشان دايارمىز. مۇمكىن، شەفكە — قامقورلىققا الارمىز. كولحوزدارىڭىزدىڭ حالى قالاي؟
— جامان ەمەس. جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلەدى. وسكەن سايىن ماشينا كەرەك ەكەن. ادام، كولىك كۇشى جەتىسپەي كەتەدى.
— ماشيناعا ءازىر ءبىز دە باي ەمەسپىز. ايتسە دە وراق، كوكتەم كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى. جۇمىسشىلاردا «سەنبىلىك» دەگەن ءداستۇر بار. بۇل ءداستۇر قاراعاندىنىڭ مەشەۋ شاعىندا زور كۇش بولدى. ايتساق، سۇراساق سول سەنبىلىك كومەگىن جۇمىسشىلار سىزدەردەن دە اياماس.
مۇزدىبايدىڭ قىزىل كوزى جايناپ، ەكەۋىنىڭ قولىن كەزەك-كەزەك ۇستادى. قۋانىشىن جاسىرا المادى.
— وسى بەرەمىن دەگەنىڭنىڭ ءوزى بەرگەندەي بولدى. قۋانىشىم قوينىما سىيماي، كولحوزعا قايتقانشا، ايتقانشا اسىعىپ تۇرمىن. قوش، ەندى، ساۋ بولىڭدار، شىراقتارىم.
شوقىتا جونەلگەن قازاق شالىنىڭ ات ۇستىندە شيراقتىعىنا سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ:
— ءبىزدى قارىزدار قىلىپ كەتتى! — دەدى ششەرباكوۆ.
— ال، ءبىز نە بەرەمىز وعان سوندا؟
— مەن قوساۋىزىمدى بەرسەم قايتەدى؟
— بەرسەڭ بەر. اڭعا اندا-ساندا ءبىر شىعاسىڭ. بوسقا تۇرادى، ودان دا شال قىزىعىن كورسىن.
ەكەۋى تۇرا جونەلدى. بۇدان بىلاي قۇلاما بولاتىن، تەرەڭ سايدى بويلاي سىناپشا اققاندا، بۇلار شوقىتقان اتتان شاپشاڭىراق كەتتى. ساي بىتكەن سوڭ وڭ جاققا كىلت بۇرىلىپ، بيىك بەلەسكە كوتەرىلدى. فەرما اياق استىندا تۇر. شەكەر ات ۇستىندە، قورادان شىققان سيىرلاردى ويداعى سۋاتقا ايداپ كەلەدى. كوشپەلى ەلدىڭ ايەلى ەركەكشە كيىنىپ، شالبارلانىپ العان — قالا ەركەگىنەن مىقتى وتىرادى اتقا. وزەك ىشىندە «كوكپەكتىنىڭ» ۇزىك-ۇزىك سۋلارىنىڭ بىرىنەن سۋات ويىپ جاتقان جايلاۋباي كورىنەدى. بايلاۋدان، الا كولەڭكە قورادان شاعىل دالاعا شىققان مال ەلىگىپ، بەتىمەن جونەلمەك بولىپ، جاستارى ويناق سالىپ، قاشا جونەلىپ قويادى. شەكەر وندايلاردى اقىرىپ، اتپەن باستىرىپ اكەلىپ ورتاعا تىعادى.
— شىركىن، ات ۇستىنە ۇيرەنەر مە ەدى؟ — دەدى انتونينا، — دەنە شىنىقتىرۋدىڭ بۇل ەڭ جوعارى ءتۇرى عوي.
— ۋاقىت وتە قويدى ما ەكەن، ءالى دە ۇيرەنىپ بايقاساڭ قايتەدى؟
— وتىڭكىرەپ كەتتى عوي.
زۋلاتىپ كەلىپ قالعان ەكى شاڭعىشىنى جايلاۋباي قاسىنا كەلگەندە ءبىر-اق كوردى.
— اپىر-اۋ، سەرگەي مە، انتونينا ما؟ — دەدى دە ادەتىنشە جاي ءجۇرىپ كەلىپ قول الىستى. قۋانعانىن كۇلىمدەگەن كوزى، ءتىسىن اقسيتا ىرجيعانى ايتىپ تۇر. سوندا دا اسىعۋ جوق، مۇرتىنا قاتقان مۇزدى قولىمەن تۇسىرە سويلەپ تۇر. شەكەر شۇرقىراي كەلىپ امانداستى. اماندىق، اڭگىمە ەكى تىلدە بىردەي ءجۇرىپ جاتىر. ارا تۇرا ىمداسىپ كۇلىسەدى. سەرگەي پەتروۆيچ قازاقشانى ءالى جەتە بىلمەيدى، جايلاۋباي ورىسشانى جاڭا ۇيرەنىپ ءجۇر. شەكەر مەن انتونينا بۇل ەكەۋىنەن دە از بىلەدى. سوندىقتان ىمنىڭ كوبى سول ەكەۋىنىڭ اراسىندا. شەكەر اتتى كورسەتىپ:
— مىناداي اتقا ءمىنىپ نەگە كەلمەدىڭدەر، جاياۋ جۇرگەندەرىڭ قالاي؟ — دەپ ەدى، انتونينا «اتقا ءمىن» دەپ تۇر دەپ ۇعىنىپ لىپ ەتە ءتۇستى:
— جۋاس پا ءوزى؟ مىنسەم ءمىنىپ بايقايىنشى.
تىلەنگەن انتونينانى اتقا مىڭگىزىپ، اتتىڭ باسىن ءوزى جاياۋ جەتەلەپ شەكەر ۇيىنە بەتتەدى. سۋ ىشكەن سيىرلار دا بۇرسەڭدەپ جىلى قوراعا قايتتى. سەرگەي پەتروۆيچ جايلاۋبايدىڭ شارۋا جايىن سۇراپ كەلەدى.
— قالاي، مال كۇيلى مە؟
— كۇيسىز بولسا ويناقتاي ما، قورادان ويناقتاپ شىعادى.
— مال ازىعى جەتكىلىكتى مە؟
— ەكىنشى قىسقا اسىپ قالادى.
— تەك مىنا سۋاتتارىڭ جايسىز ەكەن. سۋىقتا، بوراندا قيىن عوي مال سۋارۋ.
— ونداي كۇندەردە سۋارمايمىن، قار بەرەم مالعا. بوراندا ءشوپ تاسىپ بەرۋى قيىن. سوندىقتان اشىقتا ءبىراز ءشوپتى قوراعا تىعىپ العامىن.
— مالدا اۋرۋ، ءولىم جوق پا؟
— شۇكىر، ءازىر تىشقان مۇرنى قاناعان جوق.
سەرگەي پەتروۆيچ تۇسىنبەي قالدى.
— تىشقاننىڭ مۇرنى نەگە قانايدى؟ قاناسا نە بولادى؟
جايلاۋباي مىرس ەتتى. جاۋاپ قايىرعانشا ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى.
— ورىستىڭ تالاي سوزىنە مەن دە وسىلاي تۇسىنبەيمىن. ەكەۋمىز بۇل جوندە باستاس ەكەنبىز. «تىشقان مۇرنى قاناعان جوق» دەگەنىم — مال ءدىن امان دەگەنىم عوي.
فەرما سوۆحوز ورتالىعىنان جارتى كيلومەتر جەردە، وڭاشا، بيىك قاباقتا تۇر. سوۆحوز كونتورىنان بۇلعاقتاي شىققان بىرەۋ اندەتىپ تۋرا وسىلاي بەتتەدى. انىندە دە، جۇرىسىندە دە بەرەكە جوق. بولجىراپ كەلەدى، وڭاي جىعىلادى، ورنىنان ازار تۇرادى.
— بۇل كىم؟
جايلاۋباي كىم ەكەنىن ايتۋعا ۇيالىپ، قىبىجىقتاسا دا تۋرا بەرىلگەن سۇراقتان جالتارا المادى. جالتارسا مىناۋ ادامنىڭ ءوزى-اق ۇستاپ بەرەتىن ەدى.
— ديرەكتورىمىز، — دەدى سونسوڭ كۇمىلجىپ.
— ديرەكتورىمىز؟! اپىر-اۋ ول وسىلاي ما ەدى؟!
— كۇن دەمالىس قوي.
سەرگەي پەتروۆيچ جاي عانا باسىن شايقادى. جايلاۋبايعا ەرە ءجۇرىپ، مالدى قوراعا قاماستى. ساۋىنشى ايەلدەر ءار سيىردى ءوز ورنىنا بايلادى. قورا جىلى، ءبىراق، مادەنيەت كەمدەۋ. بۇل ءۇشىن جايلاۋبايدى كىنالاۋعا بولمايدى. ول قولىنان كەلگەنشە بىلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەتتى. سوعان كۋا ەسەبىندە.
— مىنە، بيىل سىيعا العان تورپاعىم، — دەپ قىزىل تايىنشانى نۇسقاپ كورسەتتى.
— قايىرلى بولسىن، الا بەر، ەكپىندى بولا بەر. تەك مال كۇتۋگە دە مادەنيەت كەرەك ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
— وندا قانداي بولۋ كەرەك؟
— قورا بۇدان جارىق، تازا بولادى. اۋە ۆينتيلياسيامەن جاڭارتىلىپ تۇرادى. مال استىنا توسەگەن مىنا ءشوپشالام، قوردالار مۇلدە قۇريدى. سۋ سيىرلاردىڭ الدىنا تۇتكىكپەن كەلىپ تۇرادى، كەرەگىندە سيىر ءوزى ىشەدى. ءشوپ ماشينامەن كەسىلىپ، ۇنتاقتالىپ... سيىر ماشينامەن ساۋىلادى... نەعۇرلىم جاقسى ىستەسەك، جاقسى باسقارساق، سولعۇرلىم تەز بولادى. ءاردايىم ەستەن شىعارما جايلاۋباي، بۇل مەملەكەت شارۋاشىلىعى. ماڭايداعى كولحوزدار سەنىڭ فەرماڭنان، كولحوزشىلار سەنەن ۇلگى الاتىن بولسىن.
Mac ديرەكتور كەلىپ اڭگىمەنى ءبولىپ جىبەردى. كۇجىلدەتىپ، ولەڭدەتىپ كەلىپ ەدى، سەرگەي پەتروۆيچتى كورىسىمەن جىم بولدى. ءتىپتى ايىعىپ قالعان ءتارىزدى، كادىمگى ادامشا قول ۇستاسىپ، جالپىلداپ امانداسىپ جاتىر. ماستىعىن ءوزى دە ءبىلدى بىلەم.
— بۇگىن كۇن دەمالىس قوي، — دەي بەردى.
— جولداس الىبايەۆ، ۇيىڭىزگە قايتىڭىز دا ۇيىقتاڭىز، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. قاراعاندى قالالىق سوۆەتىنىڭ بۇرىنعى پرەدسەداتەلى كارىباي الىبايەۆ ەدى بۇل. اراق بۇرىنعىسىنان ءارى بيشارا ەتە تۇسكەن ەكەن. جاعىمپازدىقتىڭ تالاي ءتۇرىن كورسەتىپ تۇر:
— قوناق بولىپ كەتىڭىز. كەلىنىڭىزدىڭ سىزگە ساقتاعان قازىسى بار. ءسىزدى بالا-شاعامىزبەن جاقسى كورەمىز.
— راقمەت، ۋاقىت از، وسى ارادان قايتامىن.
— وندا سىباعاڭىزدى اكەلىپ بەرەيىن وسىندا؟
— راقمەت. بۇيىرسا ءبىر ۋاقىتتا بارىپ جەرمىز.
— اپىر-اۋ، ەندى، ءسىزدىڭ ريزالىعىڭىزدى قايتسەم تابامىن...
— جولداس الىبايەۆ، كەرەكسىز سوزدەردى سويلەپ باراسىز.
— سولاي ما، قويدىم، وندا، قويدىم. سەرگەي پەتروۆيچ ۇرىسقالى كەلەدى. ۇرىسقاننىڭ ءوزى باسقانىڭ اينالايىن دەگەنىنەن ارتىق.
— قايتىڭىز، ۇيىقتاڭىز. ساعات بەسكە ماعان ات-شانا جىبەرىڭىز.
— ءوز اتىمدى جىبەرەمىن. اۋىزدىعىمەن الىسادى. جارتى-اق ساعاتتا جەتىپ باراسىز...
— بارىڭىز، ۇيىقتاڭىزشى ەندى.
كارىبايدان ازار قۇتىلدى بۇلار. ونىڭ سونشا جالپىلداۋىندا ءمان بار. بۇل سوۆحوز قاراعاندى ترەسىنە قارايدى. كارىبايدى سوۆحوزعا جىبەرگەن ششەرباكوۆ، مەيرام ونشا ۇناتپاسا دا قارسى بولعان جوق-تى. ششەرباكوۆ ەندى نە ويمەن قايتار؟ Mac كارىبايدىڭ مازاسىن كەتىرگەن وسى ءقاۋىپ. ءقاۋىپتى جويامىن دەپ جيرەنىشتى مىنەزدەرىن كورسەتىپ الدى.
— مەن كارىبايدى بىلمەگەن ەكەنمىن، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. باسقا ەشتەڭە ايتپاستان جايلاۋبايعا ەرە ۇيگە ەندى.
شاعىن ءۇش بولمەلى، ورتاسىنان جال پەشتەرمەن بولگەن قازاقى كىرپىشى ءۇي كوڭىلدى ەكەن. بۇرىنعى قازاق ۇيلەرىنەن ءبىرسىپىرا ايىرماسى بار — بيىك، تەرەزەلەرى ۇلكەن، ەكى قابات، ءۇش بولمەنىڭ ۇشەۋىنەن دە كۇن ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر. ءالى ەدەن جايىلماعان، كىرپىشتەن ساتى جاساپ، سىلاپ تاستاپتى. توبە دە سىلاۋلى. ءۇيدىڭ قۇرىلىسى قازاقشا، بيىكتىگى، جارىقتىعى قالاشا، سىلاۋى پوسەلكەشە. جاسىنىڭ كوبىن كەڭ دالادا كوشۋەن وتكىزگەن جايلاۋباي قالعان ومىرىندە كوشپەۋگە بەكىنگەن ءتارىزدى. ءۇي اينالاسىن ورلاپ تاستاعان، ازىن-اۋلاق eگic تە ەگىپ الىپتى بيىل...
سەرگەي پەتروۆيچ جايلاۋبايدىڭ، تۇرمىسىنا ەنگەن وزگەرىستەردىڭ ءبارىن بايقاۋسىز جىبەرگەن جوق. بارىنە قۋانا قاراپ، قۋانا سۇراپ، ءۇي ءىشىن كورىپ ءجۇردى دە:
— ەسكە تۇسىرەيىكشى، جايلەكە، — دەدى. وسىدان ەكى-اق جىل بۇرىن قاراعاندىداعى العاشقى سەنبىلىككە ءسىز مالىڭىزدى باعا ءجۇرىپ، كيىز ۇيمەن كوشە ءجۇرىپ قاتىناسقانسىز. مىنەزىڭىزگە مەيرام ەكەۋمىز ىشەگىمىز تۇيىلگەنىنە كۇلگەن ەدىك. ءسىزدىڭ سونداعى ءۇي، سونداعى كۇي، ەڭبەككە، كەلەشەككە سونداعى كوزقاراس بۇگىن بۇنشا وزگەرىپتى! وسىلاي وزگەرە بەرەدى. كارىبايدى جاڭا بىلسەم، ءسىزدى سوندا-اق بىلگەن ەكەنمىن.
— ساعان ولە-ولگەنشە قارىزدارمىن، سەرگەي، جاقسى ورنالاستىردىڭ، ورنىعىپ ءۇي بولۋىما كوپ كومەكتەستىڭ.
— ماعان ەمەس، پارتياعا، ۇكىمەتكە قارىزدارسىز. مەن تەك سولاردىڭ ءومىرىن ورىنداۋشى.
— قانشا كىشىرەيسەڭ دە، مىنا دەنەڭمەن سەنى كىشى دەي الماسپىز، — دەپ، جايلاۋباي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
شەكەر مەن انتونينا كەلە اس قامداۋعا كىرىسىپ كەتتى. ىمداسادى دا، ءتۇسىنىسىپ كۇلىسەدى. شەكەر، جايلاۋباي مەيرامعا جەكسەنبى سايىن بارىپ تۇراتىن. بارعان سايىن ششەرباكوۆتىكىنە، ارداققا سوقپاي كەتكەن ەمەس. ابدەن ءۇيىر بولىپ العان. سوندىقتان قوناقتار بۇندا ءوز ۇيىندەي ەركىن، انتونينا قىزارا ءبورتىپ ىستىق پليتاعا جۇمىرتقا قۋىرىپ تۇر. شەكەر ستول ءۇستىن بۋتىلكەلەرمەن تولتىردى. جايلاۋباي تۇلكىنى سويا باستادى:
— تاستاپ كەتىڭدەر. كەلەسى دەمالىستا يلەپ، ۋقالاپ، اپارىپ بەرەمىن، — دەيدى. سەرگەي پەتروۆيچ راديونى وڭداپ جاتىپ، انتونيناعا كوزى تۇسكەندە كۇلىپ جىبەردى:
— تاناۋىڭ تەرشىپ، الدىڭداعى تابانىڭ ۇستىنە ءتونىپ باراسىڭ عوي. ۇيدە مۇندايىڭدى بايقاعان ەمەن.
— ارانىم اشىلىپ تۇر.
— ءجۇرىس، تۇنىق، سۋىق اۋا سولاي ەتەدى. مەن دە بۇگىن جۋىردا تويماسپىن. كوستريۋلدەرىڭ قارامدى كورىنەدى، ايتەۋىر.
— ءبىر كۇركەتاۋىق جەتەدى دەپ ەدىم، بولماي ەكەۋىن سالدى شەكەر. بۇلار مالدى ازايتىپ، قۇستى كوبەيتە باستاپتى ەندى.
— ءارى سوۆحوز مالىن، ءارى ءوز مالىڭدى كوبەيتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. سونىسىن ويلاپ-ويلاپ ءوز مالىمدى ازايتتىم، — دەدى جايلاۋباي. — ال مىنا قۇس بيشارانىڭ باعۋى ءتىپتى وڭاي كورىنەدى. باياعىدان بەرى بىلسەكشى. ءبىراق بىلگەنمەن كوشىپ جۇردىك-اۋ وندا.
داستارقان ۇستىندە اڭگىمە، قالجىڭ، كۇلكى قىزا ءتۇستى. شەكەر جايلاۋبايدى «ۋايىمسىز» دەسە، انتونينا ءماز بولادى
— نەلىكتەن ۋايىمسىز اتانعانسىز؟ — دەپ قويمادى سۇراپ.
— انتونينا قاراعىم، بۇل قاتىن بىلمەي ايتادى، — دەدى جايلاۋباي. — بۇل بىرنارسەگە تارىلىپ، اسىعىپ نە اشۋلانىپ كەلگەندە، مەن — سابىر ەت، ءجونى بولار دەيمىن...
— سەنىڭ سونىڭ سابىرلىلىق ەمەس، ۋايىمسىزدىق! — دەپ باسپالاتا جونەلدى شەكەر. — وسى قازىنا جۇمىسىنا ەنگەننەن بەرى عانا شيراي باستادى. ايتپەسە ارام ولەتىن قۋدىڭ ءوزى عوي.
كۇلىپ جاتىر ءبارى.
كۇن باتىپ كەتىپتى. قارا كاشوۆكاعا قوس قارا اتتى پارلاپ جەگىپ، كۋشەر ءوتتى تەرەزەدەن. قوناقتار جۇرۋگە قامداندى. شاڭعى كيىمىمەن شانادا توڭاتىندارى جاڭا ءتۇستى ەسكە. انتونينا جايلاۋبايدىڭ قارا سەڭسەڭ تۇلىبىن، ششەرباكوۆ قازاقى قارا شاپانىن كيدى. شاناعا وتىرعان سوڭ شەكەر ەكەۋىنىڭ اياعىنا كيىز جاۋىپ، قىمتاپ وراپ تاستادى.
— مىنا كيىمدەردى الا قايت، — دەدى جايلاۋباي كۋشەرگە داۋىستاپ. — ەستىدىڭ بە؟
كۋشەردىڭ قۇلاعى مۇكىستەۋ قازاق ەكەن، «ەستىدىم» دەدى باسىن يزەپ. دەلبە ۇستاسى، ات ايداۋى ءتىپتى شيراق، ۇشىرتا جونەلدى. تاعالى قوس ارعىماق اياق استىن بوراتىپ بارادى. انتونينا سەرگەي پەتروۆيچكە باسىن ءسال سۇيەي، نازدانا وتىرىپ، سىڭسىپ ءان سالا باستادى... كەڭ، جالتىر كوك اسپاندا التىن تەڭگە — اي ءجۇزىپ كەلەدى. كەڭ، شاڭقان دالادا جالعىز قارا ءدۇزىپ كەلەدى. ادەمى ورىس ءانى ەستىلەدى...
XI
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىندا ادام بۇگىن ءتىپتى كوپ. بىرەۋ كەلىپ، بىرەۋ كەتىپ، ساپىرىلىسىپ جاتىر. پارتيادا بارى دا، جوعى دا مەيرامنىڭ الدىن ءبىر كورىپ شىعادى. مەيرام ەكى كۇننەن بەرى سولاردى قابىلداۋمەن وتىر. مىنەزى، ۇلتى، جىنىسى ءارقيلى كوپشىلىك بوركەمىك باسشىنى مۇجىسە، قايراتتى باسشىنى قايراماي ما. مەيرام قاجىعان دا، جالىققان دا جوق. ءارقايسىسىنان ءبىر وزگەشەلىك كورىپ، كورگەن سايىن قۇنىعا بەرەدى. وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءتۇيىندى، فيلوسوفيالى تاقىرىپتاردى الىستان ىزدەيتىن. ەندى ءومىر ءوزى تىقپالام تۇر. Miنe الدىڭداعى ءۇش كوممۋنيستىڭ ءبىرى وڭاي ماسەلەنى قيىنداتا قويدى:
— ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىمەن كەلدىم. «مىڭنىڭ» ءبىرىمىن. تەگىم باتىراق. ازامات سوعىسىن باسىمنان كەشىردىم. ارىرەكتە بولىستىق ريەۆكومدى، بەرتىندە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىن باسقاردىم. شىراعىم-اۋ، ەندى اتقورانى باسقار دەگەنىڭ قاعاجۋ قىلعانىڭ با، تانىماعانىڭ با؟ مىنە دوكۋمەنت...
ورتا جاستا، ورتا بويلى، كولدەنەڭى شىعىڭقى، بەزەۋ بەت، قارا كىسى كونەتوز قاعازداردى بۋدىراتىپ، جايىپ تاستادى. بەل قىلعان، بەتكە ۇستاعان قاعازدارى كىرلەپ، بۇكتەسىڭدەرى قىرقىلىپ قالىپتى.
— توزدىرىپ تاستاپسىز عوي، — دەدى مەيرام.
— توزسا كوشىرتىپ الام، وقا ەمەس.
— كوشىرمەدەن ءتۇپ نۇسقا قىمباتىراق. قىمباتىن ساقتاڭىز.
دوكۋمەنت يەسى بۇل ازىلگە ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە، جاۋاپ قايىرعان جوق. مەيرام دوكۋمەنتتەرمەن تانىستى. ماۋسىمبايەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى راس ەكەن. ءبىراق، ءبىر كەزدە ۇلكەن ماۋسىمبايەۆ، بۇل كەزدە ءتىپتى قوراش كورىندى. دوكۋمەنتتەرى قانداي ەسكىرسە، ءوزى دە سونداي سەكىرۋگە اينالعان. اتقورانى مەنسىنبەيدى، ودان ۇلكەن قىزمەتتى كوتەرە المايدى. كەۋدەسى جوعارى، ءوزى تومەن، اقپەيىل جان ءالىن بىلمەي، دامەسى ۇلكەندە.
— بۇكىل قاراعاندىدا ششەرباكوۆ پەن گيتەلماندا عانا بىردەن ماشينا بار. ونى الىپ بەرە المايمىن.ول ورىنعا ءوزىڭىز دە تالاسپاسسىز. ششەرباكوۆ ۇيعارسا، ازىرشە سول اتقوراسىنا بارا تۇرىڭىز. قىرىق-وتىز ات، قانشاما سايمان، شارۋاشىلىق بار قاراماعىڭىزدا. كەلەشەكتى ءىسىڭىز ايتار.
ماۋسىمبايەۆ قاعازدارىن جيناپ الىپ، شىعىپ كەتتى. ۇندەمەسە دە ۇيدەي وكپە ارقالاپ كەتتى. قالعان ەكەۋدىڭ بىرەۋى اتالىق دەگەن جىگىت. ءبىر سۇراققا ءبىر ساعات سويلەسە، جالىعار ەمەس، اعىپ تۇر. از ومىرىندە كوپ شارلاعان. سۋرەتشى، ءبيشى، رەجيسسەر، دراماتۋرگ، اقىن كورىنەدى. بەس ماماندىقتىڭ ءبىرىن مىقتاپ ۇستاماپتى. كوپ شارلاۋى سودان بولسا كەرەك. بۇل دا دوكۋمەنتتەرىن قوپارا باستاعاندا.
— قوزعاماڭىز، — دەدى مەيرام. — ايتقانىڭىزعا سەندىم. كوپ بىلگەن جاقسى، سونىڭ ىشىندە ءبىردى مىقتاپ ۇستاعان جاقسىراق. قالالىق سوۆەتكە بارىڭىز. قانابەك ورنالاستىرادى.
— بارمايمىن، بارعامىن، — دەپ ورشەلەندى اتالىق. — قانابەگىڭىز تەنتەك. سالعان جەردەن «لەتۋن»، «بالتۋن» دەگەن سوڭ كەتىپ قالدىم. «مىڭنىڭ» ىشىندە كەلگەن كادردى وسىلاي قابىلداي ما؟
— ول كىسى ءسىزدى بۇرىننان بىلەتىن بە ەدى؟
— بىلگەندە قانداي...
مەيرام ادەتىنشە جىميا كۇلدى. قانابەك تاۋىپ ايتقان ءتارىزدى. قاراعاندىعا تۇس-تۇستان قۇيىلىپ جاتىر حالىق. سونىڭ ىشىندە پارتيانىڭ، ۇكىمەتتىڭ ەرەكشە قاۋلىسى بويىنشا بەس جۇزدەپ، مىڭداپ توبىمەن كەلەتىندەر بار. العاشقى «بەس ءجۇزدىڭ» ىشىندە: بەيسەك، ىرىمبەك، گيتەلمان، جۇمانيازدار، ودان سوڭعى «مىڭنىڭ ىشىندە اشىربەك، قانابەكتەر، كەيىنگى «مىڭنىڭ» ىشىندە ماۋسىمبايەۆ، اتالىقتار كەلدى. «ءبىزدى پارتيا، ۇكىمەت جىبەردى» دەپ، بۇلاردىڭ ءقايسىبىرى بۇلدانا كەلەدى. ءوندىرىس اركىمگە ءوز باعاسىن بەرەدى. ءادىلىن ايتقان مەيرام جاۋ تۇگىل كەيدە جاقىننىڭ، دا كوڭىلىنە قاياۋ سالدى. تاپ تارتىسى، پىكىر تالاسى، جەكە مۇددە مەن كوپ مۇددەسىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتار، ورگە سۇيرەگەن ونەر-بىلىم، كەيىن تارتقان ناداندىق، يكەمسىزدىك، بۇلارعا جۇمىس ۇستىندە كەزدەسەتىن تابيعي قيىندىقتار قوسىلىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبىرى قالالىق پارتيا كوميتەتىنە سوقپاي كەتپەيدى. ءبارىن كەزىندە شەشۋ كەرەك. سوزسا ۋ شىعادى. ۇلگىرەم دەپ مەيرام كۇننىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي ءجۇر. قايناعان ءومىر، ونىڭ جىگەرىن دە قايناتقان. «شارشادىم» دەگەن ءسوز شىقپايدى اۋزىنان. قايتا ەر ادامدى، ءار قيىندىق شيراتا، تىڭايتا تۇسەتىن سياقتى. كۇندىز-تۇنى الدى بوساماي، كوپ تالقىسىندا وتىرسا دا، اتالىققا كۇلە قايىردى جاۋاپتى.
— مەن ءسىزدى قانابەكتەن كەم بىلەم. بىرەۋدىڭ ىسىنە قول سۇعۋ لايىقسىز. ايتسەدە ايتىپ كورەرمىن. سول كىسىگە تاعى بارىڭىز. «لەتۋن»، «بالتۋن» دەگەنى راس بولسا، شامدانباۋ كەرەك، بولماۋعا تىرىسىڭىز. بەكەر بولسا وزىنەن-وزى قالادى...
اتالىق تا اۋىر شىقتى ۇيدەن. بىرگە كىرگەن ۇشەۋدىڭ ءۇشىنشىسى ايەل بولاتىن. جاسى وتىز شاماسىندا، الاسى از، ءمولدىر، ۇلكەن كوزى بايسالدى، ويلى قوزعالادى. كەلگەلى ءۇن قاتقان جوق. اندا-ساندا ماۋسىمبايەۆ پەن اتالىقتىڭ سوزىنە ءجاي عانا ەزۋ تارتىپ وتىرعان. ءالى دە ءۇنسىز ەدى.
— جەڭگەي، سويلەڭىز، — دەدى مەيرام.
— مەن، جاڭاعى كىسىلەردەي ساۋدالاسپايمىن. تەك ترەستىڭ قاراماعىنا جىبەرە كورمەڭىز.
— ترەستەن نەگە قاشاسىز؟
ايەل كىدىرىپ قالدى. مەيرام ەجىكتەي ءتۇستى.
— قىزمەت كوپ. سەبەبىن ايتساڭىز، وندا جىبەرمەۋگە بولادى.
— ترەستە مەنىڭ ايرىلىسقان كۇيەۋىم ىستەيدى.
— كىم؟
— بەيسەك كەريموۆ.
مەيرام الدىنداعى تىزىمگە قايتا قارادى. «مارياش كەريموۆا» تانىس ات، تانىس فاميليا. بەيسەك كەريموۆيچتىڭ پارتيالىق ءىسىن اقتارعاندا كەزدەستىرگەن. سول مارياش وسى ەكەنىن جاڭا ءبىلدى.
— ەكەۋىڭىز دە جاس، مىنەز، ءبىلىم جاعىنان ۇشقالاق كورىنبەيسىز. قالاي ايرىلىسقانسىزدار؟
— ءبىزدى ايىرعان ۇستامسىزدىق ەمەس، ۇستامدىلىق. ءارقايسىمىز تۇسكەن جولىمىزدان قايتا الماي كەتە باردىق.
— جولدارىڭىز بولەك بولعاندا قالاي قوسىلعانسىزدار؟
مارياش تومەن قاراپ، تولعانا وتىرىپ، تاعى دا ءبىر ەزۋ تارتتى:
— ۇزاق جولدىق ايرىلىستارىن بىلمەپپىز، — دەدى سودان كەيىن. — ول كىسى ەرتەرەكتە وقىعان. مەن سوۆەت تۇسىندا عانا رابفاكتى ءبىتىردىم، ەكەۋمىز دە كوممۋنيسپىز. ءبىرىمىز ولكەلىك كوميتەتتە ايەلدەر بولىمىندە ىستەدىك. ءبىرىمىز حالىق كوميسسارى بولدىق. كەلە-كەلە ول تومەندەپ، وبلىسقا كەتتى. نەگە تومەندەگەنى بەلگىلى. ايرىلىستىم ەكەن دەپ، اعىنا قارا جارا المايمىن. زەرەك، ىسكەر، ويلى ادام. ءبىراق، قانىنا سىڭگەن كەيبىر ەسكىلىك — فەودالدىق مىنەزدەرىن تاستاي المادى. مەن وعان شىدادىم. سول مىنەز اقىرى ۇلتشىلدىققا، وڭشىلدىققا اكەپ سوققاندا، قارسىلىق ءبىلدىردىم. بۇعان ول شىدامادى. ايرىلىسىپ تىندىق.
— ولكەلىك كوميتەتتەن نە سەبەپتى كەتتىڭىز؟
— كۇيەۋىمنەن قالا المادىم. بەتكە شىركەۋ تۇسكەن سوڭ قالۋدىڭ ءوزى قيىن ەكەن.
— بۇندا دا قالا الماي كەلدىڭىز بە؟ — دەپ قالجىڭدادى مەيرام.
— ءيا، — دەدى مارياش. — وندا قيماي ەرسەم، ەندى قيىپ كەلدىم. بۇل وتە ءقاۋىپتى ادام. اڭدۋعا، الاستاۋعا كەلدىم...
اشۋسىز ءجاي ايتىپ وتىر. ءسوزى ىزعارلى، ورامدى جاتىر. جاستىق، ايەلدىك مىنەزدەر بايقالمايدى. باسىنان كەشكەندى مۇقيات ەسەپتەپ، تۇيگەن ءتۇرى بار. ءومىردىڭ ەندىگى ۇسىنعانىن تەكسەرمەي، تاڭداماي قابىلدار ەمەس. مەيرام ۇزاعىراق اڭگىمەلەسىپ: كوپ ەركەكتەن قابىلەتتى، ويلى ايەل ەكەن دەگەن پىكىرگە كەلدى.
— قالالىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەسەڭىز قايتەدى؟ بىزدە قازاق ايەلىنەن پارتيا قىزمەتكەرى جوق.
— لايىقتاعاندارىڭىز بولسىن.
— وندا ماعان ازىراق ۋاقىت بەرىڭىز. قىزمەتىڭىزدى ويلاسىپ بەلگىلەيىك.
— جارايدى، — دەدى مارياش. قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى.
كابينەت وڭاشا. جاڭا كەلگەن توپ ءبولىنىپ، ورنالاسىپ بولدى. ۇزاق وتىرىستان كەيىن مەيرام بوي جازىپ ءجۇر. انتونينا فەدوروۆنا ەندى. قولىندا پاپكا. پاپكانى ستولعا قويىپ، سۇلىق تۇر. ادەپتى، بايىپتى تۇرىس. مەيرام ورنىنا كەلىپ وتىرعاندا عانا ءتىل قاتتى:
— بيۋرونىڭ قاۋلىسى. بۇگىن اس ىشپەدىڭىز عوي؟
— قول تيمەدى.
— جۇدەپ باراسىز. تىم قۇرىسا ءۇزىلىس ۋاقىتتارىڭ دەمالىس كۇندەردى دۇرىس پايدالانساڭىزشى.
— دۇرىس ايتاسىز، — دەپ مەيرام پاپكانى اشتى. قول قويار قاعازىن ماشينكەدەن كەيىن دە ءبىر وقىپ شىعادى. نۇكتەسىنە، ۇتىرىنە دەيىن تۇگەلدەيدى. بۇل ۇقىپتىلىعى باسقانى دا ۇقىپتىلىققا ۇيرەتىپ كەلەدى. ءوز مەكەمەسى تۇرسىن، باسقا مەكەمەنىڭ ادامدارى ول وقيتىن قاعازدى قاداعالاپ قارايدى. اسىرەسە، انتونينا فەدوروۆنا ساق، ىسكەر، باستىعىنىن، ءستيلىن ءبىلىپ العان، كوڭىلدەگى جەردەن شىعادى.
— ۋاقىت كەتىرىپ قايتەسىز. مەن ەكى رەت وقىدىم، — دەيدى.
— سەنەم سىزگە. سەنگىشتىك كەيدە سالاقتىققا اپارادى. سوعان بارماۋ ءۇشىن وقيمىن.
انتونينا فەدوروۆنا تازا، كوكشىل كوزىن كۇلىمدەتە، باسىن انتەك شايقادى دا شىعىپ كەتتى. مەيرام بيۋرونىڭ قاۋلىسىنا ۇڭىلۋدە. بۇل ءبىر وزگەشە ماڭىزدى قاۋلى. ءوندىرىس وسكەن سايىن باسشىلىققا قويىلاتىن تىلەك، تالاپ تا ءوستى. كەشەگى كۇننىڭ بيىگى، بۇگىن الاسارىپ، كەشەگى ءتاسىلدىڭ ءبىرسىپىراسى بۇگىن توزىپ قالعان. بەيسەك، ىرىمبەك، الىبەك سياقتى جاۋلار اشىنسا، گيتەلمان سياقتى دوستار تۇسىنبەي تومسارىپ ءجۇر. بىلايعى جۇرتتىڭ ىشىندە ەسكى مەن جاڭالىق كۇرەسى، وسكەلەڭ يندۋستريانى باۋراۋ كۇرەسى ءجۇرىپ جاتىر. ەڭبەك، سالت-سانا مايدانىنداعى تارتىستار جاڭارعان، تەرەڭدەگەن كەز. وسى قيىن جاعدايدا مىنا قاۋلى ۇلكەن وزگەرىستەر جاساماق: جاڭا جۇمىسشى تابىن پارتيا ماڭىنا شوقتاي ءۇيىرىپ ۇستاۋعا شاقىرادى. ءوندىرىس، مەكەمەلەردە جۇمىسشى باقىلاۋىن كۇشەيتەدى. كومسومول ۇيىمىنىڭ باسشىلىعىمەن «جەڭىل كاۆالەريالار»، وزات جۇمىسشىلاردان ەكپىندى بريگادالار قۇرىلادى. وجەت، ىسكەر، تالاپكەرلەردى باتىل كوتەرىپ، قاجىعانداردىڭ قولىنان تىزگىندى الىپ وتىر. سەيتقالى شاحتا باسشىلىعىنان اۋىسىپ، شاحتكومعا كەلمەك. جۇمانياز كومىرشىلەر كوميتەتىنەن جوعارىلاپ، قالالىق پروفسويۋز كەڭەسىن باسقارماق. ءجانابىل قالالىق كومسومول كوميتەتىندە ءبىرىنشى ورىنباسار بولماق...
بيۋرودا وسى ويلارىن وتكىزگەن مەيرام، قاۋلىنى وقىپ شىققاندا، جاڭا اۋا جۇتقانداي سەرگىپ قالدى. قارسى كۇشتەردى كورىپ قاۋىپتەنسە، حالىق كۇشىن كورىپ ەرلەندى. قول قويىپ بولعان سوڭ، قويۋ قارا شاشىن قايىرىپ تاستاپ، كىرپىك قاقپاستان الدەنەگە قادالىپ وتىر. قولى وزدىگىنەن قوڭىراۋعا بارعانىڭ انتونينانىڭ قايتىپ ەنگەنىن بايقاعان جوق.
ونىڭ ويى وسى كەزدە سوناۋ جەر استىندا، تەرەڭدە، تابيعات قامالدارىن بۇزىپ جاتقان شاحتەرلەرمەن بىرگە ىستەپ جاتتى. سول ويدى بۇزۋعا قيماي، سەزگىش انتونينا تۇرىڭقىراپ قالدى.
— قول قويدىڭىز با؟ — دەدى، الدەن ۋاقىتتا.
— قويدىم. باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارىنا تەلەفونوگرامما بەرىڭىز: تالقىلاسىن، ءار زابويداعى شاحتەر بىلەتىن بولسىن بۇل قاۋلىنى، — دەدى دە تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەردى. — سەرگەي پەتروۆيچ! ءبىرىنشى شاحتا بوجىراپ بارادى. وسيپوۆ تابىسقا ماس بولىپ قالعان جانە ءسىزدى ارقا تۇتاتىن كورىنەدى. وسى شاحتانىڭ جينالىسىنا ءوزىڭىز قاتناسىڭىز.
— ابدەن قاتىناسامىن! — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. — وندا ءبىرسىپىرا ماسەلەلەر تۋىپ وتىر.
مەيرام ترۋبكانى ىلە-سالا قايتا كوتەردى.
— قانەكە! بۇگىنگى گازەتتەگى جۇمىسشى حابارىن وقىعان شىعارسىز؟
— وقىماق تۇگىل كوميسسيا قۇرىپ تەكسەرتكەلى جاتىرمىن، — دەگەن قانابەكتىڭ داۋىسى سارت-سارت ەستىلىپ تۇر.
— دۇرىس ىستەگەنسىز. كارتوچكالاردى توۆارلاندىرۋدا بىلىق كوپ. ءار ماگازينگە كوپشىلىك باقىلاۋىن دۇرىستاپ قويمايىنشا، ول بىلىقتان ارىلۋ قيىن.
اسشى ايەل تاماق اكەپ قويدى. ول كەتكەن سوڭ مەيرام انتونينانى قوڭىراۋمەن شاقىرىپ الدى:
— شارشادىم. كۇلدىرگى، كوڭىلدى بىردەمە ايتىپ جىبەرىڭىزشى، جەڭەشە؟
— جونەلدەمەدە نە تۇسەدى اۋىزعا. ايتپاقشى سەرگەي پەتروۆيچتىڭ ماقتاۋىمەن ارداقتى كورۋگە مەكتەپكە باردىم ءبىر كۇنى. ارداق مۇعالىمدەر بولمەسىندە كەزدەستى. سىلتاۋ تاۋىپ جارتى ساعاتتاي اڭگىمەلەستىم. ءومىر قانشا باي بولسا دا اقىل، كورىك، مىنەز، ءسوز، عىلىم، قايرات — ءبارىن بىردەن ىلۋدە ءبىر ادامعا بەرەدى. ارداققا بەرگەن سياقتى. سونداي قىزدى ءسىز ءالى قيناپ كەلەسىز، سەرگەي پەتروۆيچتىڭ ءسىزدى قاتال دەۋىندە ەڭ قۇرىسا شىندىقتىڭ ۇشقىنى بارما دەيمىن، — دەپ انتونينا كۇلىمسىرەپ تەلمىرە قارادى. وتكىر كوزى تەرەڭ ءىشتىڭ ءتۇبىن كورىپ تۇرعان ءتارىزدى.
مەيرام ارداق دەسە تولقىماي قويعان ەمەس، جۇقالاڭ اق-سۇر ءجۇزى قىزعىلت تارتتى. تولعانا قايىردى جاۋاپتى:
— جات تۇگىل جاقىننىڭ كوبى كوڭىل شىركىندى تاني بەرمەيدى. «قاتالدىق» ۇستامدىلىقتان تۋادى. بۇل ادامعا ەڭ كەرەكتى قاسيەت. ءوزىڭىز ماقتاعان ارداق قانداي قاتال! ايەلدى «نازىك» دەگەن ۇعىم بار. سول «نازىك» ايەلدىڭ توزىمدىلىگى ەڭبەكتە، ماحابباتتا، ەركەكتى الدەنەشە وراپ جاتىر. ءقادىرلى انتونينا، سىرلاس دامدەس بولساق تا تۇسىنبەپسىز مەنى. قيناۋشى مەن ەمەس، ارداق.
— سولاي ما! ونىڭ دا ءبىر سەبەبى بار شىعار. جاقىنىڭ كەيدە جاتتان ءارى قينايدى، ءبىراق، جاقىننىڭ بەرگەن ازابى، جاتتىڭ بەرگەن راقاتىنان جايلىراق.
— دۇرىس ءسوز. ال، مەن شاحتاعا كەتتىم، — دەدى دە مەيرام كيىنە باستادى.
XII
قىسقى قىسقا كۇندەر تەز ءوتىپ جاتىر. شاحتا ومىرىندە ءبىر كۇن ەلەۋسىز وتپەيدى. شاحتەرلەردىڭ ءار كۇننەن الاشاعى بار، السا قۋانادى، الماسا رەنجيدى. قايسىسى بولسا دا كوپ الدىنا ساراپقا ءتۇسىپ، ايگىلەنىپ وتىرادى. ءقازىر ءبىرىنشى شاحتادا قىزۋ جيىن. تاقتاي — ستاندارت ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسى قىزىل ءمۇيىس. وندا ەكى جۇزگە تارتا ادام جينالعان. دەنى قايلاشى، تىرەۋشى، كۇرەكشى، ۆاگونشىلەر. ءبىرسىپىراسى جۇمىستان شىققان بەتىندە، جۇمىس كيىمدەرىمەن كەلىپ، ارتجاقتا ءبىرىڭعاي وتىر. اباجۋرسىز ەلەكتر لامپالارى كوز ۇيالتادى. ويلى وڭدەرى سۋىق توپ، وتكىر جارىققا شۇيىلە قاراپ، قىبىر ەتپەي تىڭداۋدا. تيىشتىق بۇزعان دىبىسقا الارا قارايدى. تريبۋنادا ترەست ينجەنەرى اشىربەك سويلەپ تۇر. باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى — ەكپىندى بريگادير ەرمەك، قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى باسشىسى — ءجانابىل، قالالىق پروفسويۋز كەڭەسىنىڭ باستىعى جۇمانيازدار پرەزيديۋم ستولىندا، توردە. وسى جاڭادان جوعارىلاعانداردىڭ ورتاسىندا نار دەنەلى ششەرباكوۆ، ناۋبەس سەيتقالى دا وتىر. ءبىر شاحتانىڭ وزىندىك، سمەنالىق جينالىسىنا ءوندىرىس، قالا باسشىلارى كەلە بەرمەيدى. بۇل قاراعاندىدا تۇڭعىش تۋعان، جوسپارى ۇلكەن، جۇمىسشىسى كوپ شاحتا. ءسوز، ونەگە وسىدان باستالادى. اشىربەك سوندا دا قاتتى سىنادى:
— ەسكى رەسەيدىڭ، جەبىر اعىلشىن بايلارىنىڭ جاندى جەگەن قولبۇران، اتبارابانىنان تەز قۇتىلعانىمىز قۋانىش بولسا دا، ماقتانىش ەمەس، — دەپ كەۋدە قاعىپ جۇرگەندەردى ءبىر تەجەپ تاستادى. — بۇگىنگى كاپيتاليست وندىرىستەرىنەن مول، ءارى ارزان بەرۋ ماقسات. سوندىقتان سوسياليستىك جوسپار، سوسياليستىك قارقىن بارعان سايىن ۇدەي تۇسەدى. ۇدەۋدىڭ دە مولشەرى بار. ءبىرىنشى شاحتا ەتكەن جىلى اي بويىندا بەرگەنىن، بيىل ءبىر كۇندە بەرىپ كەلەدى. سوندا دا از بەرىپ كەلەدى. كۇشتى دۇرىس ءبولىپ، دۇرىس پايدالانسا، جۇمىس ءتاسىلىن تاپسا، بۇدان الدەقايدا ارتىق بەرگەن بولار ەدى...
— سول ءتاسىلىن ايتشى، ءتاسىلىن! — دەگەن داۋىس شىقتى ارتجاقتان.
— ءيا، ءيا! — دەپ ونى ورتا كەزدەن تاعى بىرەۋ قوستادى.
— دايىندىق جۇمىستارى بوگەپ جاتىر، — دەدى اشىربەك. ورتاسى دوڭەس مۇرنىن ورامالمەن قاپسىرا ۇستاپ ءسىڭبىردى بۇرىن اشىلماعان ادام اشىلاردا، بىرەۋگە سوقتىعاردا، ءوزى تيىش تۇرا الا ما. قىزىپ العان. تەرشىپ، تىقىرشىپ تۇر — بۇل شاحتا قىسىلماۋ ءۇشىن مىڭ مەتر جول اشۋ كەرەك ەدى. اشقانى التى ءجۇز عانا. جول ۇزارماي، كوبەيمەي قالىڭ كومىر قوينىنا كىرگىزبەيدى. سىرتتان قاجالاپ اۋىز تولتىرماق تۇگىل، ءتىسىڭ باتپاي تۇرىپ قالاسىڭ ءبىرازدا. شاحتا باستىعى جولداس وسيپوۆ كۇندەلىك نورمانى اسىرا ورىنداسا، ترەست باستىعى ششەرباكوۆ جولداس ارقاعا قاعادى. ەرمەك جۇمىس ءورىسى تارىلىپ بارادى، كەڭەيتەيىك دەپ زارلاسا، وسيپوۆ «بايبالام» دەپ كۇلەدى. كۇندەلىك تابىسقا ءماز بولىپ، ايلىق، جىلدىق تابىستى جوعالتاتىن باسشىنى ارقاعا قاققاننان، ماڭدايعا شەرتكەن پايدالىراق. جول اشۋشى — پروحودشى ەرمەك بريگاداسىن جەڭىل تابىستارعا پايدالانعاندىقتان شاحتا ءارى كەتسە ەكى-ۇش ايدا تۇيىققا تىعىلادى. ول تۇيىقتان شىعارۋعا ايلار، بالكي جىل، مىڭداعان سوم اقشا كەرەك. وسيپوۆ جولداس مۇنى نەگە ەسەپتەمەيدى؟ كەيىنگى ءبىر ايدىڭ ىشىندە ەكى ءجۇز جەتپىس بەس جۇمىس ساعاتى ءوندىرۋدىڭ ورنىنا، بوس تۇرۋمەن، بۇلىنگەندى تۇزەۋمەن كەتتى. جول بۇزىلىپ قالادى، توبە قۇلايدى، ماتەريال كەزىندە كەلتىرىلمەيدى... بۇعان ىستەۋشىلەر، باسقارۋشىلار كىنالى بولماي مەملەكەت نەگە كىنالى! ءبارىن «بىلمەستىككە»، «تاجىريبەسىزدىككە» جاۋىپ، شىعىندى مەملەكەتكە اۋدارىپ كەلەمىز. وسى «بىلمەستىك»، «تاجىريبەسىزدىك»ء-تىڭ ىشىندە زيانكەستىك، جاۋاپسىزدىق جوق پا؟ نەگە تىنتە قارامايمىز؟ وسيپوۆتىڭ ۇستىنەن ششەرباكوۆ قۇس ۇشىرمايدى. ارتىق سەنىمنىڭ ارتى الدانىشقا سوقپاي ما؟..
ەشكىمنىڭ بەتاجارىنا قاراماستان اشىربەك ءوزارا سىنمەن سويىپ سالدى. سارعىلت بەتى قىزارىپ، سامايىنان تەر اقتى.
اشىربەكتەن كەيىن تريبۋناعا اسىعا شىققان وسيپوۆ ەدى. تىم ەرتە ءسۇرىندى. سالعان جەردەن:
— سەرگەي پەتروۆيچ بىلەدى... سەرگەي پەتروۆيچتىڭ كورسەتۋىمەن... — دەپ ششەرباكوۆتىڭ تاساسىنا تىعىلسا دا قويمادى جۇرت.
— ءوز بىلەرىڭ بار ما؟
— جاڭاعى ايتىلعان كەمشىلىكتەردى كورەمىسىڭ، ءسىرا؟
ءتۇس-تۇستان ءىلىپ-قاققان سوڭ كۇيگەلەك وسيپوۆتا بەرەكە قالمادى. تۇكىرىگى شاشىراپ، قولىن دامىلسىز سەرمەيدى. ءسوز جەلىسى ۇزىلگەن:
— برەمسبەرگ... ورلوۆ اشقان زاپاس بار... — دەپ قايتا-قايتا ايتادى. برەمسبەرگى بۇكىل شاحتانى سۇيرەپ تۇرعانى راس، ءبىراق ول قانشاعا جەتەدى؟ ورلوۆ تاپقان ۇزىن جال كومىر ءالى الۋسىز ەكەنى دە راس. العان كۇندە جىلدىق جوسپار ورىندالا ما؟ جوسپارلى دايىندىق جۇمىستارىن توقتاتىپ، قولدا بارعا قاناعاتتانعان وسيپوۆتى اشىربەك قاتتىراق سوقتى:
— كومىر تەڭىزى تۇرعاندا قۇدىق شۇقىعان بيشارا! — دەدى مىرس ەتىپ. — ۋكلون ۇزاماي، شترەك كوبەيمەي شاحتا كەڭىمەيدى، كومىر مولايمايدى. «ورلوۆ تاپقان زاپاستى» زەرتتەۋ كەرەك ءالى..
— زەرتتەلگەن. دايىن كومىر.
كوپتىڭ ىشىنەن قارت شاحتەر سىپاننىڭ جۋان داۋسى ەستىلدى:
— زەرتتەلسە، ارجاعىندا كول قانشا جەر ەكەن؟
وسيپوۆ ءمۇدىرىپ قالدى. ورلوۆتان ەستىگەنىن ايتىپ ەدى، ورلوۆتىڭ ءوزى دە زەرتتەۋگە ۇلگىرمەي كەتكەن. بۇرعى سالىپ بايقاۋ كەرەك. ول ۇزىن جال كومىردىڭ ارجاعىندا «گەربەرتتىڭ» ۇلكەن كولى جاتىر. الىس-جاقىن جاتقانى بەلگىسىز. ءبىلىپ الماي وڭاي كومىرگە قىزىعىپ، سۋ اپاتىنا ۇشىراۋ دا مۇمكىن.
— سول قىزىل مامان تەگىن ايتقان جوق، زەرتتەلسىن، — دەدى سىپان. «قىزىل مامان» دەگەنى اشىربەك. اعىلشىندار تۇسىندا باسشىلاردى جەك كورەتىن ەسكى جۇمىسشىلارعا ول جاعا بىلگەن. سولاردىڭ بەتىمەن پىكىرىن باتىل ايتتى. ءبىراق، كوپ تىڭداپ، از سويلەپ، اۋىر وتىرعان بۇل جيىننىڭ قازىرگى سىرىن سەزە المادى. ىسقاق، قۇسايىن، شايمەردەن سياقتى قارت شاحتەرلەر ويلانىپ، تومسارا قالعان. جاڭا جۇمىسشىلار بۇلاردىڭ اۋزىنا قاراسا، بۇلار پرەزيديۋمداعى ەرمەككە قارايدى. ەرمەك باسىن تومەن تۇقىرىپ، وزىمەن ءوزى بولىپ وتىر. وسيپوۆ ءبىراز شىرىلدادى دا تريبۋنادان كەتتى. سويلەۋشى جوق. جينالىس باسقارۋشى ەرمەك:
— كىم سويلەيدى؟ — دەپ ءۇش رەت قايتالادى. ەشكىم شىقپاعان سوڭ:
— سويلەمەسە بولماس، — دەدى دە، ءجاي باسىپ، سالىڭقى قاباقپەن ءوزى كوتەرىلدى تريبۋناعا. قول سوقتى، ءبارى، بۇرىنعىلاردىڭ بىرىنە سوقپاعان. از ءسوزدى، اۋىر مىنەزدى، تۋراشىل ەرمەگىنەن، كوڭىل تۇيتكىلدەرىن جادىراتۋدى اسىعا كۇتتى كوپشىلىك. ەرمەك اسىقپاي تۇرىپ:
— قاڭعىراعان بەس-التى قورادان، ءوندىرىستى ۇلكەن قالاعا اينالعان قاراعاندى جۇمىسشى بىلەگىمەن جاسالسا، سول جۇمىسشىلار مەيرام مەن ششەرباكوۆتىڭ ەڭبەگىن وزگەشە باعالايدى، — دەدى قاباعىن تۇيە — وسيپوۆ پەن اشىربەك ششەرباكوۆقا ورىنسىز جارماسادى. سىن — شىن، ءادىل بولعاندا عانا ادامدى تۇزەيدى.
ەرمەك ەندى ىشكى ءتارتىپتى، جۇمىسشىلاردىڭ ءوزىن مىنەپ تۇر. باسقالار سيپاپ، جاسقانا ايتاتىندى، قىمسىنباي باتىل ايتادى. قايلادا الدىنا جان سالماعان قارۋلى، بالعىن دەنە كۇشىمەن عانا ەمەس، تۋراشىل مىنەزىمەن، بەدەلىمەن دە باعىندىرىپ الىپتى كوپتى. ءبارى بۇلك ەتپەي قاراپ قالعان اۋزىنا...
— قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا قۇرىلعان «جەڭىل كاۆالەريا» جۇمىسشى باقىلاۋىن جانداندىرا ءتۇستى. بىلىق، بيۋروكراتيزم، جاۋاپسىزدىق دەگەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى اشىلىپ جاتىر. بۇل، ءوندىرىس جەگىلەرى قۇرىماي ءوندىرىس وركەندەمەيدى. كەشەگى تەكسەرىس ءبىر عانا سمەنادا كومىرمەن ارالاس بەس ۆاگونەتكا پورودا شىققانىن كورسەتتى. بۇنى تاپقان ءجانابىل جولداستىڭ كومسومولدارىنا كوپ راقمەت.
— قالتايدىڭ سمەناسى ودان دا كوبىرەك بەردى، — دەپ سالپاۋىز اكىم ايعايلادى.
— انە، كەشە كەلگەن جاس: زابويشى — «جەڭىل كاۆالەريانىڭ» مۇشەسى اكىم قارت قالتايدىڭ بەتىنە باستى، — دەدى ەرمەك.
— كۇرەس تەك كومىردى مول وندىرۋدە ەمەس، سونىمەن قابات كومىر تازالىعىن ساقتاۋدا. لەنين ايتقانداي، از بەرىپ، كوپ العىسى كەلەتىنى مەملەكەت ماقساتىنان ءوز ماقساتىن جوعارى قوياتىن سۇمدار بىزدە دە بار. ۆاگونەتكالار كەيدە ءتورت ەلىدەي تولماي شىعادى. باستاپقى كەزدە ولاق ولشەۋدەن جەپ داندەگەندەر ەندى ۆاگونەتكادان جەمەك. كونتورشى، ەسەپشىلەردىڭ ىشىنەن دە جەمتىكتەستەر تابىلادى. بۇل ۇرىلاردىڭ جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارماي تىنبايمىز، — دەپ ەرمەك، جۋان جۇدىرىعىمەن ستولدى قاتتىراق نۇقىپ قويدى. — بىزدە «بۇركىت» دەگەن ءبىر ءسوز بار. قۇسبەگىلەر ونى اڭعا جىبەرسە، ءبىزدىڭ «بۇركىتشىلەر» شاحتانى قيراتۋعا جىبەرەدى. ارقان ۇزىلەدى، تىركەۋ تەمىر شىعىپ كەتەدى، نە جول بۇزىلادى. ايتەۋىر ۆاگونەتكا قاشادى. بۇل «بۇركىت» كوبىنەسە ادامعا تۇسەدى. تىرەۋ كەزىندە تىرەلمەي، تىرەلسە دۇرىس تىرەلمەي توبە قۇلايدى. ۆاگونەتكاشىلەر جول جاماندىعىنان مىقشىڭداپ جاتقانى. قايسىبىرەۋلەر سىلتاۋ تاۋىپ، جۇمىسقا شىقپايدى، ونىسىن تاعى حابارلامايدى، ءسويتىپ بۇكىل بريگادانىڭ جۇمىسىن اقساتادى... اشىربەك ايتقان «جوسپارلى دايىندىقتى» بىلاي قويعاندا، وسىلاردىڭ ءوزى ەڭبەكتى شىدەرلەپ، بەرەكەنى كەتىرىپ تۇر. اشىپ ايتۋ كەرەك، ءوندىرىس جاۋى بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ. ءبىرى — جىلانداي جورعالاپ، ابايسىزدا شاعاتىن تاپ جاۋى بولسا، ەكىنشىسى — بەيقام، جاۋاپسىز دوستار. لەنين پارتياسىنىڭ قاعيداسى — ريەۆوليۋسيالىق قىراعىلىق، العىر وي، باتىل، شەبەر قيمىل — پرولەتاريات داستۇرىنە اينالدى. بۇل ءداستۇردى بۇزدىرمايمىز ەشكىمگە!
ەرمەك سالقىن بارىپ، قىزۋ قايتتى تريبۋنادان. سول قىزۋ كوپتىڭ قىزۋى ەكەن. ءار تۇستان قول كوتەرىپ، ءسوز سۇراپ جاتىر. كوسە ىسقاق ورنىندا تۇرىپ، اۋزىنان جالىن شاشىپ تۇر:
— ...ايتقان سوڭ اكەسىن تانىتىپ، كوزىن شۇقي ايتۋ كەرەك. مىناۋ وتىرعان بوداۋبەك «بۇركىتىن» ەكى رەت جىبەردى بىزگە. بىرىندە — ءبارىمىزدى قيراتىپ كەتە جازدادى. بىرىندە — ءبىر ادامنىڭ اياعىن سىندىردى. ەندى جىبەرىپ كورشى، قۇداي بىلەدى، اكەڭدى تانىتامىز. الگى «كوسەۋ قارا» بار ما وسىندا؟! — دەپ ىسقاق جان-جاعىنا قارادى. كوپتىڭ، ىشىنەن كورە المادى الىبەكتى — سول ىلعي كەزەڭدى ءىستىڭ كەزىندە اۋىرا قالادى، جايشىلىقتا ساۋ. ازىرگە مەنى ەكى رەت وتىرتتى. اۋرۋ بولسا جەر ۇستىنە اۋىسسىن. بۇدان بىلاي قوسپايمىن بريگاداما. جانىبەكتىڭ كوزى ادىرايىپ بارادى. ادىرايماق تۇگىل شىعىپ كەتسە دە جاسىرا المايمىن. سەن انەۋكۇنى ءىشىپ ءتۇستىڭ شاحتاعا. دەسياتنيك بۇلعالاقتاپ جۇرگەندە، جۇمىس ءتۇزۋ جۇرمەيدى. ۇرەمكە دوستارعا جاعداي جاساعىشتىعىڭ بار. تيىمدىرەك، قولايلىراق جۇمىستى سولارعا بەرەسىڭ. شاحتا سەنىڭ جەكە مەنشىگىڭ ەمەس. بۇل مىنەزدى تاستاماساڭ بىلەك سىبانىپ كۇرەسەمىز، جولداس...
ادۋىن ىسقاق بوساڭسىعاننىڭ ءبىرازىن قارپىپ-قارپىپ الدى. بۇكپەسى، قالتقىسى جوق، ءتىلى ۇزىن، نيەتى اق، ەكپىندى، ەسكى شاحتەردىڭ مىنەزى بارىنە ءمالىم. ەشقايسىسى ايتىسا المادى. استىڭعى ەرنىن سالبىراتا، تريبۋناعا اكىم شىقتى. ءتىپتى مول دەنە، وزگەنىڭ ەمشەگىنەن كەلسە، بۇنىڭ كىندىگىنەن كەلەدى تريبۋنا. اڭقاۋ سويلەپ، سالقام تۇر. ءوزى باۋلىعان جاس قايلاشىنىڭ تۇلعاسىن، ءسوزىن قىزىقتاپ ەرمەك جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
— ...ەرمەكتەن كەيىن اقشانى كوپ الاتىن، كومىردى كوپ بەرەتىن مەن ەدىم، — دەدى اكىم. — باسىبايلى زابويىم جوق. دەسياتنيك جانىبەك بىرەسە راسكوسقا، بىرەسە كۇرەككە سالادى. قايلاشىنىڭ كۇنى ۇساق-تۇيەك جۇمىسپەن، بوس جۇرىسپەن وتسە، كومىردى كىم بەرەدى؟ زابوي بولماسا كومىر قايدان شىعادى؟ ءجانابىل جولداس كۇندە ۇرىسادى ماعان. كومسومول مۇشەسىسىڭ، ەكپىندى ەدىڭ، نە قارا باسقان دەيدى. مەنى قارا باسقان جوق، باسسا دەسياتنيكتى، شاحتا باستىعىن باسقان بولار.
— كومسومولدار ونداي باسشىنى سەرگىتۋ كەرەك! — دەگەن ءجانابىلدىڭ داۋىسى ساڭق ەتتى. قاسىنداعى وسيپوۆ بۇرىلا قارادى ونىڭ بەتىنە. — كومسومول جينالىسىنا نەگە سالمايسىڭدار؟ پىكىرلەرىڭدى پارتيا الدىنا نەگە قويمايسىڭدار؟
— ول كىسى بۇل ۇيىمنىڭ ەكەۋىندە دە جوق قوي....
— پروفسويۋز قايدا! — دەپ جۇمانياز ارالاستى — شاحتاكوم نە بىتىرەدى؟ ءوندىرىس ماجىلىستەرىن دە ەلەمەي مە، وسيپوۆ؟
— ەلەمەيدى. «جەڭىل كاۆالەريا» تالاي بىلىقتىڭ، ۇستىنەن ءتۇستى. ءوندىرىس ماجىلىستەرىندە، قابىرعا گازەتىندە جۇمىسشىلار ون ءۇش ءتۇرلى ماسەلە كوتەرگەن. سونىڭ ۇشەۋى عانا شەشىلگەن. وزگەسى قاعاز بەتىندە قالىپ قويىپتى...
قالىپ قويعان ون ءۇش ماسەلەنى اكىم اتاپ بەردى. جاڭىلماستان جاتقا ايتتى. وزات جۇمىسشىلارداڭ كومسومولداردان قۇرىلعان «جەڭىل كاۆالەريا» پارتيا قولىندا قىرعي سياقتى. مەكەمە، وندىرىستەردى ۇيمەلەي باستاعان بىلىقتارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاسايدى. ەشكىمنىڭ بەت اجارىنا قاراماستان گازەت بەتىندە، توپ الدىندا ايىپتىنى سوگەدى، سىنايدى. ونىڭ اقىرى بىرەۋلەردى سوتقا تارتىپ، نە ورنىنان الىپ تىنادى. بۇگىنگى جيىن وسيپوۆقا كوبىرەك ءشۇيىلدى كۇندەلىك تابىستارعا ءماز بولىپ، شاحتانىڭ كەلەشەگىن از ويلاپتى.
اسىرەسە، وسيپوۆتىڭ وزىمەن بىرگە كەلگەن كوستيا سيماكوۆ سياقتى دونباسس جۇمىسشىلارى باتىل سىنادى. مىنە ەندى تريبۋناعا جاس ۆورونا كوتەرىلدى. اشاڭ، قوڭىر ءجۇزى قىزعىلت، سالعان جەردەن قولىن سەرمەي قىزۋ سويلەپ بارادى:
— ...پارتيانىڭ التى شارتى ورىندالمايىنشا، ءوندىرىس العا باسپايدى. وسيپوۆ جولداس شارۋاشىلىق ەسەپكە شورقاقتىعىن ابدەن ايگىلەدى. كەمشىلىكتەردىڭ كوبى وبەزليچكادان، ءار جۇمىسشىنى ءوز ورنىنا قويا بىلمەگەندىكتەن تۋىپ جاتىر. بۇعان شاحتا باستىعى وسيپوۆ، دەسياتنيك جانىبەك قانا كىنالى ما؟! بۇل كىناعا ەرمەك بورانتايەۆيچ، — پارتكوم دە، سەيتقالى جولداس — پروفكوم دە، ششەرباكوۆ جولداس ءسىز دە ورتاق.
— دۇرىس ايتتىڭ! — دەدى اكىم. سۇيسىنگەننەن قوپاڭ ەتىپ ءبىر قوزعالىپ قويدى. ششەرباكوۆ ەرمەكتى ءتۇرتىپ قالىپ، كۇلىم-كۇلىم ەتەدى:
— توس ارقاڭدى كومسومولەستەرگە.
— بۇل ەكەۋى ءوزارا جارىسىپ، ءبىر جارىم، ەكى نورمادان بەرىپ كەلە جاتقان كومسومولەستەر. كەيىنگى ءۇش كۇندە بوگەتكە ۇشىراپ ەدى. بۇگىن ءداۋ دە بولسا ءجانابىل قايراپ سالعان شىعار، — دەدى ەرمەك قالجىڭداعاندا.
— كىم قايراسا دا وتكىر قايراعان، — دەدى ءجانابىل. — ساقال-مۇرتتارىڭىز وسىڭكىرەگەن ەكەن، قىرىپ جاتىر ۆورونا، كەيبىر كومسومولداردىڭ دا اۋزىن تۇك باسايىن دەگەن.
ۆورونا ەشكىمنىڭ بەتاجارىنا قاراعان جوق. ءوزى «جەڭىل كاۆالەريانىڭ» مۇشەسى بولاتىن. «ترەۋگولنيكتىڭ»، جەكە كومسومولداردىڭ ءمىنىن كورسەتە كەلىپ، دونباسس تاجىريبەلەرىنەن مىسال كەلتىردى...
ۇزاققا سوزىلعان قىزۋ جيىننىڭ اقىرىندا ششەرباكوۆ ءوزى شىقتى سوزگە. جۇمىسشى تالقىسىن تالاي-تالاي كورگەن قارت سالماقتى، كەڭ تۇر. اسىرا سىلتەۋشىلەرگە دە «مىناۋىڭ ارتىق» دەمەدى. وزىنە كەرەگىن تالداپ الىپ، كوپ ءسوزدى قورىتىپ تۇر...
— ...ءوزارا سىن جاڭا اۋە سياقتى دەنەنى سەرگىتەدى. ءوندىرىستى ۇيمەلەگەن ءيىس-قوڭىستى ايداپ شىعادى. بۇگىنگى جيىن ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگىمىز جەتىمسىز ەكەنىن دە اشتى. تالاپ ۇلكەن، تابىستار دا ۇلكەن. كەرتارتپاق تۇگىل جەتكەن جەردە تۇرىپ قالۋعا پراۆومىز جوق، العا، ءامان العا باسامىز. ءبىراق، وسى العا باسۋدىڭ كيىكشە ورعۋ، باقا قىبىر، قارىش ادىمى بار. اشىربەك جولداس مىڭ مەتر جول اشىپ، كيىكشە ورعىماق. جاس يندۋستريا كەرەك قۇرالدى تۇگەل بەرە الماي جاتىر. جاڭا جۇمىسشىلار ەڭبەكتى ەركىن باۋراي الماي جاتىر. سوندىقتان مەن التى ءجۇز مەتر جول ازىرگە جەتەر دەپ ەدىم.
— جەتپەيدى، سەرگەي پەتروۆيچ، — دەدى جۇمانياز. ءجانابىل دە ءبىر قاعىپ قالدى:
— بىلتىر بەسىكتەگى بالا، بيىل ءجۇرىپ كەتتى، تىلەۋىنە ءتىل ءبىتتى.
ششەرباكوۆ تالاسقان جوق. قالجىڭداپ قايىردى جاۋاپتى:
— اۋىزبايلىق مال بولسا، بەيسەك كەريموۆيچ ەكى مىڭ مەترسىز توقتار ەمەس، — دەگەندە كۇلىپ جىبەردى ءبىرسىپىراسى. — جوسپاردى ءوسىرۋ وڭاي، ورىنداۋ قيىن. ەگەر اسىرا ورىنداساڭىزدار ءتىپتى جاقسى. بۇعان تالاستىڭ كەرەگى نە؟ اۋەلى تالاسسىزدى تىندىرالىق. سەنگىشتىكپەن مەن بايقاماپپىن. ەندى بايقادىم. نە قىل دەيدى جۇرتشىلىق؟ قايتسە جۇمىس العا كەتەدى؟ قاۋلىسىن بەرسىن. سول قاۋلىنى العان سوڭ تولعانا وتىرىپ، توتەنشە شارالار قولدانادى ترەست.
قاۋلى پروەكتىسىن جاساۋعا بەس كىسىدەن كوميسسيا قۇرىلدى. الداعى سەنبىدە پروەكتىنى تالقىلاۋعا تاعى دا جينالماق بولىپ، توپ تارادى.
ششەرباكوۆ جالعىز كەتتى. بۇلىڭعىر تۇندە شىقىر-شىقىر جاي باسىپ، ويلى كەلەدى. قىزۋ جيىننىڭ كوڭىلدە قالدىرعانى كوپ، قورىتا كەلەدى. مەزگىل ساعات بىردەن اسسا دا ۇيىنە قايتپاستان ترەسكە كەلىپ ەندى. جولىنداعى ءوز كابينەتىنە بۇرىلماي، ۇستىڭگى قاباتتاعى گوركومعا كوتەرىلىپ بارادى. گوركومدا دا بۇل كەزدە تۇنگى قىزمەت اياقتالعان، تەك سەكرەتار كابينەتىنىڭ الدىڭعى بولمەسىندە تىرسىلداعان ماشينكا دىبىسى ەستىلەدى.
— كەش جارىق، — دەدى ششەرباكوۆ كىرە بەرە. — مەيرام وماروۆيچ بار ما؟
— بار، — دەپ انتونينا باسىپ وتىرعان قاعازىن جيىستىرا باستادى. — بوگەلە تۇر. وردجونيكيدزە جولداسپەن سويلەسىپ جاتىر.
ەكەۋى وڭاشا شۇڭكىلدەسىپ وتىرعاندا كابينەتىنەن مەيرام شىقتى. كوزى كۇلىمدەپ، اشاڭ اققۇبا ءجۇزى كۇرەڭىتكەن، سوزىندە تولقىن بار.
— گريگوريي كونستانتينوۆيچتەن سالەم سىزگە. سىزبەن سويلەسپەك ەكەن، تابا الماي مەنىمەن سويلەستى. سۇراعانىڭىز ازىراق ەكەن، كوبەيتتى. وسى كۆارتالدا وتىز ۆرۋبماشينا جىبەرەتىن بولدى! ونىڭ ەكەۋىن ۇيرەنە تۇرۋعا وسى ايدا جىبەرەدى.
— بارەكەلدى، — دەدى ششەرباكوۆ. سۇيسىنە، قوزعالعاندا استىنداعى ورىندىعى شىقىرلادى. — وتىز ماشينا مىڭ قايلاشىنىڭ بەرگەنىن بەرەدى.
— تاعى دا ەلۋ جۇك ماشيناسىن جىبەرمەك.
— بۇل بەس ءجۇز اتپەن بارابار.
— بەس لەگكوۆويدى جاقىندا الامىز. كارگرەس قۇرىلىسىن تەزدەتكەلى جاتىر...
— مىنە، مىنە، ەڭ كەرەگى ەلەكتر! — دەدى دە ششەرباكوۆ سىرت كيىمىن شەشە سالا، مەيرامدى قولتىقتاي كابينەتكە ەندى. — جاڭا تەحنيكا كەلە بەرەدى وسىلاي. باسقارۋعا دايىندىعىمىز جەتكىلىكتى مە؟
— مۇنى مەن سىزدەن سۇراماق ەدىم.
— ايتايىن. انەۋگى اڭگىمەدەن كەيىن بىرنەشە شاحتانى جەتە زەرتتەدىم. ءقازىر جۇمىسشىلاردىڭ جينالىسىنان شىقتىم. وبەزليچكادان ءالى ارىلعانىمىز جوق. ءار ادامدى ءوز ورنىنا قويا العانىمىز جوق. اۆاريا، پروستويلاردىڭ كوبى وسىدان تۋىپ جاتىر.
— سونى تاپ جاۋىنىڭ قالدىقتارى ۋشىقتىرا تۇسەدى.
— ارينە. شارۋاشىلىق ەسەپكە، جاڭا تەحنيكاعا ساي ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزبەكپىن. جاڭا كەلگەن جۇمىسشىنى ءوز جۇمىسىمەن تانىستىرىپ الماي، وندىرىسكە جىبەرۋگە مۇلدە تىيىم سالام...
— دۇرىس-اق! — دەدى مەيرام. — باۋلۋ، ۇيرەتۋ جاۋاپتىلىعىن كۇشەيتە بەرەلىك.
— كەيبىر شاحتا باسشىلارى پايدا-زياننىڭ ءبارىن ءالى دە مەملەكەتكە جۇكتەگىسى كەلەدى. ولاردىڭ بويىنا شارۋاشىلىق ەسەپتى سىڭىرەرلىك، قولدانباقپىن. وسيپوۆتى ورنىنان العىم كەلەدى. جۇمىسشىلار قاتتى سىنادى.
مەيرام ويلانىپ قالدى. جاۋاپ قاتپاعان سوڭ سەرگەي پەتروۆيچ ەجىكتەي ءتۇستى:
— قوستامايسىز با، الدە؟
— وسيپوۆ سەيتقالى ەمەس. كەمشىلىگىن تۇزەۋگە كۇشى جەتەدى. مۇمكىن، سىنداردان كەيىن تۇزەلەر.
— وندا سوگىس بەرىپ قالدىرا تۇرايىن. ەرمەكتى جوعارىلاتىپ، سوعان ورىنباسار ەتسەك قايتەدى؟
— دۇرىس. ەرمەك تاجىريبەلى، الىمدى ادام.
— جينالىستا مەنى سىناسا دا، اشىربەك ماعان ۇنادى. ويلى، قاجىرلى جىگىت. كوتەرەيىك!؟
— قايدا؟
— ءبىرىنشى شاحتاعا باس ينجەنەر ەتسەك دەيمىن.
— بۇل دا دۇرىس. سوندا ۇلكەن شاحتانىڭ باسشىلىعىن ءبىرسىپىرا كۇشەيتكەن بولامىز. — سەرگەي پەتروۆيچ كوزىلدىرىگىن كيىپ، قويىپ كنيجكاسىن الدى قولىنا. ادەمى، ۇساق جازۋلى كنيجكا ءوندىرىس ويلارىمەن تولى ەكەن، ساعات ۇشكە دەيىن ايتىپ بىتىرە المادى. ءسوزىنىڭ ەڭ اقىرىندا:
— ...ەندى جاڭا تەحنيكانى باۋراۋ ماسەلەسى تۇر. قازاقتان جۇمىسشى ارمياسى جاسالدى. سول ارميانىڭ كومانديرلەرىن دە قازاق ەتۋ ماسەلەسى تۇر، — دەدى. — كۋرستار، فابريك-زاۆود مەكتەپتەرى وقىتا بەرسىن، مامان جۇمىسشىلاردى جەكەلەپ ۇيرەتە بەرسىن. ولارمەن قاناعاتتانباي دونباسس تاجىريبەلەرىن ۇيرەنۋگە — ءجۇز، كۋزباسقا — ەلۋ قازاق جۇمىسشىلارىن جىبەرسەك؟
— كوبىنەسە جاستاردان جىبەرە كورىڭىز.
— قارتتار دا قاعاجۋ قالماسىن، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ قالجىڭداي تۇردى ورنىنان. ەكەۋى ازىلدەسە اۋىز بولمەگە شىققاندا انتونينا فەدوروۆنا جايراڭداي قارسى الدى:
— كوپ وتىردىڭىزدار عوي. شارشاعان شىعارسىزدار. ەكەۋىڭىزدى مەن قوناق ەتەيىن، جۇرىڭىزدەر.
ۇشەۋى قالجىڭمەن قاعىسا بىرگە كەتتى.
XIII
ءتۇن. ەل ۇيىقتاعان. ەرمەك جالعىز. ەلەكتردىڭ وتكىر جارىعىن كوكشىل قاعازبەن قالقالاپ قويىپ، «لەنينيزم ماسەلەلەرىن» ورىسشاسىنان وقىپ وتىر. كوپ وقىپ شارشاعان بولۋ كەرەك. اۋىق-اۋىق كوزىن ۋقالاپ، مۇرنىن قىسادى. قايتا قادالادى كىتاپقا. مۇقابالى قالىڭ تەتراد اشۋلى جاتىر الدىندا. جۋان ساۋساقتارىمەن قارىنداشتى قىلعىندىرا ۇستاپ، جازىپ تا قويادى. جازۋى ۇلكەن، اجارسىز. كەش ساۋاتتانعان ەسكى جۇمىسشى عىلىم دۇنيەسىنە قۇنىعا قاراپتى... سەنەكتەگى اق ءتوس قانشىق ءشاۋ ەتە ءتۇستى. ەلەمەي وتىرا بەرىپ ەدى، ەسىك قاقتى بىرەۋ.
— بۇل قايسىڭ؟
— مەن. بايتەن عوي.
بايتەن ەنتىگە، ءبىر قاپشىقتى كوتەرە ەندى ۇيگە. قورازدانىپ، جىمىڭدايدى.
— مەيرام بار ما؟
— قايتقان جوق ءالى.
— مىنا قاپشىقتى تەز بوسات. كەتەم.
— بۇنىڭ نە؟
— نە قىلاسىڭ سۇراپ، الا بەر.
ەرمەك قاپشىقتىڭ اۋزىن اشتى. ماي، سىر، پەچەنە، كونسەرۆىلەر كورىنەدى. ۇندەمەي از ويلانىپ تۇردى دا، بايتەندى ءتور جاققا ەرتىپ كەلىپ:
— وتىر! — دەدى زەكىرە. سۇرلانىپ قارا مۇرتى تىكىرەيىپ كەتكەن. — ءيتسىڭ! يتتەن دە جامانسىڭ. اناۋ قارا قانشىق وسى ءۇيدىڭ اياقتاعى اسىنا تيمەيدى. سەنى قاجىعان، ەسكى جۇمىسشى دەپ قازنا ماڭىنا جىبەرگەندە، جە، ۇرلا دەپ جىبەرىپ پە ەدى؟ وڭبايتىن قارانيەت! داندەي-داندەي بىزگە كەلدىڭ بە ەندى؟ شاپشاڭ شىنىڭدى ايت. قانشا قاپشىق تاراتتىڭ؟
ۇيقىدان ءانيپا وياندى. جالما-جان ەكەۋىنىڭ قاسىنا كەلدى. ءدىر-دىر ەتەدى. بايتەن شىنىن ايتا قويمادى. قانعا تويعان قارا توبەتتەي، از كۇندە دۇرديە قالعان. دامەسى ءالى دە ەرمەكتى كوندىرمەك:
— بۇل ۇرلىق ەمەس، جولداس. قازنا وزىمىزدىكى. الا بەر. قولدان كەلىپ تۇرعاندا مەيرام ەكەۋىڭە ىستەمەگەن جاقسىلىقتى كىمگە ىستەيمىن...
— كەڭىردەگىڭدى سۋىرىپ الارمىن. ايتاسىڭ با، شىنىڭدى، جوق پا؟ — دەپ ەرمەك تونگەندە عانا بايتەن قيپاقتاي باستادى.
— قوي، ەي، تاقاما قولىڭدى. قاپشىق، جاشىكتەردىڭ تالايى كەتىپ جاتىر. قايدا كەتىپ جاتقانىن قايدان بىلەيىن. مىنانى ادەيى سەندەرگە بەرەم دەپ، باستىقتان سۇراپ الدىم.
— باستىعىڭ قايسى؟ ماحمەتتىڭ ءوزى مە؟ سكلاد باستىعى ما؟
— ماحمەتتىڭ وزىنەن قوياردا-قويماي سۇراپ الدىم. جۇرتتىڭ بارىنە تاسي بەرەدى دەيمىسىڭ مەنى.
قانشا ەجىكتەسە دە بايتەن بۇدان ارتىق ايتا المادى. ول ورتالىق سكلادتا، قولقابىسشى جۇمىسشى عانا. اڭقاۋ، ولاق، وجار، بيشارا ەن ازىقتىڭ ىشىندە قارنى تويعانىنا ءماز. جاقىن ادامدارىنا ولجا سالعانسىپ، ماردىمسىپ كەلگەن دەدى. پۇشايمان بولدى. ەرمەكتىڭ كوزى تايعاندا:
— الساڭشى، — دەپ ىمدايدى ءانيپاعا. ءانيپا دا ىمداپ بەزە تۇسەدى. اقىماق جولداستى نە قىلارىن بىلمەي، ەرمەك داعدارىپ وتىرىپ:
— قاپشىعىڭدى ال دا جونەل! — دەدى ءبىر كەزدە. ءانيپا قاپشىقتى ارقاسىنا سالىپ بەردى. ارسىلداعان قارا قانشىقتان دا قورعاپ ءجۇر.
— جىت، بيشارا. مەيرام كەلمەي تۇرعاندا جىت.
قاراڭعى تۇندە، ارقاسىندا قاپشىق، جىتىپ بارادى بايتەن. ارامتەر ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىعىپ بارادى. وسى باراكتاعى ۇيىنە، جولداعى سكلادقا سوقپاستان، سالعان بويىمەن ماحمەتتىڭ پاتەرىنە كەلدى. ەسىك الدىندا، جەڭىل كاشوۆكاعا جەگۋلى ىرىمبەكتىڭ قاراكەر اتى تۇر. تەرەزە قاقتى. ماحمەت ءوزى شىقتى.
— مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
— ويباي، اپارىپ ەدىم، ازىرەيىلدەي تەرگەدى. العانى سول، كەڭىردەگىمدى سۋىرىپ الا جازدادى.
— «قۇلاققاعىس قىلدى، دوسپىز» دەپ قولقالاپ سۇراعانىڭ قايدا؟
— ءوز وبالى وزىنە. جاقسىلىقتى بىلمەدى. الۋشى تابىلماس دەيمىسىڭ، تىعىپ قوي. مەن ادال اداممىن، وزىمە قالدىرۋعا ارىم جەتپەدى. ال كەتتىم، كوزگە ءتۇسىپ قالارمىن.
بايتەن باسقا سوزگە كەلمەستەن تارتىپ تۇردى. ماحمەت سەسكەنىپ، ءتۇرلى جورۋىلمەن ەندى ۇيگە. تومپيعان بەتىنەن تۋلاعان جۇرەگى كورىنەدى: قانى قاشىپ، ويناقشىپ تۇر كوزى.
— نە بولدى؟ — دەدى ىرىمبەك.
— ناقۇرىس بايتەنگە تۇسىنە الماي تۇرمىن. مەيرام مەن ەرمەككە بەرەم دەپ اكەتىپ ەدى. قايتا اكەپ تاستادى. ءبىر پالەسى جوق پا؟
— ايگىلەتىپ اكەلىپ، ۇستىنەن ءتۇسىرىپ جۇرمەسىن!
«قورىققانعا قوس كورىنەدى، جالعىز قۋراي». قانشا جۇرەك جۇتقان بولسا دا سوۆەت قاھارىنان ءدىر ەتتى دەنەلەرى. ەكەۋلەپ، سورلى بايتەندى تالاي ساققا جۇگىرتتى. اڭقاۋلىعىن ايارلىققا جورىدى. بايتەن دە ءوشىن الىپ كەتتى بۇلاردان: ءتاتتى اڭگىمەلەرىن بۇزدى، اياق استىنان ابىگەر جاسادى.
— ساقتان! دەرەۋ قاپشىقتى جوعالت! — دەپ ورنىنان تۇردى ىرىمبەك. — كەيىن ءسوز بولا قالسا، مويىنداما. وزىنە جاپ.
— وندا ءسىزدىڭ شاناڭىزعا سالىپ جىبەرەيىن؟
— جوق، باراتىن جەرىم بار، تاعى.
— تاپتىم، — دەدى ماحمەت. جالما-جان كيىنە باستادى. — الىبەك وتاعاسى سۋداي سىمىرەدى. مىنە، سوندا تاستاي كەتىڭىز جولدان.
قاپتى الا ەكەۋى شاناعا ءمىندى. الىبەكتىكىنە بەت بۇرعاننان-اق ارداق بولدى اڭگىمەلەرى. تالاي دۇزاق قۇرسا دا، ءبىر تۇسپەگەن ساق قىزدان تورىققان ماحمەتتى ىرىمبەك تاعى دا دامەلەندىرىپ كەلەدى:
— ...قىز كولگىرسي بەرەدى. جالىقپاعان جاۋىن جەڭەدى. اق توقاشتاي ساعان قىز تۇگىل كەلىنشەك قىزىقپاي ما؟
— مەيراممەن شاتاستى ما دەيمىن...
— قورقاقتاۋسىڭ، — دەپ ىرىمبەك وتىرىك كۇلكىمەن قايراپ قويدى. — ونىڭ سەنەن نەسى ارتىق؟ قىز ماسەلەسىندە سەكرەتارلىعى كومەك ەمەس، بوگەت. سەن بارعانعا بارا المايدى، باسقان قادامى ساناۋلى. ول الىستان تورىپ جۇرگەندە، سەن بۇيىردەن ءتيىپ، قاعىپ اكەت. قىز بويىنا دارىتا ما ءوزىڭدى؟ سويلەسە مە؟
— سويلەسكەندە قانداي! ءبىراق ءدىنى قاتتى انتۇرعاننىڭ.
— قانشا قاتتى بولسا دا جىبىمەس قاتتى جوق. قاجىماي ىزدەپ، قىبىن تاپ...
ماحمەت ماحاببات جايىندا دا ىرىمبەكتى وزىنەن بىلگىش بىلەدى. توزعان بەدەلىن ماحمەت سياقتىلاردىڭ الدىندا جاڭارتا ءبىلدى ىرىمبەك. ءبىرىن قۇلقىن، ءبىرىن تاپ كۇندەستىگى بيلەگەن دوستار ءارقايسىسى ءوز ەسەبىن ىشىنە بەرىك ساقتاپ، سىرتىمەن جىلپ-جىلپ ەتەدى. ءولىپ قالعان ەسەكدامەنى قايتا ءتىرىلتىپ، ماحمەتتى الىبەكتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا قالدىردى دا، ىرىمبەك جايىنا كەتتى. قار باسقان جەرباراكتىڭ تەرەڭدەگى ەسىگىنە جەتكەنشە ىلديدا ەكى تايىپ جىعىلدى ماحمەت. سوڭعىسىندا تىم وقىس تايدى. قاپشىعى ۇشىپ كەتتى قولىنان. قۇيىمشاعىن ۇستاپ مىقشيىپ تۇر. سىرتتاعى سولەكەت دىبىستى ەستىپ، ەسىك اشتى ارداق.
— بۇل كىم؟
— مەن عوي، ماحمەت.
— مەزگىلسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟ ۇيگە كىرىڭىز.
قىزقۇمار جىگىت قاپشىعىن سۇيرەي ۇيگە ەندى. پالتوسىنىڭ ارتى بىلعانعان. قۇيىمشاعى ءالى اۋىرادى. بىلدىرمەن دەسە دە ءبىلىپ قويدى ارداق.
— جىعىلعاننان امانسىز با؟ — دەپ جىميادى.
— ءيا، تايىپ تۇسكەنىم. تايعاق ەكەن...
— تابان ءبۇرلى بولسا تايا ما؟
— الدەن ءبۇرى تاۋسىلىپ نەعىپتى. «جازىم» دەگەن بار ەمەس پە؟
— «جازىمنان دا» ساقتانادى عوي جۇرت. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەمەي مە؟
— اڭعال باسىم الدانۋدان شىقپايدى! — دەگەندە ماحمەت كۇرسىندى، — كورۋگە بار، ۇستاۋعا جوق، ساعىم بولدىڭ، ارداق. كۇلە وتىرىپ، قاتال سىنايسىڭ. ايار كۇنىڭ بار ما ەكەن؟!.
جالىنىشتى زاردى تومەن قاراپ، قۇنىسا تىڭدادى ارداق. تىڭداپ بولعان سوڭ باسىن كوتەرىپ، شالقيا وتىردى. بوساعادا جاتقان قاپشىققا، ودان كەيىن ماحمەتكە كوز قىرىن ءبىر تاستاعاندا ەكەۋىنىڭ دە ءىشىن كەرىپ شىققانداي ەدى. ويلانا، بايسالدى وتىر. بۇرىنعىسىنان ءبىرسىپىرا تولعان. كەۋدەسى قۇس بەتەگەلەنىپ كوتەرىلە ءتۇسىپتى. سۇڭعاق، جۇمىر موينىنا اق مەرۋەرت تاققانى جاراسىپ تۇر. شاشىن قىرىقپاي جىبەرە باستاعان. قىسقالىعىن بىلدىرمەي، ءورىپ، ءتۇيىپ قويىپتى. بۇرىن كەيبىر بالالىق مىنەزدەرى بايقالسا، ەندى ءور مىنەزىنەن، تۇلعاسىنان بويجەتكەندىك بايقالادى. ويى دا وسكەن سياقتى. ستول ۇستىندە قاتارىنان ەكى كىتاپ جايۋلى جاتىر. سالىستىرا وقىپ، بەتتەرىن سىزىپ، جازىپ تاستاعان. جەر كەپەدە، ۇزاق تۇندە جالعىز وتىرىپ، جالىقپاي ويعا، بىلىمگە بويلاعان ارداق ماحمەتتىڭ ماحابباتىنا بالقي قويمادى.
— مەن ءسىزدى العاش كورگەن جەردە-اق اياعامىن، — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — زورلاۋعا جۇرەك كونبەيدى. ايتقانىم قايدا سوندا؟ ەگەر ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز اياساڭىز، بۇنشا كىرىپتار بولماس ەدىڭىز.
— ايامايمىن! سالدىم جۇرەگىمدى تابانىڭا. تاپتاي بەر!
— تىم ارزان باعالايسىز جۇرەكتى. قيت ەتسە سۋىرىپ الىپ تاستاي بەرەسىز تابانعا. ونداي المالى-سالمالى ارزان جۇرەكتى تاپتادى نە، قاستەرلەدى نە. قايتىپ الىڭىز. كولباقانىڭ دا ونسىز كۇنى جوق.
تولعانا كەلىپ، سالماقپەن ايتىلعان «سوزدەر» ەسەك-دامەڭى سىزىپ-سىزىپ تاستادى. سول سىزىقتار ماحمەتتىڭ بەتىنەن ايقىن كورىنەدى. تولعان تورسىقتاي تىرسيعان بەتى ەندى. سولعان تورسىقتاي قىرجيا قالىپتى. جۇرەگى ەتپەسە دە قاپشىقتى وتكىزگىسى كەلىپ وتىر:
— وتاعاسى قايدا؟ — دەدى باياۋلاپ.
— جۇمىستا.
— قاشان قايتادى؟
— تاڭعى التىدا.
— اناۋ قاپشىقتى سول كىسىگە اكەلىپ ەدىم...
نۇسقاسا دا، قاستەرلەگەن قاپشىققا قاراماي، ماحمەتكە الدىنداعى كىتاپتىڭ ءبىرىن ۇسىندى ارداق.
— مىنا جەرىن عانا وقىڭىزشى.
استى سىزىلعان ەكى جولدى ماحمەت ىشىنەن وقىپ .شىقتى.
— ...ۇرى-قارى، كاپيتاليستەر ءبىر اقشانىڭ ەكى بەتى — دەگەن لەنين ءسوزى ەدى وقىعانى. ارداق قىنجىلا سويلەدى:
— زامانداس اعا، پارتيا مۇشەسى، جاۋاپتى قىزمەتكەر وسىنشا ۇساقتاعاندا، سولاردى كورگەن كەيىنگىلەر نە دەمەك؟ بۇل مەنى قورلاعانىڭىز با، ءوزىڭىزدى قورلاعانىڭىز با؟ قاپشىعىڭىزدى دا وزىڭىزگە قايتاردىم. الا كەتىڭىز، — دەپ تۇرىپ كەتتى ورنىنان.
— ەرتەڭ العىزايىن. بۇگىنشە تۇرا تۇرسىن؟
— تۇرماسىن. بۇل دا اياعانىم. ايتپەسە...
اياعىن كىربەڭ باسىپ، قاپشىعىن قايتا ارقالاي ۇيدەن شىقتى ماحمەت.
ارنارسە سىنارىندا وزىنەن مىقتىعا سوقتىعادى. مەيماناسى اسقان ماحمەت بايتەننىڭ شاتاستىرۋىمەن مەيرام، ەرمەك، ءجانابىل، ارداقتارعا سوقتىقتى. تۇنگى وداعاي ءجۇرىستى كورىپ باراك يتتەرى باسىن كوتەردى. گۇرىلدەگەن الا توبەت، شاپىلداعان سۇر قانشىق، ارقاڭداعىنى تاستاپ كەت دەگەندەي، تاپ-تاپ بەرەدى. وزگە يتتەر تۇس-تۇستان شاۋىلدەپ تۇر. كەسەكپەن اتقىلاپ، سىتىلىپ بىلاي شىعا بەرگەندە، جولىنداعى دارەتحانادان ءجانابىل اقىرا شىقتى:
— كىمسىڭ، ءاي!
ماحمەت داۋىستى تانىپ قالىپ، قاپشىقتى تاستاي قاشتى: تۇرا قۋدى ءجانابىل. جەتە الماعان بولىپ كەلەدى. كۇلكىدەن شەگى ءتۇيىلىپ، قۇلاي كەتتى ءبىر كەزدە. ماحمەت ەكەنىن بىلگەن جوق. تۇنگى قىزمەتتەن مەيراممەن بىرگە كەش شىعىپ، ەرمەككە سوققان. ءالى سول قاپشىقتى ارقالاپ جۇرگەن بايتەن ەكەن دەپ، قورقىتتى دا قالا بەردى. ءبىراق، بايتەننىڭ بۇل باراكقا نەگە كەلگەنىنە تۇسىنە المادى. ىز-وكشەسى الىبەكتىڭ ۇيىنەن شىققان ءتارىزدى. قاپتى ەندى ءجانابىل ارقالاپ كىردى الىبەكتىكىنە. كۇلىپ جىبەردى ارداق.
— بۇگىن قاپ ارقالايتىن كۇن ەكەن-اۋ!
— وسىندا بولدى ما، بايتەن؟
— بايتەندى كورگەنىم جوق، ماحمەت بولماسا...
— پالە! تومپاق جىگىتتىڭ ءوزى مە، جاڭاعى! — دەپ قارقىلداپ جاتىر ءجانابىل. — قاپ! ول ەكەنىن بىلگەندە، بىلمەگەنسىپ ءبىراز تەپكىلەيتىن ەدىم.
— ءوزىڭ سەكرەتارسىڭ. قول جۇمساۋ لايىق پا؟
— ە، سەكرەتاردىڭ قولىنا بۇيەن قاپتاپ قويىپ پا؟
ءازىلى جاراسقان جاستار ارى-بەرى قاعىسىپ الدى. وتكىر،تۋراشىل، اقجارقىن ءجانابىل ءاردايىم ۇنايدى ارداققا. ونى اقىسىز-بۇلسىز وقىتۋدان، ونىمەن ۇزاق ۋاقىت اڭگىمەلەسۋدەن جالىققان ەمەس. كەيىنگى كەزدە قاتىناس سيرەسە كەرەك. ارداق ءجيى كەزدەسەتىن كۇندەردى وگەيسىپ وتىر:
— سەكرەتار بولا سالا وقۋدى، قاتىناستى سيرەتتىك. بارا-بارا بارىنەن قول ۇزبەسەڭ نە قىلسىن. جەردەن قول ۇزگەن انتەيدىڭ حالىن ۇمىتپا ءبىراق.
— مەن ەرتەگىنىڭ باتىرلارى ەمەس. قاراپايىم ءجانابىل ەكەنىمدى سەن دە ۇمىتپا. ماڭدايى تەرلەمەگەن سوڭ كەڭسە قىزمەتكەرلەرىن ارام تاماق دەۋشى ەدىم. كەسەك ءبىر قاتەم وسى بولسا كەرەك. قولىنا بەرىلگەن ءبىر عانا جۇمىستى ءبىلىپ، سەگىز ساعات ىستەپ، ون التى ساعاتتى ەركىمەن پايدالانعان جۇمىسشى ۋاقىتقا قانداي باي! سول بايلىقتى عىلىمعا جۇمساي بىلسە، عالىم بولار ەدى. كورشى وتىرساق تا كەزدەسە بەرۋگە ۋاقىت جەتپەيدى. مىنە ءقازىر ساعات ەكى! سەن تىپ-تىنىش كىتاپ وقىپ وتىرسىڭ. ءبىز ايتىسىپ، تارتىسىپ شىقتىق. سوم تەمىردى يۋدەن سىڭار ەزۋ ادامداردى بۇرۋ قيىن كورىنەدى. كۇرجىكتى كونفيسكەلەپ، اۋىلدان قۋىپ تاستاعاندا، بار پالە سوعان ەرە كەتكەندەي ەدى. بايقاماپپىن قالىپ قويىپتى تالايى. ماحمەت، بايتەندەر، كەيىنگە بۇرا تارتقان ويلار، ەجەلگى جاۋدىڭ قالدىعى — قاقپاساڭ توبەڭە شىعادى. قاقساڭ اراشا شىعۋعا تىرىسادى. سولار مەنىڭ وقيتىن، سەنىمەن اڭگىمەلەسەتىن قىمباتتى ۋاقىتتارىمدى دا ۇرلاپ جاتىر. ارداق، ويلى ادامسىڭ عوي. ويلاساڭ ايايسىڭ مەنى. مەن مەيرامدى وزىمنەن ءارى ايايمىن... ونىڭ باسىندا ۇيىقتاپ جاتقاندا دا تيىشتىق بار ما ەكەن!؟.
ارداق كوزى جاۋدىراپ، تۇعىرداعى تۇيعىنداي مونتيىپ وتىرىپ، تىڭداي بەردى. كەشە عانا جالاڭ اياق، ويى قولىنان، قولى ويىنان شورقاق، اۋىلدان كەلگەن ءجانابىل بۇگىن جاعاسىندا گالستۋك، ىسىلعان، كوڭىل كوزى اشىلعان، قوعام قايراتكەرىنىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىر. ونىڭ وسى دارەجەگە جەتۋىنە مەنىڭ دە قارلىعاشتاي كومەگىم بولدى-اۋ»، دەپ ىشىنەن قۋاندى ارداق. ديقانشى جەر جىرتىپ، ەل نەسىبىن ەككەندە، كىشكەنتاي عانا قىز بالا توپىراق تىرناپ گۇل ەگەدى. گ ۇلى ونسە وزىنەن باقىتتى جوق. ارداق تا سول بالاداي باقىتتى ءقازىر.
— تۇسىنەم، ءجانابىل، تۇسىنەم، — دەيدى جايراڭداپ. — «باقىت نە؟» دەپ سۇراعاندا، «كۇرەس» دەپتى ماركس قىزىنا. باقىت، عىلىم جاساۋشىلاردىڭ بار ءومىرى كۇرەسپەن وتكەن ءتارىزدى. سويتە جۇرە ولاردىڭ جازىپ كەتكەنىن ءبىز وقىپ بىتىرە الماي جاتىرمىز. سويتە جۇرە ولار وقۋعا دا، جار ءسۇيىپ؛ جولداستارىمەن كەڭەسۋگە دە ۋاقىت تاپقان. ءبىز تابا الماي ولاقتىعىمىز نە ءبىر جاقتىلىعىمىز بولار. سەندە، سەن سۇيگەن مەيرامدا وسى كەمشىلىكتەر جوق پا؟
— مەندە بار. جويۋ ءۇشىن بۇدان بىلاي جۇماسىنا ءۇش رەت ساباق بولسىن، دايىندالام، قايتسەم دە وقۋعا ۋاقىت تابام. ال، مەيرام كۇندە كەزدەسۋگە ۋاقىت تابادى. ءبىراق، بۇل ۇيگە مەنشە كەلە بەرمەس.
— بۇرمالاما. «كەلسىن» دەپ قاشان ايتتىم، — دەگەندە ارداقتىڭ قاباعى كەنەتتەن كىرجيە قالدى. بايقاماي بىتەۋ، جارانى اۋىرتىپ الدى ءجانابىل. كورگەن جەردە-اق مەيرامعا كوڭىلى اۋعان ارداق اكەسىن ويلاعاندا، مەيراممەن ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە سەنە المايدى. جەل بۇزباستى، ءسوز بۇزادى. كەدەيدەن شىققان كەدەيشىل جىگىت، ەل بەتىنە باسا بەرسە اينيدى، دەپ قاۋىپتەنەدى. ونىڭ ۇستىنە تۇڭعيىق، اكە ءتۇبىن كورسەتپەي كەلەدى. الاستاۋعا دا، اقتاۋعا دا دالەلى ءالى جەتىمسىز. اكەگە دەگەن ماحاببات، ەل الدىنداعى ۇيات، جار سۇيەتىن تابيعي تىلەك — ءۇش جاقتاپ وزىنە تارتقاندا الدەنەشە ءيىلىپ، تال شىبىقتاي سىنباي تۇر ارداق. سانالى قىزدى. قيناسا دا، شىدامدىلىققا ۇيرەتتى بۇل تارتىستار، ءجانابىلدىڭ جاڭاعى «بۇل ۇيگە مەنشە كەلە بەرمەس» دەگەنى مەيرام تۋرالى ويىن ءدال تاپقانداي، قاتتى باتتى. كىرجيگەن قاباعىن جازباستان:
— ءيا، كەلە المايدى. كەيبىر جولداستارمەن الىستان سىيلاسقان دا جاقسى، — دەدى دە قويا سالدى. بۇل كۇدىگىن ەڭ جاقىنىنا دا ايتۋعا ارلاندى. ءجانابىل استارلى ءسوزدى سەزگەن جوق.
— ءبىرسىپىرا اڭگىمەلەستىك. كەلىستىك. ەندى مايپاجاندى ايمالاۋعا رۇقسات ەت، — دەپ، باردى دا قاپشىقتى كوتەردى....
— ولجالى قايتتىڭ-اۋ، بۇگىن.
— ءيا، بۇنىڭ ىشىندەگى اڭگىمە ءبىرسىپىراعا جەتەر...
ءجانابىل شىعىپ كەتتى، ونىڭ: «بۇل ۇيگە مەنشە كەلە بەرمەس»: دەگەنىن ارداق وڭاشا وتىرىپ، ويلاي بەردى...
ءحىV
انەۋگى ءبىرىنشى شاحتادا بولعان قىزۋ جيىننىڭ قاۋلىسى قاتال بۇيرىققا اينالدى. ترەست باستىعى ششەرباكوۆ قول قويعان كوپ تارماقتى بۇيرىق ءار شاحتانىڭ كورنەكتى جەرىندە، نارياد ۇيلەرىندە ءىلۋلى تۇر. وسيپوۆقا سوگىس بەرىلگەن. ەرمەك شاحتا باستىعىنىڭ ورىنباسارى، اكىم ونىڭ ورنىنا ەكپىندى — جول اشۋشى بريگادير بولىپتى. وندىرىستەگى يەسىزدىكتى جويۋ، ءار ادامنىڭ، ءوز ىسىنە جاۋاپتىلىعىن ارتتىرۋ، جالاقىنى ەڭبەككە قاراي بەلگىلەۋ كۇرەستەرىن كۇشەيتە تۇسكەن. جاڭا جۇمىسشىلارعا تەحنيكا قاتەرسىزدىگىن ۇعىندىرمايىنشا شاحتاعا جىبەرۋگە تىنىم سالعان.
ەرمەك پەن وسيپوۆ وسى جايلاردى شاحتا كونتورىندا وڭاشا كەڭەسىپ وتىر. ەكەۋى بىرىنە-بىرى قارسى جارالعان ءتارىزدى. ەرمەكتىڭ دەنەسى تولىق، مىنەزى اۋىر كىسى. وسيپوۆ الاسا، ارىقتاۋ، ءجۇرىسى سوزىندەي شاپشاڭ، نەنى دە بولسا تەز ىستەپ، تەز شەشەتىن ادام. بۇل قايشىلىقتار بۇلاردىڭ ىنتىماعىن بۇزا الماپتى.
جينالىستا سىنعا ۇشىراپ، ششەرباكوۆتەن سوگىس العان سوڭ اقىلىم ەنىپ كەلەدى، — دەپ جىمىڭدايدى وسيپوۆ. ەرمەك قوستاپ قويادى:
— شىنىندا دا سىزگە ۇرىسقان جاقتى. برەمسبەرگىگە بارابان ورناتۋىڭىز دۇرىس-اق بولعان. سونىڭ ارقاسىندا جالعىز جۇماباي بىرنەشە ۆاگونشىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ وتىر. ەگەر ۋكلوندى ۇزارتا بەرمەگەندە، اكىمنىڭ بريگاداسىن سوندا جىبەرمەگەندە قىسىلىپ قالاتىن ەدىك.
— اشىربەك ەكەۋىڭىزدىڭ بۇل جوندە قاتتى ايتقاندارىڭىز پايدا بولدى. مەن كۇندەلىك ىسكە قۇنىعىپ، كەلەشەكتى ۇمىتىپ كەتىپپىن...
قالتاسىنان ۇلكەن ساعاتىن الىپ قاراي سالا، وسيپوۆ ورنىنان تۇردى.
— سەرگەي پەتروۆيچ كەشىككەندى جاراتپايدى. كەتەيىن. ءسىز شاحتاعا تۇسەسىز عوي؟
— يا. ارمانسىز ارالايمىن بۇگىن.
— اشىربەكتەرگە دە بارا قايتىڭىز.
— بارامىن. تۇبىندە ول كومىردى الۋعا تەمىر جول جايۋ كەرەك بولادى. ونى دا ايتۋ كەرەك سەرگەي پەتروۆيچكە...
ەكەۋى كونتوردان شىعا ەكى ايىرىلدى.
ەرمەك تاپسىرمالار بەرىپ، جۇمىسشىلاردى جەر استىنا جونەلتكەن سوڭ، نارياد ۇيىنەن شىقتى. ۋكلونعا تۇسۋدەن بۇرىن ەستاكاداعا كوتەرىلىپ كەلەدى. قىزعىلت، وتكىر كوزى ويىنا عانا تونگەن. قالىڭ قاباعى سالىڭقى، ورگە قاراي جاي باسىپ، تەستەك، الاسا، بالعىن دەنەسى اۋىر قوزعالىپ كەلەدى. بۇرىن ءبىر قايلاعا، اسسا ءبىر بريگاداعا جاۋاپتى بولسا، ەندى بۇكىل ءبىر شاحتاعا جاۋاپتى. ونىڭ ويى تارام-تارام جەر استىن قاراڭعى قۋىستاردى كەزۋدە ءقازىر. بيىك ەستاكاداعا كوتەرىلگەندە ويى سەرگىپ، شاحتا اۋماعىنا ودان ءار تۇستاعى كومىر شوقىلارىنا، كۇللى كومىرلى قالاعا كوز جىبەردى. جاڭادا الىنعان، بىرەن-ساران قايلاشىلارعا عانا بەرىلگەن اككۋمۋلياتورلى شامدى تاستاماپتى، ماڭدايىندا تۇر. ۋىتتى ىنىنە ماڭدايدا شودىرايعان شام ۋىت قوسىپتى. قايناعان قالاعا شۇيىلە قاراپ، بۇل قالانىڭ وتكەن ەلى، قوراش كۇندەرىن دە ەسىنە الىپ تۇر. اق توبەشىكتىڭ ۇستىندەگى «جوعارعى ماريام» ودان سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ون ەكىنشى، ون سەگىزىنشى، ءتورتىنشى، وڭتۇستىك باتىستاعى — وتىز ءبىرىنشى، جيىرماسىنشى شاحتالار قوماقتانىپ، ارالارى تۇيىسۋگە اينالعان. شىعىس جاقتا وتىز ءۇشىنشى، ەكىنشى شاحتالاردىڭ دا كومىر، بالشىق شوقىلارى بيىكتەپ بارادى... كەشە عانا جالاڭاش دالا، بۇگىن ەڭبەك اسىرى، كوپ ۇلتتى ەلدەردىڭ دارقان مەكەنى. بايلىعى تالاي ءۇرىم-بۇتاققا جەتەرلىك...
ەسكى، جاڭا قاراعاندىنى ەرمەك كوز الدىنان وتكىزىپ تۇرىپ، جەر استىنان جاڭا شىققان سوستاۆقا ەلەڭ ەتە بۇرىلدى. جۇمىسشىلار قولما-قول ۆاگونەتكالاردى تارس-تۇرس توڭكەرە باستادى. كومىر سالدىراپ، قۇيىلىپ جاتىر تومەنگە. بۇرقىراعان قارا توزاڭ اق قاردىڭ بەتىن جاۋىپ كەتتى. ۆاگونەتكا ايداعان ءار جۇمىسشىعا قىسقاشا ءبىر ەسكەرتىپ قويادى ەرمەك:
— ارىرەك اپارىپ توك... ۆاگونەتكاڭ مايلانباپتى عوي... تىركىس تەمىرگە ساق بولىڭدار...
تومەندە، ەستاكادا استىنا پوەزد كەلىپ ەندى. كومىر پوروداسىن (بالشىعىن) تەرگەن، كومىر تيەگەن ءبىر توپ جۇمىسشىعا جوعارىدا تۇرىپ، قاباعىن شىتتى ەرمەك. كومىر ءوندىرۋدىڭ ورنىنا كوپ ادام ونگەن كومىرمەن اۋرە. وسىلاردىڭ سانىن ازايتىپ، ەڭبەگىن جەڭىلدەتسە، كومىردى مولايتۋعا، ءارى ارزانداتۋعا ۇلكەن سەپ بولار ەدى. ەرمەك سونى ويلاپ، قول كۇشتى كەسەگىمەن جۇتىپ جاتقان قارا جۇمىسقا ايلا قاراستىرىپ تۇرعاندا سەيتقالى كەلدى قاسىنا.
— امانبىسىڭ، ءاي، سەنىڭ قولعابىڭ قايدا؟! — دەپ تومەندەگى كۇرەكشىنىڭ بىرىنە كەزىگە ايقايلادى.
— بەرگەن جوق ءالى.
— بەزوبرازيە! — دەپ، ەرمەككە بۇرىلا ءدۇر ەتتى سەيتقالى. — تەز بەرىڭدەر. ەڭبەك زاڭى ويىنشىق پا؟
— بەرىلەر. جاڭا كەلگەن جۇمىسشى عوي. ءوزى دە قۇنتتاماعان شىعار.
— سۇراتپاي بەرۋ كەرەك. قولى ويىلىپ قالسا، قولعاپتان الدەقايدا قىمباتقا تۇسەدى بىزگە.
— شاحتكوم ىسىراپ ەڭبەكتى كورە بىلسە تىم جاقسى بولار ەدى. مىنە، ءبىر ماشينانىڭ ءىسىن قانشا ادام ىستەپ جاتىر؟
— ونداي ماشينا جاسامايدى قاراعاندى. كەلگەنشە كۇتەمىز دە.
— وسى «كۇتۋ» دەگەن دە ءبىر دەرتكە اينالىپ بارادى، — دەپ قىنجىلدى ەرمەك. — قول جايىپ سۇراي بەرگەنشە، بىلەك سىبانىپ، ءبىر شارا ىستەۋ كەرەك ەمەس پە.
— ىستەسەڭ تۇرسىڭ عوي، ءامىرىڭ جۇرەدى ەندى.
— ءيا، ىستەگەلى تۇرمىن. ماشينا كەلگەنشە كولبەتە اعاش استاۋ ورناتسا... كومىردى سول استاۋمەن اعىزسا، تيەۋ جۇمىسى بۇدان الدەقايدا ءونىمدى، ءارى جەڭىل بولادى...
سەيتقالى باسىن يزەي بەردى. استاۋ اڭگىمەسىمەن ەكەۋى شاحتاعا ءتۇسىپ كەلەدى. شاحتاعا تۇسەتىن جول وزگەرگەن.اۋەلدە تىك ساتىمەن، ودان كەيىن كومىر شىعاراتىن كولبەۋ جولمەن تۇسەتىن. ەندى ولارمەن جۇرۋگە تىيىم سالىندى. ادام جولى بولەك. ءقاۋىپسىز. جارتى كيلومەتردەي بارعان كەزدە:
— جەلدى كۇشەيتۋ كەرەك. بايقايمىسىڭ، اۋا ازايا باستادى، — دەدى ەرمەك. كەزدەسكەن كومىر، بالشىق كەسەكتەرىن، اعاش، تەمىر كەسىندىلەرىن قاعا بەرىسكە جيىستىرا تاستاپ، ساراڭ سويلەپ كەلەدى. — وسىنداي ۇساق ۇقىپسىزدىقتان ءىرى كەمشىلىك تۋاتىنىن بىلە مە ەكەن پروفسويۋز.
سەيتقالىنىڭ كونتەك اۋزىنداعى سيرەك مۇرتى تىكىرەيىپ، شوقپار باس مۇرنى دۇرديە قالدى. وكپەشىل-اق. وكپەسىن جۋان داۋىسپەن بولجىراتا ايتتى:
— ءوزىڭ نەمەنە؟ پارتكوم بولعان سوڭ، جوعارىلاعان سوڭ، ەسكى جۇمىسشىلارعا اۋىز سالا باستادىڭ با؟ ەرمەك بىزدەن كەتتى، دەپ بايتەن جىلاپ كەلگەندە نانباپ ەدىم. راس ەكەن عوي. ءبارىن شاحتكومعا جاباسىڭ. شاحتكومنىڭ ءبىر مۇشەسى ءوزىڭ. ال، نە قىل دەيسىڭ؟
— ەسكى، جاڭا جۇمىسشى، شاحتكوم، پارتكوم بولىپ؛ ءوندىرىستى العا تارتۋعا مىندەتتى. ءاربىر تارتىپسىزدىك، سالاقتىق كەيىن تارتادى. سەنىڭ ۇعىمىڭشا — جۇمىسشىلاردىڭ جۇمىس كيىمى، جۇمىس ساعاتى تۇگەل بولسا بولعانى. جاڭا ءبىر قولعاپقا بولا قانشا تارىلدىڭ.
— تارىلما، ەڭبەك قورعاۋ زاڭىن ەلەمە، دەيمىسىڭ؟
— شاحتكومنىڭ مىندەتى سول عانا ما؟ «پروفسويۋز كوممۋنيزم مەكتەبى». كوممۋنيزم — الدىمەن ەڭبەك ءونىمىن ارتتىرۋ، ەڭبەك جولىندا. مىناۋ ۇساق-تۇيەكتەردەن باستاپ، كەيبىر شارقى ويلارعا دەيىن قانشاما بوگەتتەر جاتىر. شاحتكوم سونى سىندىرۋدىڭ ورنىنا كەيدە ايايدى.
— سەن مەيرامنىڭ اۋەنىمەن كەتە بەرمە. ويىمىز شارقى بولسا، قاراعاندى مۇنشا داليمايدى.
باياعى كوزبەن ولشەپسىڭ.. ءقازىر مەترمەن ولشەيدى. كوبىرەك وقۋ كەرەك بىزگە؛.شامسىز شاحتا ءىشى كورىنبەيدى؛
سەيتقالى ۇندەمەدى. تومسارىپ كەلە جاتقان، جول ايرىلىسىندا ءبولىنىپ كەتتى. وكپەلەپ كەتتى. «وقىمايسىڭ» دەسە شامى. ءبىراق، ەرمەككە دەگەن وكپەسى ءۇش كۇننەن اسقان ەمەس، اياقسىز تاتۋلاسادى. ەرمەك ارتىنان جىميا قارادى دا، وڭ جاعىنداعى اتقوراعا بۇرىلدى. قارا كوك ات، قامشىلار جاق الدىڭعى اياعىن باسا المايدى. تىزەسى كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتكەن. جەم جەسى سالەڭ. ناۋاداعى سۇلىنى تاۋىسا المادى. ەرمەك ساۋىرىنان سيپاپ:
— وتاعاسى جىعىپ العان-اۋ، — دەدى دە كەتە باردى. ەڭ ۇزاق شترەكتى بويلاپ كەلەدى. جىتىگى كوزىنەن ەشتەمە قۇتىلار ەمەس. اندا-ساندا ەڭكەيىپ، تەمىر جول ۇستىندە. جاتقان بولماشى نارسەنى دە الىپ تاستايدى. توبەنى، قابىرعاداعى كەيبىر تىرەۋلەردى ۇرىپ، تىقىلداتىپ، بەرىكتىگىن بايقاپ قويادى. تاس قاراڭعىدا، تار جولدا، ماڭداي شامى جارقىراپ، جەر استىن كەزگەن بۇل ادام بۇل دۇنيەنىڭ يەسى ءبىر ءوزى سياقتى. ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقان ۆاگون ايداۋشىلاردىڭ ماڭدايىنداعى شامىنان، داۋسىنان تانىپ، «ەرمەك»، «ەرمەك» دەپ ءبىر تىلدەسپەي وتپەيدى. ىسقىرىعى جەر جارادى، تورى اتقا ءۇش ۆاگونەتكانى بىردەن تىركەگەن الىبەك وتاعاسى كەزدەستى. ات تارتقان اۋىر جۇكتى ءوزى تارتقانداي ەكى يىنىنەن دەم الا ەنتىگەدى.
— ەرمەكجان، بەلىمنىڭ شويىرىلماسى بار ەدى. سول قۇرعىر ۇستاعالى. تۇر.
— ۇستاسا قايتارسىز، — دەدى ەرمەك. ۆاگونەتكانىڭ بەتىندەگى بالشىقتى كوزى شالىپ قالدى. — بۇل قاي زابويدىڭ كومىرى؟
— ىسقاقتىكى.
— ونى نە قارا باستى! سىزدە دە شالالىق بار؛ تولتىرا ءتۇسۋ كەرەك. ءار ۆاگونەتكا وسىلاي ولقى كەتسە، كۇنىنە توننا جەيسىز ەسەپتەن. ەسىڭىزدە بولسىن، بۇدان بىلاي ەرنەۋدەن تومەن بولسا قابىلدانبايدى.
— بەلدىڭ ەلەگىمەن بايقاماپپىن.
— ات قالاي اقساعان؟
— ءسۇرىنىپ، رەلسكە جىعىلعانى...
— قايتساڭىز ايتىڭىز، دارىگەر جىبەرسىن دەرەۋ.
ەرمەك ءجۇرىپ كەتتى. انەۋگى جينالىستا: «كوسەۋ قارا كەزەڭدى ءىستىڭ كەزىندە اۋىرا قالادى، قۇتىلام» دەگەن سوزىنە جەتكەن ەكەن ىسقاق. الىبەك ەندى ات ايداپ ءجۇر. جەر استىنا كانىگى كەك ات ءسۇرىنىپ، مەرتىگە قالدى. «بەلدىڭ الەگىمەن» ۆاگونەتكا تولماپتى. ەسكى زابويشى ءىسقاقتى «قارا باسىپ» كومىرىنەن بالشىق تابىلدى. ەرمەك سوندا دا الىبەك تۋرالى جامان ويعا بارعان جوق. وندىرىستە مۇندايلار كەزدەسە بەرەدى. ايتسە دە ىسقاققا كەشىرە المادى، سونىڭ زابويىنا بۇرىلدى. قارا تۇمان، زابويلاپ، بۇرعىلاپ، اتىپ تا ۇلگىرگەن. تۇمان ىشىندە قاراڭداعان ادام، سارعىلت شام كورىنەدى. بولات كۇرەكتىڭ شىڭىلى، تەمىر ۆاگونەتكانىڭ داڭعىرى، كومىر سالدىرى ەستىلەدى. وپىرىلا قۇلاعان كەسەك كومىر كۇرەككە كونبەي، ۆاگونشى، كۇرەكشىلەر قولمەن كوتەرىپ، مىقشىڭداپ، ىرسىلداپ ءجۇر. ىسقاق قايلاسىمەن سالىپ قالىپ، ۋاتىپ بەرىپ قويادى. كومىر ءۇيىندىسى ءتىپتى ۇلكەن. جۇمىس قىزۋ. الىبەك وسىنى كورىپ «شويىرىلسا» كەرەك.
— ىسقاق!- — دەپ داۋىستاي كەلدى ەرمەك. — الجيىن دەدىڭ بە، بالشىق نەگە قوساسىڭ كومىرگە؟
— قايداعى بالشىق؟!
— «كوسەۋ قارانىڭ» ۆاگونىنان تاپتىم.
— «كوسەۋ قارا» مەنەن كەتكەن. ول ءۇشىن جاۋاپتى ەمەسپىن.
— زابوي سەنىكى.
— مەنىكى بولسا، كور مىنە.
ۇلكەن ءۇيىندىنى ۇڭىلە ەرمەك ءبىر اينالىپ شىقتى. تاپ-تازا، شاممەن شاعىلىسىپ، بۇيرا كومىردىڭ كەيبىر كەسەكتەرى جىلتىرايدى. زابويدىڭ تەرەڭدىگىن ولشەدى. ءبىر مەتر ون سانتيمەتر. بيىكتىگى — ەكى مەتر.
ءىسقاق قادالا قاراپ تۇر. بەلۋارىنان جوعارى جالاڭاش. قارا كۇيەگە بويالعان دەنەسىندە اقسيعان ءتىسى انىق كورىنەدى. «ال، نە تاپتىڭ» دەگەندەي ىرجيا كۇلەدى،
— كارى تارلان شاپقان سايىن ۇدەيسىڭ.
— سولاي ما!
ەكەۋى كۇرەكشى، ۆاگونەتشىلەردەن بىلايىراق كەتتى. ەرمەك جۇمىسقا ريزا بولسا دا ءمىن تاقتى ءبىر:
— توزاڭ باسىلعان سوڭ، ءدارى ءيىسى ابدەن ارىلعان سوڭ الۋ كەرەك ەدى كومىردى.
— ە، سونى كۇتىپ تۇرامىز با. ەشتەمە ەتپەيدى، باياعىدان بەرى جۇتىپ كەلەمىز عوي توزاڭدى.
— دۇرىس ەمەس. بۇدان بىلاي سولاي ىستە. اۋە دە ازىراق ەكەن، كوبەيتەرمىز.
ەرمەكتىڭ نازارى كۇرەكشىلەرگە اۋدى. زابوي ىلگەرىلەپ، تەمىر جول كەيىندەۋ قالىپتى. ءبىر جىگىت كومىر ءۇيىندىسىن كۇرەكپەن لاقتىرعاندا، ءتىپتى الىسقا تۇسىرەدى. ونىڭ جالعىز، الىستان لاقتىرعانىن ەكى جىگىت قاسىنداعى ۆاگونەتكاعا تيەپ، ازار ۇلگىرەدى.
— مىناۋ كىم؟
— بىلمەيمىن. قۇتجان بالۋاننىڭ بريگاداسىندا ىستەپ ەدىم، دەيدى.
— بۇل بيشارا ءالى كۇنگە كۇرەكشى مە ەدى. پاي-پاي ىسقاق-اي! وسىنداي ادامداردى كورە بىلمەيسىڭ. كورسەڭ كوتەرە بىلمەيسىڭ. مىنانىڭ قولىنا دەرەۋ قايلا بەر دە، پارىڭا ال.
— المايمىن! ايىرما دۇيسەمبەك ەكەۋىمىزدى...
— داۋرىقپا! اكىم قاي ەسكى قايلاشىدان كەم تابادى؟ Meن كىسى تانىسام، مىناۋ سونداي جىگىت. دۇيسەمبەككە جەكە زابوي بەرەم، و دا ۇيرەتسىن بىرەۋدى.
ادۋىن ىسقاق جۋاسىپ قالدى. ەرمەك ەكى ايتپايدى. كومردى نەعۇرلىم كوپ بەرسە، اقى سولعۇرلىم كوپ. سوندىقتان ەسكى قايلاشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى پارىنا جاڭا قايلاشى قوسسا، بوگەت بولادى، اقىم كەميدى دەپ قورقادى. ءبىراق، اكىم قۇساعان جاڭالار ەسكىلەردى ارتقا تاستاپ بارادى. الگى جىگىتتىڭ قيمىلىنا ىسقاق جاڭا كورگەندەي شۇقشيا قاراپ تۇردى دا:
— جارايدى، — دەدى.
ەرمەك ەندى تۋرا برەمسبەرگكە تارتتى. سول جاعىندا قالىپ بارا جاتقان دارىگەر پۋنكتىنە بۇرىلعان جوق. شارۋاشىلىق قۋىستارى كوپ. ءبىر ساپاردا ءبارىن ارالاۋعا ۋاقىت جەتپەيدى. ۇزىنى ەكى، كولدەنەڭى ءبىر كيلومەترگە جۋىق قاراڭعى دۇنيەدە تارام-تارام جولدار جاتىر. ءار جولدىڭ بويىندا تىنىمسىز ءجۇرىس-دىبىس ەستىلەدى. جۇلدىزداي جىپىرلاعان شامدار كورىنەدى. كومىر كەۋلەپ جەر استىنا — ءجۇز، ەكى ءجۇز مەتر تەرەڭگە سۇڭگىگەن شاحتەرلەر گاز، توزاڭ، كۇيە، قاراڭعىلىق ىشىندە ءتىپتى ەركىن ءجۇر. اعىلشىن تۇسىنداعى شيقىلداق تاشكە، ءزىل شانا، تەمىر قازىق، پۇت بالعا، ءتۇتىنى بۋداقتاعان بولەشكە شامداردىڭ، قاراسى وشكەن. ءار تۇستان اتىلعان ءدارى، تەمىر جول ءدۇرسىلى كەلەدى قۇلاققا. ءبىراق، ءالى دە ادام كۇشىمەن قايلا بەرىپ تۇر كومىردى. زابويشى ماشينا-ەلەكتروۆوزدارىنىڭ ءوزى ءازىر كەلگەن جوق، داڭقى جەر جارادى...
شاحتا ءومىرىنىڭ وتكەندەگىسى مەن قازىرگىسىن، قازىرگىسى مەن كەلەشەگىن ويلاي وتىرىپ ەرمەك برەمسبەرگ جەتتى. جەر استىندا ۋكلون، شترەكتەردەن سوڭعى بۇل ءبىر ۇلكەن جول. ءبىرسىپىرا لاۆا، پەشتەردىڭ كومىرى وسىمەن وتەدى. جۇماباي ءور بەتىندە جالعىز وتىر. الدىندا — قوس تەمىر جولدىڭ تۇيىسكەن باسىندا بارابان. بارابانعا ورالعان بولات ارقاننىڭ ەكى ۇشى ەكى ۆاگونەتكادا. ءبىر ۆاگونەتكا كومىر الىپ ءوز ەكپىنىمەن ىلديعا كەتكەندە، ەكىنشى بوس ۆاگونەتكا ونىڭ كۇشىمەن ورگە ءوزى شىعادى. جۇمابايدىڭ كاسىبى باراباندى جۇرگىزىپ، توقتاتىپ وتىرۋ عانا. باسىنا پىشەنشىلەرشە ورامال بايلاپ، كيىمنىڭ ەتەگىن شالبارلانىپ العان. ەسكى تىماعىن، سىرت كيىمىن ۇقىپتى وراپ، بىرەۋ الا قاشاتىنداي تىزەسىمەن باسا وتىرىپتى. وسىنداي ۇساق ۇقىپتىلىعى مىعىم بولسا دا، مىقىنىنا شالبارى تۇرمايتىن...
— جۇمەكە، شالباردىڭ باۋى بەرىك پە؟ — دەدى ەرمەك كەلە-اق. ءجانابىل اتاسىنىڭ مىنەزدەرىن جولداستارىنىڭ اراسىنا جايىپ بولعان، شالبار باۋىنان باستاپ «قازىرەت وقيعاسى»، «قارا سيىر ىڭىلدايدىعا» شەيىن بىلەدى جۇرت. بۇل جولى دا ۇيرەنگەن قول ىشقىرعا بارىپ قايتتى. جۇمەكە ونى بايقاعان جوق. قۋانىشىن ايتىپ جاتىر:
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسى اقىل كوزلوۆتىڭ باسىنا قالاي كەلدى ەكەن! ۆاگونەتكالار ءوزى بارىپ، ءوزى قايتىپ تۇر. راقات تاعى! دونباسشىلار بولماسا وسى زاۆود جۇرمەس ەدى، ءسىرا.
— جۇرمەيدى. ۇلكەن قاراعاندى قازاق كۇشىمەن عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت كۇشىمەن، موسكۆا باسشىلىعىمەن جاسالىپ جاتىر، جۇمەكە. جۋىردا ەلەكتروۆوز دەگەن ماشينا كەلەدى. سوعان مىنگەندە ون-ون بەس ۆاگونەتكانى ءبىر جىگىت تاقىمىمەن سۇيرەپ جۇرە بەرەدى.
ءوزىن اتشا ءمىنىپ الا ما كىسى؟
— ءمىنىپ الادى. زابويلايتىن ماشينا دا كەلە جاتىر. ول قىرىق-وتىز قايلاشىنىڭ شاپقانىن ءبىر ءوزى شابادى.
— ويپىر-اي، وندا كۇرەكشىلەر ۇلگىرمەس!؟
— كۇرەكشىلەردىڭ دە جۇمىسى جەڭىلدەيدى. كومىر ناۋامەن بارىپ، ۆاگونعا قۇيىلادى...
— شىعار، بۇل زاماننان، شىعار، — دەپ باسىن يزەدى جۇماباي. تاۋتيگەن ساقالسىماعىن سيپاعان بولادى. — ءبىز كەلگەندە وسى شاحتا كادىمگى قۇدىق سياقتى ەدى. كومىردى قاۋعامەن تارتاتىن. ەندى مىناۋ!..
ەرمەك قايران قالىپ وتىر. اڭقاۋ جۇمابايعا دا ءومىر كوپ نارسەنى اڭعارتقان. موتور كۇشىن «سايتان»كۇشى دەۋدەن كەتكەن ول. «قۇدانىڭ قۇدىرەتىن» ءجيى ايتسا دا، ءبارىن ادام جاسايتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. ەرتەرەك تۋىپ، كەش قالعانىن وكىنىپ قويادى:
— جۇمىسشى بولعان سوڭ ءبىر ماشينانى باسقارماي بولا ما؟ وعان دا وقۋ شىركىن كەرەك ەكەن عوي.
— نەگە وقىمايسىز؟ ونشا قارتايعان جوقسىز عوي؟
— ەنبەيدى باسقا. ءجانابىل مەن مايپا ەكى جاقتاپ-اق بايقادى. قول، ءتىل دەگەنىڭ يلىكپەيدى، ءتىپتى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، قاعازعا قاراسام ۇيقى باسادى.
ەرمەك كۇلىپ جىبەردى. جۇماباي اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، ۆاگون جونەلتكەن سايىن اسىقپاي كومىردى بىلاي تاستاي بەرەدى. كوزى تايعاندا ەرمەك ۋىستاپ-ۋىستاپ تاستايدى دا:
— بۇنىڭىز نە؟ — دەدى بىلمەگەنسىپ.
— جونەلتكەن ۆاگوننىڭ ەسەبى عوي.
— ساناڭىزشى، قانشا جونەلتىپسىز؟
جۇماباي سانايمىن دەپ سانىنان شاتاستى. قايتا-قايتا سانايدى. وزىنە-وزى سەنبەيدى.
— بۇل قالاي؟ كەشە وسى مەزگىلدە قىرىق-بەس ەدى. بۇگىن توقسان ەكى. جو-وق، كوپ، .بۇل كوپ.
— ە، قوجاناسىر! — دەپ ەرمەك كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ءبىراق، سول «قوجاناسىر» ەسەپكە شورقاق بولعانىمەن، ەڭبەك ءونىمى مولايسا ءبارى مولاياتىنىن ابدەن بىلگەن. ەسەپشى ول ەمەس. قۇمارلىقپەن ەسەپتەپ وتىر. كومىردى كوبىرەك جىبەرىپ، كوبىرەك اقى الماق. جاقسى اتاقتى دا جەك كورەتىن كورىنبەيدى:
— توقسان ەكىگە جەتسە، مەنى ەندىگى قان كوتەرمەي مە؟ جەتكەن جوق. سوناۋ تومەندەگىلەرگە ۇرسىپ كەتشى. ۆاگوندى بوگەمەسىن. ولار بوگەسە، مىندا دا بوگەلەدى...
— بوگەلىستەردى دە ەسەپتەي وتىرىڭىز... بوگەۋشىنى ماعان ايتىڭىز، — دەپ ەرمەك جونەلە بەرگەندە، گازەت ءتىلشىسى كەلدى. ءتىپتى يكەم جىگىت. بلوكنوتى قولىندا. سالعان جەردەن يكەمدەپ بارادى:
— ەرمەك، ەكى مينۋت قانا ۋاقىتىڭىزدى الام. جەر استىنىڭ بۇگىنگى جاڭالىقتارىن ايتىپ جىبەرىڭىزشى؟
— شاحتەرلەر التى ءجۇزدىڭ ورنىنا مىڭ مەتر جول اشپاق. كومىردىڭ جىلدىق جوسپارىن ون پروسەنت ارتىق ورىنداماق. بۇگىنگى وي، بۇگىنگى كۇرەس وسى.
— ەرمەكە، ەندى ءبىر مينۋت. الداعىلار كىم؟
— اكىم، ىسقاق، ۆورونا...
— ەرمەكە، ەندى ءبىر-اق سەكۋند، ورلوۆ پروەكتىسى نە كۇيدە؟
— زەرتتەپ جاتىرمىز.
— ەندى جارتى سەكۋند عانا...
— جۇمىس ۋاقىتىندا بۇدان ءارى ۋاقىت جوق، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى ەرمەك. ءتىلشى قالماستان ەرە ءجۇردى، مازالاپ كەلەدى:
— ءوزىڭىز بىلەسىز، بىزدىكى جۇمىسشى گازەتى عوي...
— جۇمىسشىنىڭ جۇمىسشىسى بار، بايتەن، جۇماباي، اكىم، ىسقاق — تورتەۋى ءتورت قيلى. كومىرگە بويالىپ كۇلاقتار دا ءجۇر. قاتەلەسپەۋ ءۇشىن، اۋىزدان شىققاندى جيناي بەرمەي، جۇمىستىڭ ءوزىن ءبىلۋ كەرەك، سىزدەرگە. مەنىڭ ۋاقىتىما قيانات جاساماڭىز ەندى.
ءتىلشى ازار قالدى. قاتتى سوزگە قاباعىن دا شىتپاستان، جۇگىرە باسىپ، جىمىڭداپ بارادى...
جان-جاققا تاراعان شىم-شىتىرىق جول. وڭدى-سولدى، الدى-ارتتى بولجاپ بولار ەمەس: قالىڭ بۇلتتى، قاراڭعى ءتۇن ءتارىزدى. اياق استىن عانا كورسەتكەن شام، تەك باستى بىردەمەگە سوعۋدان ساقتايدى. ەرمەك سوندا دا كەڭ كوشەمەن كەلە جاتقانداي. ءبىر قۋىستان ءبىر قۋىسقا ءوز ۇيىنشە ەركىن ەنەدى. ۇزاپ كەتتى. ەشبىر تىرشىلىك سەزىلمەيدى. كومىرى الىنعان، جۇمىس توقتاعان وڭكەي مىلقاۋ ۇڭگىر. قايسىبىرىنەن ۇزاق ەڭكەيىپ وتەدى. توسىن ادامدى ول اراعا قويا بەرسە، جول تاۋىپ شىققانشا، جان تەرى شىعار ەدى؛ ەرمەك بۋسانعان دا جوق.
سوۆەت شاحتاسى مەن اعىلشىن شاحتاسىنىڭ شەكاراسىنا جەتتى. ءۇش ادام، ءۇش شام كورىنەدى. ءبىرى باس ينجەنەر اشىربەك. ورلوۆ وتىرعان قاندى كەسەكتە، ورلوۆ بلوكنوتىنا ءۇڭىلىپ وتىر. ەكى بۇرعىشى سوم قابىرعانى جەل بۇعىمەن كەزەك تەسىپ تۇر.
— بىلايىراق وتىرساڭ بولماي ما، — دەدى ەرمەك. ورلوۆ ولىگىن وسى ورىندا تاپقان ءوزى ەدى. قاراڭعىدا قاندى ولىمگە جالعىز كەزدەسكەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. — ءالى جەتكىزبەي بارا ما؟ قالىڭ ەكەن عوي.
— تاقالدىڭ، بىلەم. قازىپ، بۇرعىلاپ، جيىرما توعىز مەتر بويلاپپىز...
— ارجاعىندا كول تۇگىل تەڭىز جاتسا دا ون مەتر قالدىرساق بۇزا المايدى. سوندا كولدەنەڭى جيىرما، ۇزىنى ەكى ءجۇز وتىز مەتر كومىر ءبىزدىڭ قولدا ەمەس پە؟
— مەن ءتىپتى ورلوۆتىڭ ايتقانى كەلە مە دەيمىن، — دەپ كۇلىمدەيدى اشىربەك. — ول بۇرعىسىز-اق بىلگەن سياقتى. قابىرعا جۇقاردى. سۋ بەلگىسى كورىنبەيدى.
— شىنىندا بىلەتىن ادام ەدى. قىزىل مامان بولماعان سوڭ، مەن وعان سالقىن قارادىم، ەگەر بۇل بولجاۋى كەلسە بيشارانىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك. يگى جولدا ءولدى عوي.
ەكەۋى ورلوۆ بلوكنوتىن جايىپ تاستاپ، كەڭەسە بەردى. ءبىرى عىلىمعا، ءبىرى تاجىريبەگە سۇيەنگەن ماماندار كومىر دۇنيەسىنىڭ جۇيەلەرىن ىزدەۋدە. كەن دەگەن شەتىنەن سالىپ الا بەرەتىن توپىراق ەمەس، تولىپ جاتقان ەسەپ. اشىربەك قاعاز بەتىن قىم-قۋىت سىزىقتارمەن تولتىرىپتى. ەرمەك ءار سىزىقتى جۋان ساۋساقتارىمەن باسىپ ءوتىپ، سۇراق قويدى:
— اعاشتى از جۇمساۋ جاعىن ويلادىڭىز با؟
— ويلاعانمەن امال تاپپادىم.
— ەگەر كومىردىڭ وزىنەن دىڭگەك قالدىرساق قايتەدى؟
— كومىر دىڭگەك اعاش دىڭگەگىنەن قىمباتقا تۇسەدى.
— قاراعاندىدا اعاشتان كومىر كوپ قوي.
— كوپ تە بولسا، اعاشتان قىمبات.
ءبىرى جەر ۇستىندەگى، ءبىرى جەر استىنداعى بايلىقتى ۇنەمدەپ وتىر. اعىلشىن تۇسىندا تەمىر جول جوق، اعاش كازىرگىدەن الدەقايدا ءزارۋ بولاتىن. سول ءزارۋدى قولىنا تۇسسە، جۇمىسشىلار كومىردەن بۇرىن جاعاتىن. ەرمەك ەندى ءوندىرىستىڭ وزىنە ۇنەمدەپ جۇمساعىسى كەلەدى. اشىربەك ميللياردتاعان توننا كومىردەن دىڭگەك قالدىرۋدى ىسىراپ كورەدى. ءارقايسىسى ءوز پىكىرىندە قالدى. كەيىن تاعى ويلاسپاق. ءبىراق، بۇگىننەن باستاپ، بۇل جەرگە تەمىر جول كەلتىرۋگە، اۋەنى كۇشەيتۋگە، ءجا دەستى.
— تەسىلدى تەسىلدى! — دەگەن بۇرعىشىلاردىڭ دابىرى ەستىلدى. تورتەۋى بىردەن بۇرعى تەسىگىنە ءۇڭىلدى. سۋ جوق...
— ال، ەرمەكە، شەتىنەن كەرتىپ الا بەر! — دەدى اشىربەك. قۋانىش كەرنەپ، سارعىلت بەتى قىزارا بورتكەن. كۇدىس، ۇلكەن مۇرنى جەتپەگەندەي، القىنىپ اۋزىنان الادى دەمىن. — بۇل ەندى دايىندىق جۇمىستارىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
— ششەرباكوۆ سوندا دا التى جۇزدەن اسپاس، — دەپ كۇلدى ەرمەك.
— ءبىز اسساق مۇرتىنان كۇلەر. باسشىلاردىڭ اياقتى ساق باسقانى جاقسى. ولار جىعىلسا مەرتىگەدى. ءبىز جىعىلساق ەشتەمە ەتپەيدى.
كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى. الىستاعى زابويلاردى باسىنا كوتەرە، ازىلدەسە قايتتى بۇلار. ەرمەك ۋكلونعا جەتكەندە جەكە كەتتى. وقتاي ءتۇزۋ، ۇزىن، بيىك، كەڭ جولمەن كەلەدى. قابىرعانى، توبەنى قول سالاسىنداي قىلىپ، جۇمىر اعاشتارمەن شەگەندەپ تاستاعان. بارعان سايىن قۇلديلاپ بارادى. ارت جاق — ءور، الدىڭعى جاق — ىلدي. جۇمىسشىلار بۇل جولدى بىردە «ۋكلون»، بىردە «قارا اۋىز» دەپ اتايدى. جەر. استىنداعى قىم-قۋىت كوپ قۋىس، كوپ جولدار وسىنان تاراعان، كومىرىن وسىندا قۇيادى، «دايىندىق جۇمىستارى» جايىنداعى تالاستاردىڭ دا ۇلكەن ءتۇيىنى ۋكلوندا جاتىر. ۋكلون نەعۇرلىم ۇزارا بەرسە، سولعۇرلىم كومىر قوينىنا قول ەركىن جەتكەن، جۇمىستىڭ اۋماعى، تارماعى مولايماق. جارىق دۇنيە مەن قاراڭعى دۇنيەنى بايلانىستىرعان بۇل-ۇلكەن جولدى ەرمەك بريگاداسى جاساعان. ءوزى جاساعان ءىرى ءىستىڭ ءار تىرەۋى جىلى ۇشىرادى كوزىنە. سوناۋ تومەندە، ءوزى باۋلىعان اكىمنىڭ شامدارى جارقىلدادى، ماشينا بالعانىڭ شاپشاڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى.
ەرمەكتىڭ كوڭىلى شارىقتاپ كەلەدى. ەش ەڭبەك ەڭسەنى باسسا، جانعان ەڭبەك جايناتپاي ما جاندى. ونىڭ ماڭدايىندا قاراڭعىدا جارقىراعان شامنان، كوڭىل شامى الدەقايدا جارىق ەدى.
— سوق، سالپاۋىزىم! — دەپ جايراڭداي كەلدى. جاسى ۇلكەن بولسا دا، جانى سۇيگەن اكىم، جانابىلدەرمەن قۇرداسىنداي وينايدى.
اكىمدى ماشينا بالعاعا دا ءوزى ۇيرەتىپ، بالعاسىن بەرىپ كەتكەن. اكىم ءقازىر سوم قابىرعاعا بالعاسىمەن سۇلىكشە قادالىپ تۇر ەكەن، ارتىنا قارادى. تەر مە، سۋ ما، بەتى سالتاق. استىڭعى ەرنى سالبىراپ ازىراق دەمىگەدى، باسىندا جەز قالپاق. اياعىندا، ۇستىندە سۋ وتپەيتىن رەزينكا كيىمدەر. ومىراۋى اشىق. اڭعال تۇرىسى، ۇلكەن دەنەسى ەرتەگىنىڭ، باتىرلارىن ەسكە تۇسىرەدى.
— ەرمەكە، جاقسى كەلدىڭ، — دەدى ىرجيا كۇلىپ. — سۋ كۇشەيىپ بارادى. كانە، ماستەر بولساڭ توقتاتشى.
— تاۋسىلعان سوڭ ءوزى توقتايدى. توقتاماسا كامەرون سورىپ قۇرتادى.
سورعالاعان تامشى توبەنى ەزىپ، قۇلاتىپ تۇر. تىرەۋشىلەر قايلاشىلاردىڭ سوڭىنان ىلە، قولما-قول تىرەپ ءجۇر. جەرتابان شىلقىلداعان باتپاق. سۋ مولايىپ جايىلماسىن دەپ شۇقىر قازعان. شۇقىرعا جيىلعان سۋدى قۋتايتپاي كامەرون دامىل-دامىل سورىپ الادى. قازىلعان كومىر بالشىقتاردى ءبىر جاعىنان ۆاگونعا تيەپ، جونەلتىپ جاتىر. جۇمىستىڭ اۋىرى، قىزۋى وسى ارادا. قايلاشى، كۇرەكشى، تىرەۋشى، جولشى: — ەكى ادامنان وداقتاسقان. كامەرونشى عانا جالعىز. ءبارى ءبىر بريگادا. وسىلاردىڭ ءبىرى بوگەلسە، ءبارىن بوگەيدى. سوندىقتان قالىسپاۋ باسەكەسى عانا ەمەس، جۇمىس جاعدايىنىڭ، ءوزى بوگەلۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. التى ساعاتتىق سمەنادا التى مينۋت تۇرىس جوق بۇلاردا. شارشادىم دەگەن دە ەشكىم جوق، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي جاتىر. سايدىڭ تاسىنداي وڭكەي جاس، ەكپىندى بريگادا. الدى بىلتىر، ارتى بيىل كەلگەن جاڭا جۇمىسشىلار — بۇرىنعى باتىراق كەدەي، ورتاشانىڭ بالالارى.
ەرمەك سۇيسىنە قاراپ تۇردى دا:
— جارايدى كومسومولدار! — دەپ .اكىمدى يەككە قاقتى. — ششەرباكوۆ سەندەردى قومسىنعانداي التى ءجۇز بەردى. پارتكوم مىڭدى ۇسىنادى. قايسىسىڭ الاسىڭدار؟
— پارتكومنىڭ ۇسىنىسىن ۇستەۋگە بولا ما؟
— ارينە.
— وڭدا .مىڭ ەكى ءجۇز مەتر كەتەمىز.
— بايقاڭدار.
— ا، ءوزىڭ دە قومسىندىڭ با؟ — دەدى اكىم. كۇلگەندە. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىڭا جەتتى. كوممۋنيست اعايلاردان ەرەكشە بريگادا قۇر، جارىسىپ كورەيىك...
— كوممۋنيستەر از عوي. جۇمىسشىلاردىڭ، ءبارى اۋىلدان كەلدى. پارتياعا ەنۋگە ۇلگىرە الماي قالدى. پارتيا ەسىگى ۋاقىتشا جابىلىپ تۇر. از كوممۋنيستى جىرىپ الىپ، بولەكتەگەنشە، كەپتىڭ، اراسىنا تاراتقان پايدالى.
ەرمەكتىڭ كيگەنى رەزينكاسىز، جۇقا، كەنەپ پيدجاك. تامشى وتە باستاعان سوڭ كەتۋگە قوبالجىپ ەدى، اكىم قالجىڭدادى:
— سۋدان قورقايىن دەدىڭ بە. شاحتاعا تۇسۋگە ەرىنەرسىڭ، جيرەنەرسىڭ ءالى.
— سەن، ءومىر بويى قايلا شاپساڭ جامان كومسومولسىڭ. «زابويشى ماشينانى» وقىدىڭ با؟
— وقىدىم. بۇگىن اكەپ سال. ءۇش كۇندە باسقارماسام بەتكە تۇكىر.
ۆرۋبماشينا قاراعاندىعا ءازىر كەلە قويماسا دا. ول تۋرالى «ترۋد» گازەتى تالاي جازعان. كەيىنگى نومەرىندە ماشينانىڭ سۋرەتىن باسىپ، كەڭ تۇسىنىك بەرىپتى. ەرمەكتىڭ، «زابويشى ماشينانى» وقىدىڭ، با؟ — دەپ تۇرعانى سول.
— وندا كومسومولسىڭ! — دەدى دە اكىمدى ەندى وڭاشا الىپ شىقتى. — ششەرباكوۆ ءومىر ەتتى، ءبىزدىڭ شاحتادان تاڭداما بەس شاحتەردى دونباسس تاجىريبەسىن ۇيرەنۋگە جىبەرۋىمىز كەرەك. بارامىسىڭ؟
— اۋەلى ەسكى قايلاشىلار بارسىن دا.
— جاڭا تەحنيكانى جاستار تەز قابىلدايدى. قايلادا اسەم كورىندىڭ ەرتەڭ ماشينادا دا كورىن.
ۇيدەن بۇرىن ۇزاپ شىقپاعان اكىم، بالانىڭ ءسوزىن ايتىپ تۇر:
— اپام جىبەرمەيدى عوي. جۇمىستان كەشتەۋ قايتسام دا جانى شىعىپ كەتە جازدايدى.
— و، شىرىك، شىرىك! اپاڭنىڭ ەمشەگىن ءالى كۇنگە ەمەتىن شىعارسىڭ، سەن شىرىك.
— جارايدى، كوندىرەم اپامدى، تاعى كىم بارادى؟
— تولىپ جاتىر.
ەرمەك بۇدان ءارى بوگەلمەدى. پليتاعا كەلەدى.
پليتا ستانسيا سياقتى. جەر ۇستىنەن بوس ۆاگوندار كەلىپ، جەر استىنان جۇكتى ۆاگوندار شىعىپ جاتىر. ءبىرىڭ قابىلداپ، ءبىرىن جونەلتىپ، تاپەلتەك يليادا دامىل جوق. ۆاگونشىلەر:
— مەنى جىبەر، ماعان بەر! — دەپ كەرىلدەسىپ قالادى. ءارقايسىسى اكەلگەن كومىرىن بۇرىن وتكىزبەك. بۇرىنعىداي شابىلعان جەر ەسەپ ەمەس، جەر ۇستىنە شىققان ۆاگونەتكا ەسەپ. تۇس-تۇستان كومىر، بالشىق، باسقا جابدىق تيەگەن اتتى، جاياۋ ۆاگون ايداۋشىلار ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ، پليتا ماڭىنان تارسىل، داۋىس ۇزىلمەي تۇر...
— نەشە ۆاگونەتكا؟ — دەدى ەرمەك كەلىسىمەن. يليا جۇمابايشا مۇدىرمەدى. سارت ەتكىزدى:
— ءجۇز جيىرما بەس.
— برەمسبەرگى قانشا بەردى؟
— جەتپىس ءتورت.
ەكى ۆاگوندى تىركەي ايداعان ءداۋ جىگىت كيمەلەي كەلىپ، ۆاگونىن پليتاعا وتكىزدى. يليانىڭ:
— اي، اي، توقتا! — دەگەنىن تىڭداعان جوق. جاعاسىنان بىرەۋ شاپىلداپ الا ءتۇستى، ونى دا ەلەگەن جوق. ەكى جاقتان ۇرسىپ جاتىر:
— كەرەڭبىسىڭ، ءوزىڭ!؟
— باسا كوكتەپ قايدا باراسىڭ!؟
— دەسياتنيك بوگەلمە دەگەن.
— ءبىزدىڭ دە دەسياتنيگىمىز بوگەلمە دەگەن!
ءداۋ جىگىت داۋلاسپادى. جۇمىسىن بىتىرە سالا كەيىن قايتتى. ەرمەك ونىڭ ارتىنان سۇيسىنە قاراپ قاپتى:
— قاشان كەلگەن؟ ناعىز تاۋسوعار عوي.
— بۇگىن ەكىنشى كۇن، — دەدى يليا. ءالى ۇرسىپ ءجۇر. از اقشاعا جەتىك ءتىلىن سالىپ-سالىپ الادى. — مۇرىندىقسىز وگىز سياقتى ءوزى، جارا-بۇزا كەلەدى. دەسياتنيگى تاپسىرسا بىرەۋمىزدى مۇيىزىنە ىلە كەتەتىن ءتۇرى بار.
— كومانديردىڭ بۇيرىعىن ورىنداعانى جاقسى.
— سوندا سولاي ورىنداي ما. پوروجنياك جەتپەي جاتقاندا ول ءتىپتى سۇراماي اكەتەدى...
— مەحسەح بۇگىن سەگىز ۆاگون بەرەدى. پوروجنياك ازىرگە جەتىپ قالار.
يليا كوڭىلى دەمدەگەندەي ناسىبايىن اتتى. شاحتا ىشىندە شىلىم تارتۋعا بولمايدى. ناسىبايعا ۇيرەنگەن. شاقشاسىن قالتاسىنا سالا بەرگەندە ەكى جىگىت الاقانىن بىردەن جايدى.
— ەي، ناسىبايلارىڭدى ماعان قوسىپ قويىپ پا ەدىڭدەر! ؟
— ىلەكە، اششىنى اياماس بولار.
ەكەۋىنە ەكى اتقىزىپ جىمىڭدايدى يليا. قازاقپەن كوپ ىستەسكەن ەسكى شاحتەر. قازاق قالجىڭىنا دا جەتىك:
ءسىزدىڭ جاقتا اششى تەگىن جاتسا، بىزدىكىنە ءبىر قاپ قۇرت اكەپ تاستاي سالشى، — دەپ ەرمەككە كوزىن قىسادى.
پليتا باسىنا جۇمىسشىلار تۇس-تۇستان كەلىپ جاتىر. شاحتانىڭ شاعىن كەزىندە ەرمەك بۇلاردىڭ ءارقايسىسىن اتىمەن اتايتىن، جىعا تانيتىن، ەندى بەيتانىستار كوبەيگەن. بىرىنەن-بىرىن ايىرعىسىز بولىپ، ءبارى ءبىرىڭعاي كومىر كۇيەسىمەن بويالسا دا كوپ رۋلى قازاق، كوپ ۇلتتى سوۆەت ەلىنىڭ ءار جەرىنەن كەلگەن ادامدار ەكەنى كەيبىر سوزدەرىنەن، مىنەزدەرىنەن بايقالىپ قالادى. ءبارىن بايىپتى كوزىنەن وتكىزىپ تۇرىپ، ءبىر تولاستا:
— يليا گريگوريەۆيچ! — دەدى ەرمەك، — ءبىز كوممۋنيسپىز، ەسكى شاحتەرمىز. شاحتانى جاڭالار، جاستار كەرنەپ بارادى. ءبىر پليتانىڭ باسىنداعى قوزعالىستى باسقارۋ ساعان از.
يليا مىرس ەتىپ باسىن شايقادى. تاپەلتەك، قۋناقى دەنەسىن قۇنىستىرا، كوگىلدىر كوزىنەن كۇلكى شاشىراتتى:
— سەكرەتار بولعان سوڭ ساعان ءبارى از كورىنەدى. جاس كەزىمدە بۇدان ۇلكەندى باسقارىپ پا ەدىم؟
— جاۋاپ ەمەس! ءوزىڭ شار تارتساڭ دا زامانىڭ جاس. جاس زامان ەگدە بىزگە ۇلكەن مىندەت ارتادى.
— ال، دەشى، كانە.
— بۇل ادامداردىڭ دەنە قوزعالىسىمەن قوسا، وي قوزعالىسىن دا باسقار. جۇمىس ۇستىندە «ولاي ەمەس، بىلاي» دەپ باقىرا بەرگەنشە، جۇمىس الدىندا ۇعىندىرىپ، ايتىپ قويعايسىڭ. كۇن سايىن ءبىر ساعات تەحنيكالىق ساباق وقى ولارعا.
— ەرمەك-اي! كارتايعاندا يليادان ءمۇعالىم شىقپايدى، اۋلاق. ينجەنەر، تەحنيكتەر، دونباسشىلار وقىتىپ جاتقان جوق پا!
— تاجىريبەڭ كوپ، قاراعاندى جايىن سەن ولاردان جاقسى بىلەسىڭ. ءسوزدى قوي، ەرتەڭنەن باستاپ، كۇنىنە ءبىر ساعات اڭگىمە جاساپ وتىر. بۇل پارتكومنىڭ پىكىرى، — دەدى دە ەرمەك ۋكلونعا ءتۇسىپ الىپ، جوعارى ورلەدى.
اۋەلدە بۇل ءوزى اشقان شاحتا بولسا دا، كەيىن ءوز جۇمىسىمەن بولىپ، ارالامايتىن. ەندى ءبارىن كورمەك، بۇلىنگەن جەرىن تۇزەتپەك. ۋكلونعا ءتىپتى ۇقىپتى قاراپ كەلەدى. اربىرەۋ، ءار شپال جىتىگى كوزدىڭ سىنىنا ۇشىرادى. ءوتىپ جاتقان ۋستاۆتاردىڭ دىبىسىن الىستان سەزىپ، اۋىق-اۋىق قابىرعاعا جابىسا قالادى ەرمەك. ءور، قاراڭعى، قاتەرلى جولدىڭ ۇزىندىعى كيلومەتردەن ارتىق. شارشايتىن دا، سەسكەنەتىن دە ەمەس، بۇگجەڭ-بۇگجەڭ باسادى. ءبىر شام الدىڭعى جاقتان جارق ەتتى. تۋرا قالدى ەلەڭ ەتىپ. قايتىپ جارقىلداماي شام جوق بولدى. اڭ-تاڭ، نە قىلعان شام.؟! ادام جۇرمەيتىن جولدا نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟ الدە ؛جول،؛تۇزەتۋشىلەردىڭ ءبىرى مە؟ بىلە المادى.
ول باعانا «اۋىرىپ» قايتقان الىبەك ەدى. قولىندا بالعا، جارتى مەتردەي قاشاۋ تەمىر، شامىن قالدالاپ-قويىپ توبەنى «ەگەۋ قۇيرىقشا» تەسىپ تۇرعان. سول تەسىككە ءدارى تىعىپ اتىپ، ەكى دۇنيەنىڭ اراسىنداعى جالعىز جولدى كەسىپ تاستاماقشى. پوەزد كەلىپ قالدى. جاسقانىپ قابىرعاعا جابىسقاندا شامى جارق ەتتى. سوندا ەرمەكتىڭ دە شامىن كوردى. جان جۇرمەيتىن جولمەن كەلە جاتقان جالعىز ادامنان قاتتى سەسكەندى. ادەيى سوڭىما تۇسكەن بىرەۋ مە دەپ، شامىن وشىرە، تۇرا قاشتى. ۋكلوننان بۇرىلا ەسكى جولدىڭ بىرىنە؛ تۇسكەن. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىدا توبەگە سوقتى باسىن. قىرىنان جىعىلعاندا قابىرعا جاعىن جىرتىپ كەتتى. جامان جىعىلدى. ەسەڭگىرەپ از جاتتى دا تاعى جونەلدى. ءىز تاستاپ جولدان جولعا بۇرىلا قاشىپ، ۇزاپ العان سوڭ شامىن جاقتى. ماڭدايى شودىرايىپ كوگەرە قالعان. جاق تەرىسى سىدىرىلىپ قاناپ تۇر. جاراسىن جالاعان يتتەي جاعىن، ماڭدايىن دامىل-دامىل سيپالاپ، الاقانىنا قارايدى:
— قاپ! — دەيدى كۇڭىرەنە. اشۋ ما، السىرەگەنى مە، ءدىرىل بار داۋسىندا. — تامشىلا-تامشىلا! تەك، قان قانمەن ۇلاسسىن ءتاڭىرىم!
قولدىڭ قانىن ەتەگىنە ءسۇرتىپ تاستاپ، باسىن تاڭىپ الدى دا ءجۇرىپ كەتتى.
ەرمەك بۇل جايدىڭ ءبىرىن سەزبەدى. وداعاي شامدى ويلادى ما، جەر ۇستىنە شىققاندا:
— ۋكلونداعى كىم؟ — دەدى سيگنالشىعا.
— بىلمەيمىن. ەشكىم تۇسكەن جوق.
كەتىپ بارا جاتىپ، تۇسىنبەگەن كۇيدە باسىن ءبىر شايقادى ەرمەك.
XV
قاراعاندىدا ەڭ ۇلكەن ءۇي — جاڭا سالىنىپ بىتكەن جۇمىسشىلار كلۋبى. قالالىق جيىن، ويىن-ساۋىق وسى ۇيدە وتەدى. بۇگىن جينالعانداردىڭ كەلبەتى بولەك: شامادان، جاشىك، بۋما كوتەرگەن جولاۋشىلار. ولاردى شىعارىپ سالۋعا كەلگەن شال، كەمپىر، قىز، كەلىنشەك، جاس بالالار دا ءجۇر. ۇزىنشا كەلگەن فويە وسىلارمەن تولى. ءبارىنىڭ نازارى فويەنىڭ تورگى قابىرعاسىندا. بۇكىل ءبىر قابىرعاعا ەرتەڭگى ۇلكەن قاراعاندىنىڭ سۋرەتى سالىنىپتى. بۇل سۋرەتتە ءتۇتىنى بۋداقتاعان ايبىندى ترۋبالار، كوپ ەتاجدى، الۋان ءتۇستى ۇيلەر، جيەكتەي اعاش ەككەن اسفالت كوشەلەر، كوشە بويى اعىلعان ترامۆاي، تروللەيبۋس، اۆتوماشينالار كورىنەدى. سكۆەر، فونتان... سەرگەك، كەربەز حالىق كورىنەدى...
ۇزىن ساقال، ەڭكەك شال سۋرەتكە شۇيىلە قاراپ تۇرعان، بۇل باياعى سەنبىلىككە جينالعان جۇرتقا باتاسىن بەرگەن شال ەدى:
— دونباسس وسى ما؟ جاننات تا وسىنداي-اق شىعار، — دەگەندە قاسىنداعى قىزىل گالستۋكتى بالا ساق-ساق كۇلدى:
— اتا، بۇل — قاراعاندى. بولاشاق قاراعاندى.
— قويشى! وسى ءوزىمىزدىڭ قاراعاندى ما؟
— ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىلوداقتىق ءۇشىنشى كوچەگاركا...
جۇدىرىقتاي بالا اتاسىنا ۇيرەتىپ تۇر. اق باس اتا مىقتاپ ىڭىراندى:
— «كوپ جاساعان بىلمەيدى، كوپ كورگەن بىلەدى». كىتاپتان كوردىڭ-اۋ، قاراشىعىم! بارسىڭ كورسىن اكەڭ. توقساننان اسقانشا ۇيكۇشىك بولىپ ءبىز نە بىتىردىك.
مۇنداي الىس ساپارعا جولاۋشى جونەلتىپ ادەتتەنبەگەندەر كۇيەۋ اتتاندىرعانداي ابىگەر. تاڭقى مۇرىن، قارا كەلىنشەك توپتى جارا، القىنا كەلىپ، ەرىنىڭ باسىنداعى ەلتىرى تىماقتى وقىستاۋ شەشتى دە، قۇلاقشىن كيگىزدى. جۋاس ەرىن جايشىلىقتا بيدايداي-اق قۋىراتىن شىعار، بۇل جولى ءوڭى ءبىراق، تىم جىلى:
— بوداۋبەكتىڭ قۇلاقشىنى. «دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى»، — دەپ قىلمىڭدايدى.
كۇيكىڭ-كۇيكىڭ اياڭداپ قانابەك كەلەدى. جولشىباي كۇلىمدەي، قالجىڭداي كەلەدى:
— سىعالا وتاعاسى، سىعالا! — دەدى شالدىڭ قاسىنا جەتكەندە. شال سۋرەتتەن جاڭا عانا باسىن الىپ، كۇن سالا قارادى وعان:
— قانابەكپىسىڭ؟ قىسالاردا كەزدەسەتىن پاتشانىڭ التىن سارايى عوي مىناۋ ءۇيىڭ!
شىم قورادا وسكەن قارت اسىرا سىلتەپ تۇر. ازىرگە قاراعاندىدا ەڭ ۇلكەن، كورنەكتى كلۋب ستاندارت تاقتايدان سالىندى. ءبىراق ءىشى-تىسى شەبەر زەينەتتەلگەن. قانابەك قارق-قارق كۇلدى:
— قالايشا مەنىڭ ءۇيىم؟ كوپتىڭ ءۇيى ەمەس پە؟
— سەن كەلگەن سوڭ سالىندى عوي. كارىبايدىڭ تۇسىندا دا بار-دى، وسى كوپ.
جۇمىسشى ءوز سارايىن پاتشا سارايىنان جاقسىراق ءى ءىلادى. انە، ەرتەڭگى سارايلار! — دەپ قانابەك سۋرەتكە نۇسقادى دا جينالىس زالىنا ەنىپ كەتتى.
جولاۋشىلار جينالىس زالىنا جينالعان. وڭكەي قازاق. ولاردى قورشاپ دونباسس جۇمىسشىلارى وتىر. كوزلوۆ، لاپشين، ۆورونا، كوۆاليۋكتەر ءقازىر قاراعاندىلىق بولسا دا دونباسقا باراتىن قازاق جۇمىسشىلارىن قوناق ەسەبىندە قۇرمەتتەپ وتىر. اكىم، بالجاندارعا حات بەرىپ سالەم ايتىپ، تۋىس، جولداستارىن سىرتتان تانىستىرىپ جاتىر. قارت يۆان، انتون، يليالار ىسقاقتى شىعارا كەلىپتى. تورتەۋى دە قاراعاندىنىڭ ەسكى جۇمىسكەرلەرى، ەسكى دوستار. ادۋىن ىسقاق ەسىپ-ەسىپ الادى:
— يۆان ەڭ ۇزاعاندا مىنا تۇرعان بۇقپاعا — كەرەگە-كوزگە باراتىن. انتون سپاستان ءارى اسقان ەمەس. يليا شىرقادىم دەگەندە «ەكىباستۇزعا» عانا باردى. مەن دونباسقا بارا جاتىرمىن، دونباسقا!..
— ءيا، استىڭ سەن، — دەيدى انتون. شىن مويىنداپ تۇر. مىسقىلشىل يليا قايراي تۇسەدى ىسقاقتى:
— اسقان-اسپاعانى كەلگەندە ءمالىم...
— ءاي، اكەل قولىڭدى! ەڭ قۇرىعاندا ۇشەۋىڭدى ءۇش اي وقىتارلىق ءبىلىم اكەلمەسەم اتىمدى باسقا قوي...
قارا مۇرتىن سيپاپ قويىپ، جۇمانياز ورنىنان تۇرعاندا، زال ىشىندەگى گۋىل باسىلا قالدى. ول سويلەگەنشە ءجانابىل قانابەكتى ءبىر قاعىپ ۇلگىردى:
— بۇنىڭىز دا ۇلگى مە جاستارعا؟
— كارىنىڭ كۇيبەڭى كوپ بولادى. بەس مينۋتكە مۇنى ايتتىڭ، ون مينۋت كەشىكسەم نە ايتار ەدىڭ؟
— كومسومول كورىگىنە سالىپ الار ەدىم.
— شىعار، سەنەن شىعار...
— جولداستار! — دەدى دە جۇمانياز ءمۇدىرىپ قالدى. ۋىتتى، وتكىر جىگىتتىڭ ءوڭى دە جۇمساپ سالا بەردى. داۋىسىنان ءدىرىل بايقالادى. — بۇدان جيىرما جىل بۇرىن، (بالا شاعىمدا) ارقامدا دوربا، الىستاعى شىم اۋىلدان جالعىز، جاياۋ شىعىپ قىسقى جولدا جۇمىس ىزدەپ بارا جاتتىم... بۇگىن سول قازاقتىڭ بالاسى جالعىز ەمەس، توبىمەن، جۇمىس ەمەس، ءوڭىر ىزدەپ بارا جاتىر. قاستارىڭىزداعى ورىس جۇمىسشىلارى، ورىس دوستارىڭىز قوشامەتپەن شىعارىپ سالۋعا كەلىپ وتىر.
سىزدەر كەلەدى دەپ مىنا جاقتا دونباسس، مىنا جاقتا كۋزباسس قاقپاسىن كەڭ اشىپ قويدى... وسىنىڭ ءبارى اۋىر ەڭبەكتى جەڭىلدەتۋ، ءونىمسىز ەڭبەكتى ءونىمدى ەتۋ قامى. وعان تەك تەحنيكانى مەڭگەرگەندە جەتەسىزدەر. جاڭا جۇمىسشىلاردى بىلاي قويعاندا ەسكى قايلاشى ىسقاقتىڭ ءوزى جاڭا قاراعاندىنىڭ قارقىنىنا ەرە المايدى. سوندىقتان، دونباستىڭ باي تاجىريبەسىن، بىزدە ءازىر از، ولاردا كوپ سوسياليستىك جاڭا تەحنيكالاردى ۇيرەنىپ قايتىڭىزدار. پروفسويۋز اتىنان قاتتىراق ايتامىن، جولداستار: بۇدان بىلاي ءبىر ماشينانىڭ مامانى بولا الماعان جۇمىسشى ءوزىن-وزى كىنالاسىن.
بالجان قولىنداعى بۋماسىن كۇيەۋىنىڭ الدىنا قويا سالىپ ۇشىپ تۇردى:
— ەلەكتروۆوزدى ۇيرەنىپ قايتۋعا ۋادە بەرەم، جۇمانياز جولداس.
ىلە اكىمنىڭ جۋان داۋىسى ەستىلدى:
— مەنىڭ قۇمارىم ۆرۋبماشينا!..
قۇتجان بالۋاننىڭ بريگاداسىندا ىستەگەن، كەكەش بالا جىگىت سويلەي الماي تۇتىعىپ تۇر:
— ماعان گو-گو-گو گورنوسپاساتەلنوە دەلو...
داۋىستار جيىلىپ، زال ىشىندە گۋىل كۇشەيىپ بارادى.
جۇمانياز قولىن كوتەردى:
— بىلەم، سۋساعانسىزدار بىلىمگە! پوەزد جۇرەتىن ۋاقىت جاقىن. بوگەلمەلىك. دونباسقا باراتىن توپتى قانابەك جولداس ءوزى اپارىپ، ورنالاستىرىپ قايتادى. كۋزباسقا باراتىن توپتى سەيتقالى جولداس باستايدى. ال، جولدارىڭىز بولسىن، اتتانىڭىزدار.
كوپشىلىك قاۋىرت قوزعالىپ، شىعا باستادى. فويەداعىلار قوسىلدى. دۋىلداعان ۇلكەن توپ اسىعا كەتىپ بارادى، ستانسياعا. كوزلوۆ اكىمنىڭ قاسىندا، اۋزى ءالى دامىل تاپقان جوق:
— ...ول مەنىڭ ەسكى دوسىم. ول ۇلكەن ماستەر عانا ەمەس، ۇلكەن ۇستاز. كوڭىلگە قۇيىپ بەرەدى. حاتتا قاتتى تاپسىردىم، قوشامەتپەن قارسى الار. ۇيالما، بىلمەگەنىڭدى سۇراي بەرىڭىزدەرشى.
كوۆاليۋك، لاپشيندەر بالجاندى ورتاعا الىپ كەلەدى.
— ...دونباستا ءقازىر ءبىزدىڭ جاڭا تەحنيكانىڭ، ءبارى بار. ەلەكتروۆوز ونشا قيىن ماشينا ەمەس، — دەيدى كوۆاليۋك. — ەلەكتر تەحنيكالارىن ۇيرەن.
— سلەسارلىك ەبىڭ بولسىن، — دەپ لاپشين سۇق قولىن كوتەردى. — ونسىز جاقسى ماشينيست بولا المايسىڭ.
كوڭىراۋ قاعىلدى. جۇگىرە كەلىپ ۆاگونعا مىنە باستادى جولاۋشىلار. بالجان از ءمۇدىرىپ، كۇيەۋىنە كۇلىمدەي قارادى دا:
— ناۋباسىم، — دەپ يەگىنەن ءبىر قاعىپ، ەنىپ كەتتى ۆاگونعا. كەيبىرەۋلەر ءسۇيىسىپ، بىرەۋلەر قۇشىرلانا قول قىسىسىپ جاتىر. اكىم جىلامسىراپ كەمپىر شەشەسىمەن اۋىزى كەمسەڭدەسىپ تۇرعاندا پوەزد قوزعالدى.
— جولدارىڭ بولسىن!.، — دەگەن سان داۋىس، جوعارى كوتەرىلگەن كوپ قول، قادالعان كوپ كوز ۇزاتىپ سالدى پوەزدى.
حVءى
قالالىق پارتيا كوميتەتىندە بيۋرو ءماجىلىسى بولىپ جاتىر. قاتال ءماجىلىس. اركىم تومەن قاراپ ءوز ويىنا ۇڭىلگەن. مەيرامنىڭ ءوڭى سۋىق. قولىنداعى، قارىنداشتىڭ ۇشىمەن جازىپ قويسا، سابىمەن تىقىلداتىپ، قيت ەتكەن سىبىردى-دىبىستاردى باسىپ تاستايدى. قانابەك سويلەپ تۇر. ول جۇمىسشىلاردى دونباسقا اپارىپ سالىپ جۋىقتا عانا قايتسا دا، كوپ بىلىقتىڭ بەتىن اشىپ ۇلگەرىپتى. ۇزىن ستولدىڭ ءبىر جاعىندا — ششەرباكوۆ، بەيسەك، ىرىمبەك، ماحمەتتەر، ەكىنشى شاعىندا — جۇمانياز، ءجانابىل، ەرمەكتەر وتىر. انتونينا فەدوروۆنا باس كوتەرمەي جازۋدا، قاسىندا مارياش. انەۋگىنى ۇيىندە بايتەن كوتەرگەن قاپشىق بۇگىن بيۋروعا ءتۇسىپ، قانابەك سونىڭ ءىشىن اقتارا سويلەدى:
— ...قاپشىقتار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى كەتە بەرگەن. بايتەننىڭ ايتۋىنشا، ءقايسىبىرى ىرىمبەك جولداستىڭ دا ۇيىنە بارىپتى. ءۇش ماگازيننىڭ ءۇش كۇنگى ساۋداسىن باقىلاعاندا، جەمپازدار ناننىڭ وزىنەن عانا ەكى جارىم سەنتنەر كەم ولشەپ، گيردەن جەگەنى انىقتالدى. ونداعان ماگازين، مىڭداعان جۇمىسشى بار. ءار ماگازين وسىلاي جەسە جۇمىسشىنىڭ قولىنا نە تيەدى؟ تەكسەرىلگەن ءۇش ماگازيننىڭ ساتۋشىلارى باستىقتارىنىڭ جاقىنى بولىپ شىقتى. ال، باستىقتار ماحمەت جولداستىڭ كوڭىلدەسى نە قارىن بەلەسى ەكەن. جاڭا جۇمىسشىعا كارتوچكا كەزىندە بەرىلمەي كەلگەن. بەرىلسە ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ازىق-تۇلىگى تولىق بەرىلمەگەن. جەمپازدار ولگەن تالوندى ءتىرىلتىپ، مەملەكەتكە وتكىزىپ وتىرىپتى. كارتوچكا ماڭىنداعى بىلىقتار تەرەڭ تەكسەرۋدى تىلەيدى. ۇرىلار ۇيىمداسقان تۇردە جەپ جاتىر. تاياۋدا جۇمانياز ەكەۋمىز جۇمىسشى باراكتارىن ارالادىق. سونىڭ ىشىندە ەكى پاتەر ەستەن قالعىسىز. ءبىرى، ماحمەتتىڭ ناعاشىسى بايجان دەگەندىكى. بايجاننىڭ قولىندا التىن ساعات، كەلىننىڭ، بىلەگىندە التىن بىلەزىك. ءۇيدىڭ ءۇش قابىرعاسىنا كىلەم قۇرعان. پولعa تەگىس كىلەم توسەگەن. سول بايجاننىڭ جالاقىسى ءتورت جۇزگە جەتپەيدى. ايەلى ەشقايدا ىستەمەيدى. ءوزى نان لارەگىندە ساتۋشى عانا. «قاراعاندىعا ەسكى قارا ابدىرەمەن كەلىپ ەدى» دەسەدى. ەكىنشى پاتەر — ىرىمبەكتىڭ باجاسى تونتايدىكى. بۇل، ورتالىق سكلادتا ىستەيدى. ايەلى بوسانعان ەكەن، تويدا كەزدەستىك. ات شاپتىرماعانى بولماسا، وزگەسى باياعى باكەي قاجىنىڭ اسىنان كەم ەمەس. اراقتار سۋداي اعىپ جاتىر... ۇرىلار، رۋشىلدار، جەرلەس سىبايلاستار قاراعاندى ترەسىنىڭ ورس-نا شىبىنشا ۇيمەلەپتى. گازەت بەتىندەگى «جۇمىسشى حابارىن» انىقتاعانىمىزدا وسىلار اشىلدى. جابىق جاتقانى قانشا؟ قاپ دۇشپاننىڭ سۋىق قولى جوق پا؟ تەرەڭىرەك زەرتتەۋىمىز كەرەك...
«اق توقاش» اتانعان ماحمەت قانابەك سوزىنەن كەيىن كۇيگەن توقاشتاي. تەرلەپ، بىرشىپ وتىر. ىرىمبەككە جاپاق-جاپاق قاراي بەرەدى. ىرىمبەك وعان ءبىر دە قارامادى. بۇرىنعىسىنداي لاپىلدامادى، شاپىلدامادى. جۇقا تاناۋى قۋسىرىلىپ، سازارا قالعان. ششەرباكوۆتىڭ ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي، ماڭدايىن ۇستاپ، تومەن قاراپ قاپتى. جۇمانياز، جانابىلدەر كوزىنەن وت شاشادى. مەيرام، ەرمەك ءزىل سالماقپەن سۇرلانا تىڭداۋدا. مارياش ۇلكەن كوزىن توڭكەرە ءارقايسىسىنا ءبىر تاستاپ بەيسەككە كەلگەندە قادالا قارادى. بەيسەك قارا تاستاي، بەتىندە ەشبىر وزگەرىس جوق. سوندا دا قىرىنداي وتىرىپ، ءبىر نۇكتەدەن كوز الماۋى — قيىن ويدىڭ شىرماۋى ەكەنىن سەزدىرىپ تۇر.
قانابەك بولعان سوڭ، مارياش شىقتى سوزگە: ءبىر قولى — كەڭ، كوتەرىڭكى كەۋدەسىندە، ەكىنشى قولىن — سالبىراتىپ قوزعالماي تىك تۇر. ءسوزىن ءتىپتى ءجاي باستادى:
— «جۇمىسشى حابارى» ورس-تاعى عانا ەمەس، ترەستىڭ كادر بولىمىندەگى بىلىقتاردىڭ دا بەتىن اشتى. تۇرلىبەك، سەمبى، كۇلشە سياقتى قيىردان كەلگەن تالاي ەڭبەكشىلەر ءبىر جۇما، ون كۇن جۇمىسقا ورنالاسا الماي جۇرگەن. شاحتالاردىڭ جۇمىسشى، قىزمەتشى سۇراعان قاعازدارى اياقسىز قالا بەرىپتى. ءبىراق، ىرىمبەك جولداس ءوزىنىڭ كوڭىلدەسىنە، جەرلەسىنە كەلگەندە ۇقىپتى كورىنەدى. ون ەكىنشى، ەكىنشى، سەگىزىنشى، توعىزىنشى شاحتالاردا باسقارۋ قىزمەتىندەگى قازاقتاردىڭ جەتپىس پروسەنتى قارقارالى وكرۋگىنەن. ادامىنا قاراماي كوڭىلدەستىگىنە، جەرلەستىگىنە قاراۋ ءادىسى بۇل شاحتالاردى قانشالىق ارتتا قالدىرعانىن كورىپ وتىرمىز. ترەستىڭ وزىندە ىستەۋشى ون قازاقتىڭ، ءتىپتى مىناۋ ماحمەتتىڭ ءوزى قارقارالىدان ەكەن. «ادالدىق، ىسكەرلىك» دەگەن پارتيا ۇرانىن ۇمىتقان ىرىمبەك جولداس.
— ۇمىتتى ما؟ ۇمىتپاي-اق ىستەدى مە؟ — دەپ قويدى مەيرام. مارياش اشىلا ءتۇستى:
— بالكي بىلە تۇرا ىستەگەن بولار. ايتپەسە، ەڭبەككە... قىرباي، جەمقور، ماسكۇنەم، بۇزىقتار نەگە كەزدەسە بەرەدى وعان؟ نەگە تىزگىن بەرەدى ولارعا؟ بوتاقاراداعى، بولشايا ميحايلوۆكاداعى فابريك-زاۆود مەكتەپتەرىندە، تەحنيكۋمدە جۇزدەگەن جاس كادرلار، جاڭا تەحنيكانىڭ، بولاشاق ماماندارى وقىپ ءجۇر. مەن وسى بارىپ قايتقانىمدا وندا دا تالاي بالىقتاردى كوردىم. توسەك-ورىندارى، كيىم-كەشەكتەرى جونەڭ: ۋاقىتىندا جۋىلمايدى، تاماقتارى ءدامسىز. ايتەۋىر، اش ەمەس. ءالى كۇنگە راديو جوق. مادەني تىلەكتەرى قاناعاتتانباعان سوڭ ءقايسىبىرى وقۋىن تاستاپ كەتىپ قالعان. كادر ءبولىمى التىن اسىقتاي وسى جاس كادرلارعا دا كوڭىل بولمەپتى. ىرىمبەك جەمە-جەمگە كەلگەندە «مەن تەك ءبولىم باستىعى عوي» دەپ بيشاراسيدى. سوندا بارىنە ايىپتى سەرگەي پەتروۆيچ سياقتى. ول قۋلىق تىم ساياز، ىرىمبەك جولداس. سەرگەي پەتروۆيچ قازاق جايىن جاقسى بىلمەيدى. قازاق ماسەلەسىن بەيسەك ەكەۋىن، شەشىپ ءجۇرسىڭ. جازىعى سەندەرگە سەنگەنى مە؟
— باس ارازدىعىن بۇل اراعا سالما، — دەدى ىرىمبەك. مەيرام ستولدى تىقىلداتقان سوڭ توقتالىپ قالدى. مارياش بەتتەگى شىركەۋدەن قاپەلىمدە قىمسىنسا دا، تەز بوي جازىپ كەتتى:
— بۇل بىلىقتاردى «باس ارازدىق» بۇركەي المايدى. جىگەر ءبارىن ارازدىققا جاپساق، مەنىكى باس ارىزدىعى بولعاندا، سىزدەردىكى تاپ ارازدىعى بولىپ شىعادى. قالاي شىقسا دا مەملەكەت ءىسىن وسىنشا بۇلدىرۋشىلەر جازاسىن تارتۋعا ءتيىستى.
— كونترريەۆوليۋسيونەرلەر دەمەگەنىڭە شۇكىرلىك، — دەپ بەيسەك جىمىڭداپ ەدى. مارياش وعان بۇرىلا، تەسىلە قاراپ تۇرىپ، قايىردى جاۋاپتى:
— كەزى كەلسە ونى دا ايتامىز.
شىلدىر ەتكەن قوڭىراۋ ەكى جاقتىڭ دا ءۇنىن ءوشىردى.
— مارياش، بولساڭىز، وتىرىڭىز. ءسوز سىزگە بەرىلدى، — دەپ ىرىمبەككە يەك كوتەردى مەيرام. ءتىلدى، شاپشاڭ ىرىمبەك سالعان جەردەن اعا جونەلدى:
— ...ماحمەتتىڭ پارتيالىق، ازاماتتىق، اكىمدىك دارەجەسى مەنىمەن تەڭ ەكەنى بەلگىلى. تەڭ بولا تۇرا ول مەنىڭ شىلاۋىمدا قالاي بولادى؟ پارتيا شىلاۋىنان باسقا شىلاۋ بار ما، ءسىرا؟ ەگەر ونى قىزمەتكە الۋشىنى ايىپتاساق، الدىمەن قالالىق كوميتەت، ترەست باسشىلىعى، سودان كەيىن عانا كادر ءبولىمى ايىپتى. ەكەۋمىزدى قوساقتاي سويلەگەن جولداستار مۇنى ەسكە الۋ كەرەك ەدى. تاعىلعان كىنانىڭ ءبىرى — جەرلەستىك جايىندا. ءوز جەرىنەن قىزمەتكەر الما دەگەن پارتيا نۇسقاۋى جوق ءالى. ەگەر الىنعان ادامداردىڭ ىشىنەن قىلمىستىلار تابىلسا، ءارقايسىسى ءوزى جاۋاپتى. مارياش پەن قانابەك جەرلەسىڭ ءۇشىن دە كۇيدىرەمىز، دەيدى- سوندا پارتيا ءتاسىلىن بۇزعان، رۋعا، جەرلەستىككە تارتقان قايسىمىز بولامىز؟
— مويىنعا الارىڭىز بار ما؟.جوق بولسا، وتىرىڭىز. باسقاسىنىڭ ءبارى تۇسىنىكتى، — دەدى مەيرام. توبىقتان قاققانداي بولدى. ءتۇيىلىپ قالدى ىرىمبەك اششى ءتىلدى سالىپ الۋعا وقتالسا دا، باتىلى جەتپەگەنى بايقالىپ تۇر.
— كەمشىلىگىم بار شىعار. ادەيى ىستەدى، دەگەنگە مويىنداي المايمىن. ءسوز بەرىلمەسە قويدىق، — دەپ وتىرا كەتتى بۋلىعىپ.
ورامالمەن بەتىن دامىلسىز سۇرتكىلەپ ماحمەت تۇردى ورنىنان. تۇلىپتاي دەنەسى، قورقاق كوزى ءتىپتى ابىگەر. نەدەن باستاپ، نەمەن اياقتارىن بىلمەي بۇلتاق-بۇلتاق ەتەدى. ءوز كابينەتىندە، جۇمساق كرەسلودا شالقايا وتىرىپ سايرايتىن قايران «اقتوقاش» قىرعي قۋعان تورعاي حالىندە. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «پارتيا». ءبىراق، پارتيا الدىندا بىلىقتارىن اشۋعا باتىلى جەتپەدى. ىرىمبەكتىڭ ىزىمەن:
— كەمشىلىگىم بار شىعار، ايتەۋىر ادالمىن، — دەپ بەزەكتەيدى. جۇمانياز، جانابىلدەر سۇراقتى جاۋدىرىپ وتىر.
— بايتەننىڭ ارقاسىنداعى ادال قاپشىق پا؟
— ونى قۇداي اقىنا بىلگەم دە، كورگەم دە جوق. كەيىن ەستىدىم.
— ناعاشىڭىز بايجاننىڭ اشىق ساۋداسىنان جاسىرىن ساۋداسى كوبەيگەنىن بىلەسىز بە؟
— قايدان بىلەيىن...
— ۇيىنە كىرىپ كوردىڭىز بە؟
— بىرەر بارعانىم بار.
— قارا ابدىرەسىن كوتەرىپ، ءسىزدىڭ ۇيگە تۇسكەنى ەسىڭىزدە شىعار، — دەدى جۇمانياز. — سول ناعاشىنىڭ ۇيىنە بارعاندا بايىعانىن قالاي كورمەدىڭىز؟ الدە كوز جۇمىپ وتىردىڭىز با؟
ماحمەت قاقالىپ تۇر. ىشكە بايلانعان قويا وڭايلىقپەن تۇسە مە. ءجانابىل كۇلىپ جىبەردى.
— قىزداردىڭ اكەسىنە قاپشىقتى ءوزىڭىز تاسيدى، دەيدى. وتكىزە الماي قايتا ارقالاپ شىققاندا يت قامالاپ، جىگىت قۋادى، سوندا ءسىز تاستاي قاشادى، — دەيدى. بۇل دا بەكەر مە؟
— بەكەر. قىزدىڭ جاپقان جالاسى.
— تۋھ، ساعان داۋا جوق ەكەن! — دەدى ءجانابىل. — وسىنىڭ، بىلشىلىن تىڭداي بەرەمىز بە؟ تەرىس قاراتىپ باۋىزداۋ كەرەك!
مەيرام جاڭا عانا مىرس ەتتى. اۋىلدان شىققان ءجانابىل اۋىلدىڭ ءبىر اۋىر ءسوزىن ايتىپ سالدى. اۋىل ەرتەدە مال سويعاندا اياعىن بايلاپ قۇبىلاعا قاراتىپ، باتاسىن ىستەپ، جاقسى تىلەكتەرمەن باۋىزدايتىن. ءجانابىلدىڭ «تەرىس قاراتىپ باۋىزداۋ كەرەك» دەگەنى، سول مال قۇرلى قاسيەتى جوق، اياماۋ كەرەك دەگەنى ەد...
ىرىمبەك ىزالى كۇلكىمەن كەكەدى:
— باقتىبايدان ءبىر-اق ەلى كەم ءتۇستىڭ. ول، سوتتان جازانىڭ اتۋدان اۋىرىن سۇراعان.
— ايتپاساڭىز دا ءىشىڭىز ەلجىرەپ وتىرعانى بەلگىلى.
جالتىراعى جوق قوڭىرقاي كابينەتتەگى سىنايى قاعىستاردان وت جارقىلدايدى. سەرگەي پەتروۆيچ ماڭدايىن ۇستاپ، تومەن قاراپ وتىرىپ قالعان. بار سالماق ءبىر وزىنە تۇسكەندەي اۋىر وتىر. بەيسەك تۇردى ورنىنان، قاتىڭقى-قارا ءسۇر ءجۇزى شىمىرىكپەيدى، قىسىڭقى قارا كوزى جاسقانبايدى. ۇلكەن اۋزىنداعى ەكى كۇرەك ءتىسى سويديا، سويلەپ تۇر:
— قالادا ادام سانى جوسپاردان اسقان جوق. جوسپار بويىنشا مەملەكەتتەن العان ازىق قورىمىز جەتپەيتىن ءتۇرى. ازىق سكلادىنىڭ ءبىرى ورتەنىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ۇرلاۋ، شاشۋ كوبەيدى...
— ءورت شىعىنىن مەملەكەت ءوز موينىنا الدى عوي — دەدى مەيرام. — . ەندى ۇرىلاردىڭ جەگەنىن تولە، دەمەسەك.
— ءيا، سۇراۋعا ءتىپتى بەت شىدامايدى، سۇراماسقا تاعى بولمايدى. ءورت شىعىنىن كەم كورسەتىپپىز. كەيىن اشىلىپ جاتىر... وسىنداي اۋىر حالدە كوممۋنيست ماحمەتتىڭ قىلىقتارىن كەشىرە المايمىز. اۋىر جازا كەرەك. ءبىر ماحمەتپەن تازارمايدى ساۋدا ورىندارى. جاپپاي سۇرىپتاۋ جۇرگىزەيىك، قىلمىستىلارىن اياۋسىز سوتتاتايىق...
بەيسەك پارتيا تىلىمەن سويلەگەن بولىپ، اسىرا سىلتەپ بارادى. ۇلكەن شۋعا، ناۋقانعا اينالدىرماق. «جاۋ انە كەتتىلەپ» جۇرتتىڭ بەتىن اۋدارماق تا، شىن جاۋدى قۇتقارماق. مەيرام بۇل قۋلىقتى ايقىن كورمەسە دە، ۇناتپاي قالدى.
— سوسياليزم جاۋلارى ادەمى بويانعان. الدانباي الاستاۋعا، ايعاي ەمەس، قىراعى كوز، باتىل قول كەرەك. باقشاشىلار الما قۇرتىن ۇيالاتپاي قۇرتادى. بىزدە ءالى دە وسى جاعى جەتپەي جاتىر.
— دۇرىس ايتادى، مەيرام، — دەدى بەيسەك. — دوس پەن قاستى ايىرا بىلەيىك. قاۋىرت جۇمىستىڭ ۇستىندە اسىرا سىلتەۋ، كەم سىلتەۋ ءارقايسىڭىزدا بولادى. ىرىمبەكتى قانشا ايىپتاساق تا تەك وسى جونىندە ايىپتايىق. ازعىن ماحمەتكە قوساقتاۋ وبال. ادىلەت، بولشيەۆيكتىك قىراعىلىق، پرولەتاريات باتىلدىعى كەرەك، جولداستار! — دەگەن جالىندى سوزدەرمەن ورنىنا بارىپ وتىردى بەيسەك.
جۇمانياز، ءجانابىل قاتتى كەتتى.
— ۆلاديمير ءيليچتىڭ: «ەشتەمەنى ىستەمەگەن ادام عانا قاتەلەسپەيدى» دەگەنى ەسىمىزدە. ەسكىلىككە جاپپاي شابۋىل جاسالىپ استان-كەستەن بولىپ جاتقان كەزدە «قاتەلەسپەدىم» دەۋدىڭ ءوزى قاتە. ءبىراق، قاتەنىڭ قاتەسى بار. جۇمىسشى تابى، ونىڭ پارتياسى الدىمەن ادالدىقتى تىلەيدى. ماحمەت پەن ىرىمبەكتىڭ سوزىندە ءبىر اۋىز ادالدىق، وكىنىش جوق. سوندىقتان، ولاردى اياۋ بولماسىن! — دەدى جۇمانياز. ءجانابىل ودان اسىپ ءتۇستى:
— ...قاتە، قاتە! نە پالەم قاتە؟ ۇرلىق جامان، قازنانى ۇرلاۋ ودان دا جامان ەكەنىن جاس بالا دا بىلەدى. ءبىرى — ۇرى، ءبىرى — قاساقانا بۋرا تارتىپ ءبۇلدىرۋشى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
— ءسىز سويلەيسىز بە؟ — دەدى سەكرەتار.
— ءسوز جەتتى. توقتاتسا دەيمىن، — دەدى ەرمەك.
اۋىر سەكۋندتار ءوتىپ جاتىر. مەيرامنىڭ پىكىرىن ەستۋگە تۇنا قالعان ءبارى. باعانادان بەرگى سوزدەردىڭ ارتىق-كەمى بولسا، ونىڭ ءسوزى ۇكىم ءتارىزدى. ايتپايدى، ايتسا قايتپايدى. كەيدە ۇسىنىستى باسقالارعا ايتقىزىپ، ەكشەپ بارىپ الاتىن. بۇل جولى تۋرا ءوزى ۇسىنا باستادى:
— بۇگىن تاڭدا ەڭ وسال جەرىمىز — ازىق-تۇلىك ەكەنى بەلگىلى. ەڭبەكشى حالىق ەرتەڭىنە بولا وتە تەزىمدىلىكپەن ىستەپ جاتىر. توزىمدىلىكتىڭ دە شەگى بار. نان ءۇشىن كۇرەس — سوسياليزم ءۇشىن كۇرەس. بۇل كۇرەستە اياقتان قاعۋشىعا راقىم جوق. ماحمەت تورسىقبايەۆ پارتيادان شىعارىلىپ، سوتقا بەرىلسىن. باسقا ۇسىنىس بار ما؟
ءبىر ادام اراشالامادى. بيۋرو مۇشەلەرى تەگىس قول كوتەردى. مەيرام قىسقا ايتىپ، قاتال سويلەپ وتىر.
— جولداس ىرىمبەك كارىبايەۆتىڭ قىلىقتارىن ەڭ جەڭىلدەتكەندە — بيۋروكراتيزم دەيمىز. «نە بولسا ول بولسىن» دەگەن كوزقاراستان تۋعان ءبارى. كادر جايىندا وسى ۇيگە شاقىرىپ الىپ، ەكى رەت ەسكەرتتىم. ونى ەسكەرمەپتى. ەندىگى شارا — قاتال سوگىس بولۋ كەرەك.
— اۋىر، — دەدى بەيسەك.
مەيرام قايىسپادى، ىلە داۋىسقا قويدى. بيۋرو، ءبىر اۋىزدان قابىلدادى ونىڭ ۇسىنىسىن. ششەرباكوۆ جاڭا عانا ءسوز الدى. ءالى دە قاباعى جابىڭقى، كىدىرە سويلەپ، اۋىر وتىر:
— ماحمەت، ىرىمبەكتەردى جازالاۋمەن جۇمىس بىتكەن جوق. ورس-تاعى بىلىقتىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتكەن ءتارىزدى. بۇل ماسەلەنى بىزدە باسقارىپ كەلگەن بەيسەك كەريموۆيچ بولاتىن. نە قاراعان؟ جاۋاپ بەرسىن بيۋروعا.
— وندا ادەيى مەنىڭ باياندامامدى تىڭداڭىزدار. دايىندالۋعا ۋاقىت بەرىڭىزدەر، — دەپ ەدى بەيسەك.
— جارايدى، — دەدى مەيرام. — ءبىر ايدان كەيىن تىڭدايىق. سول باياندامادا قازىرگى اشىلعان بىلىقتاردى قانشالىق تازارتقانىڭىز دا كورىنەتىن بولسىن.
وسىعان ءجا دەسىپ، تاراي باستادى بيۋرو.
XVII
وڭتۇستىكتەن سوققان جىلى جەل قالىڭ قاردى قۇرتىپ بارادى. كوشەلەردەن سارقىراپ سۋ اعا باستادى. دەڭدەردى جوتالاي سالعان جەرباراقتاردىڭ ادامى دالادا. قولدارىندا قايلا، كۇرەك. ەسىك الدىنىڭ توڭىن قازىپ، سۋىن جىرىپ اعىزىپ ءجۇر. لايساڭ ۋاقىت اققۇلا جۇمىس جاساسا دا، جانجامۋار ماسايراپ قارسى الدى. اسىرەسە بالا، ۇيرەك، قاز، تورپاقتار ءماز...
بوقاي كۇيبەڭدەگەلى دە ءبىراز ۋاقىت وتكەن. ءۇي اينالاسىنداعى قار سۋىن ويعا قۇلاتىپ، كۇرەگىنە سۇيەنە ويعا قاراي تۇر. تاڭدانا قارايدى. بۇرىن تەگىس بەتكەي مايىسىپ، تومەن ءتۇسىپ كەتىپتى. اۋىل اۋماعىنداي ويپات پايدا بولعان. ويپاتقا سۋ جينالىپ قاق تۇرعان، قاقتا جۇزگەن اسىراندى قۇستار كورىنەدى...
— بۇل شىركىندەر بۇيتە بەرسە ءۇيىمىزدى قۇلاتادى-اۋ! — دەدى بوقاي ىشىنەن. دەسە دەگەندەي، شاحتەرلەر وسى بەلدىڭ استىن كەۋلەپ كەلەدى. كومىرى الىنعان جەر وي ءتۇسىپ، وزەك بولىپ، كەيدە ءتىپتى تەرەڭ جارىلىپ، ىرسيىپ جاتادى. جوسپارسىز سالىنعان ۋاقىتتا ۇيلەر تۇگىل، ەرتەرەكتە سالىنعان جوسپاردى ۇيلەردىڭ ءوزى كومىر قۇربانى بولا بەرەدى. بوقايعا ءقازىر كومىردەن دە تەرى سىڭگەن جۇپىنى ءۇيى قىمبات سياقتى.
— ششەرباكوۆكە ايتىپ قويماسام بولماس، — دەپ ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىقتى. سىرتقى قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى ءبىر مەتردەي عانا، توبەسى شاتىرشا، تاپەلتەك ءۇي قوراش كورىنگەنمەن ءىشى ەداۋىر بيىك. قازىپ تەرەڭدەتكەن. وسى ءۇيدىڭ، توبەسىنە قۇرىم قوستى ءبۋىپ-تۇيىپ جيناپ قويىپتى. ءتىپتى كەرەگى جوق، كەرەككە جارارى دا قالماعان. سوندا دا، كوپ جىلدار ماڭداي تەرىن جۇتقان، باسپانا بولعان قارا قۇرىم جىلى ۇشىرادى كوزگە. تاستاۋعا قيماي، ەشتەمەگە جاراتا الماي تۇرىپ:
— جاتسىن، — دەدى دە جىلدامىراق ۇيىنە ەندى بوقاي. ايەلى ماشينامەن ءىس تىگىپ وتىر. ءىشى كوتەرىڭكى. قارا كىسى ەدى، بەتىنە نوقتا ءتۇسىپ، بوزارىڭقىراپتى. قاراعاندىعا كەلگەندە ءتىلى ءجوندى شىقپاعان ەركەك بالاسى تاقىلداپ سويلەپ ءجۇر. ءتور الدىندا جاتاتىن تۇيە جابۋ، قارا تۋلاق، ىعىسىپ كەلىپ، بوساعاعا جەتكەن. ولاردىڭ ورنىنا كونەتوز كىلەم، جاڭا كورپە جايىلىپ قالىپتى. قابىرعادا قوڭىراۋلى ساعات، ءبىر بۇيىردە تەمىر كروۆات تۇر. جىلى، جيناقى، تازا ەكى بولمەلى ۇيدە بۇرىنعى قارا قوستىڭ ىشىندەگى بۇيىمداردان قارا تۋلاق پەن تۇيە جابۋدان وزگە ەشتەمە كورىنبەيدى. ءبارى وزگەرگەن، جاڭارعان. ءۇي ادامدارىنىڭ ويى، اڭگىمە تاقىرىپتارى دار جاڭارىپتى:
— كىسىم، مەن جۇمىسقا بارا بەرەم، — دەدى بوقاي. ايەلىن «كىسىم» دەيتىن ادەتى. اياعى بىلعانىش بولعان سوڭ تورگە شىقپاي بوساعادا تۇر. — تولەۋجان، كوزىلدىرىگىمدى اپەرشى.
بالاسى ۇلكەن كوك كوزىلدىرىكتى اۋەلى ءوز كوزىنە، سودان كەيىن اكەسىنىڭ كوزىنە اكەلىپ كيگىزدى. ەركەلەپ، مويىنعا اسىلىپ جالىنا سويلەدى.
— كوچەگاركاعا بارام
— قوي قارعام. كۇيىپ قالاسىڭ. وت توزاڭ. جەر بىلعانىش...
— ءيا بارام.
— وتىر ءارى! جامان ۇيرەتپەشى بالانى، — دەپ ايەلى زەكىپ قالدى. كەش، جاس العان قارا توقال بالادان دا ەركە. بالا مەن بايعا ءامىر ەتە سويلەيدى. ادۋىن اشىق. ەكپىنى قاتتى بولعانمەن جاۋارى جوق قۇرعاق جەل سياقتى. كونتەرلى بوقاي ونىسىن كوپ ەلەمەيدى.
— انە، شەشەڭ ۇرسادى، — دەدى بالاعا. — ەرتەڭ دەمالىس، كينوعا اپارام، قارعام...
بالا تەز جۇباندى. جۇمىسشىنىڭ جۇمىسقا كەتۋى ايەلگە ءبىرسىپىرا مىندەت ارتاتىن: تاماقتاندىرادى، جۇمىس كيىمىن ازىرلەيدى، جۇمىس باسىندا جەيتىن تاماعىن بەرەدى. كايتىپ كەلگەندە جۋىندىرىپ، داستارقاندى جايا قارسى الادى. ءقازىر مۇنىڭ ءبىرى جوق. جۇمىس باسىندا مونشا، ستولوۆوي بار. تاماقتانىپ، جۋىنىپ قايتادى. ەركە توقال سوندىقتان قاپەرسىز وتىر. شىنتاعىن شوشايتا، ماشينانى زىرىلداتىپ، تاناۋىن ءشۇيىرىپ قويادى. بوقاي كوزىلدىرىگىن ماڭدايىنا كيە شىعا بەرگەندە توقتاتىپ الدى:
— بۇگىن نەگە ەرتە كەتتىڭ؟ جۇمىسىڭدا ءبىر شاتاق بار ما؟
— جولدان ششەرباكوۆكە سوعام. كومىر جەتپەگەندەي ءۇيىمىزدىڭ استىن ۇڭگىپ كەلەدى. قۇلاتا ما، تۇگە.
— سوعان بولا نەسىنە باراسىڭ، مازاسىن الىپ. قۇلاتسا، جاڭا ءۇي بەرەر. جالعىز سەنىڭ ءۇيىڭ قۇلاماس.
— بىتكەن ءىستى ءبۇلدىرۋ دۇرىس پا، سوندا! ەكپىندىلەر وسىندايدا ءوز ويىن ايتادى. توقتات مىنالاردى دەيمىن. جاڭا ءۇي جۇرتتىڭ بارىنە جەتپەيدى. جاڭا جۇمىسشىلار لەك-لەگىمەن قۇيىلىپ جاتىر.
— ودان دا، الگى بەرمەكشى بولعان سىيلىعىن الساڭشى. نەگە ءشۇرشىتىپ ءجۇر، — دەگەندە قارا توقالدىڭ ەرنى سۇيرەكتەپ كەتتى. — سونى ايت ششەرباكوۆكە. تەز بەرگىزسىن. بالا بار. مىنە جاز شىقتى، سيىرسىز بولا ما؟ بوداۋبەكتەرگە دەيىن سيىر ساۋىپ وتىر...
— كىسىم، سىيلىقتى كىسى سۇراپ المايدى، — دەدى بوقاي، — سابىر كەرەك. سابىرسىزدىقتىڭ اقىرى، ۇياتسىزدىققا coعادى.
— قىرىق بەسكە كەلگەنشە بەتمونشاعىڭ تۇسپەي-اق قويدى، ايتەۋىر. تاماقتى ستولوۆويدان ءىشىپ قايت. تولەۋجان ەكەۋمىز جانابىلدىكىنە بارامىز. بۇگىن سول ۇيدە شىلدەقانا بولىپ قالار. كىندىگىن ءوزىم كەسەم. قالايمىڭ...
— اۋەلى امان بوسانسىنشى بيشارا، — دەپ بوقاي ۇيدەن شىعا بەرگەندە، لاپشين كىرىپ كەلدى.
— جوعارى شىق، كوستيا، جوعارى شىق. جاقسى كەلدىڭ.
لاپشين كىشكەنتاي تولەۋجاننىڭ دا قولىن ۇستاپ امانداستى. قازاقشا تورگە، جەرگە وتىرماي، بۇيىردەگى ەكى ورىندىقتىڭ بىرىنە بارىپ وتىردى. اماندىقتان كەيىن بايىپتى ۇلكەن كوك كوزدەرىمەن ءۇي ءىشىن ءبىر شولىپ ەتتى دە جىميا كۇلدى. كۇلگەندە ۇلكەن اۋزى كەڭ اشىلىپ، ءىرى تىستەرى اقسيىپ تۇر ەدى، ءىشى دە سول تىستەرىندەي ايقىن كورىندى:
— بارەكەلدى! كادىمگى ءۇي بولىپسىڭدار عوي. كۇزدى كۇنى مەن كورگەن قارا لاشىقتان ەشتەمە قالماعان با دەيمىن.
— ءبىزدىڭ كىسى سوندا دا قاناعات قىلمايدى، — دەپ بوقاي قالجىڭداعاندا، اۋىز ۇيدە اق ساماۋىرعا سۋ قۇيىپ جاتقان قارا توقال سامپىلدادى:
— كوستيا، سەنبە ونىڭ سوزىنە. ناعىز دۇنيەقوڭىز سونىڭ ءوزى. قالتاسىنان اقشا شىعارعىسى كەلمەيدى. ءۇي دۇزەۋگە، بوي دۇزەۋگە ۇستاماعان اقشانى قايتەم، ولگەندە باسىما قويام با.
— سىزدىكى دۇرىس، — دەدى كوستيا. — ءبىراق مەن ءۇشىن ساماۋىر قويماڭىز، ۋاقىتىم از...
— ون بەس-اق مينۋتتا قاينايدى. ىلعي اسىعىپ جۇرەدى ەكەنسىڭ.
— جۇمىسى كوپ ەكەنى راس. تەزدەت، كىسىم، تەزدەت.
بوقاي مەن ايەلى ەكەۋلەپ ءلاپشيندى جىبەرمەدى. ساماۋىردى تۇتاتا سالا، قارا توقال دوڭگەلەك ستولدى دوڭگەلەتىپ اكەلىپ لاپشيننىڭ الدىنا قويدى. ەكى ستاكان، ءبىر بۋتىلكانى بوقاي اكەلە جاتىر.
— بۇنىمەن دە قاراعاندىعا كەلگەن سوڭ تانىستىم. شاي قايناعانشا ەرمەك قىلا تۇرالىق.
بوقاي بۋتىلكانىڭ اۋزىن اشىپ، قالىڭ قىرلى ستاكانعا اق اراقتى تولتىرا قۇيعانشا، قارا توقال نان، ماي، كونسەرۆى، كولباسا اكەلىپ ۇلگىردى.
— كانە ءبىر قاعىپ جىبەرەلىك، كوستيا!
— قاقپاستان بۇرىن ايتاتىن ءسوزىم بار، — دەپ كوستيا قالتاسىنان كيسەتىن الدى دا تەمەكى ورادى. تەمەكىسىن وراي وتىرىپ بايسالدى سويلەدى. — بوقاي، ساعان ۇلكەن ءبىر ءسوز ايتقالى، سىرلاسقالى كەلدىم. سەن ءقازىر ساۋاتىڭدى اشتىڭ، ماماندىق الدىڭ، ەكپىندىلەر قاتارىنا قوسىلدىڭ. بۇنداي ادام پارتيا قاتارىنا دا ءوتۋ كەرەك قوي.
— ەندى سولاي جەتەلەدىڭ بە؟ قالاي جەتەلەسەڭ دە تارتىنعان جەرىم جوق-تى. ويلانايىن. وقۋدان، جۇمىستان كوممۋنيست بولۋ قيىن سياقتى ماعان...
— ارينە قيىن. ءبىراق، پارتيا ءوزى كومەكتەسەدى.
— ءاي، سوندا دا پارتيا جولى اۋىر-اۋ...
— اۋىر دا بولسا، ول جول اركىمگە اشىق ەمەس. مەن سەنىڭ پارتيا قاتارىندا بولۋىڭ ءۇشىن ىشەمىن، كەل، — دەپ ستاكاندى سوعىستىردى لاپشين! بوقاي ءىشىپ سالىپ، اششى اراقتان ءبىر تىجىرىندى دا، جادىراي سويلەدى.
— ءبىزدىڭ كۋلاك قالتاي: «ورىستان دوسىڭ بولسا، قاسىڭدا قارا بالتاڭ بولسىن» دەۋشى ەدى. سول ورىسقا سونشا نەگە سەنبەدى ەكەن! سەن — ورىس، مەن — قازاقپىن، كوستيا. ەش جاقىنىم سەنەن ارتىق جاقسىلىق كورسەتكەن جوق. سوندىقتان سەنەن ارتىق جاقىنىم دا جوق.
— ورىستىڭ قالتايلارى دا قازاققا سەنبەگەن، — دەدى لاپشين. — بۇگىن سەنى مەن ءبىزدىڭ سەنىسۋىمىز، دوس بولۋىمىز — پارتيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى...
بۇرق-بۇرق قايناپ ساماۋىر كەلدى. قارا توقال اڭگىمەنى ءبولدى:
— ەكىنشىدە سەمىز قاتىنىڭدى ەرتە كەل، ارىقتاپ قالماس.
— ارىقتايدى دەپ قورىقپايمىن-اۋ، سەندەردىڭ مەيماندوس ەكەندەرىڭدى بىلگەن سوڭ وسى ۇيدەن شىقپاي قويا ما، دەپ قورقامىن. تاماقساۋ انتۇرعان.
بوقاي جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ وتىردى دا، كوستيانىڭ بۇل قالجىڭىنا جاۋاپ رەتىندە قازاق ماقالىن وزىنشە ورىسشاعا اۋدارىپ بەردى:
— رانشە كازاحي گوۆوريلي: ەسلي تۆويا لوشاد منوگو كۋشاەت — بوگ تەبە داەت؛ ەسلي تۆويا جەنا منوگو كۋشاەت، — بوگ تەبيا بەت. زناچيت بوگ تەبيا بەت، كوستيا؟
كوستيا قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى.
— ەرتەدەگى قازاقتاردىڭ تاعى ءبىر ءسوزىن ايتقانىڭ قايدا: «قاتىن بيلەگەن ءۇي قاراڭ قالادى» - دەيتىن بە ەدى. وسى ءۇيدى كىم بيلەيدى؟
— جاڭا زاماندا باي-كۋلاكتار عانا ەمەس، ماقالدار دا شاتىستى بىلەم، — دەدى بوقاي مىرس ەتىپ. ۇشەۋى بىردەن كۇلدى.
لاپشين كەپ وتىرا العان جوق، راقمەت ايتىپ ورنىنان تۇردى. بوقاي ونىمەن ەرە شىقتى. ويىنداعى كۇدىگىن جولشىباي ايتىپ كەلەدى.
— مەن ترەسكە سوعا جۇرەم. كوردىڭ بە، ءۇيىمىزدىڭ استىن كەۋلەپ كەلىپ قالعانىن. ءبىز كەلگەندە وسىناۋ ويپاتتار قىرات ەدى، كومىرىن العان سوڭ شوگەدى ەكەن، جەر...
— جەر باراعىڭ قۇلاسا، جيلكومبيناتتاردان ءۇي بەرەدى، نەسىنە باراسىڭ ترەسكە.
— جالعىز مەنىڭ باراعىم قۇلاي ما، جاڭا ءۇي جۇرتتىڭ بارىنە جەتە مە؟ قۇلاتپاۋ كەرەك. ازىرشە بەرى بەتتەمەي تۇرا تۇرسىن. كومىر جەتپەي جاتىر ما!
اڭگىمەمەن ستولوۆويدىڭ دەڭگەيىنە جەتكەندە بوقاي لاپشيننەن ايرىلىپ، ترەسكە بۇرىلدى.
توڭىرەگى قورشالماعان ستولوۆوي ءۇيىنىڭ ىق جاعىندا بوس جايىق جەردىڭ ۇلكەن ءۇيىندىسى تۇراتىن. سول ءۇيىندىنىڭ تۇبىندە ءۇش. ادام كورىنەدى. كيىمدەر جونەڭ. وڭدەرى سىنىق. قايىرشىعا ۇقسامايدى. بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن جاستانا، جانتايىپ جاتىر. الىستان شارشاپ كەلگەن ءتارىزدى. بوقايدىڭ سالەمىنە بۋرىل ساقال وتاعاسى ەرنىن عانا جىبىرلاتتى. قاسىنداعى جىگىت پەن كەلىنشەك ەلەگەن دە جوق. اياقتارىن جيماي، باستارىن كوتەرمەي، قاباق تۇيگەن بۇلار كىم؟ — دەپ بوقاي تۇر.
— وتاعاسى، بۇل قاي جاتىس؟
وتاعاسى ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەدى. ۇندەپ ەدى داۋسىن تىم تومەن شىعارىپ، ەرىنە سويلەدى:
— مىڭباي مارقۇم مالاي جالداردا: ءبىزدىڭ ۇيگە بارساڭ جاتىپ ىشەسىڭ — دەۋشى ەدى. اڭقاۋ جىگىتتەر ونى جان تىنىشتىق دەسە كەرەك. جۇمىستان قالجىراعاندا جاتىپ ىشكەندەرىن تالاي كوردىم. بۇل، سول سياقتى ءبىر جاتىس قوي.
بوقاي تۇسىنبەدى. شال شارشاپ جاتسا دا الدەكىمدى شالىپ جاتىر.
— كىمگە ايتىلعان وكپە؟ قايدان جۇرسىزدەر؟
— ەشكىمگە ارنامايمىن. كىمگە باتسا سول السىن. سەن سۇراپ قايتەسىڭ، ىنىشەك. قاڭعىرعان ءبىر شالمىن.
— ازار بولسا ءتۇبىڭىز شيكى شىعار. ايتا بەرىڭىز. بۇل قالادا ءتۇرلى ادامدار بار.
— سازايىمدى تارتسام ارمان نە. ناحاق قيناسا نە دەر ەدىڭ؟
— ياپىراي، ىنتىق قىلماي شەشىلسەڭىزشى.
— نەگە ىنتىعاسىڭ؟ كىمسىڭ ءوزىڭ؟ كورىنگەنگە كەي-گەي تارتار كۇيىم جوق.
— مەحسەحتا كوچەگارمىن. اناۋ بيىك تۇربانىڭ تۇبىندە ىستەيمىن. اتىم بوقاي، ەكپىندى جۇمىسشىنىڭ ءبىرىمىن.
— ا-ا! ەكپىندىمىسىڭ شىراق، — دەپ قىڭىر وتاعاسى باسىن كوتەردى. تولعانىپ وتىرىپ، ءسوزدى تۇيدەگىمەن تاستادى ەندى. — بايلاردىڭ، قىنداعى كەزدىكتەي وتكىر، جىلپوس سەنىمدى قولقاناتتارى بولاتىن. «ەكپىندى» دەگەن دە وسى قالانىڭ اتقامىنەرى دەسەدى. ىشتەگىنى كورگە الا كەتكەنشە، قولقا قىلدىڭ، ساعان تاستاپ كەتەيىن. الاتاۋدىڭ باۋىرىندا نايمان دەيتىن ەل بار. ەل ىشىندە باي ەمەس، كەدەي ەمەس، ماۋسىمباي دەيتىن شال بار. كەمپىرى قايتىس بولعان سوڭ، شال جالعىز ۇزاتقان قىزىن ىزدەپ سەمەي كەلەدى. كۇيەۋ بالاسى مەن ءوز بالاسى قاراعاندىعا جۇرگەلى جاتىر ەكەن. ەرە كەلەدى. قالا بەيتانىس، قالتا پۇلسىز. ءار شاحتانىڭ، ءار كونتوردىڭ ەسىگىن قاعىپ، سەگىز كۇن جۇرەدى ۇشەۋى. جۇمىس كوپ، سىلتاۋ ودان دا كوپ. «بۇگىن»، «ەرتەڭ»، بىرەسە «داستابىرنانىڭ مەرى كومەسكى»، بىرەسە «اراپشا جازىلىپتى»، ايتەۋىر تيتىق قۇرىدى. سول ساندالعان ۇشەۋى ءبىز بولامىز. «قاراعاندىعا بارساڭ كۇمپ ەتە تۇسەسىڭ» دەگەن لاقاپپەن شىعىپ قالىپ ەدىك، جاشىكتەردىڭ ورتاسىنا كەلىپ «كۇمپ»-ەتتىڭ وسى جاشىكتەردى جيناۋشى سۇيەگىمىزدى دە جيناپ الار. قايىر سۇراپ كۇندە ولگەنشە، ءبىر-اق ولگەن ارتىق...
— تۇڭىلمەڭىز، ماۋسەكە! تۇڭىلمەڭىز، — دەپ بوقاي شىجالاقتاي باستادى. — ماعان ەرىڭىزدەر، تۋرا ششەرباكوۆتىڭ وزىنە ەرتىپ اپارايىن، ول بۇنىڭ ءبىرىن بىلمەيدى.
— باردىق، كوردىك ءبارىن! جەتەدى وسى...
— وندا گوركومعا جۇرىڭىزدەر، مەيرام ءبارىنىڭ اكەسىن تانىتادى. ءبىرىن قالدىرماي ايتىپ بەرىڭىز...
ماۋسىمباي اۋىر كۇرسىنىپ، قولىن سەرمەدى.
— گوركومعا دا باردىق. مەيرامدى مەن سەنەن بۇرىنىراق كورگەم. تۇزدە كورەتىن جىگىت ەكەن.. سۇلۋ ايەلدەن كۇزەتشى قويىپتى. ول ەسىكتى باسىپ ەنگىزبەدى، ءوزى كورىنبەي تىعىلىپ قالدى.
— جوق، ماۋسەكە، ول ويتپەيدى...
— كوڭىل تورىقپاسا كۇيدىرگى ءسوز شىقپايدى اۋىزدان.
— مەن ءقازىر كەلەم، — دەپ تۇرا جونەلدى بوقاي. ساسپايتىن ادام جەبەلەي باستى اياعىن. بىلاي شىعا وزىنە-وزى سويلەپ بارادى. — جانىم-اۋ، جەر اۋعان ورىس-قازاق كۋلاگى دا ىستەپ ءجۇر عوي. جۇمىسشى كەرەك. بۇلاردى نەگە سەندەلتەدى؟..
بوقاي سالعان بويى گوركومعا كەلدى. انتونينا فەدوروۆنا ورنىندا جوق. ءۇش-تورت ادام سەكرەتارعا جولىعۋعا كەزەك كۇتىپ وتىر. توسسا كەشىگىپ قالاتىن، تورگى ەسىكتى اقىرىن اشىپ سىعالاپ ەدى:
— كىرىڭىز-كىرىڭىز، — دەدى مەيرام. ورنىنان تۇرىپ قارسى الدى. — كۇيىڭىز قالاي؟ جەڭگەيدىڭ، ىنىشەكتىڭ دەنى ساۋ ما؟
— شۇكىر، مەيرامجان، شۇكىر.
— قازاندارىڭىز نە كۇيدە؟
— جاقسى ىستەپ تۇر.
— ماماندىقتى ارتتىرۋ جاعى قالاي؟
— ول جاعى دا جامان ەمەس ەدى. «ءتورت امال» دەگەن ەسەپ بار ەكەن. باستى قاتىرىڭقىراپ ءجۇر. سونى ۇيرەنسەڭ اعا كاشاگار بولاسىڭ، دەيدى كوزلوۆ. ءقازىر بولۋدەن وزگەسىن ءبىلدىم.
— قۋسىرىپ تاستاپسىز عوي، — دەپ كۇلدى مەيرام، — تاجىريبەنىڭ ءوزىن ەلەۋسىز وتكىزبەۋ كەرەك، و دا عىلىم...
ابدەن-ابدەن. قازان جايىندا بىرەۋ ورىس تىلىندە قالىڭدىعى ەكى ەلى كىتاپ جازىپتى. جاستار كىتابىن قولىنان تاستامايدى، مەن كىتاپسىز ۇيرەندىم. وقىتىپ بايقاسام، سۇبىقان اللا، مەن ەتكەن تاجىريبەنىڭ ءبارى سول كىتاپتا تۇر...
عىلىمدا بوقايدىڭ سوزدەرى قىزىق. ءوزى جاڭا كورگەن سوڭ، اتام زامانعى ەسكىنى جاڭارتىپ ايتادى. عىلىمدى باۋلۋعا زەرەكتىگى جەتپەسە دە، ومىرگە قۇمارلىعى جەتىپ جاتىر. مەيرام بۇل قاسيەتتى وزگەشە باعالايتىن. تاعى دا ءبىر قوزعاپ قويدى:
— ءقاۋپىڭىز كۇشتى دەسەدى. بەل تومەن ءتۇسىپ بارا ما؟ ءۇي قۇلايتىن ەمەس پە؟
— ياپىر-اۋ، قايدان ەستىپ قالدىڭ، مەيرامجان؟!
— ايتىلعان ءسوز ەرتەلى-كەش ەستىلمەي قالمايدى.
— اۋىزعا مىقتى بولۋ كەرەك ەكەن. ءداۋ دە بولسا ءجانابىل شىعار، جەتكىزگەن؟
— ايتەۋىر سىرلاسىڭىزدىڭ ءبىرى.
— ءيا، سونى ايتقالى شىعىپ ەدىم... توقتات، شىراعىم، بۇلدىرمەسىن قالانى. وزىڭە بەلگىلى ءار ءۇيدى قارلىعاششا سالعانىمىز قايدا؟ كەيىن كەلگەندەردىڭ كەبى بىلمەيدى ونى. قۇدايعا شۇكىر، كومىر تەلەگەي-تەڭىز..
مەيرام بوقايدىڭ قامقورلىعىن كۇلە تىڭدادى. شاعىن تىلەكتەن ۇلكەن سۇيىسپەندىك كورسەتىپ وتىر ول. اۋىر ەڭبەكتەن ورناعان قالانىڭ ءبىر مۇرجاسى قيسايماسا ەكەن دەيدى. مەيرام ۇلكەن مۇراتقا جەتۋ جولىندا ۇلكەن بەينەت، ۇلكەن شىعىندار دا بولاتىنىن ۇعىندىردى:
— بۇل قالادا كومىردەن قىمبات ەشنارسە جوق. كومىر ءۇشىن تالاي ۇيلەردى، تالاي ويلاردى سىندىرامىز ءالى. ۋايىمداماڭىز. ءبىر كەزدە باسپانا ارمان بولسا، بۇل كەزدە ساڭعىراعان ساراي، كوپ ەتاجدى كومبيناتتار سالۋ ارمان. بولشە ميحايلوۆكانىڭ بەرجاعىنان جاڭا قالا ورناعالى جاتىر. كومىرلى قاراعاندى مەن جاڭا قاراعاندىنىڭ اراسىندا ترامۆاي، اۆتوبۋستار جۇرەدى. ءجۇمىسشىلار ەڭ الدىمەن ەكپىندىلەر بۇرىن جاندارال تۇراتىن جاقسى ۇيلەرگە ورنالاسادى. جەر باراق ەندى بەتكە شىركەۋ بولدى، بوقاي...
— كويدىم، مەيرامجان، قويدىم، — دەپ قولىن كوتەردى بوقاي. — ۋاقىتىڭدى المايىن. مەن دە اسىعىسپىن. مىناۋ ستولوۆويدىڭ جانىندا ءۇش ادام وتىر. الىستان كەلىپتى. جانىم اشىدى. بۇكىل قاراعاندىدان تورىعىپ وتىر. سولاردى بىردەمە قىلا گور...
— وسىنشا جۇرت سىيعاندا سىيماعان نەتكەن جاندار ءبىر شاتاعى بار شىعار.
— مەن دە تۇسىنە المادىم. ايتەۋىر كۋلاكقا، بۇزىققا ۇقسامايدى، جاسقانباي سويلەيدى. ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي، وڭبەنىمنەن وتكەن سوڭ كەلدىم.
— كادر بولىمىنە — ىرىمبەككە جىبەرىڭىز.
— بارماعان مەكەمەسى قالماپتى. وزىڭە دە كەلگەن ەكەن. قاتتى وكپەلى...
— ماعان كەلگەن جوق. بىلمەيمىن.
— ول بىلەدى. ءتىپتى اشىنا كورىنەدى.
— اشىنا كورىنەدى؟ اتى كىم؟
— ماۋسىمباي.
مەيرام ويلانىپ ەسىنە تۇسىرە المادى. ءبىر كورگەن ادامىن ۇمىتپايتىن. ۇمىتقانىن مويىندامادى.
— كىم دە بولسا كەلتىرىڭىزشى. كورەيىك.
بوقاي اسىعا شىقتى ۇيدەن. قۋانىشىن انادايدان ءبىلدىردى ماۋسىمبايعا.
— ايتتىم عوي! ول ونداي جىگىت ەمەس، جۇرىڭىزدەر. كۇتىپ وتىر.
ماۋسىمباي قوزعالا قويمادى. تاعى دا جانتايعان ەكەن. ءۇنسىز، ويلى جاتىر. قاسىنداعى جىگىت پەن كەلىنشەك وعان جاپاق-جاپاق قارايدى. «بارايىق» دەۋگە باتپايدى. بوقاي «بول-بولدىڭ» استىنا الىپ تۇر. الدەن ۋاقىتتا ىڭىرانا باسىن كوتەردى قارت.
— ەندى ەشكىمنىڭ الدىنا بارمان — دەپ جاتىپ ەدىم. «قويمان» دەپ تۇرسىڭدار، بولماس.
ورىندارىنان سوزالاڭ تۇرىپ، ۇزدىك-سوزدىق ءجۇرىپ كەلەدى. اياق الىستارى اۋىر. ءبىر-بىر تۇيىنشەكتەرى بار. ەكى قابات ءۇيدىڭ جوعارىسىنا كوتەرىلەردە، بوقاي ءبارىن جيناپ ءوز قولىنا الدى. سەكرەتاردىڭ كابينەتىنە تۇيىنشەكتەر قوسا ەندى. مەيرام شوشىعانداي ۇشىپ تۇردى ورنىنان.
— ياپىر-اۋ، ماۋسەكەڭ بە؟!
قارا ساقال كۇمىستەي جىلتىراپ بۋرىل تارتقان. وتكىر، ويلى كوزدىڭ ۇشىقتارى ىرىڭدەگەن. قىزارا بورتكەن تولىق بەت قانى قاشىپ، تولىعا ءتۇسىپتى — كۇلتىلدەگەن ىسىك. قايىرما جاعالى قارا شاپان كىر، جۇلىم-جۇلىم. باستاعى تىماقتىڭ توبەسى دە مىجىرايعان. بۇرىن — كەربەز، ورتا بويلى، يىقتى، كەۋدەلى جايقان قارت، ءقازىر — قۇنىسىپ، كۇلىمسى ءيىسى اڭقىپ تۇرسا دا تاكاپپار تۇر.
— ءيا، سول ماۋسەكەڭ، — دەدى ىزبارمەن.
مەيرام سىلەيىپ قالىپتى. اقسۇر ءجۇزى كۇپ-كۇرەڭ. قوي كوزى قانتالاپ، ويناقشىعاندا وت شاشادى. ۇيات پەن ىزا بىردەن قىسقان ءتۇرى بار. كىمنەن ۇيالىپ، كىمگە نالىعانى بەلگىسىز. سيرەك اشۋلاناتىن سىرعا بەرىك كەڭ ادام، تارىلعانىن سەزدىرمەن دەسە دە، ءوڭى، بۋلىعا دەم الىسى ءبارىن سەزدىردى. الدەن ۋاقىتتا وزىنە-وزى كەلگەندەي. ءبىراق ءالى دە تۇنەرىپ جاي باستادى ءسوزىن:
— ەلدەن قاشان شىقتىڭىزدار؟ قانشا بولدى بۇندا كەلگەلى؟
— ەلدەن شىققالى اي جارىم. سەمەيدەن شىققالى جيىرما كۇن. بۇندا كەلگەلى سەگىز كۇن.
— مىنا كىسىلەر كىم؟
— ءبىرى تۋعان بالام، ءبىرى كۇيەۋ بالام.
— ال، نە ىزدەپ جۇرسىزدەر؟ نە كەشتى باستان؟ ايتا بەرىڭىز.
— ءوزىڭ ايتپاقششى، ءومىردىڭ بەتىندە قالقىپ ءجۇر ەكەم، استىنا تۇستىك. بار ءسوز مىنادا، — دەدى دە ماۋسىمباي تەس قالتاسىنا مىقتاپ تىققان ارىزىن الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە تاستادى. اراب ارپىمەن جازىلعان ارىزدىڭ كوشىرمەسى. كولەمى ونشاقتى بەت. كورگەندەرىن ءوز قولىمەن جازىپتى. مەيرام وقىپ وتىرىپ، وقتىن-وقتىن باسىن شايقايدى. اشۋلى، ءزىلدى قارت بويداعى ۋىتىن بارىنشا توكسە كەرەك. — «ول زاماندا بۇل زامان:وزەن جايلاپ، سۋ سۇراعان، ەلدە وتىرىپ، السىرەگەن جاندى ەستىمەپ ەم، سول ءوزىم بولدىم. قاراعاندى — ەل. كومىر — تەڭىز. باسشىلارى مىناۋ دەپتى ءبىر جەرىندە — ىرىمبەگى ۇرى يتتەي، بەيسەگى جاراۋ جىلانداي، مەيرامى ءوزىن ءوزى قاماعان، ءار شاحتادا ءبىر جىلماڭ، ءقايسىبىرىن ايتاسىڭ. سەگىز كۇن سەگىز حيكايا. سونىڭ ىشىندە بالامنىڭ بالاسى جاس نارەستەنىڭ ءولىمى ءبىر توبە. وزەك تالدى، كوز قارايدى. سونان سوڭ جازدىم، ەل اعاسى. بۇل ارىزىم جەتكەنشە، كەۋدەدە دەم جەتەر مە؟ لاق قۇرلى باقىرماي ءولۋدى بويعا ار كوردىم...»
مەيرام ارىزدى ابدەن وقىپ شىعىپ قايىرىپ بەردى. ءبىلىمى، ساقتىعى، قايراتى، قۇمارلىعى جەتەدى-اۋ دەگەن جىگىت تە تەرەڭ ءومىردىڭ ءتۇبىن تەگىس كورە الماپتى. وكىنىشتى، كۇيىنىشتى حالدە وتىر.
— ايىپ اۋىر، اۋىر دا بولسا كەتەرەمىز، — دەدى كۇرسىنىپ، — ۇلكەن كىسىگە شاعىپسىز. ۇلكەن اڭگىمە قوزعالار. وعان دەيىن مەندە باردى الا تۇرىڭىز... نە سۇرايسىز؟
— نان سۇرايمىن. كۇرەك بەرسەڭ ءوزىم قازىپ الام.
— جەر ۇستىندە، جەر استىندا، دالادا، قالا توڭىرەگىندە جۇمىس بىقسىپ جاتىر.قايسىسى قولايلى؟
— كەڭىرەك جەرگە، مال ىشىنە بارعان ءتاۋىر بولار.
— دۇرىس! — دەپ قوڭىراۋ قاقتى مەيرام. انتونينا فەدوروۆنا ەندى. — مىنا كىسىلەر بۇدان بۇرىن بولدى ما، وسىندا؟
— بولدى. سىزدە ۋاقىت بولماعان سوڭ قايىرىپ جىبەرگەم.
— ۋاقىت بولسىن، بولماسىن، كىم كەلىپ، كىم كەتكەنىن مەن ءبىلۋىم كەرەك. مونشاعا ءتۇسسىن، كيىم، تاماق بەرىلسىن. قالالىق، سوۆەتكە ايتىڭىز...
— بۇگىن مەن قوناق قىلايىن. ورنالاسقانشا بىزدە جاتسىن، — دەدى بوقاي.
— ەرتەڭ كۇن جەكسەنبى عوي. گوركومنىڭ كولىگىمەن ءبىزدىڭ جايلاۋباي وتاعاسىنىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستاڭىز. بىرەر جۇما تىنىقسىن. مۇمكىن، سوندا مال باسىندا قالىپ قويار. ماۋسەكە، وزگە اڭگىمەنى كەڭ وتىرىپ سويلەسەرمىز.
انتونينا كەلگەندەردى ەرتىپ شىعىپ كەتتى. مەيرام الدەكىمگە «بەس مينۋتتە جەت» دەپ تەلەفون ارقىلى ءامىر ەتتى.
بەس مينۋت وتكەن جوق، اسكەري ادام ەندى. دەنەسى تىپ-تىك، ءوڭى سۇپ-سۇر. بيىك قاباقتىڭ استىندا ارناسى تەرەڭ، كىشىرەك كوكشىل كوزى تىم وتكىر، بريلليانتشا جاينايدى. شەشىنىپ كەلىپ بلوكنوتىن قولىنا الا وتىردى. ءبىر ءسوزدى بوس جىبەرەر ەمەس. قوزعالىسىنان، كوزقاراسىنان وزگەشە ەپتىلىك، ساقتىق بايقالادى. مەيرامنىڭ اۋزىن باعىپ قالىپتى. مەيرام سالعان جەردەن كەيىپ، مىنەي سويلەدى:
— جولداس، پونوماريەۆ! جۇمىستا اۆاريا، جۇمىسشى قازناسىندا ۇرلىق، ءورت، جۇمىسشى جەتپەي جاتقاندا جۇمىسسىزدار، تورىعۋشىلار كورىنە باستادى. بۇعان، ءسىرا، كوڭىل بولەسىزدەر مە؟
— بولەمىز، — دەدى پونوماريەۆ. — ءبىرىنشى شاحتادا ۋكلوننىي، توبەسىنە شپۋر قويىپ، بۇزباقشى بوپتى بىرەۋ. سكلاد ەلەكتر پروۆودىنان ەمەس، باسقا «پروۆودتان» ەرتەڭگەنى انىقتالىپ كەلەدى. شەت، جاڭاارقا اۋداندارىندا مال دايىندايتىن مەكەمەلەر مالىن ۋاقىتىندا جەتكىزە الماعان سوڭ، سويىپ وتتەي جەتكىزبەك بولعان. قانشاما ەتتى ساسىتىپ، ورتەپ جىبەرگەن حابارىن الىپ وتىرمىز. جاڭا سىزدەن شىققان ماۋسىمباي سياقتىلار جالعىز بولماس...
— ءسويتىپ، باقىلاپ، ءبىلىپ قانا قوياسىزدار ما؟ كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەت تەك قارۋلى كۇشپەن بە ەكەن؟!
— ءسىز تارىعىپ، اسىعىپ وتىرسىز، مەيرام وماروۆيچ. جاۋ تەرەڭگە تىعىلعان. تاپقانشا سول بولىپ جاتىر. كارى مىستان سياقتى نەمىس، اعىلشىن، جاپون، امەريكان شپيوندارى ىشكى جاۋمەن قوسىلىپ، ءبىزدىڭ جاس رازۆەدكانىڭ كوزىن الداۋعا تالاي سيقىرلار جاساپ ءجۇر. جەردى قازىپ كومىر شىعارۋدان، بۇلاردى قازىپ شىعارۋ قيىنىراق.
— ىرىمبەك كىم بولدى؟ بىلەتىن كۇن بار ما، ءسىرا؟
— بار. بەكەر كۇماندانباعانسىز، راسقا شىعىپ كەلەدى...
مەيرام ۇشىپ تۇردى ورنىنان. سوزىندە ادەتتەن تىس شاپشاڭدىق بار:
— راقمەت! راقمەت! — دەدى پونوماريەۆتىڭ قولىن ۇستاپ. — ال ەندى، بار پالە سونىڭ ماڭىندا. قازا ءتۇسۋ كەرەك. بۇنى، پارتيا اتىنان بەرىلگەن قاتال تاپسىرما دەپ ۇعىنىڭىز.
— حۇپ! — دەدى دە، باسىن ءبىر ءيىپ پونوماريەۆ شىعىپ كەتتى...
XVIII
جاز، جەڭىلدىكتەرمەن قوسا ءبىرسىپىرا اۋىرلىقتار دا الا كەلدى. قىستايعى قاتتى بوران ەندى سەل جاۋىن، قويۋ تۇمانعا اينالىپ، جادىراتپاي تۇر دۇنيەنى. وڭتۇستىكتە «كوكتال»، «سوقىر» وزەنسىماقتارى كۇشتى تاسىپ، اربالىعا وتكەل بەرمەي قويدى. سولتۇستىكتە نۇرا وزەنى كوپ جەردە ارناسىنان اسىپ كەتكەن. شەت، قارقارالى، قۋ، بايان، جاڭاارقا، قارساقپاي سياقتى الىستا جاتقان تەمىر جولسىز اۋداندارمەن قاتىناس ءۇزىلدى. قاراعاندىنىڭ ءوز ىشىندەگى ساي-جىرالار دا قالىڭ قاردىڭ سۋىمەن كولكىپ جاتىر. جازعى-تۇرعى الاساپىران اۋىرلىعىن الدىمەن قالانىڭ ازىق-تۇلىگىنە سالدى. «قولداعىنى شاشۋ كەرەك. الىستاعىنى جەتكىزبەۋ كەرەك» دەگەن بەيسەكتىڭ ويىن قالا باسشىلارى كەشىرەك سەزگەن سياقتى. ماۋسىمبايدى كورگەننەن بەرى دەنەسى تۇرشىككەن مەيرام ىلە بيۋرو شاقىرىپ، ىرىمبەكتى ورنىنان العان. «جاڭىلىس مالىمەت» بەرگەنى ءۇشىن بەيسەككە قاتاڭ سوگىس جاريالاعان. بىرنەشە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى اۋدانعا شاپتىردى. قانابەك، ءجانابىل بارعان اۋدانداردان عانا ەكى كەرۋەن ازىق كەلىپ ۇلگىردى. قولداعى ازىق قورى شاعىن، شالعاي جاتقان ازىق پۋنكتتەرىنەن مىنا لايساڭدا جەتكىزۋ قيىن. اۋىلمەن از ءۇزىلىس قالانى قىسىپ جىبەردى. كارتوچكالارعا الداعى كۇننىڭ تاماعىن بەرۋ توقتالعان. كۇنبەكۇن الا باستاعاندا ماگازين الدى كوپشىلىك، كەزەك بولىپ كەتتى. ولگەن تالونمەن سەمىرەتىن قۋلار كۇلىم قاعادى. جۇمىسشى حالىقتىڭ ىشىنەن قىڭقىلدار ەستىلەدى. قالالىق پارتيا كوميتەتى بۇل كۇندەردە تەز ازىق ماسەلەسىن شەشۋمەن، ماگازين الدىنداعى توپتاردى تاراتۋ شاراسىمەن بولدى. مەيرام ەشۋاقىتتا بۇنداي قىسىلعان ەمەس. اشۋشاڭ، بۇرىنعىسىنان ءارى قاتال، ۇيقى از، ءجۇرىس، تەكسەرىس ماجىلىستەردەن بوسامايدى...
وسى اۋىر جاعدايدا ورتالىقتان بەس كىسى كوميسسيا كەلىپ جاتىر. كوميسسيا الدىمەن مەيرامعا شۇقشيا كەلدى. مىنە، وڭاشا كابينەتتە بادانا كوز، موسقال، بايسالدى ادام وتىر. مەيراممەن اڭگىمەلەسكەلى ەكى ساعاتتان اسىپ بارادى. ساسپايدى. از سويلەپ، كوپ تىڭدايدى. الدىنداعى جۋان پاپكەگە بۇكىل قاراعاندى سىيعان ءتارىزدى: اندا-ساندا اشىپ قويىپ، ىشىنەن وقيدى دا، سۇراي تۇسەدى... .
— ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن وننان اسا ارىز بار ەكەن. ءبىرىن مويىندامادىڭىز. ارىزشىلاردىكى بەكەر-اق بولسىن، سونشا نەگە وشىگەدى سىزگە؟
— بۇنىڭ سەبەبى: سانا مەن ساناسىزدىقتا، ەسكى مەن جاڭالىقتا، باتىلدىق پەن قورعانىشتىقتا. اكەلى-بالالى، ەرلى-زايىپتى ادامدار دا وسى سەبەپپەن ايتىسادى.
— حالىق ساناسىمەن ساناس دەگەن حالىق ءسوزى ەسىڭىزدە شىعار؟
— ابدەن ەسىمدە. حالىق ساناسىن، حالىق كوشىنىڭ الدىنان ىزدە، — دەيدى دەنين. ارىزشىلار جۇرتىنان ىزدەپ ءجۇر. جۇرتتا جارامدى نارسە قالمايدى.
— ءسىز باسقارعان قالانىڭ وسى كۇيىنە ريزاسىز با؟
— ريزامىن. ريزا ەمەسپىن. وتىزدان اسا شاحتا كومىر بەرەدى. اعىلشىن، ورىس بايلارىنىڭ ونداعان جىل العان كومىرىن ءبىز ءبىر-اق جىلدا الدىق. ولاردىڭ ونداعان جىل جاساعان قاراعاندىسى ءبىزدىڭ قاراعاندىنىڭ ءبىر شاحتاسىنداي-اق. ادامداردى، جۇمىسشى كادرىن ءوسىرۋ جاعىن وتكەنمەن ءتىپتى سالىستىرۋعا بولمايدى... سوندا دا تىلەكتەن الدەقايدا كەم جاتىرمىز.
— ماگازين الدىنداعى توپتار دا ماقتانىش پا؟
— جوق. ۇيات. وعان مەملەكەت كىنالى ەمەس. ءبىزدىڭ جالاڭ ولاقتىعىمىز، سالاقتىعىمىزدان دا ەمەس. دۇشپاندار ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ بىلەمىن. كەزىندە كورە الماعانىما پارتيا الدىندا ايىپتىمىن.
— ازىق-تۇلىك مەرزىمىنەن بۇرىن تاۋسىلادى. جۇمىس مەرزىمىنەن كەش ورىندالادى. اۆاريا ويلاماعان جەردەن شىعادى. بۇنىڭ ءبارىن جاۋعا جاپساق، ءبىزدىڭ ادامدار نە ءبىتىرىپ وتىر؟
— مەن كەلگەندە وسى جەردە بۇزىلعان التى باراك، ءتۇتىنسىز جالعىز ترۋبا، قىرىق-ەلۋ جۇمىسشى بولاتىن. سولارعا سۋ دا جەتپەۋشى ەدى. ءقازىر — ەكى ءجۇز مىڭداي حالىق جينالدى، جۇزدەگەن ۇيلەر سالىندى. كۇنىنە كومىر تيەگەن بىرنەشە سوستاۆ پوەزد جونەلەدى. قاراعاندى وتانىمىزدىڭ ءۇشىنشى كوچەگاركاسىنا اينالدى. بۇل ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءىسى. بارلىق كەمشىلىكتى جاۋعا جاۋىپ، اقتالۋدان اۋلاقپىن. ءالى دە تۇزەلمەگەندىك، ولاقتىق، شالاعايلىق دەگەندەر از ەمەس. بۇلار ءبىر جاعىنان بىزگە كەدەرگى بولسا، ەكىنشى جاعىنان جاۋعا جامىلىش بولىپ تۇر.
— باسشى قىزمەتشىلەردىڭ اراسىنداعى الالىقتان ۇلتشىلدىق، شوۆينيستىك نە جىكشىلدىك بايقالماي ما؟
— باستاپقى ەكەۋى تەرەڭگە تىعىلسا كەرەك. ءازىر سەزىلمەيدى. سوڭعىسى جەرلەستىك، كوڭىلدەستىك تۇرىندە بايقالىپ ەدى. شارا قولداندىق.
— بوندارەنكو مەن جۇمابايدىڭ جانجالى نە؟
— بالالاردىڭ جانجالى سياقتى. تاتۋلاسىپ كەتكەن. مۇمكىن، ولجا تۇسىرەم دەۋشىلەر بولعان شىعار. وعان جىبەرمەي قولما-قول وشىرگەمىز.
كوميسسيا اعاسىندا قاتتى ءسوز جوق. جۇمساق، كەڭ وتىر. اقسارى شىرايىنان جاداعايلىق تا، كەڭدىك تە بايقالادى. ءۇش كۇننەن بەرى كوپ اداممەن سويلەسكەن. كوپ نارسەدەن حابارى بار. ويدا جوقتى تۇتقيىلدان سۇرايدى. بەرىلگەن جاۋاپتىڭ ۇناعان، ۇناماعانى بەلگىسىز، بەتىن ءتىپتى كورسەتپەپدى. الىستان تولعاپ، شىندىقتى ىزدەپ وتىرعان سياقتى. بايسالدى قوزعالعان ۇلكەن، ءمولدىر كوك كوزى مەيرامنىڭ ءىشىن كورىپ تۇرعانداي، ەندى كۇلىمسىرەپ بەردى سۇراقتى:
— ماحمەت تورسىقپايەۆپەن اراڭىزدا جاستىق، قىزعا تالاسۋ بولدى ما؟
— ماحمەتتەر قىلمىستىڭ بەتىن وسىلاي اۋدارماق پا؟ ول، ولجاعا تۇسەتىن باياعىنىڭ قىزى ەمەس. عىلىم قايراتكەرى، قوعام قايراتكەرى بولام، ەركەكتەن قاي جەرىم كەم؟ — دەپ ءجۇر. تالاسۋ ءۇشىن: ونداي قىز بەن جىگىتتىڭ ادامگەرشىلىك سالماعى ەڭ قۇرىعاندا تەڭ ءتۇسۋ كەرەك. ولشەڭىز، الەكساندر الەكساندروۆيچ.
— جاقىندارىن جىلدام كوتەرەدى، دەيدى ءسىزدى؟
— راس. «جاقىندىق» دەگەندى تۋىس، سۇيەك شاتىس، كوڭىلدەستىك ماعناسىندا الساق، ول مەندە جوق. جالعىزبىن. مەنىڭ جاقىنىم — ىسكەرلىگىمەن، ادالدىعىمەن كورىنگەن ادامدار. ولاردى كوتەرمەسكە ەركىم دە جوق.
— جايلاۋباي، ءجانابىل، بوقاي، ەرمەك، جۇمانيازدار كىم؟
— جايلاۋبايدىڭ عانا ازىراق تۋىستىعى بار. تۋىستىڭ، دا ءوز ورنىن الۋعا قاقى بار. باسقاسى مەنەن كەرى ۇكىمەتكە، پارتياعا جاقىن. مەن ولارمەن پارتيا جولىندا كەزدەستىم.
— تىم قاتال، ۇستەم. بىرگە ىستەۋگە بولمايدى دەسەدى؟
— بۇل كىناعا شامدانۋدان گورى شۇكىرلىك ەتەم. كۇرەسكەن سوڭ جىعۋ كەرەك. بۋىنى بوساعان جىعىلادى.
كۇن كەشكىرىپ، ءۇي ءىشى قوڭىر كولەڭكە تارتتى. شام ءالى جاعىلعان جوق. ۇستىڭگى ءۇيدىڭ اشىق تەرەزەسىنەن ماگازين الدىنداعى كەشكى داۋىستار انىق ەستىلەدى. تولقىپ، باسىلىپ تۇر. كوميسسيا اعاسى سولاي قاراپ وتىرىپ:
— مىنا توپ قاشان تارايدى؟ — دەدى دە قاباعىن ءسال شىتىپ قويدى. مەيرام قىزارا ءتۇسىپ تومەن قاراپ كەتتى.
— بۇگىن الماتى. موسكۆامەن اۋىزبا-اۋىز سويلەستىم. ەشەلوندار جولدا. ءۇش-تورت كۇندە قالا ازىق قيىندىعىنان قۇتىلادى. بۇل ءچالدىڭ اۋىرلىعىنان دا ۇياتى باسىم. وسىناۋ كەپتىڭ تەڭ جارمىسىندا بىر-بىردەن سيىر، ەشكى، لاق بار. تەڭ جارمىسى كولحوزدارمەن بايلانىستى. جاڭا كەلگەندەر بولماسا، تۇرعىن حالىق ەلەمەيدى مۇنى. حالىق بۇل قالانىڭ ىرگەسىن تەمىر جولسىز، سۋسىز، تۇزسىز كۇندە-اق كوتەرگەن. باستىققانشا بارىنە كونگەن. باستىققاننان كەيىن وسى ءسال نارسەنىڭ ءوزى جۇرت بەتىنە قاراتپايدى، — دەپ مەيرام كۇرسىندى. سۇرىنبەن دەگەن جىگىت بايقاۋسىزدا كەپ الدىندا تايىپ تۇسكەندەي ۇيات، وكىنىش، ىزا كەرنەپ وتىر بويىن.
— ءيا، بارىنەن دە ۇيات كۇشتى، — دەدى كوميسسيا اعاسى. پاپكاسىنان ماۋسىمبايدىڭ ارىزىن سۋىردى. پارتيا الدىنداعى، ەل الدىنداعى ۇيات تۇگىل جەكە ادامنىڭ الدىنداعى ۇياتتىڭ ءوزى سونداي اۋىر. باعانادان بەرگى اڭگىمەمىزدى پارتيا دا ءبىلىپ وتىر. مىنانى وقىپ كورىڭىز.
— وقىعام، قانىقپىن.
— وندا جاۋابىن كەيىن جازىپ بەرەرسىز. ازىرگە وسىمەن توقتالايىق. كوپ قامىقپاڭىز. «ەشتەمە ىستەمەگەن ادام عانا قاتەلەسپەيدى» دەگەن ەدى عوي لەنين.
مەيرام اۋىز بولمەگە شىقتى. بۇرىنعى ءوڭى جوق. اق سۇر ءجۇزى كۇرەڭ. قوي كوزى قىزارعان. انتونينا فەدوروۆنا ۇشىپ تۇردى ورنىنان.
— كوپتەن ۇيقىم شالا. بۇگىن تىنىعام، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى. كوريدورعا شىعا مارياشتىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن اشتى.
كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسى وسىندا ەكەن، مارياشپەن وڭاشا اڭگىمەلەسىپ وتىر. — مەيرام بوساعادا تۇرىپ:
— مەن سىزدەرگە بوگەت بولعام جوق پا؟ — دەگەندە.
— كەلىڭىز، قايتا كومەگىڭىز بولار، — دەدى كوميسسيا مۇشەسى. ۇزىن، ارىقتاۋ، شۇڭعىل كوز، سۇر كىسى كورىنەدى، مارياشتى قۇنىعا تىڭداپ قالىپتى. وقتىن-وقتىن جازىپ قويادى. مارياش بايسالدى قالپىن بۇزباي، سويلەي بەردى. مولدىرەگەن بوتا كوزىندە ىزا تۇر.
— بەيسەك كەريموۆيچ ۇلتشىلداردىڭ جابايى ءبىرى عانا ەمەس، باسشىلارىنىڭ، ەڭ زياندىلارىنىڭ ءبىرى. ەگەر ونىڭ بايشىل-ۇلتشىل جۇرەگىندە حالىقتىق بىردەمە بولسا، ول الدەقاشان جويىلعان. ونىڭ ءىشى ءقازىر قاپ-قارا. ماۋسىمباي ۋاقيعاسى، سكلاد ورتەنۋى، قيسىنسىز اۆاريالار، ازىق-تۇلىكتىڭ تالان-تاراجعا ءتۇسۋى — ءبىر دە ءبىرى جاي قىلمىس ەمەس. كونترريەۆوليۋسيالىق قىلمىستار. بۇلاردىڭ ءتۇپ تامىرى بەيسەك، ىرىمبەكتەرگە سوقپاي كەتپەيدى. مەيرام وماروۆيچتىڭ ۇستىنەن بەرىلگەن دومالاق ارىزدار دا سول ەكەۋىنىكى بولۋ كەرەك...
كوميسسيا مۇشەسى تىڭداپ بولعاننان كەيىن، مارياشتىڭ ءار ءسوزىن قاعا باستادى.
— بەيسەكتىڭ، ءىشى قاپ-قارا ەكەنىن قالاي ءبىلدىڭىز؟
— مەن ول كەزدە ايىرىلىسقانىم جوق-تى، ءبىر جينالىستان قارايىپ قايتتى ۇيگە. ەسىكتەن كىرە: نەسىنە «ەل» دەپ جۇرگەمىن، «ەل» دەگەنىم جاۋ ەكەن عوي!.. دەپ قۇلاي كەتتى توسەككە. سودان كەيىن جارق ەتكەن ونىڭ كوڭىلىن كورە المادىم.
— الاشوردا باسشىلارىمەن بايلانىستى ەكەنىن نەمەن دالەلدەيسىز؟
— الاشوردانىڭ ەڭ ءبىرىنشى باسشىسىمەن قولتىقتاسىپ تۇرىپ تۇسكەن سۋرەتى بار. سول سۋرەتتىڭ سىرتىندا، سول باسشىنىڭ: «ءۇمىت ارتقان ىنىمە» دەگەن جازۋى بار.
— دومالاق ارىزداردى جازعان بەيسەك ەكەنىن قايدان بىلەسىز، ءقازىر ارازسىزدار، ايىرىلىسىپ كەتتىڭىزدەر...
— دومالاق قاعازعا. ول جاسىنان ءۇيىر بولاتىن، قىز بەن جىگىتتى تالاي ايىرعان، ارازداستىرعان. بۇل مىنەزى. مەنىمەن بىرگە تۇرعان كەزدە دە بايقالىپ ءجۇردى...
— جولداس كەريموۆا راقمەت سىزگە، شىندىقتى اشۋعا كوپ كومەكتەستىڭىز، — دەدى دە كوميسسيا مۇشەسى ءسال كىدىرىپ قالدى. — ءبىراق، وسى ايتقاندارىڭىزدى ەرتەرەك نەگە ايتپاعانسىز؟
— ايتتىم با، ايتپادىم با، سۇراڭىز مەيرام وماروۆيچتان، سەرگەي پەتروۆيچتەن سۇراڭىز.
— ايتۋمەن قاتار جازىپ تا بەرگەن، — دەدى مەيرام.
— وندا وسى ۋاقىتقا دەيىن شارا نەگە قولدانىلماعان؟
— قولدانىلدى. ارىزدىڭ ىشىندە كورسەتىلگەن كەيبىر فاكتىلەردى انىقتاۋ ءۇشىن ءتيىستى زەرتتەۋ ورىندارىنا جىبەردىك. ىرىمبەك، ماحمەتتەر پارتيا جولىمەن جازالاندى. كەريموۆ جايىندا ماسەلە ەرەكشە قارالماق ەدى، بايانداماسىن تىڭداماق ەدىك، جۇمىستار قاباتتاپ سوزىلىڭقىراپ كەتتى.
كوميسسيا مۇشەسى باسقا سۇراق بەرگەن جوق. مەيرام ورنىنان تۇردى:
— مارياش، ءسىز اڭگىمە بىتكەن سوڭ ەكىنشى رۋدنيككە بارىڭىز. جۇمىسشىلار بۇگىن پاەكتەرىن تۇگەل الدى ما ەكەن، ءبىلىڭىز. حابارىن ماعان تەلەفونمەن ايتارسىز.
ءبىر بولمەدەن جاڭا شىققان ءجانابىل ەرە ءجۇردى مەيراممەن. قىز با جىگىت بۇرىنعىسىنان ءارى قىزۋ، بۋلىعىپ كەلەدى:
— بىرەۋلەر بىلشىلدادى دەپ باس قاتىرادى. شام جاعىپ قاراسا دا ەشتەمە تاپپايدى!
— نەمەنە، ءمىنسىز-اق پا ەڭ، سونشا؟!
— مەنى ءپىسىرىپ جەسە دە مەيلى. سەندە نەسى بار؟
— مەنىڭ اياعىم اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق. مەنى قورعاساڭدار — شىندىقتى قورعاڭدار.
— ەندەشە، قانابەك كويىتەدى ءبارىن. بۇل يتتەر الماساقتان بەرى ارام ەكەن. دومالاق قاعاز، جالا، ۇرلىق، ءبۇلدىرۋ ءبارى سولاردىكى. ەگەر وسىنان سەنىڭ اياعىڭ تاياتىن بولسا، مەن ولاردىڭ باسىن تايدىرماي تىنبايمىن.
— سابىر، سابىر. كوميسسيا جازالاۋشى ەمەس. شىندىقتى اشۋشى. كومەكتەسۋ كەرەك.
— جۇرت سەنى ورنىنان الىپ تاستادى، سوتتايدى دەپ، دۇڭكىلدەپ جاتىر. بەيسەك، ىرىمبەكتەر نەگە جايراڭدايدى. كوميسسيا نەگە سويلەسەدى ولارمەن؟!
مەيرام ءبىر مىرس ەتتى.
— انتۇرعان-اۋ، ءازىر پارتيا مۇشەسى عوي ولار،..
— ءبۇل پارتيادا نە ولار، نە ءبىز تۇراتىن شىعارمىز! .
— بار، ۇيىڭە بار. كىشكەنتايىڭدى ءسۇي. مايپانى ايمالا. قالپىڭا كەلەسىڭ سوندا، — دەدى دە بۇرىلىپ كەتتى مەيرام. وزىمەن ءوزى بولىپ وڭاشا بارادى. ءجانابىلدىڭ ءسوزى اسەر ەتكەن جوق. جۇرت نە دەپ جاتىر. وڭاشا بولمەلەردە، كوميسسيا الدىندا ءجانابىل، قانابەك، ەرمەك، جۇمانيازدار نە ايتتى، ىرىمبەك، بەيسەكتەر نە ايتادى، ءبارى وزىنە بەلگىلى. كۇن ىسىماعان كەز، شاڭ ءالى كوتەرىلمەگەن. كوكتەمدەگى كوك بەتەگەلى، قازوتىلى، سارماڭىز كوك الاڭعا شىقتى. كەشكى تىنىق اۋەگە دەنەسى ءسۇيسىنىپ، كيتەلىنىڭ جاعاسىن اعىتتى. فۋراجكاسى ارتىنا ۇستاعان قولىندا. اياعىن ءجاي باسىپ، اۋىر، ويلى كەلەدى. الدىندا ۆەنتيلياسيا شۋرفى تۇر. شۋرف ەمەس-اۋ، ءبىرىنشى شاحتانىڭ بۇرىنعى اۋىزى. وسى اۋىز جەر استىنا اپاراتىن جالعىز عانا جول بولاتىن. وسى اۋىزدان مەيرام ءبىرىنشى رەت جەر استىنا تۇسكەن. تانىس، تار جول ويدى ءوربىتتى. كوزدى جان-جاققا جىبەردى. بيىك قىراتتىڭ، بەتىنەن قالا ايقىن كورىندى. اينالاسى اتشاپتىرىم ۇلكەن ايماق شۇرق-شۇرق تەسىك. جالىنى جالاقتاپ قارا شوقىلار، ءتۇتىن بۇيدالاپ ۇزىن ترۋبالار، كومىر قوپارىپ بيىك كوپىرلەر تۇر... سوناۋ ويداعى ەلەكتر ستانسياسى دا ءبىتىپ قالعان. قورشاۋ اعاشتارىن بۇزىپ جاتىر. ششاحتا-شاحتانىڭ اراسىندا كومىر تيەگەن ۇزىن سوستاۆ پوەزدار ءجۇر. ءتۇتىن، شام، وت كورىنىستەرى، پوەزد، شاباش دامىل-دامىل كۇرسىلدەپ، جەر قوپارعان ءدارى ۇندەرى قالانى وتە ايباتتى كورسەتىپ تۇر. بۇنىڭ ءبارى جەر استىنداعى ۇلى ەڭبەكتىڭ سىرت بەينەسى. مەيرام ويىمەن ىشىندە شولىپ شىقتى. ءاستى-ۇستى بىردەي قايناعان بۇل قالا كەشە عانا ءولى دالا ەدى. ءبارىن ادام جاسادى دەسەك، سول ادامداردى باسقارعان ءوزى. ەل تىلەگىن اقتادىم با دەپ جۇرگەندە، ەل قاباعىن تۇيگەندەي، دوس قىنجىلىپ، دۇشپان ساق-ساق كۇلگەندەي سەزىنەدى. شاعىلماعان ارلى جاس جاعدايدى تىم ارتىق باعالادى. سونداي-اق ءوز ءالىن ارتىق باعالاعان. تەڭىز سىندى تەرەڭ ومىرگە ەندى تۇيىلە قاراپ قالىپتى...
كوز بايلانىپ بارادى. ماشيناسىنىڭ توبەسىن اشىپ تاستاپ ششەرباكوۆ كەلەدى. جالعىز. ءرۋلدى ءوزى ۇستاعان. بىلەك سىبانۋلى. وتە بەرىپ كىلت بۇرىلدى. جولدان ۇزاماي ماشيناسىن توقتاتىپ، ورگە قارسى جاياۋ اياڭدادى. شىلىم تارتاتىن قارتاڭ ادامنىڭ دەمىككەنىن انادايدان ەستىپ:
— ءسىزدى كۇتىپ وتىر. تەز بارىڭىز، — دەدى مەيرام.
— بۇلار ارام ادامدار ەكەن! وتىرىك مالىمەت بەرىپ وتىرعان. سەن تۋرالى ويلارىن ەستىگەندە تەبە شاشىم تىك تۇردى...
— كەش تە بولسا، بىلگەنىڭىز جاقسى.
— ۋايىمداما، پارتيا اقتى ولتىرمەيدى.
— «ءولىمدى ايتقانشا، ۇياتتى ايتىڭىز»، — دەپ شىتىندى مەيرام. — بىرگە جۇرسەك تە، ورتەپ، ءبۇلدىرىپ، اتىستىرىپ جۇرگەندەردى كورمەپپىز. ءبىزدى قوعام قايراتكەرى، جاڭا دۇنيەنىڭ جاساۋشىلارى دەيدى. بىلەم، بۇل ءۇشىن پارتيا ءبىزدى «ولتىرمەيدى»، سوسياليزم مويىمايدى. ار، نامىس كەشىرمەي تۇر. دۇشپاننىڭ ويىن تاپپاعان ءوزىن دە تاپپايدى. جۇمىستىڭ قىبىن تاپپاعان جانىن قينايدى.
— سەنەن كورى مەن كىنالى. كورمەگەنىم ازداي، قورعادىم ولاردى. ەندى نە ايتام؟!
— ار، سانا نە دەسە سونى ايتىڭىز، — دەدى دە جىلجىپ كەتتى مەيرام. بىلايىراق شىعىپ ارتىنا قاراعاندا ششەرباكوۆ ءالى سول ورنىندا، اۋزىندا شىلىم وتى جىلتىلداپ، ۆەنتيلياسيانىڭ ءبىر تىرەۋىنە سۇيەنە تۇر ەدى. «جابىرلەنىپ قالدى ما، ابەس بولدى ما؟» دەگەن ويمەن پاتەرىنە قاراي ويىستى. ارداق كەزدەستى الدىنان. باعانادان بەرى سىرتتان باقىلاپ، قاراڭعىنى، وڭاشانى كۇتكەن ءتۇرى بار. ءسوزدى بۇرىن باستادى:
— وسى الاڭدا وسىمەن ەكىنشى رەت كەزدەسەمىز.
— ءيا، ءبىرى قىستا، ءبىرى جازدا.
— وندا ءسىز كەلسەڭىز، ەندى مەن كەلدىم. جابىڭقى كوڭىلدىڭ ىنتىعى جۇباتۋ ەكەنى ەسىمدە.
— ياپىر-اي، جارق ەتتى عوي كوڭىل! شىن با؟
— ءازىر الداپ كورگەم جوق. الدانسام ءوز سازايىم. بەلدى بەكەم بايلاپ كەلدىم. ءسىزدى العاشقى رەت كورگەندە-اق مەنىڭ دە كوڭىلىم جارق ەتكەن. سول ساۋلەگە سەنە المادىم. سەنبەي تاعى قويا المادىم. «بيىك مانساپ — بيىك جارتاس، ەرىنبەي جىلجىپ جىلان دا شىعادى، ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى» دەگەن ەكەن اباي اتا. تەرەڭ ءسوزدىڭ تۇبىنە جەتە الماي جۇرگەنىمدە، بيىكتەن ءتۇسىپ، قاسىما جاڭا كەلگەندەي بولدىڭىز....
شىن دوستىق، شىن ماحاببات قيىن كۇندەردە كورىنەدى. مەيرامنىڭ باسىنا ونداي كۇن تۋماسا دا دوستارى، سۇيگەنى تۋعانداي كورىپ ءجۇر. بۇل تىم جاقسى كەرگەندىكتەن. سۇيگەن ادامىڭ تۇمسارسا باسقانىڭ تۇنەرگەنىنەن اۋىر. ارداقتا بۇرىنعى تىزگىن قاشاعان مىنەزدىڭ ءبىرى جوق، جاقىنداي ءتۇسىپ قاراڭعىدا جاۋدىراعان قارا كوز مەيرامنىڭ كوڭىلىن ەلەكتر تۇتىكشە تازارتىپ تۇر. سەرگىشى، ەندى قاشان! — دەگەندەي اسەم كۇلكىسىمەن قىتىقتاپ تا قويادى. مەيرام يىعىنا قول ارتىپ، وزىنە تامان بەيىمدەگەندە، سىلق ەتىپ اسىلا كەتتى اق بىلەك...
ساق، قاتال قىز ەندى اڭقاۋ، جۇمساق. ساقتىق، قاتالدىق دەگەندەردىڭ دە شەگى، كەزى بار.
— ءسىز كەتەسىز عوي بۇل جەردەن، — دەيدى ارداق، — وكىنگەنشە ايتىپ قالايىن، ورالعان وسى بىلەكتەر ءومىر بويى جازىلماسا تىلەگىم! شىداي-شىداي كەلگەندە جارىپ شىقتى بۇل ءسوز.
— سونشا؛ زارىقتىرعاندا كەتۋىمدى عانا كۇتىپ پە ەڭ؟
— كۇتسەم، وستەم بە... بوس قالساڭ قوقاڭداي كوڭىل شىركىن قۇلازىر ءالى...
ارداقتىڭ ويىنشا مەيرام بۇگىن-ەرتەڭ ورنىنان الىنادى. كەتەدى. قيماسىنا شەرىن شەرتىپ تۇر. جۇمساق ءۇن، نازىك ناز قار ەرىتكەن قوڭىر جەلدەي بويدى بالقىتىپ بارادى. سىرداڭ سۇلۋدىڭ ءوزى كەلىپ، بۇنشا ەگىلگەنىنە مەيرام اڭ-تاڭ.
— مۇڭايماشى، كەتپەيمىن ەشقايدا، سىرتتان ۇكىم جاساۋشى كىم؟ ءوزىڭ بە؟ باسقا ما؟
— ءجاڭابىل ايتتى جاڭا: «كەرگيمىن دەپ قۇر قالدىڭ، ۇمتىل، قوشتاس، وسى ارادا سەنى كۇتىپ ءجۇر» دەگەن سوڭ كەلدىم.
شەگى تۇيىلگەنشە كۇلدى مەيرام. ارداق ءجانابىلدىڭ قۋلىعىن جاڭا سەزدى.
— تۋ، شايتان! ءتىپتى كەيىپ تۇرىپ ايتىپ ەدى..
— بۇل زامان دا ءوز تونتايىن شىعارعانى عوي.
— سول تونتايعا تىم قۇرىعاندا «راقمەتتەرىڭ» قايدا! كەپكەن اۋىزدارىڭنان بال تامىزدى عوي، — دەگەن داۋىس ەستىلدى. ءجانابىلدىڭ ءوزى ەكەن جەتكەن. ءبىرى قۇلاعىنان، ءبىرى شولاق مۇرىننان ۇستاپ سىعىمداپ جاتىر...
— قويىڭدار-ەي، جەڭگەتاي بولام دەپ قۇلاق، مۇرىننان ايرىلسام، ەستەن كەتپەس.
ەكەۋىن ەكى قولتىعىنا الىپ، مەيرام ەندى شات، تاسي سويلەپ كەلەدى:
— بۇگىنگى ءتۇن بۇعان دەيىنگى ءومىرىمنىڭ بيىگى ەكەن! بۇل بيىكتەن كورمەگەن قينالىس پەن قۋانىشتى بىردەن كوردىم. ازاپتان ادام قورقادى. اقىرى شات بولسا، قۇشاقتاي ءتۇسۋ كەرەك...
— ءسىز، ءسىرا، فيلوسوفياسىز، ساياساتسىز سويلەي الاسىز با؟ — دەدى ارداق.
— سويلەي المايدى، — دەدى ءجانابىل. — ودان دا توسەكتە جاتقاندا ايتا كورمە، — دەپ سۇرا.
مەيرام كۇلدى دە باياۋلاتىپ ءان باستادى:
ەي، ارداق، سەن اق قويان شىڭنان قاشقان،
ارتىڭنان مەن اق تۇيعىن تىلەپ ۇشقان.
.................................................................
.................................................................
ۇشەۋى وسى حالىق انىنە قوسىلا، كەڭ دالاعا بەت تۇزەپ بارا جاتتى...
بەيسەك پەن ىرىمبەك ات ۇستىندە، سالت. وزەن جاعالاپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ موينىندا ەكى قوساۋىز، قانجىعالارىندا ۇش-تورتتەن ۇيرەگى بار. جەر دەگدىگەن. «سوقىر» سۋى قالپىنا كەلىپ، اعىنى ازايعان. ۇزىن ارنانى ءار جەرىندەگى ويدىم-ويدىم قارا سۋ — بىردە تەمىر استاۋ، بىردە جايۋات بوپ كەزدەسەدى. سەلدىر قۇراقتى، شوق قامىستى تار ارنادا وتىرعان قۇستار ءدال ۇستىنەن تۇسكەنشە كورىنبەيدى.
— قارشىعا سالاتىن جەر ەكەن. سۋى الدەن كەرمەك. كەيىن اشىپ كەتەتىن شىعار...
— سارمانتايدىڭ ءبىر تاراۋى — «وجەكەڭ» دەيتىن ەل وتىرعان مۇندا. قوي باعىپ ءجۇرىپ، قاراعاندى كومىرىن سۋىر ىنىنەن تاپقان وسىلار، — دەدى ىرىمبەك. — سوناۋ جامباستاعى كوپ قورا باپاڭ، اۋىلىنىڭ ورنى. تاپقان سول اۋىلدىڭ ادامى...
— وزدەرى وتىرىقشىلىققا ەرتە بەيىمدەلگەن ەل-اۋ؟..
— شەتىنەن كىرەكەش، ۇستا ەدى. سپاسس، قاراعاندىنىڭ اراسىندا وتىرعان ەل كاسىپقوي بولماسقا امالى نە. مەحسەحتاعى كوكتايىنشا دا وسى اۋىلداردىكى.
— انتۇرعان تايىنشاداي-اق بولىپ، تەمىردەن تۇيمە تۇيەدى، ءا؟
ەكەۋى ءار ءسوزدى باستاپ، اياقتاماي تاستاپ كەلەدى. نەگىزگى اڭگىمە بۇل ەمەس، نەگىزگى ەرمەك قۇس ەمەس. ساياحات تەك سىلتاۋ. كەن، دالادا كەڭ سويلەسىپ، قاپاستاعى ويلارىن جەلپىپ، تىڭايتىپ الماق. وزەننەن بۇرىلا بەتكەيگە شىقتى دا اتتارىنان ءتۇستى. اتتارىن وتقا جىبەرىپ، وزدەرى تاماققا وتىردى. بۇيرا بەتەگەلى، سامال جەلدى تەك قيادا اششى اراقتان بىرەر ريۋمكا قاققان سوڭ، ىرىمبەكتىڭ قيالى الىسقا كەتتى. باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلعان وڭتۇستىكتەگى جاتاعان كوگىلدىر تاۋلاردان قوزعادى اڭگىمەنى:
— مىناۋ قوس شوقى — «قۇلجۇمىر — سوراڭ»، ارعى ەتەگىندە سپاسس زاۆودى بولاتىن، زاۆودتىڭ باتىس جاق ىرگەسى بايداۋلەت تاۋى. بۇل جەردەن قورىنبەيدى، تاسادا تۇر. ون جەتى مىڭ جىلقى بىتكەن جۇمان، سىردان اۋعان بەتى بولۋ كەرەك، بايداۋلەتكە كەلىپ مەكەندەپتى. ون ەكى مىڭ بىتكەن يگىلىك تاۋلارى اناۋ قوڭىرلار. يگىلىكتىڭ بولىس بالاسى ءتاتي جاڭاعى قويشى تاپقان كومىردى ورىس بايلارىنا ساتقان. ورىس ۇلىعىنا الپىس قارا ات پارا بەرىپ، جۇمانداردى بۇكىل سارمانتايىمەن قوسىپ، قىس ىشىندە «قوساعاشقا» قۋىپ تاستاعان. ءتاتي، جۇماننىڭ، دا ۇرپاقتارى ءقازىر وسى قاراعاندىدا ءجۇر. ازىپ-توزعان. ەسالاڭ سياقتى. سەلت ەتپەيدى، ەشتەمەگە تۇسىنبەيدى...
— قازاق بايلارى، الىبەكتەي بىرەن-ساران كوزى اشىق، وجەتى بولماسا، اۋەلدەن ەشتەمە بىتىرگەن ەمەس، — دەدى بەيسەك. — قاناۋدى بىلمەيتىن. قوزىعا قىزىققان قاسقىرشا جەپ تىندى عوي، ايتەۋىر.
— بايلارمەن تىنسا نە عىلسىن! — دەگەندە ىرىمبەكتىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ ەدى. جاپان دالادا، باسقا تۇگىل دوسىنا شوشىپ وتىرىپ ايتتى سىرىن. — سپاستىڭ ۇلكەن اكىمى، پريستاۆى بولاتىن. مەن ونىڭ ەكى جىلداي ستراجنيگى بولدىم. ءاليحان، اقمەت، ەلدەستەر قاشىپ بارا جاتىپ، سپاسقا سوققاندا، سوۆدەپتە ىستەيتىنمىن. جۇمىسشىلاردى جيناپ، سولاردىڭ كەلۋىنە ميتينگى جاسادىق. «قيامەتقايىم بولعاندا ءياجۇج-ماجۇج شىعادى. بولشيەۆيكتەر سول، قاسىق قان قالعانشا قارسىلاسۋ كەرەك» دەگەن الاش كوسەمىنىڭ ءسوزى مەنى وسى جولعا سالىپ كەتكەن. ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىنان سۋىق ۇندەر ەستىلدى. قازاق جۇمىسشىلارى دا ولارعا ەرىپ، ەلىرە باستادى. سونان سوڭ ميتينگىنى سوزبادىق. قاۋىپتەنىپ، ولاردى قارقارالى گرانىنا دەيىن شىعارىپ سالدىم. جاس شاعىمدا بۇل-ايعاقتان ەرتە سەسكەنىپ، سپاستان ەرتەرەك تايعامىن. كەتەرىمدە ارحيۆتەردە ءىز قالدىرماي قۇرتقامىن. جۇمىسشى اتىمەن وقۋدا، جاۋاپتى قىزمەتتەردە ون بەس جىلدان اسا ءومىر سۇرگەندە ەشكىم سەزبەپ ەدى بۇل سىردى. مەيرامنان دەنەم تۇرشىگەدى. ىشىندە ۇلكەن ءزار جاتقان ءتارىزدى. بىلمەيمىن، رازۆەدكا بىردەمە تاپتى ما، الدە ءوز سەزىگى مە؟ سول كەزدەردە ول زاۆود قورعانىنىڭ ىشىندە، تابەلششيك جۇسىپتەن وقىپ جۇرگەن بالا كورىنەدى. بالانى مەن بايقاماي، بالا مەنى بايقاۋى مۇمكىن؟
بۇل سوزدەردەن بەيسەكتىڭ دە دەنەسى ءبىر شىمىر ەتسە كەرەك. تىنىش وتىرعانىمەن تىشقان كوزى ويناقشي بەرەدى. ءبىراق، كەبىڭكى، كەسىپ السا قان شىققىسىز قاراسۇر جۇزىندە قوبالجۋ جوق. ءۇنسىز، ۇزاق تىڭداپ كەزەك وزىنە تيگەن سوڭ دا، ۇلكەن ەرنىن جىمىرا ءبىرسىپىرا وتىردى. شەشەندىگى، قايسارلىعى ءوز ورتاسىنان وزعان جىگىت تولعانا، ادەتىنشە ءجاي باستاپ، مۇدىرمەي ءبىر اۋەنمەن، الدەنەگە قادالا قاراي سويلەدى:
— ساقتىق، قورقاقتىققا اينالا كورمەسىن. سوۆەت رازۆەدكاسىنىڭ كۇشى حالىقتا. ءبىز حالىققا سەنۋدى قويعان سوڭ دارا، شەبەر ارەكەتتەرىمىزبەن ەل اياعىنا شىنجىر شىدەر بولدىق. كىربەڭدەپ، ادىمىن ەركىن جازا الماي كەلەدى. ءبىر قاراعاندىنىڭ وزىندە جيىرما سەگىز اۆاريا جاسالدى. ەكى ءجۇز تونناداي ازىق ورتەندى، ءبۇلىندى. ەكى مىڭداي كارتوچكانى، ءوز تىلەگىمىزشە جۇمسادىق. ورلوۆ ءولىمى ونداعان ولىمگە تۇرادى. بۇلار مەملەكەت موينىنا ميلليونداعان شىعىن عانا سالعان جوق، جۇزدەگەن ادامنىڭ جانىن تۇرشىكتىردى. ءبىز سۇيەنگەن رازۆەدكانىڭ قيىن تاسىلدەرىن سوۆەت رازۆەدكاسى تابالماي ءجۇر. ەگەر مەيرام انىق بىلسە، سەنى بۇل كۇنگە دەيىن امان قويا ما؟
— سولاي-اۋ! — دەپ ىرىمبەك ورنىنان قوزعالا ءتۇسىپ قوپاڭ ەتتى. بەيسەك بۇدان ءارى حالىقارالىق جاعدايعا توقتالدى.
ەر-توقىمىمەن اۋناي باستاعان تورتوبەل اڭگىمەنى ءبولىپ جىبەردى. ىرىمبەك جۇگىرىپ بارىپ، تۇرعىزدى دا قايتا كەلىپ وتىردى.
— دەگەنمەن ءبىز قازعان ور ساياز ءالى. نە شىعىپ، نە اتتاپ كەتە بەرەدى. كوكتەمدە كۇتكەنىمىز بۇدان ۇلكەنىرەك ەدى عوي.
— تەمىر جول قۇتقاردى، — دەدى بەيسەك. — ايتپەسە، اسەم-اق وتىراتىن ەدى. سويتسە دە از اۋرەلەگەنىمىز جوق. قاراعاندى تۇگىل الماتى، موسكۆا قوبالجىدى. ءوزدى-وزى قىرقىسىپ جاتىر. كوميسسيا ءبىر قاپ ماتەريالمەن ەرتەڭ قايتادى. مەيرامنىڭ بايانداماسى الماتىدا تىڭدالادى. سول ساپاردان قايتپاس ول.
— ءوزىڭ موسكۆاعا نەگە باراسىڭ؟
— نەگىزگى جۇمىس وزىمىزدىكى.
ىرىمبەك بىلۋگە قۇمارتسا دا دوسى ودان ءارى «ءوز جۇمىستارىن» ايتپادى. ونى بىلگەنشە مىنانى ءبىل دەگەندەي، تەز وزگەرتتى تاقىرىپتى:
— بوساتاتىن بولعان سوڭ، ارىز بەرىپ بوسانعانىڭ جاقسى بولدى. ەندى باسقا جاققا كەت. ءىز تاستا. سەزىكتىنىڭ سوڭىنان قالمايدى بۇلار.
— ءوز ويىم دا سول. ءىسىمدى قۋىپ وبكومعا بارام دا، جاڭا قۇرىلىستىڭ بىرىنە كەتەم...
كۇن ەڭكەيىپ بارىپ قالعان. اسپاننىڭ باتىس جاق ەتەگىندە ءساۋىردىڭ ۇلپا اق بۇلتتارى تاۋ-تاۋ بولىپ، جۋساپ تۇر. شىعىس جاق ەتەكتە، ءتىپتى الىستا توپتالعان قارا بۇلتتاردىڭ جارقىلى كورىنبەيدى، كۇرىلى سولعىن ەستىلەدى. جاۋىپ جاتىر. جاۋىن جاقتا دوعالانعان ادەمى كەمپىرقوساققا قۇنىعا قاراپ وتىردى دا، بەيسەك ورنىنان تۇردى.
— قوي اتقا قونالىق. قۇس از ەكەن. جۇمىرتقا باسۋعا تاراعان بولار.
— جولدا ءبىر كولسىماق بار، سوعا جۇرەمىز.
كولسىماققا سوعا ءجۇردى بۇلار. كيقۋلاعان قىزعىشتار عانا قارسى الدى. باسقا قۇس جوق. الدارىندا بيىك، ۇزىن جوننان بۋداقتاعان تۇتىندەر كورىنەدى. تۇرعىن ەل بۇل جوندى «سامەنقۇدىق»، «اققۇدىق»، «قاراقۇدىق»، «جەتىقۇدىق»، «توعىزقۇدىق»، «كىمىزقۇدىق»، «تورقاسقا» دەپ، ءار سايىنا ات قويعان. مالدىلار بەل اسىپ، جايلاۋعا تارتقاندا، كەدەي، كاسىپقوي «ەلاتاڭ»، «وجەكەڭ» قىستاۋلارىنان ونشا ۇزاماي وسى قۇدىقتاردا وتىراتىن. تالاي جىلدار جايلاۋ، كۇزەك، ەگىنجاي ەتكەندە ءمىنى قۇراماعان «قۇدىقتار» ءقازىر دال-دال. بۇرىن بايتاق جوننىڭ بەتىندە توقىمداي-توقىمداي قاراسىندار جاتسا، ەندى قارارىنداردىڭ اراسىندا توقىمداي اشىق الاڭدار جاتىر. جىرتىپ تاستاعان. بۋداقتاعان تۇتىندەر ەگىنشى بريگادالاردىكى. ىرگەلەس وتىرعان ءبىرىنشى سوۆحوز دا قالىسپاپتى. «كوكپەكتى»، «بورلىساي»، «بورىتەسكەن»، «بايباسى»، «كارىتۇلكى»، «شولاقتۇلكى» جايلاۋلارىنا دەيىن وتار-وتار مال، ەگىنشى بريگادا، زۆەنولار. قاراعاندىنىڭ بۇل وڭتۇستىگى بولسا، سولتۇستىگى بەلگىلى قارا نۇرا. جاعاسى سامساعان ەل، باتىستا «دولينكا» سوۆحوزى. بۇل ءبىر الىپ. ەكى ۇرۋ التاي-قارپىقتىڭ جەرىنە ازار سيىپ وتىر. جالاڭاش دالاعا اعاش، باقشا ەگە باستادى. سۋسىز ويپات، جىرالاردان وزەن، كول جاساپ الدى. مال مەن ەگىستى كوبەيتە وتىرىپ، ساپاسىن ارتتىرۋدى، تابيعاتتىڭ كەمتىگىن تولتىرۋدى ماقسات ەتكەن سوۆحوز...
جەر جايىنا، ەل جايىنا جەتىك ىرىمبەك ءبارىن كويتىپ كەلەدى. «تورقاسقادان» اسا بەرگەندە تراكتورشىلارعا كەزدەستى. اق شاتىردىڭ قاسىندا بەس-التى جاياۋ، ءبىر سالت اتتى، ەكى تراكتور تۇر. اتتى جۇدىرىقتاي عانا شال. قولىندا دومبىرا. كەشكى تۇنىق اۋەدە دومبىراسىن بۇلعاي-بۇلعاي ەلىرە شىرقايدى. ەگىنشىلەر اۋزىنا قاراپ قالىپتى...
— توكەن قاقپاس-اۋ، ا؟ — دەدى بەيسەك. جەتكەنشە ءبىرسىپىرا مىنەپ تاستادى. — اۋزى بالپاڭداپ تەك ماقتاۋدى بىلەدى، ءدام جوق سوزىندە...
توكەن ولەڭىن توقتاتپاستان، ولەڭمەن قارسى الدى بۇلاردى:
— مال بالالاپ، ءدان بالالاپ جاتقاندا قۇسقا دا ۇكىمەت «ءوس» دەگەن. «وسىرمەن ونى» دەگەندەي، بۇلارىڭ نە تەڭدەگەن؟
— ۇيرەك قوي.
كوكتەي ورعان ەگىندى —
كوكاياز تابا نان جەيدى.
سەمىرتپەي سويعان ارىقتى
كوكە جاسىق ەت جەيدى،
ەتى تۇگىل قانى جوق
كەلىندەر بۇدان نە جەيدى؟
قىزىعى كەرەك تە؟
جەتىم تاستاپ بالاسىن،
اناسىن اتۋ قىزىق پا؟
جايناعان مىنا دۇنيەدە
باسقا قىزىق قۇرىپ پا،
قاندى بولسا قولدارىڭ
قۇرتىپ بەرشى قاسقىردى،
كۇندە شاۋىپ قوتانعا
ۇيقى شايداي اشىلدى...
بەيسەك ولەڭنىڭ اقىرىن كۇتكەن جوق. «بولدى، قوي، ءارى!» دەگەندەي قاباعىن كىرجيتە تاكاپپار مىنەز كورسەتتى دە ءجۇرىپ كەتتى.
مەنىڭ دە ءىسىم اسىعىس
قوش تۇرىڭدار، بالالار،
«نورما» دەگەن قاپشىقتىڭ،
تولتىرا اۋزىن بايلاڭدار،
ديقانشى جۇرتتى ارالاپ،
سول ءۇشىن اقىن جار سالار، —
دەپ توكەن دە تەبىنە جونەلدى.
بىلايىراق شىققان سوڭ بەيسەك ارتىنا بۇرىلا قاراپ:
— قاپ! — دەدى. — اناۋ قاقپاس بولماعاندا ەگىنشىلەردىڭ دە اۋجايىن تۇيە كەتەتىن ەدىك.
— ءتىپتى ءسوز بەرەتىن ەمەس. سەكسەنگە كەلگەندە شوقىتۋىن قاراشى. نە قىسىپ بارادى ەكەن بۇنى، جاتسايشى.
— حالىق اقىنى دەپ، قۇتىرتىپ قويعان جوق پا؟ ءجاي ءجۇرىپ، زامان ءجايىن وزدەرىنشە تولعاپ، كوز بايلانا قالاعا ەندى ەكەۋى. اتتارىن جولشىباي اتقوراعا قالدىردى. بەيسەك ەرتەڭ موسكۆاعا جۇرمەك. پاتەرى جولدا بولاتىن. قۇس ەتىن جەي وتىرىپ، تاعى دا اڭگىمەلەسۋگە ىرىمبەكتى ەرتە كەلدى. كۇلىمدەگەن قىزمەتشى قىزى بار. جەر اۋعان ورىس كۋلاگىنىڭ قىزى. سول قىزعا:
— شايدى ساماۋىرمەن بەر. مىنالاردى قۋىرداق جاسا، — دەدى دە بەيسەك تۇيىلە، تىم سىلبىر بارىپ قيسايدى ديۆانعا، ءبىر جەرى اۋىرعان ءتۇرى بار. ىرىمبەك سەزە قويدى:
— شارشاپ قالدىڭ با؟
— وزەن باسىنان اتتانعاننان بەرى جۇرەگىم جايسىز. قوبالجي ما، ايني ما، بىلمەيمىن.
— ءولى سۋ ىشكەن جوقسىن. اراقتى دا از ءىشتىڭ... كولباسا، كونسەرۆىلەردىڭ بىردەمەسى بولماسا.
— اسقازانىم دۇرىس ءتارىزدى.
— ەندەشە سۋىق سۋمەن جۋىنايىق، تەز سەرگىتەدى. جۋىنسا دا بەيسەك سەرگي المادى. الدىندا البوم، ىرىمبەككە ەرتەرەكتە تۇسكەن سۋرەتتەرىن كورسەتىپ وتىر. قازاقتىڭ ەسكى وقىمىستىلارىنىڭ، الاش باسشىلارىنىڭ ءبىرسىپىراسى بار ەكەن.
قىزمەتشى قىز:
— اس دايىن، — دەگەن كەزدە ەسىك قاقتى بىرەۋ.
قىزىل جاعالى، قارۋلى ەكى ادام ەندى. قولىن ۇسىنعاندا ەكەۋى ەكى وردەردى قوسا ۇسىندى. بوزارىپ سىلق وتىرا كەتتى ىرىمبەك. بەيسەك تۇنەرە، سىلەيىپ تۇر...
— كيىنىڭىزدەر!
XX
ءتۇن. ۆوكزال باسى. كوپشىلىك. اقىرعى قوڭىراۋ قاعىلدى. مەيرامنىڭ قولىندا ءبىر شوق گۇل، ىشكە ەنبەي ۆاگون ەسىگىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇر. ششەرباكوۆ، قانابەك، جۇمانياز، ەرمەك، جانابىلدەر قوشتاسىپ بولىپ جەردە تۇر. ارداق تا كەلگەن. قازاقى ادەپتىلىگىن ساقتاپ، ەل كوزىنشە مەيرامعا جاقىنداي الماسا دا، اكەلگەن گۇلىن ەبىن تاۋىپ تاپسىرعان.
— ەلەكتر ستانسياسىندا جۇمىس كۇندىز-تۇنى توقتالماسىن — دەدى مەيرام. پوەزد قوزعالدى. قولىنداعى گۇلىن جوعارى كوتەرە بۇلعاپ بارادى. ارداقتىڭ دا قولىندا دامىل جوق. كۇلىپ تۇرىپ، كوزىنەن جاس ىتىپ كەتتى. ءجانابىل كەلدى قاسىنا.
— ەلجىرەۋىن. قوماعايىن. تويارسىڭ. مەشەل بالاشا تاپجىلماي وتىرار ءالى قاسىڭدا.
— تەك جولى بولعاي-اق.
— ويلاماستى ويلايدى ەكەنسىڭ.
— كىم بىلەدى، شاعىم كوپ، ۇلكەن كىسىلەر نانىپ قالا ما.
— شاعىمشىلاردىق الدى موينى استىنا كەلە قۇلادى. ارتى نە بىتىرەر دەيسىڭ. ءبىز وسى بەتتە ەلەكتر ستانسياسىنا بارامىز، جالعىز قايتا الامىسىڭ؟
— قوي اپارىپ تاستا. نەگە باراسىڭدار تۇندە؟
— مەيرام الماتىعا جەتكەنشە ءبىز ستانسيانى جۇرگىزۋىمىز كەرەك. بيۋرودا ول «ستانسيا ءبىتتى» دەپ ايتاتىن بولسىن.
— وندا بارىڭدار، بار. قورىقپايمىن، — دەدى ارداق. جالعىز كەتتى. ۆوكزال مەن «زاگورودنىي» اتالاتىن جۇمىسشى پوسەلكاسىنىڭ اراسى ءبىر كيلومەتردەي جەر. شامنان ۇزاپ، قاراڭعى كوشەلەردەن وتكەندە ەلەگزي-ەلەگزي ۇيىنە جەتتى. اكەسى ەكى-ۇش كۇننەن بەرى بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالعان. اۋرۋ-ساۋى بەلگىسىز، ۇندەمەيتىن. ءقازىر ەسىك الدىنداعى تاقتاي ورىندىقتا وتىر ەكەن. ارداق قۋانىپ قالدى.
— تۇردىڭىز با، كوكە؟
جاۋاپ قايتپادى الىبەكتەن. وزىمەن-وزى بولىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەدى. موينىن سوزا، باسپالاپ الدەنەگە قارايدى.
— نە ءتىنتىپ ءجۇر!؟ — دەپ بۇعا قالادى.
قالادان شەتىرەك، بيىك ەليەۆاتوردىڭ باسىندا كۇشتى پروجەكتور اينالا جانىپ تۇر. جارىعى بىرنەشە كيلومەترگە كەتكەن. ءجاي اينالادى. سول جارىق اينالىپ كەلىپ، ءدوڭ باسىنداعى قاراڭعى پوسەلكاعا تۇسكەندە، بۇعا قالادى الىبەك. ارداق كۇلىپ جىبەردى.
— كوكە، ول ەليەۆاتوردى قورعاعان جارىق بولار.
— بۇرىن جوق ەدى عوي!؟
— ورناتقان شىعار. كۇندە ورناتىپ جاتقان جوق پا؟
الىبەك تيىشتانعانداي بولىپ، ۇيگە ەندى. ءبىراق كوزىنەن، دەمىنەن مازاسىزدىق بايقالادى. كىشكەنتاي، وتكىر، جىلان كوزى قانتالاپ، شاتىناعان. قاراسا وڭمەنىنەن وتەدى. ءالسىن-السىن كۇرسىنەدى. پەشتە جانعان كومىر شىتىر ەتسە دە، ىستىق پليتاعا تامعان سۋ شىج ەتسە دە، ەلىرە، سەسكەنە وتىر. ۇشىپ تۇرىپ، تەرەزە پەردەسىن قىمتاي جاپتى. كوڭىلى كونشىمەي ودەيال قۇردى بەر جاعىنان. ەسىكتىڭ ىلگەگىن سالىپ كەلدى. اكەسىنىڭ ادەتتەن تىس مىنەزدەرىن ارداق جاڭا عانا بايقادى.
— كوكە، نەمەنە بۇگىن، قىمتانىپ، بەكىنە بەرەسىز؟
— ءجاي، شىراعىم. ساقتىق-تاعى.
شاي جاسالىپ، داستارقان باسىنا كەلگەن كەزدە، كۇرسىنىپ قويىپ ءسوز باستادى اكەسى:
— بالام، ەشتەمە سەزدىڭ بە؟
— جوق، كوكە! ول نە؟
— ءتۇسى سۋىق ءبىر ادام وڭىمدە دە، تۇسىمدە دە سوڭىمنان قالماي قويدى.
— كىم ءوزى؟! نە قىل دەيدى!؟
— قايدان بىلەيىن كىم ەكەنىن. سىرتتان تورىپ ءجۇر. شاحتاعا تۇسسەم ەرە تۇسەدى. قايتسام ەرە قايتادى. جاقىنداماي ىلعي ءىزىمدى باعادى. بىلمەگەنسىپ، مەن دە ونى ءبىلىپ الدىم. قايتەر ەكەن دەپ ەكى كۇننەن بەرى جاتىر ەدىم، سوندا دا ءۇيدىڭ ماڭىنان كەتەر ەمەس. كيىمىن، ءتۇرىن وزگەرتىپ، ولاي-بۇلاي ءوتe بەرەدى. ەسىكتەن، تەرەزەدەن باسپالاپ تىڭداپ كەتەدى.
— سوندا نەگە ۇستاي المايسىز؟ ۇرى عوي.
— اتىپ جىبەرسە قايتەم! توقتا! انە، كەلدى... جالعىز ەمەس.
ارداق ۇشىپ تۇردى ورنىنان. بۋىنى ءدىر-دىر ەتەدى. اق شولمەكتەي جۇزىندە تىرشىلىك بەلگىسى — ويناقشىعان قوس قارا كوزى عانا. سوندا دا ەسىكتى تىرمىسىپ باسىپ تۇر. الىبەك كروۆاتتىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتكەن.
— باس! جىبەرمە! — دەپ كۇبىرلەپ جاتىر. بىرنەشە مينۋتتار ءوتتى. ەشبىر دىبىس ەستىلمەيدى. تۋلاعان جۇرەكتەردىڭ ءدۇرسىلى سايابىرلاپ كەلەدى...
— كەتتى بىلەم، كوكە؟
— جوق، تىڭداپ تۇر.
ارداق ەسىكتى باسا-باسا شارشادى، جالىقتى. قورقىنىشقا دا بويى ۇيرەنسە كەرەك. ەسىكتى كۇرەكپەن، قايلامەن تىرەپ قويىپ، وقيعانى ەجىكتەي باستادى:
— وسىنىمىز ءجاي بىردەمە ەمەس پە؟
— قۇلاعىڭنىڭ مۇكىسى بار ما ەدى، بالام. بۇل جولى ەكى كىسى كەلدى. تىقىرى، سىبىرلارى ەستىلدى.
— وندا نەگە كىرمەي كەتەدى؟
— اقىرىن سويلە، ءالى كەتكەن جوق. بەكىنگەنىمىزدى ءبىلىپ تۇر.
— تەرەزەدەن شىعىپ...
— اتاما، شىعارمايدى.
سابىرلى، قاجىرلى اكەسىنىڭ مۇنشا ۇرەيلەنگەنىن كورگەن ەمەس بالاسى. تۇسىنەن، مىنەزىنەن ادام شوشىرلىق. تاناۋى قۋسىرىلىپ، كوزىنەن وت شاشادى. اۋىق-اۋىق ساندىراقتاعاندا ويدى ءار ساققا جۇگىرتەتىن سوزدەر شىعادى اۋزىنان...
— ...تۇسىمدە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەمىن... شوشىپ وياندىم. وياندىم دەسەم ۇيىقتاپ جاتىپپىن. وسى ءقازىر وياۋمىن با مەن؟
— كوكە، نە بولدى سىزگە! وياۋسىز.
— ...ورلوۆ... ۋكلون... اۆاريالار... بىلمەيمىن: ءبىرىن بىلمەيمىن... دەپ بەتىن باسا، وزىنەن-وزى كۇبىرلەپ سويلەپ وتىردى دا اقىرىپ قالدى الىبەك. — ىرىمبەك كويتىپ جاتىر! زىميان! ءبىلىپ وتىرسىڭ-اۋ، ءبارىن. ەكەۋىڭ جەتتىڭ تۇبىمە! ەكى ءبولىپ، مىناۋ وتقا تىقسام با! كارى شەڭگەلمەن قىلعىندىرا قىسسام با! ايت شاپشاڭ!
— كوكە-اي، ءبۇيتىپ ءتىرى قويعانشا، ولتىرسەڭ ءولتىرشى! — دەدى ارداق. ەڭىرەپ جىبەردى. سالالى جۋان ساۋساقتار بۇيىشە جورعالاپ ومىراۋىنا كەلدى. ۇزىن، ءيىر، قارا دەنە قويان جۇتاتىن جىلانشا ءزار شاشىپ، بۇكتەتىلە ءتوندى. سوندا دا قورىققان جوق. قورقىنىشتى — ىزالى قورلىق جەڭدى. — ءولتىر! وشكەن ەكەن ءۇمىتىم. ءبىر-اق جۇما راقات كوردىم. ءتۇسىم بە دەپ سەنبەۋشى ەدىم ءوزىم دە. جارىق دۇنيە ءبارىبىر، ماعان ەندى قاراڭعى!..
سىرتتان دىبىستار ەستىلدى. الىبەك توسەگىنە بارىپ جاتا قالدى. ارداق كوز جاسىن ءسۇرتىپ، ەسىك اشتى. مايپا مەن شەكەر بايبىشە ەندى.
— كەلشى، قارعام، كورمەگەلى ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. ساعىندىم، — دەپ قۇشاعىن جايا، ارداقتى بەتىنەن ءسۇيىپ امانداستى شەكەر. اتجاقتى، مۇرىندى، دەنەلى ايەل ەدى. نۇرى ونشا تايماعان، بايىپتى كوزى كۇلىمدەپ، تەلمىرە قارايدى ارداققا. وزىمسىنگەن كوڭىلى ءار سوزىنەن بايقالىپ تۇر: — قاباعىڭ نەگە سىنىق، قارعام؟
— ءجاي، انشەيىن.
— كوكەڭ نەعىپ جاتىر؟
— سىرقاتتاۋ.
— مەيرامجان الماتىعا جۇرەدى دەگەن سوڭ كەلىپ ەدىم كەتىپ قالىپتى، — دەدى شەكەر. اسىعىس ەكەنىن الدىن-الا بىلدىرسە دە، اسىقپاي كەڭ وتىرىپ، بەلبەۋىن شەشتى. قوينىنان بۋتىلكا سۋىردى. — قولىما قارار دەپ مەيرام ەكەۋىنىڭە ەكى بۋتىلكا بالقايماق اكەلدىم. ءبىزدىڭ ۋايىمسىز ساسا ما مەيرامنىڭ جۇرەتىنىن ول كەشە ەستىسە دە، ماعان بۇگىن ايتتى. سونان سوڭ ءبىر اتقا مىنە سالا جورتىپ كەتتىم. وسى ءتۇن ىشىندە قايتام. جۇمىس كوپ. ۋايىمسىز ەگىستە، مەن مالدامىن. جاس ءتول جاس بالا ءتارىزدى عوي، ونىڭ ۇستىنە قازنا مالى، كوزدەن تاسا بولسا، ۇيىقتاي المايمىن. وسى كەلگەندە الگى ماۋسىمباي دەگەن شالعا تاپسىرىپ كەتتىم. و دا ءبىزدىڭ ۋايىمسىزدىڭ سىڭىرى. شالداردىڭ اڭگىمەسىنە قۇمار ەدىڭ، ارداق جان، كەلىپ قايتساڭشى. ەكەۋىنىڭ وتىرعان جەرى بازار. وزەن بولماسا دا، قارا سۋلار بار. بيىك تاۋ بولماسا دا، جارتاس، بۇيراتتار بار. جازى شىققان دالا، تولدەگەن مال ءىشى قانداي قىزىق...
قاراعاندىعا ەلدەن كەلگەن بەتىندە جايلاۋباي الىبەكپەن از كۇن اۋىلداس بولعان دا، جۇمىس جاعدايىمەن ءبولىنىپ كەتكەن. ءقازىر «كوكپەكتى» سوۆحوزىندا ىستەيدى. شەكەر سوۆپاداي كەلىپ وتىر. وزىنە ۇناعان ارداقتى مەيرامعا قوسۋعا قۇمار. قوسپاي جاتىپ-اق سىرتىنان كەمدەنىپ، كەلىنىندەي، نە تۋعان قىزىنداي جاقسى كورەدى. ارداق بۇل جولى ونشا ۇيىرىلە قويمادى. ءوڭى سىنىق، ءتىپتى ءجوندى سويلەسكەن دە جوق. اكەسىنىڭ الەگىمەن شاي ءىشۋسىز قالعان. مايپاعا:
— شايدى ىسىتىپ جىبەر، مەن ءقازىر كەلەم، — دەدى دە شىعىپ كەتتى. ەسىك الدىنداعى شەكەردىڭ كۇرەڭ قاسقاسىنا مىنە سالا جورتىپ بارادى. قالا كورمەگەن جاس ساۋرىك جالت بەرىپ، اتىپ كەتىپ، وقتىن-وقتىن وسقىرا ۇرىكسە دە، اتقا ۇيرەنگەن اۋىل قىزىنىڭ تاقىمى ءالى مىقتى. تىزگىندى شيراق ۇستاپ، شىلبىرمەن شىقپىرتىپ قويادى ساۋرىكتى. جارىلعان جەرلەردەن، تەمىر جولداردان سەكىرە-سەكىرە ون سەگىزىنشى شاحتانىڭ جانىنداعى ەلەكتر ستانسياسىنا كەلدى. اتىن بايلاپ، ستانسيانىڭ ەسىگىنەن قارادى. ادام كوپ، قانابەك، جۇمانياز، ءجانابىل، گيتەلماندار — ءبارى وسىندا. جۋان بورەنەلەردىڭ باسىن بايلاپ ەكى موسى قۇرعان. ەكەۋىنىڭ ۇستىندە قاباتتاپ سالعان ەكى ارقالىق. ارقالىققا ەكى تيال اسۋى. قوس تيالمەن شاڭىراقتاي شويىن دوڭگەلەكتى جۇمىسشىلار ساۋمالاپ كوتەرەردە سلەسار ءلاپشيننىڭ زور داۋىسى ەستىلەدى:
— ءبىر، ەكى، ءۇش!..
لاپشين كوماندا بەرىپ تۇر. بىلەك سىبانۋلى. سارشا ءجۇزى كۇپ-كۇرەڭ، مايداي تەرشىگەن. ءجانابىل، جۇمانيازدار سىرت كيىمدەرىن تاستاپ، جۇمىسقا كىرىسىپ كەتكەن. ەكەۋى جۇمىسشىلارعا قوسىلا ەكى تيالدىڭ شىنجىرىن ۇستاپ قاتىپ قالىپتى. اندا-ساندا:
— كوتەر، كومسومولدار! — دەپ قويادى ءجانابىل. كىلەڭ جاستاردان قۇرىلعان بريگادا. گازوگەنەراتوردىڭ اۋىرلىعى ەكى-ۇش توننا، ماحابيگىن بىلىككە كيگىزگەلى جاتىر. كومانداعا ەرە تەگىس كۇش قوسىپ، ەپتەپ كوتەرەدى. ءتۇسىپ كەتسە، ادام تۇگىل سەمەنت پولدى تالقان ەتەدى. كۇش قوسىلماسا، ءبىز باقپاي تۇرىپ الادى. وسى ءداۋ دوڭگەلەك بىرەر كۇندە كوز ۇلەستىرمەي زىرلاماق. ونى قوزعايتىن ماشينا جەرگە بەلۋارىنان باتا جاتقان. تۇرقى توردەن ەسىككە جەتەدى. بۇكتەسە جاتقان بەل سياقتى. ءبىر باسىندا دينامو. دينامودان بىلەكتەي-بىلەكتەي رەزەنكە تۇتىكتەر تاراعان. ەلەكتر قۋاتى بۇل تۇتىكتەردى بويلاي سۇرىپتاۋ اپپارتاتىنا تۇسەدى دە، قابىرعاداعى مرامور تاقتادا تۇيىسەدى. تاقتانىڭ بەتى شىپىرلاعان كنوپكا. ەلەكترشىلەر كنوپكا ارقىلى توكتى قالاعا تاراتۋ قامىندا ءجۇر...
ارداق بۇرىن كورمەگەن الىپ ماشينانى تاماشالاپ ءبىراز تۇردى. «جولداستار! ستانسيانىڭ مىنا كۇيگە ۇشىراۋى ۇلكەن قىلمىس» دەپ قارا مايمەن اق ستەناعا جازىلعان ءىرى جازۋعا كوزى ءتۇستى. مەيرامنىڭ قولى سياقتى. وراپ كەلتىرەتىن ادەمى «ق» ءقارپى اينىمايدى...
قاتەلەسكەن جوق ارداق. مەيرام قىستىكۇنى بوراندا اشىربەك ەكەۋى كەلگەندە جازىپ كەتكەن. سول كۇيىندە، ۇران ەسەبىندە تۇرىپ قالىپتى. سلەسار ءلاپشيننىڭ مەحسەحتان ۋاقىتشا بۇندا اۋىسۋى، فابزاۆۋچ جاستارىنان ەرەكشە بريگادا قۇرىلۋى، ءتۇن ىشىندە باسشى قىزمەتشىلەردىڭ وسىندا بولۋى — قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىن ورىنداۋ قامى ەدى. مەيرامنىڭ بۇگىن كەتىپ بارا جاتىپ قاداعالاۋىنان-اق ارداق بارىنە تۇسىنگەن. ءقازىر ۇلكەن، قىزۋ جۇمىس ۇستىندە، جات ادامداردىڭ كوزىنشە «اتتان» سالا كەلۋگە ۇيالىپ تا، شىداۋعا سابىرى جەتپەي دە تۇر ەدى. ءجانابىل ءبىر وقشاۋىراق شىققاندا سىبىرلاپ، ىمداپ شاقىردى. جۇگىرىپ كەلدى ءجانابىل.
— نەمەنە، جاي ما؟
— جاي ەمەس. كوكەم ناۋقاس.
— مايپانى نەگە شاقىرمادىڭ؟
— مايپا تۇگىل ءوزىڭ قورقاسىڭ.
— نە دەيدى؟ جاي ناۋقاس پا؟
— بىلمەيمىن. دەنەم تۇرشىكتى، ءجۇرشى.
كۇرەڭ قاسقاعا مىنگەسىپ، ەكەۋى قايتا جورىتتى. ءجانابىل ارتتا مازا بەرمەي ەجىكتەپ كەلەدى...
— شالىقتان امان با، ايتەۋىر؟
— جاي شالىق بولسا نە قىلسىن. ساندىراقتارىنىڭ ءتۇرى جامان.
— نە ايتادى؟
— ىرىمبەك، تاعى ءبىر سۋىق سوزدەر اۋزىنان تۇسپەيدى، جاۋىنىڭ ءبىرى مەن سياقتى.
— وندا بۇنىكى ساياسي ناۋقاس بولماسا يگى ەدى، — دەدى ءجانابىل. — كۇرجىك مارقۇمدى كونفيسكەلەگەنىمىزدە و دا ەلىرىپ، جىندانعان. وسى كىسى ءتارىزدى ءبارىن ىشىنە جياتىن. ويلاي-ويلاي ميى اشىپ كەتسە كەرەك.
— قايدان بىلەيىن. مەيرامعا ەسكەرتكەن ەدىم.
— جىلاما، بوساما. بەس جاسىمنان اكەسىز مەن دە ولگەم جوق.
— اق ءولىم بولسا، ارمان نە!
— قارا ءولىم السا، سەن قانشا ايىپتى. «اكە ءۇشىن بالا كۇيمەيدى».
— كۇيمەسە دە جۇرت بەتىنە قاراي الماس.
— قاتە، جولداس، قاتە! جۇرت سەنى اكەڭنەن الدەقاشان ءبولىپ تاستاعان. ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتتى. جەتكىزگەن اكە ەمەس. سوۆەت مەكتەبى، سوۆەت تاربيەسى. ۇمىتپا.
— جانىم، ءجانابىل، شىن ايتشى، جۇرت سولاي قاراي ما؟
— جۇرت باسقاشا قاراسا، ءجانابىل وسىلاي اياعىن سالاقتاتىپ، سەنىڭ ارتىڭا مىنگەسە مە.
— ۋايىمشىل بولعانشا، وجەت نەگە بولمادىم! سەن وجەتتىگىڭمەن ءبارىن جەڭىپ كەلەسىڭ.
— كوپشىكتەمە، جايداق ءمىنىپ ۇيرەنگەم. بوركەمىك قىز سەندەي بولسا، وجەت قىزدان «قۇداي» ساقتاسىن.
ارداقتى ەسىك الدىندا قالدىرىپ، ءجانابىل اتتان تۇسپەستەن دارىگەرگە شاپتى. ارداق ۇيگە ەنگەندە الىبەكتىڭ ەكى قولى ارتىنا بايلاۋلى قۇتىرعان قاسقىرشا الاسۇرىپ وتىرعان. جۇماباي تاعى بىر-ەكى جۇمىسشى كەلىپ قالىپتى. بىرىندە ءۇن جوق. الىبەك ءبارىن بالاعاتتاپ بولدىرعان. ارداقتى كورە سالا قايتا ەلىردى:
— كەلدىڭ بە! حابارلادىڭ با! ىشىڭدەر جابىلىپ قانىمدى! قان باسقان دۇنيەدەن قانعا تويماي كەتەرمىن! ودەر، لاۋارا، دۋناي، دنەپر، ۆولگا تاسىپ جاتىر. قان تاسىپ جاتىر... بالتىق، اتلانتيكا، تىنىق مۇحيت تولقىپ جاتىر، قان تولقىپ جاتىر. تىم قۇرىعاندا سەنىڭ عانا ءبىر قاسىق قانىڭ بۇيىرمادى. جەتتىڭ تۇبىمە. ەندى مەندە دارمەن جوق. شەش قولىمدى. ءتىلىم اۋزىما سىيماي بارادى. اقىرعى مينۋتتە ءوز قولىممەن قارا سۋدى سىمىرە ءبىر جۇتايىن!..
ارداق اكەسىنىڭ الدىنا ۇلكەن كەسەمەن سۋ اكەپ قويدى. كوز جاسى تامىپ كەتتى كەسەگە. كەسەنىڭ قاسىنا پىشاق قويدى. ەندى قولىن شەشە باستاعاندا شۋ ەتتى ءبارى. ەشقايسىسىن تىڭداعان جوق، قولىن بوساتتى دا:
— سۇيگەنىڭىزدى ءىشىڭىز، — دەپ سۇلىق تۇردى الدىندا.
الىبەك سۋدى باس سالدى. ءىشىپ الىپ مەڭ-زەڭ بولىپ وتىر.
شارشادى ما، ەسى ەندى مە، كىم ءبىلسىن، باسىن ۇستاپ، تومەن قاراپ كەتتى ءبىر كەزدە. وتىرعاندار جىم-جىرت. باقجيا قاراپ قاپتى وعان.
ءۇش دارىگەردى بىردەن ەرتىپ ءجانابىل ەندى. الىبەك:
— مەن دايىن. جاعالارىڭنىڭ قىزىلىن جاسىرما.
— ءبىز دارىگەرمىز. قىزىل جاعا بولمايدى بىزدە.
— ءا، دارىگەرمىز؟ اۋرۋمىن با، مەن!؟ — دەپ الىبەك بوساعا اتتادى. ارداق سىلەيىپ تۇرىپ، سىلق قۇلاپ كەتتى كروۆاتىنا...
ءۇشىنشى ءبولىم
I
ايلار، جىلدار ءوتتى. شاحتالار مۇلدە وزگەردى. شاحتا وزگەرىسى بۇكىل قاراعاندىنى وزگەرتتى. «تەحنيكا ءبارىن شەشەدى» دەمەيدى ءقازىر، «كادر ءبارىن شەشەدى» دەيدى. تەحنيكا جاسالدى، ەندى سونى ەركىن مەڭگەرۋ جارىسى كەتىپ بارادى. جاڭا تەحنيكادان تۋعان ستاحانوۆتىق قوزعالىس شەتتەگى كىشكەنتاي شۋرفتارعا، دالا كەزگەن بۇرعىشى پارتيالارعا دەيىن جايىلدى. باديا، اتبارابان، بۋ، قايلا ءبىر كەزدە قاراعاندىنى قوزعاۋشى زور كۇش بولسا، بۇل كەزدە كەرتارتۋشى كۇش ەسەبىندە قاتاردان شىعۋعا اينالدى. ەلەكتر ءتۇستى العا. كومىرشىلەردىڭ قولىندا — ۆرۋبماشينا، ەلەكتروۆوز، ەلەكترلى بالعا، كونۆەيەرلەر وينايدى. كۋلاك ميراسقورى بەيسەك، ىرىمبەكتەر تۇگىل، ولاردىڭ كوسەمسىگەن بۋحارين، تروسكييلەرىنەن دە سوۆەت توپىراعى تازارعان. جاڭا تەحنيكاعا مىنگەن جاڭا قاۋىمنىڭ سالتاناتىنا، شاپشاڭ، العىر قيمىلىنا جەر ءجۇزى تاڭىرقاي قاراعان شاق. الايدا، وسى قاۋىمنىڭ ىشىندە قيىندىقتار، تارتىستار بىتكەن جوق-تى. قيىندىقتار — جاڭا تەحنيكانى جەتە پايدالانۋ جولىندا، تارتىستار — تابىستان-تابىسقا جەتۋ جولىندا ەدى.
بۇرىنعى قولبۇراندى جالعىز عانا شاحتانىڭ ورنىنا ەندى ماشينالانعان جەتپىس-سەكسەن شاحتا بار. «جاڭا قاراعاندى»، «كومىرلى قاراعاندى» دەپ، قالا ەكىگە ءبولىندى. جاڭاسىنا وبلىس ورتالىعى ورنادى. قارانۇرا، شەرۋباينۇراسى اتاناتىن ەكى وزەننىڭ اراسى جەتپىس-سەكسەن كيلومەتر. ەرتە كۇندە التاي-قارپىق رۋلارى مەكەن ەتكەن وسى ەكى وزەننىڭ اراسى شاحتى، شۋرفتارمەن تۇيىسۋگە جاقىندادى. حالىق كوبەيگەن سوڭ — سۋ، ماشينا كوبەيگەن سوڭ — ەلەكتر ءبىرىنشى ماسەلە بوپ قايتادان تۇردى العا.
وسى كۇندەردىڭ بىرىندە، جاڭا قالادا، ءۇش قابات سۇر ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى كەڭ كابينەتتە مەيرام جالعىز ءجۇر. ماقپال قارا قويۋ شاشىنا نەكەن-ساياق اق ەنگەن. قاتىڭقى دەنەسى ءبىراز ەتەيىپ، تۇلعاسى ەندى شىمىر، كەسەك كورىنەدى. جاسى ءالى وتىزدىڭ ىشىنەن شىقپاسا دا، وي باسىپ، اۋىر ءجۇر. بيازى اق كەنەپ كيتەلىنىڭ قىرى سىنباعان. ەكى كولى ارتىندا، قورا جاقتاعى تەرەزەگە كەلىپ، فونتانعا قارادى. فونتان ماڭى ەككەن اعاش، گۇل، ەلەكتر فونارلارى... الاقانداي اۋماق سۋعا، شامعا، ەسىمدىكتەرگە بولەنگەن سوڭ جان ساياسى بولىپ تۇر...
— ءار كورپۋسقا وسى كەرەك! — دەدى مەيرام ىشىنەن. — سۋ، ەلەكتر بايلىعى بولماي، قالادا ناعىز مادەنيەت بايلىعى بولمايدى.
انتونينا فەدوروۆنا ەندى. اسىعىس ەنسە دە كەربەز جۇرىسىنەن جاڭىلعان جوق، سۇڭعاق، بالعىن دەنەسى قوزعالعان سايىن ەدەن سولقىلدايدى. بۋرىل تارتقان ساماي شاشىن بۇگىن جوعارى قايىرىپ تۇيگەن. ءسال قىزعان، تازا، تولىق اقشىل ءجۇزىن سول شاشتىڭ ورنى اعارىپ اجارلاندىرا ءتۇسىپتى. بەتى ءقازىر — سىرتى قىزىل، اق باۋىر الما سياقتى. قايراتتى، ىسكەر ايەل بالاسىن جۇرگىزەتىندەي، مەيرامنىڭ جول جابدىقتارىن قامداپ ءجۇر. مەيرام تەرەزەگە قاراپ قالعان كۇيىندە ءتۇر ەدى، پاپكا اكەلىپ ۇسىندى.
— كارگرەس ماتەريالدارى. ماشينا دايىن. قاشان قايتاسىز؟
— كەشىرەك قايتارمىن.
— مەن قاي ساعاتقا كەلەيىن؟
— بۇگىن كەلمەي-اق قويىڭىز، دەمالىڭىز. تۇنگى ون ەكىگە اشىربەك كەلسىن. مەنى شىقتى دەپ قانابەكتى حابارلاڭىزشى.
سونى ايتتى دا مەيرام بوگەلمەي شىعىپ كەتتى. تىستا دومالاق مۇرىن بالا جىگىت م-كانىڭ ەسىگىن اشا قارسى الدى. قالالىق سوۆەتتىڭ الدىنا كەلگەندە قانابەك ءمىندى ماشيناعا. جالپاق جوندى جوتالاي جاتقان كۇرەڭ جولداردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ الىپ، كومىرلى قاراعاندىعا تارتتى. ەكى قالانىڭ اراسى ون ەكى كيلومەتر. تارام-تارام، شيىر قۇمايت جولداردى ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان جۇك ماشينالارى ويىپ تاستاعان وكوپ. م-كا ەركىن جۇرە الماي كەلەدى. مەيرام ءازى ۇستادى ءرۋلدى. ءمۇلت كەتسە ۇستاي الۋعا دايىن وتىرعان شوفەر، باستىعى ساسىپ قالعاندا كۇلىپ قويادى.
— قالادا ءقازىر جۇزدەگەن ماشينا بار، — دەدى مەيرام. — جۇزدەگەن شوفەر باسشىلارىن جەتەلەۋمەن ءجۇر. جۇزدەگەن ءۇي قىزمەتشىلەرى بار، ولار حوزيايكالارىن باعۋمەن ءجۇر. ءوز ءۇيىن باعا الماعان حوزيايكا، ءوز ماشيناسىن جۇرگىزە الماعان باسشى، «مۇگەدەك» ەمەس پە؟ سول «مۇگەدەكتى» باعۋشىلار ءوندىرۋشى بولسا، ءوندىرىس بۇدان دا العا كەتەر ەدى.
— شىراق، سەن كوممۋنيزمگە تۋرا تارتتىڭ با، قالاي، — دەپ كۇلدى قانابەك.
— كوممۋنيزم ءبىر كۇندە ورناي ما! بوگەتتەردى بىرتىندەپ جەڭە وتىرىپ جەتەمىز دە. رۋل ۇستاۋدى كوممۋنيزمگە قالدىرۋ — «مۇگەدەكتىكتەن» جالقاۋلىققا جاقىن تۇر.
كومىرلى قاراعاندىعا ەندى. مەيرام ءرۋلدى شوفەرعا بەردى. جولدىڭ وكوپى جيىلەپ، تەرەڭدەپ كەتتى. جارىقتان جۇرگەن ارباداي، ماشينا كۇرس-كۇرس سوعادى.
— قالالىق سوۆەت بۇنى دا كوممۋنيزمگە قاراتىپ قويدى ما ەكەن؟
— شىمشىما، شىراق، شىمشىما! ءبارىن كومىرگە، قۇرىلىسقا سالاسىڭ دا، بىرەۋ ءسۇرىنىپ كەتسە دە قالالىق سوۆەتكە جاباسىڭ. سەندەرگە ەلىگىپ الىپ كەمپىرىم ولتىرەتىن بولدى. كۇل جاشىكتىڭ توپساسى شىعىپ كەتكەن ەكەن، سونى جاساتا قويمادىڭ دەپ نىقىرتتى بۇگىن! و، سۇبىقان اللا، توپساعا دەيىن مەن جاۋاپتى!
قانابەكتىڭ سوزىنە مەيرامنىڭ شەك-سىلەسى قاتتى. بۇرىنعى تەگىس بەتكەيلەر وي ءتۇسىپ كول تۇرعان. ءقايسىبىر كولدەردىڭ، ىشىندە ءۇي تۇر، ادامدارى كوشىپ كەتكەن. جەر استىندا ماشينا كوبەيگەن سوڭ تەگىس جەرلەر ويىلىپ، سۋسىز جەرلەرگە سۋ پايدا بولىپتى. قۇلاعان، قۇلاتپاي تىرەپ قويعان باراكتار كورىنەدى. كومىرلى قاراعاندى ءبىر جاعىنان قاۋىرت جاسالىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان بىرتىندەپ، ەسكىلەرى جويىلىپ تا جاتىر. مەيرام ءار وزگەرىستى بۇلجىتپاي تانىپ كەلەدى. تەمىر جولداردان ءوتىپ، قالانىڭ سولتۇستىك شەتىنە شىققاندا، كومىر بايىتۋ فابريگىنەن ۇشقان توزاڭ ماشينانىڭ ىشىنە ەنە باستادى. قارا كۇلگە شەننەن باتقان ماشينانىڭ بۇرقىراتقانى ازداي-اق، جەل تۇرىپ، قارا بورانداتقاندا، شوفەر الدىن كورمەي تۇرا قالدى...
قالادان ۇزاڭقىراپ، «كەرالا ات» بەتكەيىنە كوتەرىلگەندە مەيرام ماشينادان ءتۇستى. ءۇستىن قاعىپ سويلەپ تۇر:
— بۇدان بىلاي جۇمىسشى پوسەلكەلەرىن، سوسياليستىك گورودوكتەردى وندىرىستەن اۋلاعىراق سالارمىز. تاجىريبە، سونى ايتادى. ەلەكتر، سۋ بايلىعى بۇل ماقساتقا تەز جەتكىزەدى. مىنالاردىڭ تۇلعاسى بولەك ەمەس پە! — دەپ يەگىمەن نۇسقاپ قويدى...
بەل اسقان تەلەگراف باعانالارىمەن جارىستىرا، ءبىراز جۇمىسشىلار تەمىر باعانا ورناتىپ بارادى. ورناتۋلارى وزگەشە. ءتورت تەمىر باعانانى موسىشا قۇرىپ باستارىن تۇيىستىرەدى دە، تۇپتەرىن سەمەنتتەپ بەكىتەدى. بوربايى بورەنەدەي ءداۋ تەمىر «موسىعا» مەيرام سۇيسىنسە دە، قانابەك تاڭىرقامادى. شالبارىنا دەيىن شەشىپ، سىلكىنىپ العان سوڭ، جەلگە قارسى سەمىزشە قارنىڭ كونتەكتەۋ ەرنىن شوشايتا ءتاشتيىپ تۇر. سارعىلت، شۇبار، كوسە، تاپەلتەك ادام ەدى. تۇلعاسى قانداي قىزىق بولسا، ءسوزى دە سونداي قىزىق.
— «ىسقىرىعى جەر جارادى، ايداعانى ەكى-اق ەشكى». وسىنشا شەگەندەگەندە ارتىلاتىنى ءبىر ارقان، — دەدى ستولبالارعا قاراپ تۇرىپ.
— سول ءبىر ارقان قاراعاندىنىڭ كۇرەتامىرى. باسقا نە ارتپاق ەدىڭىز؟
— ەگەر مەن ينجەنەر بولسام، كارگرەسپەن ەكى اراعا جۇك تاسيتىن اۋە پوەزىن قوسا جاسار ەدىم. مىنا موسىلار جەر-پوەزىن دە كوتەرەدى.
مەيرام ويلانىپ قالدى. بىلتىر دونباسقا بارعاندا ۆاگونەتكالار ەلەكترلى ارقاندى بويلاپ اسپاندا جۇرگەنىن كورگەن، ەندى كارگرەس پەن قاراعاندىنىڭ اراسىندا، سونداي اسپاندا ادامسىز، قۇمىرسقا جولى سياقتى ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان ۆاگونەتكالار قوزعالىسى ەلەستەپ كەتتى...
— ال، ول جەلمەن نە تاسىماقپىز؟
— ءبارىن تاسيمىز. سۋدىڭ، توكتىڭ كەنى، كومىرى ىرگەسىندە. كورەرسىڭ كارگرەستىڭ ماڭىنا ءالى تالاي زاۆود opنايدى.
— بۇل بولجاۋىڭىز دۇرىس، — دەدى دە مەيرام كابينكەگە وتىردى. — سول كەزدە اۋە جولىن دا ەسكەرەرمىز.
سامال جەل. تاس قايراق جول. مك سىناپشا اعىپ كەلەدى. كارگرەس پەن قاراعاندىنىڭ اراسى وتىز بەس كيلومەتر. بۋرىي جول ۇستىندە جالعىز ءۇي مۇزدىباي عانا وتىراتىن. ءقازىر كولحوز، پودحوز بولىمشەلەرى شاشىراپ كەتكەن. قاي شارۋاشىلىق كىمدىكى ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. بۇيرات، سالالاردىڭ ساۋى جوق: جىرتىلعان، قازىلعان، جەكە قورالار ورناپ قالعان. مال، تراكتور، ماشينا ءوربىپ ءجۇر.
مەيرامنىڭ مۇزدىبايعا سوعا كەتكىسى كەلدى. ماڭايى كوكپەڭبەك جالعىز قورانىڭ جانىندا كۇيبەڭدەگەن اق باس مۇزدىباي بۇلارعا كۇنسالا قارادى. كوزىن قىزارتىپ، بەلىن بۇكىرەيتىپ، كارىلىك جەلكەسىنە مىقتاپ ءمىنىپتى. سوندا دا كارتوپ اراسىندا قىلتاناقتاعان ءارامشوپتى جۇلىپ ءجۇر ەكەن، ءبىر ۋىسى قولىندا تۇر.
— بۇل، قاي بالالار؟ مەيرامبىسىڭ! — دەپ ۇڭىلە ءتۇستى.
— ءيا، مۇزدەكە، مەيراممىن. قالايسىز، دەن ساۋ ما؟
— قاسقىر قويعا شاپقاندا، كارىلىك دەنساۋلىققا شاپپاي ما! الىپ سوعا الماسا دا ءار جەرىمنەن جۇلىپ-تارتىپ، مازا بەرمەيدى.
— سەكسەننىڭ نەشەۋىندەسىز؟
— ۇشەۋىندە تۇرمىن. ۇيگە كىرىڭدەر. قولعا تۇسپەي جۇرگەن بالا ەدىڭ، كەڭ سويلەسەيىك.
— دالاعا وتىرساق قايتەدى؟
— و دا بولسىن. دالا ادامى قالاعا، قالا ادامى دالاعا اۋەس. ءاي، قايداسىڭدار! كيىز، كورپە اكەلىپ سال. تەز، ساماۋىر قويىڭدار....
مۇزدىباي باسقاعا ءسوز بەرگەن جوق. بۇيىرىپ تا، بايانداپ تا جاتىر. ەرتە كۇننەن ورىس پوسەلكەلەرىنىڭ اراسىندا وسكەن. ورىس تىلىنە سۋداي. تومەندەۋ اتانىڭ بالاسى ەدى. جۋان اتالاردان زورلىق كورە بەرگەن سوڭ، قازاقتاردان بولەك كەتكەن. ءبىراق، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە بەكەت سياقتى بولىپ وتىردى. ورىس، قازاق جولاۋشىلارى ءبىر سوقپاي كەتە المايدى. كولىگى شەپكە، ءوزى ەتكە تويماعان قازاقتار بىلاي شىعا، «ورىس مۇزدىباي، شوقىندى مۇزدىباي» دەپ كەتەتىن. جۇرگىنشىنىڭ ءبارىن ريزا قىلۋعا مۇزدىبايدا شاما جوق. كەيدە كوڭىلى سۇيمەگەندەرىن قوندىرماي، قوندىرسا اقى الىپ ءجۇردى. ءقازىر كولحوز مۇشەسى. ءالى دە ورىس ىشىندە. بىرەسە ورىسشا، بىرەسە قازاقشا سويلەپ، وتكەندى، بۇگىندى ءبىراز شولىپ الدى دا:
— مىناۋ قاي بالا؟ — دەپ قانابەككە جاڭا كوڭىل ءبولدى. ۇزىن موينىن سوزا، شۇقشيا قاراپ قالعان. ساحناداعى ارتيسشە قۇبىلعىش ادەتىن قويماپتى. كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى.
— ءوزىڭىزدى وكشەلەپ جۇرگەن بالا، — دەدى مەيرام. — اتى — قانابەك. قاراعاندى قالاسىنىڭ باستىعى.
— وزىڭدەي كوپ وقىعان با؟
— كوپ وقىعان. ترويسكىدە زەينوللا قازىرەتتەن دە ساباق الىپتى.
— ا-ا-ا، — دەپ باسىن شۇلعىدى دا جىم بولا قالدى مۇزدىباي. ۇندەمەستەن ورنىنان تۇردى، ۇيىنە بارىپ ەندى. مەيرام كۇلكى قىسىپ، جىمىڭداپ وتىر. قولىندا ءداۋ قۇران، مۇزدىباي ءبىر كەزدە قايتا شىقتى.
— قۇرتتىڭ-اۋ، بالا! — دەدى قانابەك. مۇزدىباي كەلە قۇراندى ۇسىندى.
— زەينوللا قازىرەتتىڭ ماحامىنا سالشى. مەن وقىماعان ادام، وقىعانداردان بىردەمە الىپ قالۋ كەرەك.
— مۇزدىەكە-اۋ، بالا كۇنگى ەستە قالا ما. الدەقاشان ۇمىت بولعان.
— بالا كۇنگى قالماسا، شال كۇنگى ءتىپتى قالمايدى. الدىڭا كەلگەن ادامداردىڭ ارىزىن ۇمىتا بەرسەڭ نە بولعانى؟ سەكرەتاردىڭ الدىندا جاۋاپ بەر. ءبىز كولحوزدا دارموەدتەردى وسىلاي تەرگەيمىز...
مۇزدەكەڭ تۇياق جازار ەمەس. مەيرام سىلەسى قاتىپ، كۇلىپ جاتىر. قانابەك قالاي سويلەسەرىن بىلمەي وتىرىپ، قۇراندى الدى قولىنا. ايتەۋىر ءبىر شاماعا سوعار دەپ سىپىرتا جونەلدى. ءارتۇرلى ماقام-سازعا دا سالىپ قويادى. مۇزدەكەڭ ەنتەلەي ءتۇسىپ ۇيىپ قالىپتى.
— بولدى، بولدى! — دەپ مۇزدىباي قۇراندى قايتىپ الدى. — مولودەس! اياق الىسىڭنان-اق تانىدىم. مەن قۇران وقي المايمىن. قازاقشا ولەڭ دە بىلمەيمىن. اۋىل كادەسىن ورىس ولەڭىمەن ايتىپ بەرەيىن...
«كاري گلازكيدى» ايتقاندا، وندىرشەگى ۇڭىرەيگەن ارىق شالدىڭ بۇعاعى ءىسىپ، موينى جۋانداپ سالا بەردى. تىنىسى ءتىپتى ۇزاق. زور داۋىسى شاتىنايىن دەگەن، ءبىراق سىڭعىرى ءالى بار. شىرقاپ بيىككە، باسەڭدەپ تومەنگە كەتەدى. الۋان ىرعاق سۇلۋ ءاننىڭ ءبىر جەرىنە داق سالماستان، بالقىپ بەرىلىپ وتىرىپ ايتتى...
— ەسىل داۋىس ىشتە كەتتى-اۋ، — دەدى مەيرام.
— ءيا، ىشتە كەتتى. ول كەزدە باسقا تۇگىل ءوزىم دە باعالامادىم. جاقسى كەلدىڭ، مەيرامجان، ءبىر جاسادىم. اكەڭ مارقۇمنىڭ ەتى ءتىرى جىگىت ەدى. كاسىپ ىزدەپ ولاي-بۇلاي ەتكەندە سوقپاي كەتپەيتىن. «اكەڭ ولسە ءولسىن، اكەڭدى كورگەن ولمەسىن». بىزدەي شالدىڭ ءتىرى وتىرعانى دا سەنىڭ باعىڭ. سۇراپ، ءبىلىپ قال.
— تالاي جاسقا كەلدىڭىز، تالايدى كوردىڭىز. ەندى نە كورگىڭىز كەلەدى؟
— سونىڭ ءبارى ءبىر كۇندەي بولعان جوق. تاۋسىلماس ءۇمىتتى تاۋىساتىن ءبىر عانا نارسە بار ەكەن. بالام ءولدى، بەلىم سىنعانداي شويىرىلىپ جاتتىم. ءبىراق، بالادان ءۇمىت كەسىلمەدى. ايەلىم ءولدى. ءۇيدىڭ يەسىز قالعانى — دۇنيە يەسىز قالعانداي كورىندى. ءبىراق، ايەلدەن ءۇمىت كەسىلمەدى. جان مۇرىن ۇشىنا كەلە ءۇش رەت اۋىردىم. تىرشىلىكتەن ءۇمىت كەسىلمەدى. قابىرعامدى قايىستىرا قايعى شىركىن باسقاندا، ءۇمىت ىلعي دەمەي بەردى. سول مويىماس ءۇمىتتى كارىلىك قۇرتتى. «جاسارام» دەپ سەلت ەتپەيدى كوڭىل. تەرەڭگە شىم باتىپ بارام. قايتا شىعار دارمەن بار ما! دارمەنسىزدەن جامان بار ما!
مەيرام بلوكنوتىن الىپ جازىپ قويدى:
«تاعدىر مەنىڭ قولىمدا بولسا — وسىنداي جاقسى شالداردى جيىرما بەسكە قايتا كەلتىرىپ، جيىرما بەستەگى كەيبىر بەرەكەسىز جىگىتتەردى سەكسەن بەسكە ءبىر-اق كوتەرەر ەدىم».
قوناقتار قازان اسۋعا قاراعان جوق. تەز قايناعان شايدى تەز ءىشتى دە ءجۇرىپ جەتتى. كارگرەستىڭ بيىك ترۋباسى كورىنەدى. ءالى ءتۇتىنسىز. وزەن جاعاسىندا قىراتتا، سامارقان پوسەلكەسىنەن شوقتىعى جوعارى تۇراتىن قىزىل توبەلى تورت-بەس اعاش ءۇي، پاتشالى رەسەيدىڭ، ءبىر ماقتانى ەدى. بەس-التى بولىس ەلدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز اۋرۋحانا بولاتىن. ءقازىر كارگرەستىڭ تابانىندا قالىپتى. كارگرەسپەن تايتالاسا، قابات-قابات جيلكومبيناتتار بيىكتەپ بارادى. وزەننىڭ ارعى جيەگىندەگى، «قوجىر»، «مىرزا — شوقى»، «جاۋىر» دال-دال. كۇرس-كۇرس اتىپ، تاس بۇزعان ادامدار ءجۇر...
مەيرام اتراپقا تەگىس كوز جىبەرىپ، بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى ىشتەي تولعانا پوسەلكەگە ەنگەندە:
— مىناۋ ءبىر ۇقىپتى جىگىت ەكەن، ا؟ — دەپ قانابەككە بۇرىلا قارادى. جاڭا قۇرىلىستارمەن قوبىراعان پوسەلكەنىڭ ىشىندە ۇلكەن الاڭ. الاڭعا اعاش ەگىپ تاستاپتى. جاپىراقتاعان جاس اعاش بولاشاق اسەم باقشانى ەلەستەتىپ تۇر.
— ءيا، — دەدى قانابەك. — بۇندا ءبىزدىڭ پوسەلكەلىك سوۆەتتىڭ دە كومەگى از ەمەس شىعار...
— ءسىزدىڭ باسقا جەردەگى سوۆەتتەر ول كومەگىن نەگە ايايدى؟
— ىستەلمەسە جازعىرادى. ىستەلسە — ابىرويىن بىرەۋ الادى. ال، قويدىق. ىبراش ءبارىن ىستەگەن!
مەيرام مىرس ەتتى. قانابەكتى قاعىتىپ، قالجىڭداپ وتىراتىن ادەتى. ونىڭ كەيدە ۇلكەن باسىمەن بالاشا بۇرتيا قالاتىن نەمەسە ۇشكىر تىلمەن تۇيرەپ تاستايتىن مىنەزدەرىن قىزىق كورەدى. تاعى ءبىر ءتۇرتتى:
— ءوزارا سىندى سۇيەم دەيتىنىڭىز قايدا؟
— ءوزىڭ بىرەۋدى سىناساڭ راقات-تاعى. بىرەۋ سەنى ىرەپ جاتسا شىدارسىڭ!
قانابەكتى ماشينامەن پوسەلكەلىك سوۆەتتىڭ الدىنا قالدىرىپ، مەيرام جالعىز جاياۋ كەتتى. كارگرەس قاراعاندىنىڭ ءبىر بولىمشەسى بولعانمەن كومىر كومبيناتىنا — ششەرباكوۆقا باعىنا قويمايدى. قاراعاندىعا تەك پارتيا، سوۆەت جاعىنان باعىنادى. سوندىقتان مەيرام مەن قانابەك كەلىپ وتىر. ەكەۋى جاڭا قۇرىلىسپەن ەكى جاقتاپ تانىسپاق. جۇمىستىڭ ۇلكەنى، قىزۋى — ويدا، نۇرا وزەنىنىڭ ارناسىندا.
مەيرام پاپكاسىن قولتىقتاپ، وزەندى جاعالاي ەلەۋسىز كەلىپ تۇردى. ارنادا ويساڭ قيمىلدار بولىپ جاتىر. ادامنىڭ، ماشينانىڭ الۋان ءتۇرى بار. ەكسكاۆاتور، تراكتور، تاپتاۋشى، جۇك ماشينالارمەن قوسا كۇرەك، شوت، قايلالار دا شولتاڭدايدى. اق ساقال، قارا ساقال، جىلماق اۋىز جىگىتتەرمەن قوسا، ايەلدەر دە كورىنەدى. وزەن سۋىن ۋاقىتشا بوگەپ، ارناسىنان شىعارعان دا، قولدان جاساعان ارنامەن اينالدىرىپ اكەپ، ەسكى ارناعا قايتا قۇيعان. جۇمىس الاڭى قۇرعاق. ارنا تابانىن كەڭ، تەرەڭ ورلاپ، سەمەنتتەپ بىتەپ تاستاپتى. ەندى بيىكتەتىپ، بايلاپ بارادى. بار ماشينا جابىلىپ، تەرەڭ ارنانىڭ كوزىن توپىراقپەن تىعىزداپ ءجۇر. ناسىپتىڭ ەنىنەن ءتورت ماشينا بىردەن ەتكەندە قىسىلماي وتەدى. بۇلاردان ءسال بۇيرەگىرەك، كىلەڭ سەمەنت، تەمىرمەن اينالىسقان ءبىراز جۇمىسشى بار. قاتارىنان بەس تەمىر قاقپا جاساپ جاتىر. ارعى جاعادا، قولىندا ۇلكەن تاباق قاعاز، قيراعان جارتاستى ورىندىق قىلىپ، ءبىر جىگىت جەكە وتىر. مەيرام جۇمىستى ارالاي وتىرىپ، جاقىنداعاندا جىگىت قارسى ءجۇردى...
— ا، مەيرام وماروۆيچ، جاقسى كەلدىڭىز.
— ساۋمىسىڭ، ىبراش. مەنىڭ ايەلىم «جاقايەۆيچتى» ۇيرەتكەن جوق ءالى.
— ۇيرەتپەسە دە، ورىستا بۇل قۇرمەت بەلگىسى ەكەنىن بىلەسىڭ.
— قازاقتا، اكەنىڭ، ۇلكەننىڭ اتىن اتاۋ قۇرمەتسىزدىك ەكەنىن دە بىلەمىن.
ىبراش ازىلگە شورقاقتاۋ بولاتىن، بوگەلىپ قالدى. جاسىنان ورىسشا وقىعان، ايەلى ورىس، بىربەت، قازاق داستۇرىنە تىكباقايلاۋ جىگىت. كارگرەستى باسقارۋعا الماتىدان كەلدى. سوۆەت مەكتەبىنەن شىققان ينجەنەر. مەيراممەن بۇل ەكىنشى كەزدەسۋ. ءبىرى پاپكاسىڭ ءبىرى قولىنداعى جوسپارىن جايىپ سالىپ، جارتاس ۇستىندە كەڭ سويلەستى. سوزدەرىنەن وسى جارتاستاي جوعارى، وسى الاپتاي كەڭ ويلار بايقالادى...
— كارگرەس قاراعاندىعا توك بايلىعىن جاساپ قانا تىنبايدى، — دەيدى ىبراش. — كەمى، ەكى ءجۇز ەلۋ ميلليون كۋبومەتر سۋ قورىن جاساماق. ول، تىلدەي نۇراعا قايدان سىيسىن. جەتپىس بەس شارشى كيلومەتر اۋماعى بولادى. سۋ كەيىن تەۋىپ، ون بەس-جيىرما كيلومەترگە، اۋدان ورتالىعى توكاريەۆكانىڭ تۇبىنە دەيىن كەتەدى. سوندىقتان «جىڭىشكە جول» كولحوزىن، بۇرىنعى بەك، ورازبەك اۋىلدارىنىڭ قالدىعىن كوشىرىپ، ورىندارىن ورتەۋگە، دارىلەۋگە كىرىستىك. ماڭايىم تولعان كولحوز، پودحوز. ءبارى توك، سۋ دامەتەدى. ازىرگە تىم بولماعاندا، ءۇش-تورت مىڭ گەكتار ەگىستەرىن سۋارىپ بەرسەك.
— قاراعاندى تويماي، سۋعا مىرزالىقتى قويا تۇرساق، — دەپ ەدى مەيرام، ىبراش ءوز پىكىرىن قۋاتتاي ءتۇستى:
— قاراعاندىعا باسسەيننەن ءبىر تامشى سۋ بەرىلمەيدى. نۇرانىڭ استىڭعى كوزىنە جەتتىك. انە، ەكى جەردەن كۇشتى ناسوس ورناتىلدى. سول ناسوستار ەندى جەر استىنداعى باسسەيندى تارتادى. قاراعاندىنىڭ ىشۋىنە ول سۋ جەتىپ باعادى... جەر ۇستىندەگى باسسەين ستانسيانىڭ ءوز قازناسى. كولحوز، پودحوزدارعا ستانسيا پايدالانعان سۋدى عانا بەرەمىز. پايدالانىلعان بۋدى دا بوسقا جىبەرمەي، جيلكومبيناتتاردىڭ باتارەيالارىن جىلىتۋ كەرەك. بۇدان، جۇزدەگەن توننا كومىر جانعا قالادى...
كارگرەستىڭ كەلەشەگىن، بۇل كۇندەردە ونىڭ الدىنا قويىلماعان مىندەتتەردى قامتي سويلەپ وتىر ىبراش. الىستى وراعان ءوز ويىن باتىل ايتادى. باسقالار نە دەر، ۇناي ما، ۇناماي ما دەگەن ءقاۋىپ، جاسقانۋ جوق. ستانسيا قوجاسى ءبىر ءوزى سياقتى. شەشەك شىققان شۇبار ءجۇزى، قارا كوزى تىم ۋىتتى. ويىن قورعاپ، سالعىلاسۋعا تايىنار ەمەس. ءسوزىنىڭ كوبى كەڭەسۋدەن گورى «وسىلاي بولادى، وسىلاي ىستەيمىنگە» تىرەلسە دە، مەيرامنىڭ قىتىعىنا تيمەدى. ءۇنسىز ۇزاق تىڭداپ وتىرىپ، جايراڭ قايىردى جاۋاپتى:
— التى اي جاز جىبەرگەندە جاڭبىرلىعىن جاپپايتىن جىلان قابىرعا جىلقىلار بولادى ەكەن. بار مۇمكىندىكتى پايدالانا بىلمەي، ءبارىن جوققا جاباتىن جىلاۋىق باسشىلار دا بار. ءبىزدىڭ كەيبىر شارۋاشىلىق قىزمەتشىلەردىڭ باستى كەمشىلىگى — ءوز ءىسىنىڭ قوجاسى ەكەنىن ءالى سەزىنە الماي كەلدى. باياعى جالشىلىق مىنەزدەردەن ارىلماعان. كەيدە كوز الداعىش، كەيدە جاسقانشاق، كەيدە ءتىپتى دارەتحانا جاساۋعا دا ديرەكتيۆ كۇتەدى. كوڭىل پاتشاسى — سوسياليستىك سانا بولۋ كەرەك. مەن ينجەنەر ەمەسپىن. پىكىرىڭ ءبىراق ۇنادى. انەۋگى اڭگىمەدە «ارقانىڭ مول جەلىن پايدالانار ما ەدى» دەگەن ەدىڭ. قانداي ادەمى قيال! جازىپ بەرشى ءبارىن. زەرتتەيىك. مۇمكىن بيۋرودا قارارمىز.
— قۇپ! — دەدى ىبراش. ەكەۋى جارتاستان ءتۇسىپ كەلە جاتتى. — مىنا تەمىر قاقپالار — شليۋز. قاردىڭ، جاڭبىردىڭ سۋى قوسىلعان كەزدە باسسەين پلوتينانى بۇزۋى، نە قالاعا جايىلۋى مۇمكىن. سوندا قاقپالاردى اشىپ، ارناسىنا تۇسىرەمىز.
— نە جەتپەيدى؟ قانداي كومەك كەرەك؟
— ءبارى جەتكىلىكتى.
— بۇل ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستۋىم.
— بۇعان قاراپ مۇلتىكسىز ەكەن دەپ قالما. ەشبىر جۇمىس جوسپار بويىنشا بولا قالمايدى. بولدىرامىز ءبىراق.
— قاشان بەرەسىزدەر ەكسپلۋاتاسياعا؟
— بەلگىلەنگەن مەرزىمدە.
— «بەسجىلدىقتى» ءتورت جىلدا ورىنداپ كەلەدى عوي جۇرت.
ىبراش جىميىپ كۇلدى دە، مەيرامعا قاراپ باسىن شايقادى.
— شۇقىلاي-شۇقىلاي ەرىكسىز ايتقىزدىق-اۋ. سروكتەن ءۇش اي بۇرىن بەرەلىك دەگەن ىشكى سەرتىمىز بار.
— ءتورت اي بۇرىن بەرىلسە تىم جاقسى.
— تىربانىپ كورەرمىز. ازىرگە ءۇش ايدى بەرىك ۇستا.
وزەن قاباعىندا ەڭبەك ءونىمىن كورسەتەتىن ۇلكەن تاقتا.
تاقتادان جوعارى، كەرىلگەن ۇزىن قىزىل ماتادا «سوسياليستىك جارىس ءورشي بەرسىن!» دەگەن ءىرى اق جازۋ تۇر. مەيرام تاقتادان ەكى ادامنىڭ ۇزدىك ەڭبەگىن كوردى. ءبىرى ءتورت، ءبىرى بەس ەسە ورىنداعان.
— بۇل ەكەۋى قايسى؟
— انە، ءبىرى.
سىپىرعىشىنىڭ ەنى مەتردەن ارتىق، اۋىر توپىراقتى كوبىك قارشا ىسىرادى، كوپتىڭ ىشىندە نارداي بوپ، موسقال كىسى ناسىپ جايىپ ءجۇر. مەيرام تاني كەتتى. قاسىنا كەلىپ:
— ىسكە ءسات، جەتەكە! ءسىز تەمىر جولدا ىستەيتىن ەدىڭىز عوي؟ — دەگەندە، ول تۇيەشە ماڭقيا قارادى. الدەن ۋاقىتتا ءتىل قاتتى:
— ۇمىتىپ قالىپپىن؟
— انا جىلى بوراندا، دالادا كەزدەسكەمىز... مەنىڭ اتىم — مەيرام. ءسىزدىڭ اتىڭىز جەتپىسباي ەمەس پە؟ «اكەمنىڭ جەتپىس جاسىندا تۋدىم» دەگەنسىز. جيىرما بەس جاسىندا تۋساڭىز نە بولار ەدى!
— ا، مەيرامبىسىڭ، شىراق. سىرتىڭنان قانىقپىن. اكەيدەي بولۋ قايدا!.. قۇدىققا تۇسكەن جىلقشى جالعىز سۋىرىپ تاستايتىن. ەكى-ۇش ءجۇز جىلقىعا قاۋعا تارتقاندا، ماڭدايى تەرشىمەيتىن.
— ءوزىڭىزدى دە ونشا قومسىنباڭىز.
— مىنانىڭ ۋىستاپ بەرگەنىن ازار تاۋسامىز. نەمەنە! — دەپ جەتپىسباي ەكسكاۆاتورعا نۇسقادى. ءتورت نورما ورىندالسا دا ازسىنىپ تۇر.
— ماشينامەن باسەكەسىز بە؟ ونىڭ ءبىر ۋىسى ءبىر توننا.
— دەگەنمەن كۇش قايتسا كەرەك. اناۋ جىگىت اسىپ كەتتى، مەنەن.
بەس نورما ورىنداعان جىگىتتى جەتپىسبايدان دا زور شىعار دەپ ەدى مەيرام، ءتىپتى شاعىن ەكەن. ءبىراق، قۇرىش كەسەك. نۇرا تابانىن قازعاندا الدىنا جان سالماپتى. ءقازىر و دا وزەننىڭ ارعى جيەگىنەن بەرى قاراي ناسىپ جايىپ كەلەدى...
— بۇل ەكەۋى ولاي-بۇلاي ماشينادان كەم ىستەمەيدى، — دەدى ىبراش، — سىرتقى ەلدەر مۇنداي كۇشتى «ماجينو»، «زيگفريد»، «ماننەرگەيم» بەكىنىستەرىنە جۇمساپ جاتىر. ءبىزدىڭ بەكىنىسىمىز وسى.
— ولار بەكىنىپ قانا جاتقان جوق، بەيبىت دۇنيەنى بۇلدىرگەلى جاتىر. يسپانيا، ابيسسينيا، حاسان كولى وقيعالارى بولاشاق ۇلكەن سوعىستىڭ ۇشقىنى عانا. گيتلەر بيلەگەن گەرمانيا ءۇپ ەتسە، لاپ بەرگەلى تۇر. سوندىقتان، سىزدەرگە بۇل بەكىنىستى تەزىرەك ءبىتىرۋ كەرەك.
— سول گيتلەر دەگەن نەمە قايدان شىققان ءوزى! — دەپ جەتپىسباي تىجىرىنىپ قويدى. — سوقتىقسا سوقتىعىپ تىنسىنشى. ءبارىمىزدىڭ دە شەشەمىز بوسانعاندا ماي ىشكەن شىعار!
اڭقاۋ، القام-سالقام جەتپىسباي شەتەل حابارىنا قۇلاق تۇرە ءجۇرىپتى. جۇمىسىن عانا ەمەس، دۇشپانىن دا بىلگەن. مەيرام ونىڭ رەكوردىنان گورى وسىنىسىنا قاتتىراق ءسۇيسىندى. جۇمىسشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ، بىلاي شىققان سوڭ سۇيسىنگەنىن ءبىلدىرىپ كەلەدى:
— جەتپىسبايلاردىڭ قارا كۇشىنەن سانا كۇشى باسىم. سانا ءبىر تاۋ — سامولەت باسىنان اسا المايدى، زەڭبىرەك بۇزا المايدى...
ەكەۋىنىڭ ەندىگى اڭگىمەسى حالىقارالىق جاعداي ەدى. قانابەك تە كەلىپ جەتتى. قاسىندا گيتەلمان. ماشينادان تۇسپەي جاتىپ كىرىستى سوزگە:
— گيتەلماننان وڭدىنى كورگەم جوق. كارگرەستى لەزدە قالاعا اينالدىرىپ بارادى...
— مەيرام وماروۆيچ سوندا دا ۇرسادى، — دەپ كۇلە كەلدى گيتەلمان. ءبىر كەزدە ونىڭ ومىراۋىنداعى «قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى» دەگەن زناچوك مەيرامنىڭ ومىراۋىنا «دەپۋتات كازسسر» بوپ تاعىلعان. ۇلكەن قاراعاندى قۇرىلىسىن باسقاراتىن گيتەلمان كىشى كارگرەسكە اۋىسقان. ءقازىر اسقاق مىنەزدەرىنىڭ ءبىرى جوق. ءتىپتى كىشىپەيىل. سوزگە باي بولسا دا، ساراڭ سويلەپ «ءىسىمدى كوردىڭ عوي، ايتا ءتۇس» دەگەندەي قانابەككە قاراي بەرەدى. ىبراش قانابەككە قوسىلا ماقتادى. مەيرام بۇل جولى جىلى ءجۇز كورسەتتى:
— قولىڭىز اۋزىڭىزعا تىم بەيىم تۇراتىن. ىستەن ءسوزىڭىز كوبىرەك بولاتىن، سونسوڭ ۇرساتىنبىز. ەندى كۇلە سويلەسەمىز.
— مەيرام وماروۆيچ، ونىڭ ءبارىن تاستادىم. تاڭ قاراڭعىسىنان تۇرىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا قايتامىن. ايتپەسە از ۋاقىتتا التى جيلكومبينات بىتە مە؟
— التاۋ انىق ءبىتتى مە؟
— جەتىنشىنى دەندەپ قالدىق!..
— پاتەرىڭىز نەشە بولمە؟
گيتەلمان ساق-ساق كۇلدى. قاراعاندى جاڭا قونىس بولىپ جاتقان كەزدە الدىمەن وزىنە التى بولمەلى ءۇي سالدىرعانى، مەيرام ونىڭ ءتورت بولمەسىن ەكى ينجەنەرگە ەرىكسىز اپەرگەنى ەسىنە ءتۇسىپ تۇر.
— كورىڭىز، شاي ءىشىپ كەتىڭىز. ءبىر-اق بولمەدە وتىرمىن. ونىڭ ءوزى كولحوزدىكى.
— راقمەت. پاتەردىڭ تىم تارى دا جاقسى ەمەس. بۇنى دا ەسكەرىڭىز.
تورتەۋى اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، ستانسيانىڭ ماشينا بولىمدەرىن، جەر استىنان سۋ تارتاتىن جاڭا ناسوستى، جاڭا باقشانى ارالادى. مونشانى دا كورىپ شىقتى. سودان كەيىن ستولوۆويدان تاماقتانىپ ءجۇرىپ كەتتى مەيرام. كوڭىلى كوتەرىڭكى. تۋرا قايتپاي نۇرانى بويلاپ كەلەدى. «قوجىر» تاۋىن كەسىپ ءوتىپ، «جالعىزتوبەگە» قاراي شىققاندا:
— قانەكە! — دەدى داۋىستاپ. قانابەك قالعىپ كەتكەن.
— Ah! — دەپ اشىپ الدى كوزىن. باعانادان اۋىز جاپپاپ ەدى، شارشاسا كەرەك. ەسىنەپ بەرەكەسى كەتىپ كەلەدى.
— ىبراشتىڭ كارتاسىمەن تانىستىم. مىنا «قوجىردى» ءۇش جاعىنان سۋ قورشاپ، ءبىر بەتى عانا اشىق قالادى. اناۋ «جالعىزتوبە» سۋدىڭ ورتاسىندا توبەسى قىلتيىپ تۇرادى. كەرەمەت ەمەس پە!
— بۇل تەڭىزدى بيىل كورە الامىز با؟
— ابدەن.
— قار سۋى كەتىپ قالدى عوي؟
— نۇرا سۋىنىڭ ءوزى جەتەدى.
— نۇرانى جىبەرمەي قويسا، تومەنگى ەل نە كۇن كورەدى؟
— كوپ بولسا ءبىر اي، ەكى اي جىبەرمەس. قور جاساپ العان سوڭ بۇرىنعى قالپىنا بارادى.
الدارىنان ءتۇتىن، ەسكى قورالار كورىندى. بىرەن-ساران ادامدار ءجۇر. ەل وتىرعان ەسكى ورىندى ورتەپ، دارىلەپ، بولاشاق ۇلكەن ارنانى دايىنداپ ءجۇر. ۇزىنى جيىرما بەس-وتىز، كولدەنەڭى تورت-بەس كيلومەتر سوزىلعان، وزەن بويىنداعى كەڭ القاپ — تەلمان اۋدانى كولحوزدارىنىڭ، قاراعاندى پودحوزدارىنىڭ ەگىنجايى. بۇل القاپقا تەك وۆوشش ەگىلەدى. ىبراشتىڭ ويى وسى ەگىستەردى سۋارماق. وسى كولحوزداردى ەلەكترلەندىرمەك. مەيرام بۇرىلا جۇرگەندە سول ويدى كورە كەتپەك ەدى. قارا توپىراقتى، قۇيقالى نۇرا جاعاسى الۋان-الۋان بالدىر ەگىندەرمەن بۇيرالانىپ جاتىر. كوز ۇشىنداعى سوناۋ بوتاقارا شوقىسىنا، مىنا جاعى جاۋىر، وشاعاندىعا دەيىن سوزىلعان تۇتاس، قويۋ، القاراكوك، بۇيراعا سۇعىنا قاراپ كەلە جاتىپ:
— ىبراش اقىلدى جىگىت! — دەدى مەيرام. — سۋ ەلەكتر جايىلعاندا جاننات بولادى دا بۇل جەرلەر. اباي: «ءدامى قايتپاس ءتاتتى بار ما!» دەپتى. ەڭبەك جەمىسىنىڭ ءدامى قايتا ما؟ وعان، ءسىرا، تويا ما ادام؟ ءبىر كەزدە قايلانى قالاي ۇستاۋدى ۇيرەتتىك. «گەربەرت» قۇدىعىنان وڭەشتەي تۇتىكتەرمەن سۋ تارتقانعا، شاحتىدان شەلەكتەپ كومىر تارتقانعا قۋاندىق. تەحنيكادان تۇك بىلمەيتىن بەيسەك، ىرىمبەكتەر ۇلكەن وقىمىستى سانالىپ ءجۇردى. بۇل كۇندە ءبىزدىڭ ىبراشتار اساۋ وزەندى نوقتالاپ، «جىندى جەلدى» باعىندىرعالى ءجۇر. اشىربەكتەر باي، جاڭا تەحنيكانىڭ ءوزىن بايىتا، جاڭارتا ءتۇسۋ قامىندا. قانداي ۇلى وزگەرىستەر!.. ينستيتۋت ءبىتىرۋ ازدىق قىلادى ءقازىر. عالىم بولۋ كەرەك... — دەگەندە، قانابەك ىڭىرانىپ قويدى:
— سەندەر بولارسىڭدار-اۋ! كوك شولاقپەن توپەڭدەپ ءبىز قاي جەردە قالار ەكەنبىز...
تىمىق كەش. جۇپار ءيىس دالا. جايىلعان كولحوز، پودحوز شارۋاشىلىقتارىن قاق جارىپ وتىرىپ تەمىر جولعا جەتكەندە، قاراعاندىعا كىلت بۇرىلدى بۇلار. ەندى ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان پوەزد، ماشينا، سالت اتتى، اربالى ادامدار. ءبارى قاراعاندىدان كەلەدى، قاراعاندىعا بارادى. اسپان ەتەگىنە شوككەن شونجار بۇلت ءتارىزدى ۇزىن بەلدەردىڭ بەتىندە قاراعاندى جاتىر قاراۋىتىپ. قاراڭعى تۇسە شىپىرلاعان جۇلدىز بولىپ كەتتى...
— اسپان دا، جەر دە جۇلدىز. قانداي ادەمى! — دەدى مەيرام. كوز بايلانا قالاعا ەنىپ؛ قانابەكتى ۇيىنە قالدىردى. اينالاسى كوك شارباق، ىشىنە اعاش ەككەن، ءبىر قابات وڭاشا ۇيگە كەلگەندە ءوزى ءتۇستى ماشينادان. ارداق ەسىك الدىندا گيتار تارتىپ وتىر ەكەن. قاسىنداعى كەكىلى جالبىراعان ەركەك بالانى جەتەلەي الدىنان شىقتى جايراڭداپ...
II
تۇنگى ساعات ءبىردىڭ كەزى. ارداق وڭاشا. ۇستىندە جۇمىس حالاتى، الدىندا بىرنەشە كىتاپ، بەتتەرىن سىزىپ، جازىپ تاستاعان. قۇنىعا قاراپ وتىر قاعازعا. ەرگە شىقتى، بالالى بولدى. ينستيتۋتتا سىرتتان وقيتىن. ءبىر جىل كەش بىتىرۋگە تۋرا كەلدى. ءقازىر قازاق پروزالارىن زەرتتەپ وتىر. بۇرىنعىسىنان تولىپتى. قاۋىزىنان جاڭا تۇسكەن اق بيدايداي. ءالى بويانباعان، سىرعا، بىلەزىك، جۇزىك سالماعان. كىشكەنە قول ساعاتى ستول ۇستىندە جاتىر...
ەكىنشى بولمەدەن ەسىكتى ەپتەپ اشىپ، شەكەر شىقتى. يىعىندا كەڭ قازاقى شاپان. كۇندىگى جوق، جاۋلىقشاڭ. شىققان بەتىندە تۇرىپ قالىپ، قايتا ەنە بەرگەندە:
— اپا-اۋ، ءالى ۇيىقتاعان جوقسىز با؟ — دەدى ارداق.
— ويىما ارنەمەلەر ءتۇسىپ، ۇيىقتاي المادىم.
— نە ءتۇستى؟
— مىلجىڭداپ كەتسەم، وقۋىڭا بوگەت بولمايىم با؟
— ايتا بەرىڭىز.
شەكەر جاقىن كەلىپ، جايلانىپ وتىردى.
— دۇنيە ءبىرقالىپتا تۇرمايدى، — دەپ باستادى ءسوزىن. — جاستىق وتەدى. كارىلىك جەتەدى. كارىلىكتەن بۇرىن جەتەتىن قيىن كۇندەر دە بولادى. سونى ويلايسىڭدار ما؟
— ويلايمىز، aپa!
— ويلامايسىڭدار. ەكەۋىڭ بىردەن قىزمەت ىستەيسىڭ. وسى ءتورت بولمە ۇيدە قاقيعان ءتورت بەس ورىندىقتان وزگە نە بار؟ بىرەۋ كەلسە بەتىمنەن وتىم شىعادى. جۇرت سەندەردى بولىپ وتىر دەيدى. بايتەننىڭ ءتورىنىڭ الدىندا دا ءبىر كىلەم جاتىر. جامان ايتپاي جاقسى جوق، باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداسا، قىزمەت دەگەن قىل ءۇستى — اياق تايىپ كەتسە قايتەسىڭدەر؟ اناۋ ماۋسىمباي، ءبىزدىڭ ۋايىمسىزدار مال ىشىندە. تىم قۇرىعاندا، بولاتجانعا ىرىم قىلىپ، بىرەر قارا قوسپايسىڭدار ما؟ كىسى كەلىپ، كەتەتىن ءۇي وسىنداي بولا ما؟ ونى دا ويلاڭدار...
تىڭداپ وتىرىپ، ارداق جىميىپ قانا كۇلدى. كۇلكىسى «قارتايعان ادام بالا مىنەزدى» دەگەن سياقتى ەدى. ءسوزى دە سولاي شىقتى:
— اپا، وسىنىڭ ءبارى ەسكى اقىل، تاستاۋ كەرەك. بۇل كۇندە مالى قانشا، مۇلكى قانشا؟ — دەپ سۇرامايدى. وقۋى قالاي، كاسىبى قالاي؟ — دەپ سۇرايدى. بۇل جاعىنان ءبىز ونشا كەدەي ەمەسپىز عوي دەيمىن؟
— قۇدايعا شۇكىر، قارعام.
— وندا باي كىسىمىز. كيىم، تاماق، جاتار ورىن ساي. ارداق دۇنيە، ارتىق بەينەت ەمەس پە؟
— سوندا دا...
— بىلەم، اپا، بىلەم. ءسىز باستان كەشكەن قارا كۇندەردى ويلايسىز. ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا، ەڭبەك ادامىنا قارا كۇن جوق. ەڭبەككە جاراماي قالساق، قازىنا كومەكتەسەدى. ال، بولاتجاننىڭ بولاشاعى بىزدىكىنەن دە كوركەم... سوندىقتان، قازىنا بايلىعىن جاساپ جاتىر جۇرت. مۇلىك جيناۋ، تاماقتى ۇيدەن ءىشۋ، ۇيگە قىزمەتشى ۇستاۋ سىزگە بايلىق كورىنسە دە، كەدەيلىكتىڭ قالدىعى. قازىنا ابدەن بايىعاندا ونىڭ ءبىرى بولمايدى، ءبارى دايىنداندىرادى. مەيرامعا سالساڭىز، بولاتجاندى ءقازىردىڭ وزىندە بالالار ۇيىنە باقتىرماق...
— بەتىم-اي، ەندى نە دەيىن! — دەپ بەتىن شىمشىپ الدى شەكەر. ەستىرتپەڭدەر بۇل ءسوزدى ماعان. بولاتجاندى كوزدەن تاسا قىلىپ وتىرا المان. الىپ كورسىن، باۋىرىمنان شىرىلداتىپ...
باسقا ءسوزدىڭ، ءبارى قالدى. شەكەر سويلەگەن كۇيى ەنىپ كەتتى بولمەسىنە. پىس-پىس ۇيىقتاعان بالانىڭ قاسىنا كەلىپ، اينالىپ-تولعانىپ تۇر. باس كەمشىلىگىن كورگەن قارت ايەلدىڭ وسىناۋ جاس بالا جالعانداعى جالعىز تىنىسى سياقتى.
ارداق ەسىك سىرتىنان تىڭداپ ەلجىرەي كۇلەدى. قامقور انا، قامسىز نارەستە بىرىكەن-بىرى وتكەن قىزىق. مىنەزدەرىن مەيرامعا ايتىپ، كۇندە ءبىر راقاتتاناتىن. بۇگىن ايتقانشا اسىعىپ، تىقىر ەستىلسە ەلەڭ ەتىپ، بوي جازىپ جۇرگەندە مەيرام قايتتى قىزمەتتەن.
قاسىندا ەرمەك بار. بۇرىنعى ەرمەك ەمەس، تۇيىق مىنەزى جازىلعان، ءجۇزى جايراڭ، شەشىنىپ كەلىپ وتىردى. ءتىپتى، كەربەز. اياعىندا اق بۇركي، جاعادا گالستۋك، ۇستىندەگى قاراكوك باستون كوستيۋمنىي، قىرى دا سىنباعان. ءبىر كەزدە اق جاعالىنىڭ ءبارىن باي دەسە، ەندى ءوزى ولاردان اسىپ كەتتى.
— تاماعىڭ، اراعىن، بار ما؟ — دەدى مەيرام.
— بار، — دەپ اسحاناعا ەندى ارداق. بايبىشەنى دە، ۇيىقتاپ قالعان قىزمەتشى ناديانى دا وياتپاستان دايىن استى ءوزى قامدادى. داستارقان ۇستىندە ەرمەك جىمىڭ ەتىپ، ازىلدەپ قويدى مەيرامعا:
— ءبىر بالانىڭ اكەسى بولعاندا، سامايىڭ اعارىپتى، ەكىنشىدە تۇسە باستاماسىن شاشىڭ.
— بىرىنشىدە-اق تۇسە باستادى، ەرەكە، — دەپ ەدى ارداق، مەيرام كۇلىمسىرەي، داۋىسىن سوزا:
— ءيا، — دەدى، — ۋاقىت ءبارىن وزگەرتەدى. قىلىمسىعان ارداقتار قاقپاسشا قاقىلداپ وتىر، مىنە. تۇيە مىنەزدى ەرەكەڭدەر، تۇلكىدەي ويناقى بولىپتى.
ۇشەۋى بىردەن كۇلدى. مەيرام ريۋمكاسىن كوتەردى:
— ەرەكەڭنىڭ وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەنى ءۇشىن ىشكەنبىز، ەندى قىزمەتى جەمىستى بولۋى ءۇشىن ىشەمىز. قالدىرماي ىشەلىك.
قالدىرماستان ءىشىپ قويىستى. ەرمەك كەيىنگى ءۇش-تورت جىلدا سۆەردلوۆ قالاسىندا بولىپ، پروماكادەميانى ءبىتىرىپ كەلگەن. جاڭادا عانا ءبىرىنشى شاحتاعا باستىق بوپ باردى. ءوزى كەتكەلى وندىرىسكە ەنگەن وزگەرىستەردى قۇمارتا اڭگىمەلەپ وتىر:
— كومىر بۇرىن قولبۇران، اتبارابان، بۋ كۇشىمەن شىعاتىن ەدى. ەندى ەلەكتر شىعارىپ جاتىر. شاحتادا قول ەڭبەك قالۋعا اينالعان. ءبارى ماشينا بولىپ كەتىپتى...
— جاڭا تەحنيكا ەڭبەكتى بايىتىپ قانا قويعان جوق، ادامنىڭ ويىن دا بايىتىپ بارادى، — دەدى مەيرام. — كوزلوۆ ويلاپ شىعارعان ەلەكترلى لەبەدكا ءار لاۆادان التى ۆاگونشى قىسقارتىپ، قاراعاندى كولەمىندە جۇزدەگەن ادام كۇشىن ۇنەمدەتتى. لاپشين كومىردى بۋنكەردەن ۆاگونعا تىكەلەي قۇيۋ ءادىسىن تاپتى. ەلۋ-الپىس توننالىق ۆاگونداردى ەكسكاۆاتورمەن تولتىرعانشا ساعاتتان ارتىق ۋاقىت كەتەتىن. ءقازىر بۋنكەر ارقىلى جيىرما-اق مينۋتتە تولىپ شىعادى. ستاحانوۆ جەرجۇزىلىك رەكورد جاساسا، اكىمدەر ودان دا استى...
— اشىربەكتىڭ اشىق شاحتاسىنا قالاي قارايدى گوركوم؟
— ششەرباكوۆ كونبەي ءجۇر.
— كونبەگەنى جاقسى، — دەدى ەرمەك. — بۇل جەردىڭ قارى، بورانى كوپ. اشىق شاحتا قار مەن سۋدىڭ استىندا قالادى. اشىربەك قانشا دالەلدەسە دە پوەزد زابويعا ەنەدى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. اۋا رايى قولايلى، باي تاجىريبەلى دونباستىڭ وزىندە شاحتالار جابىق قوي.
— دونباس تا كومىر تەحنيكاسىنىڭ شەگىنە جەتكەن جوق. زادى عىلىمدا، ونەردە شەك بار ما؟ اشىربەك ۇسىنىسى ساتسىزدىككە ۇشىراعان كۇندە دە قۇندى تاجىريبە بولىپ قالماي ما؟
— ون سەگىزىنشى شاحتانىڭ ارعى جاعىندا قارا توبە تۇر. ول كۇندە ونى «قارا زابوي» دەيتىنبىز. اعىلشىندار اشىق شاحتا جاساماق بولىپ، ەشتەڭە شىعارا المادى سونان.
مەيرام ويلانىپ قالدى. ەرمەك پەن ششەرباكوۆتىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىقتى. اشىربەكتى چايكوۆ قولدايدى. اشىق شاحتا ماسەلەسى سوزىلىپ بارادى. مىڭداعان توننا كوكسىلەنەتىن كومىر پاروۆوزعا، قازاندارعا... وتىنعا كەتىپ جاتىر. اشىق شاحتانىڭ كومىرى سولارعا جارار ەدى دە، ساپالى كومىر كوكسىگە قالار ەدى. شاحتا، تەحنيكا وسكەن سايىن جاڭا ۇسىنىس، جاڭا پىكىرلەر دە كوبەيە ءتۇستى. مەيرامنىڭ باسىنا ءقازىر سونىڭ بىرنەشەۋى كەلىپ تۇر:
— وۆچارەنكو سەليك قالدىرماۋ كەرەك دەيدى. بۇعان نە ايتاسىز؟
— ودان مىڭداعان توننا كومىر ۇنەمدەلەدى. اعىلشىندار تۇسىندا العانىمىزدان قالدىرعانىمىز كوپ بولاتىن. ول ىسىراپتى، ولاقتىقتى جوياتىن كەز جەتتى.
— اشىربەكتىڭ تەمىر تىرەۋىمەن تانىستىڭىز با؟
— تانىستىم. ۇزارتىپ، قىسقارتۋعا بولادى. ونشا اۋىر دا ەمەس. ەگەر وسى ايتقانىنداي بولىپ شىقسا، بۇرىنعى تىرەۋلەردىڭ بارىنەن قولايلى. قانشاما اعاش، قانشاما جۇمىس ۋاقىتىن ۇنەمدەيدى.
— كوزلوۆتىڭ كومباينىنا قالاي قارايسىز؟
— ەشتەڭە ايتا المايمىن. ءبىراق، اشىربەك پەن اكىم قۋاتتاپ، ءتىپتى كۇنى بۇرىن قابىلداپ ءجۇر.
— سەرگەي پەتروۆيچ وسىلاردىڭ ءالى ءبىرىن قابىلداعان جوق! — دەدى مەيرام. ارجاعىن ايتپاسا دا ۇناتپاعانى انتەك شىتىنعان قاباعىنان بايقالدى. اڭگىمەگە ارداق ارالاستى:
— ول كىسى كوزى جەتكەندە عانا قابىلدايدى.
— كوزى جەتكەنشە كۇن ەتىپ بارادى.
— سوندا عىلىمدىق، تەحنيكالىق ماسەلەلەردى زەرتتەمەي، دالەلدەمەي قابىلداي بەر دەمەكپىسىڭ؟
— جاقالىقتى قابىلداۋعا قورىقپا، باتىل بول دەمەكپىن.
— ساقتىق — قورقاقتىق ەمەس، سوقىر باتىلدىق — ەرلىك ەمەس، ايىرا ءبىلۋ كەرەك.
ارداق ءاردايىم ەرىنە وسىلاي وي تاستاپ، ءوزى جوقتىڭ ءسوزىن سويلەيدى. بۇگىنگى كەش تاراعان تەحنيكالىق ماجىلىستە ششەرباكوۆتىڭ ءسوزىن ۇناتپادى مەيرام. كوپ الدىندا ونىڭ بەدەلىن ساقتاپ ەشتەڭە ايتا المادى. ەندى ارداق باسسا دا بوي بەرمەي بارادى:
— جاڭاعى ماجىلىستە «ويدان ءومىر وزىپ كەتتى» دەگەنى نە ءسوز؟ — وي سوندا كوشكە ەرگەن كۇشىك بولعانى ما؟ وي ومىردەن تۋسا دا، ءومىردىڭ ءوزىن باستاپ وتىرعان جوق پا؟ رۋحاني كۇش، ماتەريالدىق كۇشكە اينالعانىن كۇندە كورىپ وتىرمىز عوي! سەرگەي پەتروۆيچتىڭ سوزىنەن ماتەريالدىق كۇشتى عانا كورگەندىگى، جاسالعانعا قاناعات قىلعانى بايقالادى.
— ساياسي بىردەمە جاپسىرعالى كەلەدى، — دەپ كۇلدى ارداق. — ءبارىن ءوزى جاساعان بولادى كەيدە. سەرگەي پەتروۆيچ شاعىن ادام بولسا، قاراعاندى مۇنشا زورايماس ەدى.
ەرمەك قوستاي جونەلدى ارداقتى:
— زەرتتەپ المايىنشا، نەعايبىلگە بارمايتىن ادەتى ول كىسىنىڭ. سەن، «وسىلاي» دەپ دالەلدەپ تۇرساڭ، ول: «بۇلاي بولسا قايتەسىڭ؟» دەپ ماسەلەنى كەرىسىنشە قويادى. مەنىڭشە بۇل قورقاقتىق ەمەس، ادامدى قاتەدەن قورعاۋ، ساقتىق...
ەرمەك سويلەگەندە مەيرام باسىن شايقاپ قويىپ، كۇلىمسىرەپ وتىردى. ول بولىسىمەن:
— جاقسى، جاقىن دەگەن ادامداردىڭ دا جارامسىز جاعى بولادى. سونى كەزىندە كورە، وزدەرىنە كورسەتە ءبىلۋ كەرەك، — دەدى. — سەرگەي پەتروۆيچتىڭ ساقتىعى، زەرتتەۋى كەيدە تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتەدى. ۋاقىت وعان شىدامايدى. ۋاقىت، سوعان ساي قارقىن شەشەدى ءبارىن.
قۇيىلعان ريۋمكالار ءىشۋسىز تۇر. ىستىق تاماق سۋىعانمەن اڭگىمە سۋىعان جوق. ارداق مىسقىلدايدى:
— ەرەكە، الىڭىز. ول ۇيقىسىراعاندا دا «كومىر» دەپ ۇيقىسىرايدى.
— تاماق ۇمىت قالىپتى-اۋ! — دەپ ريۋمكاسىن كوتەردى مەيرام. ەندىگى اڭگىمە جانابىلگە اۋدى. جاقىن جولداستىڭ جاعىمدى مىنەزى ۇمىتىلا ما. كەزەك-كەزەك ەسكە تۇسىرەدى. ساعىنىشتارىن ايتىپ، كەلۋىن اسىعا كۇتەدى. ءجانابىل موسكۆادا، جوعارعى دارەجەلى پارتيا مەكتەبىندە وقيدى. ودان حات كەلگەن سايىن بۇلار ءبىر راقاتتانادى.
— وجەت قوي، انتۇرعان! — دەدى ارداق. — كەيىنگى حاتىندا، «شاي كۋشايتتان» باستاسام دا ورىس تىلىندە وتليچنو وقىپ ءجۇرمىن، — دەپتى. ەرەكەڭدەر «قايلا بەزيدەن» باستاپ، پروماكادەميانى ءبىتىرىپ كەلىپ وتىر. ءبىزدىڭ مەرەكەڭ «ءوس» دەپ ۇگىتتەيدى. ءوزى وسپەيدى.
مەيرام باسىن شايقاپ، قىزاراڭداي كۇلدى:
— سەندەگى ۋاقىت ماعان بەرىلسە، ەندىگى دوكتور بولار ەدىم.
— ۋاقىت تاپپاۋدىڭ ءوزى ولاقتىق نە سالاقتىق دەيتىنىڭ قايدا؟ كانديداتتىق ديسسەرتاسيا بۇنشا سوزىلعاندا، دوكتورلىق ومىرگە جەتەر.
— ەرەكە، وسى مۇعالىمدەرىڭىز قازىمىرلاۋ، — دەدى مەيرام قالجىڭداپ. — «جاڭبىر-جاڭبىردىڭ اراسىمەن كەلدىم» دەپ قوجاناسىر ايتپاقشى، جۇمىس-جۇمىستىڭ اراسىندا ديسسەرتاسيا جازىپ جۇرسەم دە جاقپايمىن. ءوزى ءبىر مەزگىل ساباقتان سوڭ بوس. مەن بوسپىن با؟..
— جو-جوق! سەنىكى تەرىس، — دەپ قولىن كوتەردى ەرمەك. اۋىر، قولاقپانداي قولىن تۇسىرمەي تۇر. — ءجانابىل ەكەۋمىزگە دە جۇمىس كوپ كورىنەتىن. ارداق «قازىمىر» بولماسا، مۇمكىن، ول جىندى سيركتە، مەن ءالى زابويدا جۇرەر ەدىم. ەشقايسىمىز عىلىمدى ارداقتاي سۇيمەيمىز. قاراعىم، مەن ساعان ءومىر بويى بورىشتىمىن. ءجانابىل سوققان ول بورىشتان قۇتىلىپتى: «ەكەۋىن تولەگەن مەن» دەپ ءجۇر.
ۇشەۋى كوزدەن جاس اققانشا كۇلدى. ءبىرىنىڭ ويى، ءبىرىنىڭ بويى جاس، قاراعاندىنىڭ ءوزى جاس كەزدەردە تالاي وقيعالار ءوتىپتى باستان. وقىپ بىلگەن تاريحتان ءوزىڭ جاساعان تاريح قىزىق-تاعى. ۇتىلاي ايتسا دا تاۋىسا المادى بۇلار. ساعات ءۇشتى سوققاندا عانا ەرمەك ۇيىنە قايتتى. ول كەتكەن سوڭ، شەكەر مەن بالا جاتقان بولمەنىڭ ەسىگىن ەپتەپ اشىپ، سىعالاپ تۇردى مەيرام. ارداق كەلىپ قولىنان تارتتى.
— ءجۇر، ولاردىڭ بۇگىنگى قىزىعىن ايتايىن، — دەپ قۇرالاي كوزى كۇلىمدەگەندە، بارىنەن دە ءوزى قىزىق ءتارىزدى ەدى. ەكەۋى قولتىقتاسا ۇيقى بولمەسىنە ەندى...
III
شاحتا كونتورىندا ەرمەك، اكىم، سەيتقالى، ىسقاق، اسەت، سەمەنوۆ، ەرجانوۆتار كەڭەسىپ وتىر. ەسكى جولداس، ەسكى دوستاردىڭ تىلەگى ءبىر بولسا دا، سوزدەرى بىرىككەن جوق. ءجاي، شۇڭكىلمەن باستالعان اڭگىمە قىزىپ بارادى...
— ...تەحنيكا جاڭا. لاۆالاردا جۇمىس ۇيىمداستىرۋ ءادىسى ەسكى! — دەپ ستولدى قويىپ قالدى ىسقاق. بارىنەن جاسى ۇلكەن قارت زابويشى، ءارى پارتيا بيۋروسىنىڭ سەكرەتارى بولعان سوڭ ادۋىن مىنەزىن تەجەپ وتىر ەكەن، شىداماي كەتتى. — دۇرىس ەمەس گرافيكتەرىڭ! قايتا جاساڭدار!
ەرمەك ۇندەمەدى. شەكەسىنە دەيىن قىزاردى. گرافيكتى جاساۋشى اشىربەك ەكەۋى. اشىربەك ءقازىر شاحتىنىڭ باس ينجەنەرى. شاحتا بۇرىنعى ترەستەن ۇلكەنىرەك: كومىردىڭ ءبىر اۋماعىن ءبىتىرىپ، ەكىنشى اۋماعىنا كوشكەن، تىك شاحتا. جۇمىستىڭ كوبى ماشينامەن ىستەلەدى. ءبىر ماشينا ونداعان ادامنىڭ بەرگەنىن بەرىپ تۇرسا دا، ازسىنىپ، ايتىسىپ وتىر بۇلار. ىسقاق سوزىنەن سوڭ بەل الىپ، سەيتقالى دۇرىلدەي جونەلدى. مىقىر، جۋان ساۋساقتارى باربيىپ ستولدا جاتىر...
— شاحتكومنىڭ دە ايتاتىنى وسى. قايتا قاراۋ كەرەك. ءبىر سيكل ەكى سوتكەگە نەگە سوزىلادى؟ ارينە گرافيك تەرىس. كۇنىنە ون بەس پروسەنتتەن كەم بەرسەك، ايىنا نەشە مىڭ توننا بورىش ارقالايمىز؟ شاحتى ماشينەلەنگەندە، سەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندە، كۇتكەنىمىز وسى ما ەدى؟ ءبىزدىڭ شاحتى، ءومىرى مۇنداي ولقىلىققا ۇشىراعان ەمەس. كەيىنگى بەس كۇندە ەل بەتىنە قاراۋدان قالدىق...
ەرمەك ءالى ءۇنسىز. ەمەن بەدەرلەس، سارعىلت بوياۋمەن بەلۋارعا دەيىن بويالعان كونتور قابىرعاسىندا ەكى شتەپسەل قاتارىنان تۇر. سونىڭ بىرىنە ستول ۇستىندەگى زاجيگالكا ساباعىن سۇقتى دا شىلىمىن تۇتاتتى. ەكىنشى شتەپسەلگە ۆەنتيلياسيانىڭ ساباعىن سۇقتى. ستول باسى جەلدەتە باستادى. جاستار جاعى بوي باعىپ قالىپتى. ءارقايسىسىنىڭ ويىندا ءبىر تۇيتكىل تۇرسا دا جاسى، تاجىريبەسى ۇلكەن، ءبىرسىپىراسىنا ۇستاز، اعا ەرمەكتى مىنەۋگە ۇيالىڭقىراپ وتىرعان سياقتى. اكىم جاپاقتاپ ەرجانعا قاراي بەرەدى. ەرجان شاحتىنىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى. ەرمەك بۇنىڭ ءوزىن تۇگىل اكەسىن دە ۇيرەتكەن جۇمىسقا، سوندا دا ول ىسىلعاندىعىن ىستەدى:
— نەگە ايتپايسىڭدار؟ — دەپ اقتانوۆقا يەك كوتەردى. اشىلماعان جاس مەحانيك قىزاراڭداپ، ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتتى:
— ەرەكەڭ تەحنيكانى تىم جايىپ جىبەردى مە، دەيىم. باسقارۋ قيىنداپ بارادى.
اقتانوۆتىڭ ءسوزىن باعانادان تىقىرشىپ وتىرعان سەمەنوۆ ءىلىپ اكەتتى. شاپشاڭ، وتكىر جاس. باسىن شالقاق ۇستاپ، ۇشكىر، قايقيا بىتكەن تۇمسىعىن كوتەرە سويلەپ تۇر:
— ەرمەك بورانتايەۆيچ! جول بوگەتتەرى دە، پوروجنياك جەتپەۋى دە وسىدان تۋىپ جاتىر. جۇمىس تاراۋلارىن تىم كوبەيتىپ جىبەرگەنسىز...
ەرمەك ەشقايسىسىنا جاۋاپ قايىرعان جوق. كونتەرلى، اۋزى اۋىر ادام ءبارىن ىشىنە جيناپ، لىقىلداپ وتىرعانى كۇرەڭىتە تىرسىلداعان بەتىنەن، قىزعىلت، ۋىتتى كوزىنىڭ قۇيقىلجۋىنان عانا بايقالادى. زىرىلداعان ۆەنتيلياسيانى توقتاتىپ قويىپ:
— سالپى اۋىز، سەن عوي ءبارىن قوزدىرعان! — دەدى، ءبىر كەزدە اكىمگە. «سالپى اۋىزدى» بۇرىن سۇيىسپەندىكپەن قالجىڭداپ ايتاتىن. بۇل جولى كۇلمەدى كوزى. ءتىپتى اكىمگە تۋرا قارامادى. — ال، نە قىل دەيسىڭ؟ اشىپ ايتشى!
جينالىستاردا تۇرىپ سويلەپ ادەتتەنگەن اكىم ورنىنان تۇردى. نار دەنەسى تولىعىپ، بۇرىنعىسىنان دا مولايا تۇسكەن. گالستۋگى قيسىق، شالبارىنىڭ ءبىر تۇيمەسى سالۋسىز قالىپتى. ول سويلەگەنشە ەرمەك ءبىر سىناپ قويدى:
— گالستۋگىڭدى تۇزە، تۇيمەڭدى سال.
اكىم تەرىس اينالىپ، قايتا بۇرىلعاندا، ۇلكەن اۋزىن اشا بۇرىلدى. قاتتى كومىردى قايلامەن كوپ شاپقانى بەتىنەن ءبىلىنىپ تۇر: كومىر شاشىراندىلارى بەزەپ، ءار جەرىنە كىشكەنە داق قالدىرىپتى. سالقام مىنەزىنە سىيمايتىن سوزدەر شىعادى اۋزىنان:
— ...ەرەكە، ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، مەن قايلا ۇستاعان كۇننەن بەرى نورمامدى اسىرا ورىنداپ كەلەم. ماشينەگە كوشكەلى دە الدىما ەشكىم تۇسكەن جوق ءالى. كەيىنگى بەس كۇن بارلىق ابىرويىمدى جويدى...
— سوعان مەن بە، كىنالى؟
— ءسىز ەمەس. ءسىزدىڭ گرافيگىڭىز.
— گرافيكسىز ىستەمەكپىسىڭ؟!
— گرافيك بويىنشا ءار لاۆا كۇنىنە ءبىر سيكل بەرۋ كەرەك. بەرگەن لاۆا بار ما؟
— بەرمەسە، نەگە ورىندامايسىڭدار؟
— اعاش كەزىندە كەلتىرىلمەيدى. رەمونت كەزىندە ىستەلمەيدى. پوروجنياك جەتپەيدى. تولىپ جاتقان بوگەت. قالاي ورىندايمىز؟ مەن كۇنىنە ءبىر سيكل بەرىپ كەلگەندە، رەكورد جاساعان ۋاقىتتارىمدا اۋەلى وسى بوگەتتەردى جويعامىن.
— وندا ساعان ەرەكشە جاعداي جاسالعان. جاڭا گرافيك ءار لاۆانى سول دارەجەگە كوتەرۋدى كوزدەيدى. بۇعان الدىمەن ءار جۇمىسشىنىڭ ءوز تاپقىرلىعى كەرەك.
— بىلمەيسىز، ەرەكە، — دەپ اكىم باسىن شايقادى. شاكىرتىنىڭ بۇل سوزىنەن ەرمەكتىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى.
— بىلمەسەم، ۇيرەت!
— ءسىز وقۋدا بولىپ، ماشينەلەنگەن شاحتىدا از ىستەدىڭىز. مەحانيزم بولشەكتەرىنىڭ توقسان توعىزى دۇرىس، ءبىرى تەرىس بولسا، سول ءبىر توقسان توعىزدى بوگەيدى. قايلادا جۇرگەندە كومىردى قۇلاتۋ شارتتى. ءقازىر قۇلاعان كومىردىڭ تاۋ باسىنا شىعۋى شارت. زابويدان باستاپ، تەمىر جول ۆاگوندەرىنە قۇيىلعانعا دەيىن كومىر تالاي قولدان، تالاي مەحانيزم ساقتارىنان وتەدى. ءبىرى بوگەسە، ءبارى بوگەلەدى. وسى بوگەتتەردى جويۋ جاعىن از ەسەپتەگەنسىزدەر.
— سەن جەتە ەسەپتەگەن شىعارسىڭ، ايت.
— جول شارۋاشىلىعى جونگە قويىلسا، كۇشتى لەبەدكا ورناتىلسا، شترەكتەر جولى داڭعىل بولسا، ۆاگونەتكالار قاتىناسى شاپشاڭدار ەدى، «پوروجنياك بەر!» ايقايى ازايار ەدى. سمەنا باستالاردا، ءار لاۆادا جيىرما، جيىرما بەس ۆاگونەتكا، ءار قۇلاتۋشىعا كەمى — ەكى-ۇش مەتر قۇلاعان كومىر، تىرەۋ اعاشتار دايىن تۇرسا، كومىر جونەلتۋدەگى قازىرگى بوگەلىستەردىڭ ءبىرى بولمايدى. مەنىمشە، ءۇش سمەنانىڭ ەكەۋىن كومىر وندىرۋگە، بىرەۋىن رەمونت، دايىندىق جۇمىستارىنا قويساق...
— ءار سمەنا نەشە ءجۇز توننا كومىر بەرەتىنىن بىلەمىسىڭ؟
— بىلەمىن، ەرەكە. دايىندىق جاقسى بولسا، ەكى سمەنا ءۇش سمەنادان كوپ بەرەدى.
— بىلشىلداپ تۇرعانىن! — دەپ، ەرمەك قارىنداشىن لاقتىرىپ تاستادى دا، قولىن قالتاسىنا سالىپ جۇرە باستادى. بۋلىعا سويلەپ ءجۇر. اندا-ساندا تۇكىرىگى شاشىراپ كەتەدى. وتتى كوزىن قاداپ-قاداپ قويادى اكىمگە. — جەتىلگەن ەكەنسىڭ! سمەنا سايىن جۇزدەگەن توننا كەم بەرمەك. ۇيرەتەدى تاعى، «بىلمەيسىڭ» دەيدى. سەن سالپى اۋىز، مەن جەر كەۋلەگەندە شەشەڭنىڭ ىشىندە جاتقانسىڭ!..
اكىم جىم بولدى. قىزاراڭداپ كۇلە بەرەدى. اعالىق، ۇستازدىق ەڭبەگى سىڭگەن ەرمەكتى قاتتى سىيلايتىن. «بىلمەيسىز» — دەگەنىن ءوزى دە ابەس كورىپ:
— ءوزىڭىز بىلەسىز. ايتەۋىر مەنىكى دۇرىس، — دەپ ەدى.
— ءاي، سەن نە ءبىلۋشى ەدىڭ! — دەپ ەرمەك جەتىپ كەلدى قاسىنا. اكىم جىلاپ جىبەردى. دوبالداي بولىپ ەڭكىلدەيدى. ۇلكەن اۋزى بولجىراپ، ءسوزى ءىرىپ شىعادى:
— ايتقىزىپ الىپ ۇرسادى. ايتپاساڭ تاعى ۇرسادى...
— ءجا، توقتال، ەرمەك! — دەدى ىسقاق. اقىرىپ قالدى. ەرنى، قولدارى دىرىلدەپ تۇر. — قوزدىرما سايتانىمدى!
قىزۋ كەرىس سۋ سەپكەندەي باسىلدى. تەرەزە تۇسىنا اشىربەك ماشينامەن كەلىپ توقتادى. تاقىر باسى، ۇلكەن بۇكىر مۇرنى كابينكەدەن تەرلەي شىقتى. كۇن ىستىق، شاحتا ماڭى كۇيىپ تۇر. ورامالمەن باسىنا دەيىن ءسۇرتىنىپ، كونتورعا سويلەي كىردى اشىربەك:
— مىنا كۇن ششەرباكوۆتەن ءارى قىسىپ بارادى عوي، — دەپ قولىنداعى جۇمارلاپ وراعان قاعازىن ەرمەككە ۇسىنا بەردى. — رۇقسات ەتتى، ايتەۋىر.
ىسقاق اقىرعاننان كەيىن ءبارى تومسارىپ قالعان. ەندى قاعازعا ۇيمەلەدى. قاعازدا تەمىر تىرەۋدىڭ سۋرەتى، ونىڭ استىڭعى جاعىندا: «ەلۋ دانا جاسالسىن» دەگەن ششەرباكوۆتىڭ جازۋى بار.
— ەلۋ دانا نە بولادى!
— رۇقسات وسى ما؟
— ەلۋدىڭ ناتيجەسىن كورگەن سوڭ مىڭعا رۇقسات ەتەدى، — دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى اشىربەك. — بايقاماي اياق باساما، ول تارلان. وسىنىڭ ءوزىن بەرەردە سۋديادان ءارى تەرگەدى. وتىرمايىق. ءقازىر زاۆودقا زاكاز بەرۋ كەرەك. بۇل تىرەۋ بارلىق، شاحتاعا جايىلادى. مىڭداعان كۋبومەتر اعاش ۇنەمدەلەدى.
— اشىربەك تاعى بىرنەشە مىڭ سىيلىق الادى، دەسەڭشى!
— اشىق شاحتا ماسەلەسى نە بولدى؟
— مەيرام بىردەمە قىلماسا، كونەر ەمەس. قايدان كونسىن، ەرمەكتىڭ ءوزى بەت باقتىرمايدى. ءبىراق، ءبارىبىر مەن جەڭەم...
تۇيىلگەن قاباقتار جازىلىپ كەتتى. شاحتاعا ەنگەن ءار جاڭالىق قۋانتادى، ساتسىزدىك رەنجىتەدى، بۇلاردى. ەرمەك ساباسىنا تۇسكەن سوڭ، ىرجيا كۇلگەن اكىمنىڭ قاسىنا كەلدى. ونىڭ سالپى ەرنىنەن ءبىر جۇلقىدى دا، ارقاعا قاقتى.
— رەنجىپ قالدىڭ با! ۇسىنىسىڭدى اقىلداسارمىز. ءبىر جەرىنىڭ جانى بار سياقتى.
شىر ەتكەن تەلەفوننىي، ترۋبكاسىن كوتەرگەندە سۇرلانىپ سالا بەردى ەرمەك.
— قاي جەردە؟ جەر استىن حابارلا تەگىس! — دەدى دە ەسىككە ۇمتىلدى. — ءتورتىنشى ۋچاسكەدەن ءورت شىقتى! قۇتقارۋشى، جاردەمشى كوماندانى حابارلاڭدار!..
تۇرا جۇگىردى ءبارى. ەرتە كەزدە، بۇندايدا شاباش بوزدايتىن. جۇرت ابىرجىپ جينالىپ قالاتىن. ءقازىر ونىڭ ءبىرى جوق. جەر استىنا ءجۇرىپ جەتكەنشە قانشاما ۋاقىت وتەتىن. ەرمەك كلەتكامەن بىرەر مينۋتتا-اق جەتتى. دەرەۋ باسىنا ماسكا كيىپ، ۆاگونەتكالاردى اعىتىپ تاستاپ، ەلەكتروۆوزبەن ايداپ بارادى. ءورت شىققان ۋچاسكە ەڭ شەتتە، بىرنەشە كيلومەتر. جان-جاققا تاراپ كەتكەن قىمقۋىت تەمىر جولداردىڭ بىرىنەن قاتەلەسپەي بۇلت بۇرىلا، ماڭدايداعى جالعىز كوزى جارقىراپ، توبەسىنەن كوك جالىن شاشىراي قوڭىراۋلاتىپ كەلەدى ەلەكتروۆوز. ماشينەشى بالجاننىڭ باسىندا دا ماسكا. سوزدەرى ۇعىمسىز بولعاندا ىمداسىپ قويادى ەكەۋى. قاراڭعىدا شامدارى جارقىلداپ قاشىپ بارا جاتقان جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرىن-بىرى شاقىرعان، تۇگەلدەگەن داۋىستارى ەستىلەدى. ەلەكتروۆوز، كونۆەيەر، ۆاگونەتكالار توقتاپ قالعان. ۆەنتيلياسيا مەن كلەتكا ىستەپ تۇر. ۇلكەن اپات، ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندى. جەر ۇستىندەگى ورتتەن، جەر استىنداعى ءورت زياندىراق. قانشاما ادام ءولۋى، قانشاما ۋاقىتقا شاحتا توقتالۋى مۇمكىن. الدىمەن ادامدى قۇتقارۋ امالدارى قولدانىلىپ جاتىر. كومىر ءورتىنىڭ ۇلى ءتۇتىنى بىرتىندەپ جايىلىپ بارادى. بىرەۋلەر جىعىلسا، سۇرىنە، بىرەۋلەر ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ بارادى. ەرمەك باسقادان بۇرىن جەتتى ورتكە. جەتسە دە ەش ارەكەت ىستەگەن جوق. مىقىنىن تايانىپ، جاي تاماشالاعان كىسىدەي، تيىش قاراپ تۇر.
ءبىراق ونىڭ باسىندا تيىشتىق جوق: «ىلاي سۋ قۇيىپ ءوشىرۋ كەرەك پە، اۋە جىبەرمەي تۇنشىقتىرىپ ءوشىرۋ كەرەك پە؟» دەگەن ەكى وي جەڭىسە الماي تۇر. بىقسي جانعان قالىڭ كەمىر، قويۋ تۇمان، تۇمان ىشىندە جارقىلداعان وت، قۇلاپ جاتقان توبە، ماڭىنا جولاتار ەمەس...
قۇتقارۋشى كوماندا، ولارعا قوسىلا شاحتا جۇمىسشىلارىنان قۇرىلعان كومەكشى كوماندا كەلىپ جەتتى. جەز قالپاق، ماسكا كيگەن، ءورت اسپاپتارىمەن قارۋلانعان وڭكەي ءىرى جىگىت. قيمىلدارى باتىل، شاپشاڭ. ءبارىن ەڭگەزەردەي بىرەۋ باسقارىپ ءجۇر. از سويلەپ، كوپ ىمدايدى. ورتكە الدىمەن ءوزى كىرىپ، وتتى بەرى جازىققا قاراي كۇرەي باستادى. جانعان اۋماقتى ءبولىپ تاستاپ، جازىققا شىعارىپ الىپ وشىرمەك. سەرپىپ جىبەرگەندە، بوراتىپ جىبەرەدى شوقتى. جان الىپ، جان بەرگەن وجەت قيمىلداردى قويۋ ءتۇتىن ءجوندى كورسەتپەيدى. قايلا، كۇرەك، سۇيمەندەردىڭ تىنىمسىز تارسىلى، شىتىرلاي جانعان كومىر دىبىسى — ادام كۇشى مەن مىلقاۋ كۇشتىڭ عاجاپ سوعىسىن سەزدىرىپ تۇر...
— بۇلاي وشىرە المايسىڭدار! اۋە جىبەرمەي تۇنشىقتىرۋ كەرەك، تۇنشىقتىرۋ كەرەك! — دەدى دە ەرمەك تۇرا جونەلدى. ونىڭ باسىنداعى شاحتىنىڭ ءوز ىشىندەگى ءجاي ماسكا. قىرىق-وتىز مينۋتتان ارتىققا كيسلورودى جەتپەيدى. قۇتقارۋشى كوماندالاردىكى ءۇش-تورت ساعاتقا جەتەدى. ەندى كەشىكسە ەرمەكتىڭ ءوزى تۇنشىعاتىن ەدى. اسىعىس كەلە جاتقاندا بالجان توتەدەن قوسىلىپ، ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاتتى دا قالا بەردى. «ەكى جۇمىسشى شىقپادى، وزگەسى قۇتىلدى» دەپتى قاعازدا. ەرمەك سالعان كۇيى تىعىلاتىن بولمەگە كەلدى. ماسكاسىن شەشىپ، القىنىپ وتىر. جوعالعان ەكى جۇمىسشى وسىندا كورىنەدى. بىرەۋى شالقاسىنان باسىن كەكجيتە جاتىر ەكەن. تىرىلىگىن تاۋتيگەن ساقالى ايتىپ تۇر. قوزعالىپ-قوزعالىپ كەتەدى. دارىگەر ايەل جايراڭ، «ەشتەڭە ەتپەيدىنى» سەنىمدى ايتادى.
— جۇماباي عوي مىناۋ! جۇمەكە قالايسىڭ؟ — دەپ قاسىنا كەلدى ەرمەك.
— شۇكىر. باسىم سىنىپ بارادى، قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن...
ەكىنشى جۇمىسشى سەرگەك. سۋسىندى ءوزى الىپ ءىشتى. تىعىلاتىن ءۇيدىڭ ەگىسى ۇقىپتى قىمتالعان. تاماق، سۋسىن، دارى-دارمەك ءازىر. اۋە تۇربا ارقىلى دالادان كەلەدى. ءبارى دارىگەردىڭ باقىلاۋىندا. جەر استىنداعى مادەنيەتتى اۋرۋحانا جۇمىسشىلارعا وسىنداي حالدە ءبىرىنشى كومەك كورسەتەدى.
ەرمەك دارىگەرمەن، اۋرۋلارمەن قىسقا سويلەسىپ، ءوز ىسىنە كىرىستى. تەلەفون ترۋبكاسىن الا-سالا بۇيرىق بەرىپ جاتىر:
— اكىمبىسىڭ؟ ءورت باسىنا كىرپىش، توپىراق جەتكىزىڭدەر.
اكىم، اشىربەك، ىسقاق، سەيتقالىلاردىڭ ءقازىر قايدا جۇرگەنى ەرمەككە ءمالىم. كۇنى بۇرىن اپاتقا قارسى شارالار دايىندالىپ قويىلعان. كىمنىڭ نە ىستەيتىنى، ءتىپتى قاي ۋچاسكەنىڭ جۇمىسشىسى تىسقا قاي جەرمەن شىعۋىنا دەيىن بەلگىلەنگەن. ابىرجۋ، توپىر جوق. «اتتان» شىعىسىمەن اركىم ءوز جۇمىسىن ءبىلىپ، قۇتقارۋشى كومانداعا جاردەمدەسىپ ءجۇر. ەرمەك كومانداعا اقىل سالماي، ءوز تۇسىنان توتەنشە شارالار قولدانىپ جىبەردى. جوتەلە، ەنتىگە ششەرباكوۆ ەندى ەسىكتەن. قاسىندا اشىربەك.
— ادام امان با؟
— امان.
— ءورت بوي بەرەتىن ەمەس، نە ويلارىڭ بار؟
— ءبولىپ تاستاۋ كەرەك. ەكى ەسىكتى بىتەسە، تۇنشىعىپ وزىنەن-وزى وشەدى، — دەدى ەرمەك. ششەرباكوۆ مۇدىرە قالىپ:
— تاپتىق! — دەدى دە جاۋىرىنعا قاقتى. — ەڭ دۇرىس امال وسى. ال، تۇرمالىق!
سۋسىنداپ، ماسكالارىن جاڭارتىپ الىپ، قايتا جونەلدى ۇشەۋى. بۋلىققان ۋلى ءتۇتىن بوس زابويلارعا لاپ بەرىپ، شاحتىعا تەز جايىلاتىن ەدى. ماشينا ايداعان كۇشتى اۋا جەلدەتىپ كەيىن تىقسىرىپتى. جەلدەن جەڭىلگەن ءتۇتىن، ءورتتىڭ ارجاعىنان تەسىك تاپقان. ەسكى شاحتىمەن جاڭا شاحتىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە اۋە، كەيدە ءتىپتى ادام وتەتىن تەسىكتەر بار. سول جاپساردان ەسكى شاحتىعا قاراي اۋىسىپتى. اۋە ءتۇتىندى قۋعانىمەن ءورتتى قۇتىرتىپ بارادى. قۇتقارۋشى كوماندا جاۋىنگەرلەرى ءبىر جاعىنان ورتپەن الىسسا، ەكىنشى جاعىنان مەتاننان، توزاڭنان قاتتى ساقتانىپ ءجۇر. بۇلارعا وت ۇشقىنى تۇسسە، اپات ارەكەتى عالامات بولماق. سوندىقتان اۋەنىڭ جىلىلىعىن، مەتان گازىنىڭ بار-جوعىن وقتىن-وقتىن باقىلاپ، ولشەپ قويادى. ءورت ماڭىنداعى جولداردىڭ قابىرعا، توبەلەرى ءجۇز ەلۋ مەترگە دەيىن اپپاق: توزاڭ تۇتانباسقا قالىڭ قىلىپ، سلانەس پوروشوگىن سەۋىپ تاستاعان. كوماندا باستىعى باعاناعى ءداۋ جىگىت ءالى ءورت ىشىندە. كوك جالىنى ارالاس، قىزىل شوقتاردى قۇلاتىپ، بەرى شىعارىپ الىپ وشىرەدى. سۋدى ورتكە قۇيعىزباي، ماڭايىنا، ءبولىپ العان شوقتارعا قۇيعىزادى. ادەيى توپىراق قوسقان ىلاي سۋ تەز وشىرەدى. ءتۇتىن، جالىن، بۋ ارالاسقان سارىالا تۇمان ىشىنە ەرمەك كىرىپ كەتىپ، كوماندا باستىعىن جەكە الىپ شىقتى.
— بوي بەرمەيدى. بىتەۋ كەرەك!
— قا-قانشاما دايىندالعان كومىردى تاستايمىسىڭ!؟ بولمايدى!
— دايىندالعان كومىردىڭ كوبى بەرجاقتا. مىنا، جولداس ششەرباكوۆتىڭ دە، اشىربەكتىڭ دە ويى وسى.
جىگىت القىنىپ تۇرسا دا ويلانىپ تۇر. ششەرباكوۆتىڭ كەلگەنىن جاڭا ءبىلدى. كەكەش، ءبىر بەت، ءورت ۇستىندە ءوز ءامىرىن عانا جۇرگىزەتىن ءتۇرى بار. ەرمەكتىڭ ۇسىنىسى ميىنا ەنسە كەرەك. باسىن ءبىر يزەپ، تۇمان ىشىنە قايتا ەندى.
— توقتاڭدار! تاستاڭدار! — دەگەن داۋىس ماسكا ىشىنەن دە قاتتى ەستىلەدى.
ەندىگى شارا ءورتتى ءبولىپ تاستاۋ، اۋا جىبەرمەي، بۋلىقتىرىپ ءوشىرۋ. ۇزىن شترەكتىڭ ءتۇپ جاعىندا ءورت اۋماعىنا قاتىنايتىن ەكى اۋىز تۇر. كوماندا سول ەكەۋىن بىتەۋگە كىرىستى. كىرپىش، اعاش، توپىراق لەزدە كەلىپ قالعان. جەر استىنا قانىق، ىسىلعان جىگىتتەردىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. قالاپ، سىلاپ بارادى. اپاتپەن كۇرەسۋدىڭ تاجىريبەسىن عانا ەمەس، عىلىمىن دا بىلەتىن، ارناۋلى كۋرستەردەن وتكەن جاۋىنگەرلەر وت ىشىنەن شىققان سوڭ، داڭعىل جولعا شىققانداي زۋلاي جونەلدى...
اشىربەكتى قالدىرىپ، ششەرباكوۆ پەن ەرمەك تىعىلاتىن بولمەگە قايتا كەلدى. جۇماباي باسىن كوتەرگەن. ءبىر قولىندا ماسكا، ەكىنشى قولىندا قويىن كنيجكاسى، باسىن شايقاپ وتىر.
— ماسكاڭىز بار، قالاي ۋلانعانسىز؟ — دەدى ەرمەك.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسىعان ءوزىم دە قايرانمىن! ءورتتى ەلدەن بۇرىم ءبىلىپ، حابارلاعان مەن. اۋە جىلىپ سالا بەردى. تىنىسىم تارىلعان ءتارىزدى. كەڭىرسىگەن ءيىس سەزىلەدى. سونسوڭ ماسكامدى كيە سالا جۇگىردىم. ەلەكتروۆوزبەن بالجان كەلەدى ەكەن. ەستي سالا كەيىن شاپتى.
— اتپەن بە؟
— جوعا ءتايىرى! ەلەكتروۆوزبەن.
— سونسوڭ؟
— ساسقالاقتاپ جۇرگەندە باسقا ءبىر جولعا ءتۇسىپ كەتىپپىن. بىلمەيمىن، مىنانىڭ ىشىندەگى ءدارىسى تاۋسىلدى ما، الدە جۇگىرىپ القىنعاندىكى مە، ءالىم ازايدى. ەندى جۇگىرمەي، دەرەۋ رەشتاكتى، رەلستى، ترۋبالاردى قاعا باستادىم. ءسويتىپ جاتقاندا ءبىر جاۋىنگەر كەزدەسىپ، وسىندا ارقالاپ اكەپ تاستادى.
— كنيجكادان نە قارايسىز؟ — دەپ سۇرادى ەرمەك.
— ءبارىن جازىپ العام. كەرەكتى جەرىن تابا الماي وتىرعانىم.
— ەرەجەنى جاتقا ءبىلۋ كەرەك.
— سىيا بەرە مە جۇدىرىقتاي باسقا. ايتپاقشى، امان ەكەنىمدى ءبىزدىڭ قاتىن ەستىدى مە؟
— ەستىمەسە، كورەر. بۇگىن ءبىر بوزقاسقا جەيتىن شىعارمىز ءسىزدىڭ ۇيدەن.
— ءجونى كەلىپ تۇر، قاتىن ۇناتسا. ءجانابىل مەن مايپاعا ساقتاعان ءبىر قوي بار ەدى. ششەرباكوۆ تا كەلىپتى، ءومىرى ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام تاتقان ەمەس. قايدام، قاتىن بىلەدى، اقىرى.
— ە، قاتىن سىزدەن اسىپ قايدا بارادى!
— ويباي، مىنەزى شالكەس! قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كەيدە ءتىپتى قارادان قاراپ وتىرىپ سوقتىعادى.
جۇماباي ءقازىر ەسكى جۇمىسشى سانالادى. ساۋاتىن اشقان، جەر استىنا تانىس، شاحتى ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇيىندەي بولىپ كەتتى. اڭقاۋ، مومىن مىنەزى قالعان جوق. وتىرعان جەرى كۇلكى، كۇلدىرەيىن دەگەن نيەتى جوق، سوندا دا جۇرت كۇلەدى. جاڭاعى سوزدەرىن ەرمەك ورىسشىلاپ جەتكىزگەندە سەرگەي پەتروۆيچ تە راقاتتانىپ كۇلىپ الدى.
— بالەسىن قاراشى! سەزە قويىپ، تاعى دەرەۋ حابارلاپ جۇرگەنىن! — دەپ ۇلكەن جۇمابايدى بالاشا قىزىقتاپ وتىردى دا، ەرمەككە كىلت بۇرىلدى. — بۇنى اتاۋسىز تاستاماۋ كەرەك. كوڭىلدەگىدەي ورىنداپ شىقسا، جاۋىنگەرلەرگە دە سىيلىق بەرىلسىن.
— ولاردىڭ ءوز مەكەمەسى، ءوز باسشىسى بار عوي.
— مەنى ساراڭ دەيدى، تۇگە. ناعىز ساراڭ سەن. ەڭ كومىردەن سەليكتى مول قالدىرۋعا اياپ، ءورت شىعاردىڭ. ءورتتى ۇلعايتپاي وشىرۋشىلەردەن سىيلىق ايايسىڭ، تاعى.
— ءبىز مۇلدە سەليك قالدىرماۋ جاعىندامىز. مىندەتتەن ارتىق ورىنداۋ جاعىندامىز.
— بۇل ءسوزدىڭ دە ساراڭنىڭ قياس مىنەزدەرىن كورسەتتى.
ەكەۋى قالجىڭمەن قاعىسىپ وتىر. تونگەن اۋىر اپاتتان جەڭىل قۇتىلۋعا كوزدەرى جەتكەن سياقتى. «كومىردى ارعى تۇپتەن باستاپ الۋ كەرەك»، «دايىندىق جۇمىستارىن كۇشەيتۋ كەرەك» دەپ ەرتەدەن قاقساعان اشىربەك، ەرمەكتەر دەس وزدەرىنە تيگەن سوڭ ويلارىن ورىنداپتى. ءبىرسىپىرا شاحتىلاردا الدىمەن جاقىن كومىردى الادى. كۇندەلىك، ايلىق جوسپاردى ورىنداۋعا قۇمارتىپ، دايىندىقتى ۇمىتادى. ولار وسىنداي اپات كەزدەسسە مىقتاپ وتىرار ەدى. بۇل شاحتى بىرنەشە ساعاتتا-اق بۇرىنعى قالپىنا كەلگەلى تۇر. باعانا ەرمەك، ءىسقاق، اكىمدەردىڭ ءتۇس شايىسۋىنا دا دايىندىق جۇمىستارعا كوڭىل كوبىرەك بولىنگەننىڭ، اۋەلى الىستاعى كومىردى العاننىڭ اسەرى تيگەن. ەندى سول اسەر اپات زاردابىن تەز جويۋعا دا ءتيدى!
— كومىردى كەۋلەپ بارىپ، ارعى تۇپتەن بەرى قاراي السا، شاحتىنىڭ تىنىسى تارىلمايدى عوي، — دەدى ەرمەك. — ەگەر جاقىننان باستاساق، وسىنداي اپات، اۆاريالاردا ارجاقتاعى كومىرگە جول كەسىلىپ قالعان بولار ەدى. بۇگىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر جوسپاردىڭ بەسكۇندىگى ورىندالمادى، دەپ شۋ كوتەردى. ءسىز دە تەلەفونمەن مازا بەرمەدىڭىز. مۇمكىن، تاعى بەس-ون كۇن شاباندارمىز. ونىڭ ەسەسىنە اي بويى، جىل بويى تالماي شابۋعا بارمىز. كەيبىرەۋلەر تاي شىعىمىنداي دىز ەتىپ، جايىلا قالاتىن قارقىنىنا ءماز. وندايلاردى ءسىز دە از ماقتاعان جوقسىز.
— تەك الىسقا شاپ، ەرمەك بورانتايەۆيچ. ءبىراق، ءبىر كۇننىڭ، نورماسى كەمىمەسىن.
— بۇگىننىڭ كەمىن ەرتەڭ تولتىرا، ورلەگەن قالاي؟ ەرتەڭدىكىن بۇگىن بەرىپ، تومەندەگەن قالاي؟
— ارينە، تومەندەۋ جامان.
— ءبىزدىڭ اشىربەك سول جاماننان قاشادى. العىر جىگىت، سەرگەي پەتروۆيچ!
— بىلەم، بىلەم. اتتەڭ، ەركىنە جىبەرسەڭ ايعا شابادى. مەرت قىلىپ الما، تىزگىندى ونشا بوساتپا.
جۇمانياز ەندى. باسىنداعى ماسكاسىن، سىرت كيىمىن شەشىپ تاستادى. ەنتىگىپ تەرلەگەن. اشۋلى. ادەمى قارا مۇرتىن سىلاۋدى، امانداسۋدى ۇمىتىپ، كەلە ەرمەككە سوقتىقتى:
— بىلەدى، بىلەدى دەگەنگە بەتتەرىڭمەن كەتەسىڭدەر! سونداي سەليك قالدىرا ما كىسى؟! ءبىرىڭ ءتىپتى سەليك قالدىرمايمىن، ءبىرىڭ اشىق شاحتى جاسايمىن، دەپ اسپانعا قارايسىڭ. جەرگە، زابويعا ءۇڭىلۋ كەرەك!..
ەرمەك ۇندەمەدى. ششەرباكوۆ تەرىس اينالىپ جىمىڭداپ تۇر. جۇمانياز ەسكى شاحتەر، ەسكى سلەسار، ءارى پروفسويۋزدار سوۆەتىنىڭ باستىعى. تەز اشۋلانىپ، تەز باسىلادى. ەشكىمنىڭ بەت اجارىنا قاراماي، قاتتى ايتادى. ول ارىنداپ العانشا قارسى كەلمەيدى بۇلار. ەندى ششەرباكوۆتىڭ وزىنە ءتيىستى:
— وت شاشىپ ەلەكتروۆوز ءجۇر. سەرگەي پەتروۆيچ كورىپ وتىر. قاتەردەن ساقتانۋدى ۇمىتساڭدار، مەن جۇمىسقا ءبىر جۇمىسشى شىعارمايمىن. ال، شاۋىپ الىڭدار!
— جۇمەكە! — دەدى ەرمەك، جۇمانياز باسىلعان كەزدە. — قاجەت بولعان سوڭ ۇلكەن جولدا ءبىر عانا ەلەكتروۆوز ءجۇر. ول جول قاتەرسىز. باسقا ەلەكتروۆوز توقتاعان. كوپ سەليكتىڭ وسالدىعىندا ەمەس. بوس جاتقان كومىر ۇيىندىسىنەن دە ءورت شىعادى. كومىردىڭ سونداي جانعىش تەگىن كۇنى بۇرىن زەرتتەپ، ءبىلىپ قويۋ كەرەك ەدى، بىلە المادىق. اشىربەك ەكەۋمىز جاڭادا كەلدىك. سونىڭ سالدارى عوي...
— سالدارى بولسا، ءجۇمىسشىلاردىڭ بوس ۋاقىتىنا اقى تولەپ كور، كومىر باعاسى ارزاندايدى سوندا.
— تولەيمىز، جۇمەكە. شاحتى دا، جۇمىسشى دا كۇيزەلمەيدى. وڭاي قۇتىلامىز اپاتتان...
ەرمەك ۇعىندىرىپ، جۇمانياز ابدەن ساباسىنا تۇسكەن سوڭ ششەرباكوۆ قالجىڭداي سويلەدى:
— اقىرى كەلدىڭ-اۋ، ءتىپتى.
— باي اۋىلدىڭ ءبىر بايبالام شالى بولاتىن. قوجايىن سەن، كۇيەتىن الدىمەن پارتيا، پروفسويۋز.
— مەيرام وماروۆيچ قايدا؟
— سوندا قالدى. تەلەفونمەن ءورت حابارىن العان سوڭ مەن ءجۇرىپ كەتتىم.
— پلوتينا ءبىتىپ پە؟
— شليۋزدەرى كەشە ءبىتىپتى. بۇگىن جينالعان سۋدىڭ ءوزى كىشىگىرىم كول.
— ستانسيانى سروگىنەن بۇرىن تاپسىراتىن بولدى بۇلار.
— ءۇش اي بۇرىن تاپسىرادى. نەشە تويمايتىن بولساڭ دا، سۋ مەن ەلەكترگە تويارسىڭ. شاحتانى كۇندىزگىدەي جارقىراتىپ جىبەر ەندى...
— يا، كارگرەس كوپ وزگەرىستەر ەنگىزەدى، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ كوزىن شۇيىرە ويلاپ كەتتى. تەرەڭدە، اپاتتان تىعىلاتىن تار قۋىستا، اق باس ادام كەڭ ويلاپ وتىر...
ورتشىلەر قايتتى. اشىربەك، لاپشين، ىسقاق، اكىم، سەيتقالى، جاۋىنگەرلەردىڭ باستىعى باعاناعى ءداۋ جىگىت تە بار. شاحتىنىڭ ساياسي، كوپشىلىك، تەحنيكالىق باسشىلارى تۇگەل. ۇلكەن شارۋاشىلىقتىڭ سالالارى كوپ. باس ينجەنەر اشىربەك بارلىق جايدى بايانداي باستادى:
— بىتەلدى. قالاپ، سىلاپ تاستادىق. قىزۋدى، گازدى باقىلايتىن ادام قالدى باسىندا. اۋە بارمايدى. ەندى تۇنشىعىپ تەز وشۋگە ءتيىستى. اپات ۋاقىتىندا پانيكا بولعان جوق. ادام امان. اركىم ءوز مىندەتىن ءدال اتقاردى. ترانسپورت، ەلەكتر، ۆەنتيلياسيا، سۋ جولدارى قاز-قالپىندا. ەندى جەلدى كۇشەيتە ءتۇسىپ، شاحتا اۋەسىن تازارتۋ كەرەك تە، جۇمىستى كەشىكتىرمەي باستاۋ كەرەك.
— تەك، ءورت اۋدانىندا ىستەۋگە ءازىر رۇقسات ەتپەيمىن! — دەپ كوماندا باستىعى ورنىنان تۇردى. جۇماباي ونى جۇگىرىپ كەلىپ قۇشاقتاي العاندا، بويى ەمشەگىنە دە جەتكەن جوق. شۇرقىراسىپ جاتىر...
ءبىرىن-بىرى جاڭا تانىدى. قاراعاندى باستالعان كەزدە، قۇتجان بالۋاننىڭ بريگاداسىندا الىبەك ۇشەۋى ءبىر ىستەپتى. سوندا، الىبەككە: «داۋدە بولسا سەن كۋلاكسىڭ» دەيتىن بادىراق كوز، كەكەش بالا جىگىت وسى كوماندير كورىنەدى. ءقازىر ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، جىگىتتىڭ سىرتتانى. بۇگىن جۇمابايدى جىعىلىپ جاتقان جەرىنەن تىعىلاتىن بولمەگە اكەپ تاستاعان جاۋىنگەر دە وسى ەكەن.
— ايتجان، قاراعىم، قارىزىڭ كوپ مەندە، ءجۇر، ۇيگە ءجۇر! — دەپ جۇماباي قالبالاقتاپ تۇر. ششەرباكوۆ كەلىپ ايتجاننىڭ قولىن قىستى.
— سىزگە، ءسىز باسقارعان جاۋىنگەرلەرگە كوپتەن-كوپ راقمەت! — دەدى دە ونىڭ قولىنا ءوزىنىڭ قول ساعاتىن بايلادى. — ءدال جۇرەدى. وسى ساعاتتاي ءدال ىستە. سىيلىق ەمەس، ەسكەرتكىش، شىراعىم...
تونگەن ۇلكەن اپات وسىمەن اياقتالدى. دۋىلداسىپ، تىعىلاتىن بولمەدەن شىقتى ءبارى. تەمىر، رەزينكا ترۋبالاردان گۋلەگەن جەل شاحتى ءىشىن سەيىلتىپ سالا بەردى...
IV
ششەرباكوۆ شىققان بەتىندە شاحتانىڭ مونشاسىنا كىردى. نارياد ءۇيى، لامپا ءۇيى، مونشا ۇشەۋى ءبىر كورپۋستە. جۇمىسشىلار پاتەرىنەن تازا كيىمدەرىمەن شىعادى. وسىندا كەلىپ جۇمىس كيىمدەرىن كيەدى، لامپا، نارياد الادى دا شاحتىعا تۇسەدى. شاحتىدان شىققان سوڭ ءبارىن قايتا تاپسىرىپ، جۋىنىپ، تازا كيىمدەرىمەن ۇيىنە قايتادى. ششەرباكوۆ تە كيىم اۋىستىرىپ كيگەن. ەندى جۋىنىپ، ءوز كيىمدەرىن كيۋگە كەلدى. بۇل شاحتىنىڭ جاڭا مونشاسىن كورگەنى وسى. سۇيسىنە قاراپ تۇر. قابىرعالارىنا سۋ جۇقپايدى، جالت-جۇلت ەتەدى. ەكى جۇزدەي كىسى سياتىن كەڭ زالدىڭ ورتاسىن جارا تۇتاس، ۇزىن شكاف جاساعان. شكافتىق ەكى جاق بەتى دە شىپىرلاعان ەسىك. ءار ەسىككە يەسىن جازىپ قويىپتى. دۋش كەرەك پە، پار، ۆاننا كەرەك پە، قاي مەزگىلدە كەلسەڭ دە دايىن، تەگىن. مونشاشى قارتاڭ ايەل ورامال، پروستىنيا اكەپ بەرگەندە:
— اننا پەتروۆنا! اعىلشىنداردىڭ ءوز مونشاسى وسىدان قالاي ەدى؟ — دەدى ششەرباكوۆ.
ايناداي جالتىراعان دويبى شىبار قىش قابىرعانى مونشاشى بۇكىر ساۋساقتارىمەن تىقىلداتىپ تۇرىپ قايىردى جاۋاپتى:
— بۇنى شىركەۋدە دە كورگەم جوق. شەبەر ايەل تازانىڭ قيقىمىنان قۇراپ بالاسىنا ءساندى كورپە ىستەيتىن. سونداي-اق قۇراستىرعان. شىنى ما، تاس پا، ايتەۋىر اسىلدىڭ تەگى ءوزى. قازىنا اقشاسىن ايامايسىڭدار، دۇنيەنىڭ ءقادىرىن بىلمەيسىڭدەر، تۇگە. مونشاعا مۇنشا زەينەتتىڭ كەرەگى نە؟
— جۇمىسشى جۇرت ەڭبەگىنىڭ يگىلىگىن كورسىن، اننا پەتروۆنا. بۇل ءالى از.
— شۇكىرلىك ەتىڭدەر، شۇكىرلىك! استامشىلىق بولماسىن. وزگەسى ءبىر ءجون، دارەتحاناعا اينانىڭ، شىنىنىڭ كەرەگى نە ەدى. قازىنا مۇلكىن سۋداي جۇمسايدى، تۇگە. ۇرسىپ قوي،
سەرگەي پەتروۆيچ، ورىنسىز جۇمساماسىن. وڭاي تابىلعان دۇنيە ەمەس...
سەرگەي پەتروۆيچ بيشارا قامقورلىققا سىلق-سىلق كۇلدى دە، دۋش بولمەسىنە ەنىپ كەتتى. جۋىنىپ شىققان سوڭ، ءجۇمىسشىلار ستولوۆويىنا سۋسىنداۋعا ەندى. ۇقىپتى كوزى كورگەنىنىڭ ءبىرىن ەلەۋسىز وتكىزگەن جوق. تۇرمىسقا ءسىڭىپ كەتكەن سول نارسەلەرگە دە، وتكەنمەن سالىستىرىپ سۇيسىنە قارايدى. ستولوۆوي زالىنىڭ قابىرعاسىنداعى سۋرەت تاۋ باسىنداعى قۇيعىتقان اڭشىنى، تۇلكىگە تۇيىلگەن بۇركىتتى كورسەتىپ تۇر. سەرگەي پەتروۆيچ پەنسنەسىن ءسۇرتىپ كيىپ، شۇيىلە قاراپ، سۋرەتشى جۇنىسوۆ دەگەن جازۋدى وقىعاندا:
— تالانت! ۇلكەن تالانت! — دەپ وزىنە-وزى كۇبىرلەپ قويدى. قازاق جاستارىنىڭ ىشىنەن بولاشاق رەپيندى دە كورگەن سياقتى. جاسامىس بايسالدى ادام ماگازينگە كىرگەن بالاشا بارىنە قىزىعادى. ونىڭ كومبينات باستىعى، ۇكىمەت مۇشەسى ششەرباكوۆ ەكەنىن بىلمەگەندەر: «مىناۋ اپساعاي شال، الاڭعاسار ما» دەپ قالار ەدى. ءبىراق، بۇل قالادا ونى بىلمەيتىن كەمدە-كەم. وتىرعانداردىڭ ءبىرىن اتىمەن، ءبىرىن فاميلياسىمەن، كەيبىرىن ءتىپتى جولداستارى قويعان قوسىمشا اتىمەن اتاپ، امانداسىپ ەتتى. باۋىرساق مۇرىن، قوڭىرشا، ءجاسوسپىرىم قىز كەلدى قاسىنا. كۇلىمسىرەپ الجاپقىشىمەن ويناپ تۇرىپ:
— سەرگەي پەتروۆيچ، نە اكەلەيىن؟ — دەگەندە، ىمداپ، ءوزى تاقالا ءتۇستى دە:
— ءبارى بار ما؟ — دەدى سىبىرلاپ.
— نە كەرەك ەدى، سىزگە؟
— نارزان.
— بار.
— ءبىر بۋتىلكا نارزان عانا بەر. توقتا، جىلپوسىن قاراشى. قالاي، جۇمىسشىلار ريزا ما، تاماقتارىڭا؟
— ريزا. تەك وسى سۋسىن جاعى كەيدە بولماي قالادى.
— اقىرىنىراق سويلە، قۇلاعىم ەستيدى. نەگە بولماي قالادى؟
— سونى بىلمەيسىز بە، سەرگەي پەتروۆيچ! باسقا قالالاردان اكەلەدى عوي.
— كوپ اكەپ قويسا قايتەدى؟
— ودان دا وسىندا نەگە جاسامايدى؟
— نارزاندى ما؟
— ءتاتتى سۋدى ايتام...
— جانى بار ءسوز! جانى بار! — دەپ ششەرباكوۆ كىلت ويلانا قالدى. قىز كەتە بەرگەندە تاعى بوگەپ، الجاپقىشىنان ۇستاپ تۇردى ەندى.
— سىناپسىڭ عوي ءوزىڭ، تۇرمايسىڭ. فونتاندارىڭ تاماشا ەكەن! كىم جاسادى؟
— سونى بىلمەيسىز بە، جۇماش ەمەس پە.
— جۇماش!؟ قاي جۇماش؟
— ءوزىمىزدىڭ ىسقاق اتايدىڭ بالاسى.
— كادىمگى ادۋىن ىسقاقتىڭ با؟
— ءيا.
سەرگەي پەتروۆيچ قىز سۋسىن اكەلگەنشە فونتانعا قۇنىعا قاراپ وتىردى. سەمەنتتەن جاسالعان ەكى جاس بالانىڭ ءمۇسىنى اۋماعان قوس ورنىنداي سەمەنت تەگەنەدە، سۋ ىشىندە بىرىنە-بىرى سۋ شاشىپ تۇر. سۋدا ءتىرى بالىقتار ويناپ ءجۇر. شاحتەر ستولوۆويى سالتاناتتى رەستورانعا ۇقسايدى. ىشىندەگى ادامداردىڭ كيىمى، ءسوزى وقىمىستىلارعا، فيزكۋلتۋرنيكتەرگە ۇقساسا دا، سەرگەي پەتروۆيچ ءبىرسىپىراسىن تانىپ وتىر: ۋچاسكە باستىعى، ماستەر، مەحانيك، ينجەنەر-تەحنيك، ستاحانوۆشىلار. قايسىسى وندىرىسكە قاشان كەلىپ ەدى، نەمەن كەلىپ ەدى؟ كور دەگەندەي، ءارقايسىسىنىڭ ارتىندا، الىستا قالعان ءبىر مەشەۋ تۇلعا ەلەستەپ كەتەدى كوزگە...
ششەرباكوۆ سۋسىنداپ دالاعا شىققان سوڭ، شوفەرىنا:
— ەرە بەر سوڭىمنان! — دەدى دە، ماشيناعا مىنبەي جاياۋ اياڭدادى. اۋەلى ويداعى تەاترعا بەتتەپ ەدى، بۇرىلا سالا بەتكەيگە تىك ورلەدى. ءبىر كەزدە جەل ەسكەن قۇبا بەلدىڭ بەتىندە بوس جەر جوق. ءتىپتى، اناۋكۇنى عانا بوس الاڭداردا جاڭا ۇيلەر تۇر. جوسپارسىز، قالاي بولسا سولاي سالىنعان ۇيمە-جۇيمە پوسەلكە تەز ءوسىپتى. ءبىر شەتى سوناۋ كولحوز جەرىنە — مايقۇدىققا، ءبىر شەتى — اعىلشىندار تۇسىنداعى ەسكى بەكەتكە جەتكەن. وتىز، وتىز ءبىرىنشى جىلدارى سوۆەت قاراعاندىسى باستالعان كەزدە جان-جاقتان قۇيىلعان قاراشا اۋىلداردىڭ كوبى، سونىڭ ىشىندە ارداق، ءجانابىل، بوقايلار وسى ارادا وتىراتىن. ءقازىر جەر ۇستىندە ىستەيتىن جۇمىسشى، قىزمەتشىلەردىڭ ءبىرسىپىراسى مەنشىكتى ءۇي سالىپ، ۇلكەن پوسەلكا قىلىپ جىبەرىپتى. «زاگورودنىي» اتالادى. قالانىڭ سولتۇستىك جاعىندا، ويدا تەمىر جول سىرتىندا دا «كاپايگورود» اتالاتىن وسىنداي ۇلكەن پوسەلكا بار. قاراعاندىنىڭ جاڭا قالاسى، قابات-قابات بيىك ۇيلەرى، جوسپار بويىنشا ەسىپ بارا جاتسا، بۇل پوسەلكەلەرى بەتىمەن ءوسىپ بارادى. قالاي وسسە دە بارىنە ەلەكتر، سۋ كەرەك. سەرگەي پەتروۆيچ سونى ويلاپ كەلەدى. «جۋىردا كارگرەس جۇرەدى، ەندى ەلەكتر، سۋ جولدارىن قالانىڭ شەتىنە دەيىن تارتۋعا بولادى» دەپ كەلە جاتقاندا ءبىر ءۇيدىڭ جانىنان قانابەك پەن بايتەن كورىندى.
بايتەنكىڭ اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ تۇر. كۇرەك ءتىسى تۇسكەن، قارا مۇرتى بۋرىل تارتقان. شاشىن الىپ تاستاپتى. باسى تۇز تۇيگەن كەلساپتىڭ باسىنداي. ءالى دە ويقاستاي ءجۇرىپ، قارا بۋراداي سويلەيدى:
— ...بۇل وتىرعانداردىڭ ءبارى دايىنعا كەلگەن جاڭالار.
شىداي تۇرادى. قاراعاندىنى ءبىز جاساعانبىز. مەنىڭ ۇيىمدە سۋ، ەلەكتر نەگە جوق!؟ كارى جىنىم قوزباي تۇرعاندا بىردەمە ىستەڭدەر...
— ىستەيمىز، ىستەيمىز، — دەپ كۇلەدى قانابەك. — شىعانعا شىعىپ الىپ اقىرماساڭشى. قازىنا ءۇيىن ءوزىڭ تاستاپ كەتكەنىڭ قايدا. ەندى وسى كوپپەن ءبىر كورەسىڭ
— سيىرىمنىڭ جايىنا بولا كەتتىم. بەتى اشىق جەر ەدى، بۇنى دا تارىلتتى جۇرت.
— ال جاعاسىنان، بوساتپا! — دەدى ششەرباكوۆ كەلە. — داۋسىڭ ەستىلمەگەلى ءبىرسىپىرا بولدى. وسىندا ما ەدىڭ؟ قايدا ىستەيسىڭ؟
— زاۆود كۇزەتەمىن. مەحسەحتى تاستاپ قايدا بارام.
بايتەن ادەتىنشە مۇرتىن قورازدانا ءبىر سيپاپ قويدى. بۇرىنعى مەحسەح ءقازىر زاۆودقا اينالعان. ۆاگونەتكالار، جۇزدەن اسا ماشينا بولشەكتەرىن جاسايدى. كۇن سايىن كەڭىپ، جاسايتىن زاتتارىنىڭ، ءتۇرى كوبەيىپ بارا جاتقان ۇلكەن زاۆود. ەسكى بايتەن سوندا دا ەسكى مەحسەعىن قوسا سويلەيدى:
— ءوزىمىز مەحسەحتا ىستەپ جۇرگەندە بۇكىل شاحتا، بۇكىل قالا قولىمىزدا بولاتىن. مۇرنىڭدى كورسەتپەيتىن بوراندا ون ەكى جىگىتتى باستاپ بارىپ، ءتورتىنشى شاحتانى قۇتقاردىم. سوندا تىزە بۇكپەي جيىرما سەگىز ساعات ىستەگەن ەكەمىز! جۇرت جاعاسىن ۇستادى. وسى كۇنى ومداي جۇمىس بار ما! ءبارى ماشينا. ءبىزدىڭ زاۆودتىڭ ىشىنە كىرسەڭىز ماشينادان باس اينالادى. مەن كۇزەتىپ تۇرمىن. ساياسي ورىن بايتەن عانا كۇزەتسىن، — دەپتى...
ماقتان مەن وتىرىكتىڭ اراسى قانشا ەكەن؟ بايتەن ماقتانامىن دەپ، وتىرىك تە ايتىپ جىبەردى. ششەرباكوۆ پەن قانابەك مىرس-مىرس كۇلىپ كەتە باردى. بەتىمەن ەسكەن پوسەلكادا بەيباستاق ىستەردى دە كورىپ كەلەدى. بىرەۋ ەسىك الدىندا قوي سويىپ جاتىر. بىرەۋ بوشكەمەن اكەپ سۋ ساتىپ ءجۇر. تار جولدا كەسە-كولدەنەڭ سالىپ جاتقان ۇيلەر كورىنەدى...
وسى ىعى-جىعى دۇنيەدەن الدەقايدا بيىك تۇرعان ءۇش قابات اق ءۇي پوسەلكا بالالارى وقيتىن ورتا مەكتەپ. اينالاسىن قورشاپ، تال ەگىپ تاستاپتى.
— مەكتەپ-اق ەمەس پە؟ تەز بىتىردىك، ءا؟ — دەپ كەلە جاتىپ ششەرباكوۆ ءبىر كەزدە تاڭدانا تۇرا قالدى.
— مىناۋ نە؟
قانابەك سىلق-سىلق كۇلەدى:
— مەشىت قوي ول.
— بۇل كىمگە كەرەك؟!
— مولداسىماق بىر-ەكى شال قايتا-قايتا كەلىپ مازامدى العان سوڭ، رۇقسات بەردىم. ماعان دەسە شوشقا قاماسىن، وندا مەنىڭ جۇمىسىم نە؟
جاڭا سالىنىپ جاتقان كىشكەنتاي كىرپىش ۇيلەردىڭ ماڭىندا قولعابىس تيگىزگەن ءۇش-تورت، كەيدە جەتى-سەگىز ورىس، قازاق جۇرسە، جاڭا مەشىتتىڭ قاسىندا ەكى مولدا عانا ءجۇر. ۇلكەن وزەن تاسىعاندا ءۇيىر-ۇيىر سەڭ كوشەدى، سوقتىعا اعىپ، سىنادى، ەريدى، بىتەدى سەڭ. ءبىر مۇزداق ءمۇجىلىپ جەكە قالادى. سورلى مەشىت، سورلى مولدا تەك وسىنى ەسكە تۇسىرەدى.
— بۇعان دا سۋ، ەلەكتر كەرەك شىعار، — دەدى ششەرباكوۆ. — بۇنىڭ ءبارىن تارتىپكە سالعانشا قانابەكتىڭ باسى قاتار.
— جۇمىسشى سەنىكى. مەنىڭ باسىم نەگە قاتادى؟
— قالا سەنىكى.
— ءجا-جا، سىرعىتپا! ءار شاحتى ءوز جۇمىسشىسىنا جاعداي جاساۋعا مىندەتتى. بىرلەسكەن كۇشپەن ەلەكتر، سۋ جولدارىن تارتا بەرۋ كەرەك. ەرتەڭ قالالىق سوۆەت ەرەكشە قاۋلى شىعارادى. پوسەلكەلەردى تارتىپكە كەلتىرەمىز. كارگرەس ءبىتىپ قالدى. سۋ، ەلەكتر بايلىعى جەتەدى ەندى.
— انە، قيت ەتسەڭ كۇش كورسەتەدى. قاۋلى...
— كۇشتى ءالى كورمەگەن ەكەنسىڭ، مەيرام مەنى كەمپىرىمنىڭ قوينىنان سۋىرىپ الىپ جىبەردى وسىندا.
— كەمپىردىڭ قوينىنان سۋىرعان وكىنىش ەمەس.
— سەنى توقالىڭنىڭ قوينىنان سۋىردى ما؟
— و دا ەشتەڭە ەمەس، — دەپ ششەرباكوۆ كۇرسىندى. پوسەلكەدەن شىعا، شەتتەگى جاڭا باقشاعا قاراي بۇرىلدى ەكەۋى.
— نەگە كۇرسىندىڭ، نەگە ءتۇيىلدىڭ؟
— مەن قايرانمىن وسى جىگىتكە! — دەپ كەڭ قۇشاعىن بارىنشا جايا، ارتىنا بۇرىلدى سەرگەي پەتروۆيچ. — وسىناۋ قايناعان كەڭ قالا تار وعان. الىپ قاشادى، تەجەسەڭ ەرەگىسەدى. قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان اناۋ جاس باقشادان، ادەمى قالادان ەرتەڭ بۇزىلىپ قالاتىن مىنا پوسەلكەسىماقتى كەرگىش بوپ بارادى.
— جاماندى كورگەنى تەرىس پە؟ جاقسى ءوزى دە كورىنەدى.
— جاماندى كورە بەرسەڭ وي كىرلەيدى. جاقسى سول كىردى تازارتادى.
— مەيرام ونداي سىڭار ەزۋ ەمەس قوي. راس، كوبىرەك سىنايدى.
— سىننىڭ دا مولشەرى بار. ءوندىرىس دەگەن ۇلكەن ەسەپ. سوسياليستىك جوسپار — ءار ادامدى ءوز ورنىنا قويۋدى، ءار سومدى ءوز ورنىنا جۇمساۋدى تىلەيدى. مەيرام وماروۆيچ مەنىڭ بۇل مىندەتىمە قول سۇقپاق. ءتىپتى جوسپاردىڭ ءوزىن جوندەمەك. بولعان ۇستىنە بولا بەرگەنىن كىم جەك كورەدى. تابىستان باس اينالسا كەرەك. ءالى زەرتتەلمەگەن، جەتە ەسەپتەلمەگەن ۇسىنىستاردى تىقپالايدى. قابىلداي قويماساڭ شامدانادى. اقىلدى جىگىتتىڭ — اقىلسىز، بايسالدى جىگىتتىڭ — ۇشقالاق ويىنا ەرۋ دە، ەرمەۋ دە قيناپ ءجۇر مەنى.
قانابەك تومسارىپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ دە وزىنەن ورەسى بيىك، جاقىن جولداستار. «سەنىكى تەرىس، نە دۇرىس» دەۋگە عىلىمدىق، تەحنيكالىق تالاستاردىڭ ءتۇيىنىن شەشە المادى. تەك، بۇتىندىك، بىرلىك جايىندا عانا باسالقى ايتتى.
اڭگىمەمەن ەكەۋى باقشاعا ەندى. جاس باقشانى جەل اقىرىن تەربەپ تۇر. ۋاقىت ءسال ەرتەرەك. ادام ءالى از. جاپىراقتار سىبىسسىز قوزعالادى. قولتىقتاسقان بىرەن-ساران جاستار سىبىر-سىبىر سويلەسەدى. قارا توپىراققا ەگىپ تاستاعان الۋان ءتۇستى گۇلدەر قازاق تەكەمەتىن، ادەمى تۇسكيىز، سىرماقتارىن ەسكە تۇسىرەدى. سۋسىن، اسحانالاردىڭ، تير، بي، ساۋىق ورىندارىنىڭ ەسىگى جاڭا-جاڭا اشىلىپ جاتىر. قالانىڭ قاپاسىنان شەتكەرى، تۇنىق باقشا، شاحتەرلەردىڭ جان تىنىسى. وسىدان ەكى-ۇش-اق جىل بۇرىن جىپ-جىلماعاي دالا ەدى بۇل جەرلەر، ىرىمعا ءبىر بۇتا بولمايتىن.
— مەيرام، بۇدان دا كەمشىلىك تاپتى، ءا، — دەپ كۇلدى قانابەك. — ءۇش اي مەنىڭ ورنىما تۇرا تۇرىپ، ءوز ورنىن ماعان بەرمەيدى-اۋ! بالەمگە كورسەتەر ەدىم، بۇيرىقپەن ورىنداۋدىڭ ايىرماسىن.
— قالجىڭ ءوز الدىنا. ول بۇل كەمشىلىكتى ءدال تاپتى. جەر ءجۇزىنىڭ كارتاسىن وسى ارادان ورناتۋ كەرەك. ستاحانوۆشىلاردىڭ سۋرەتىن كولدەنەڭدەتە تارتساق...
— ال، فونتان! لەنين تۇلعاسى.
— ونىڭ ورنى انە، كەڭ الاڭ...
— سەرگەي پەتروۆيچ! بىزدە سەمەنت جوق وسىلارعا؟
— بىرەسە سۇراپ، بىرەسە قورقىتىپ الادى. جارايدى، مەن بەرەيىن.
— نەسىنە قازبالايسىڭ. مەنىڭ كەمپىرىم كەلمەيدى بۇندا. سەنىڭ جۇمىسشىلارىڭ كەلەدى.
پوسەلكا، باقشا زەينەتتەرىن كەڭەسە، كەڭەس اراسىندا ازىلدەسە تاتۋ زامانداستار ماشيناعا دا ءبىر ءمىنىپ ەدى. قانابەك شوفەرىنا ايعايلادى:
— سەن باعاناعىنى ءبىتىرىپ قايت. مەن مىنا بايدىڭ ارتىنا مىنگەسىپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىراز جەردى ارالايىن.
— پايداكۇنەمىن قاراشى! — دەپ ۇلكەن دەنەسىن سەلكىلدەتە كۇلدى ششەرباكوۆ.
جاڭا قالاعا تارتتى بۇلار. ۇزىن جوندى ساۋىرلاي، ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان ماشينالار تاس قايراق جولدى ءتىلىپ جىبەرىپتى. ون ەكى كيلومەتر شەتكە سالسا دا، شاحتالار جاڭا قالانى قۋىپ جەتىپ، اسىپ كەتكەن. سوقىردى، قاراكوز، اششىلىايرىقتى باسىپ، باتىسقا — دولينكا، شەرۋباي نۇراسىنا قاراي جايىلىپ بارادى. بۇرىن جىپ-جىلماعاي بەلەستەردىڭ بەتى كوپىر، شۋرف، كومىر، بالشىق ۇيىندىلەرىمەن قوبىراپ جاتىر. پوەزدار، شاحتى-شاحتىنىڭ اراسىندا كومىر عانا تاسيتىن. ەندى ساعات سايىن ادام تاسىعان پوەزد، اۆتوبۋستار ءجۇر. سيىربۇيرەك بەلەس — بۇيراتتارعا ءسىڭىپ، ۇشىعىن كورسەتپەي ۇزاپ بارا جاتقان قالاعا بيىك جوننىڭ جوتاسىنان كوز جىبەرىپ:
— قانابەك امانتايەۆيچ، قاراشى! — دەدى ششەرباكوۆ. — مەن كەلگەندە اعىلشىنداردان قالعان، ءتۇتىنسىز جالعىز تۇربا بار ەدى وسى جەرلەردە. بۇدان ارتىق جاسامپازدىق ەرتەگىلەردە، مەيرام ءوماروۆيچتىڭ باسىندا عانا بولار. جاستىق ماستىعىنا تابىس ماستىعى قوسىلىپ، بۇزعان ونى، بۇزعان! — دەپ قويادى.
قانابەك قوستاعان بولىپ، اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇردى:
— راس، تابىس كەيدە بۇزادى. ماشينالار جولدى دا بۇزىپ تاستاپتى. اسفالت كەرەك، اسفالت! ترامۆاي كەرەك، ترامۆاي!
— مادەنيەت سارايى شە؟
— سوعىس كيىپ كەتپەسە، زەينەت، سالتانات جاساۋعا مىقتاپ كىرىستىك قوي. ءۇشىنشى بەسجىلدىقتان كوممۋنيزم بيىكتەرى كورىنە باستادى.
— مەن سوعىستان قورىقپايمىن ەندى... — دەپ قولىن سەرمەپ تاستادى سەرگەي پەتروۆيچ. جاڭا قالاعا كىرىپ قالىپ ەدى. كۇن سايىن ءوسىپ بارا جاتقان قابات-قابات بيىك ۇيلەر، جاپىراقتاعان جاس اعاش، ادەمى سكۆەر، فونتاندار ءبولدى كوڭىلدى. ەسكىنىڭ قيقىمى دا جوق. شەتكى كوشەدە، ءتورت قابات ءۇيدىڭ ۇستىندە بالكوندا دومبىرا شەرتىپ بوقاي وتىر. جەردە، وعان توبەسىنەن قاراپ، موتوسيكلىنە سۇيەنە جۇماباي تۇر. بۇگىنگى ءورت جايىن ايتىپ تۇرعان ءتارىزدى، ساقالى مەن قولى بىردەن شوشاڭدايدى...
— كوردىڭ بە!؟ اناۋ، تىشقان ىنىندەي جەر باراكتان، ءتورتىنشى قاباتقا شىعىپ كەتكەن. مىناۋ «قارا سيىردىڭ ىڭىلداعانىن» عانا بىلەتىن. ەندى موتوردىڭ گۋىلىن دە ءبىلدى. قۇرىلىس جۇمىسىنا كۇنىنە ءبىر ميلليون سوم جۇمسالىپ جاتىر. مەيرام وماروۆيچقا سوندا دا از.
قالانىڭ باتىس جاق ىرگەسى كەل. كولدىڭ باتىسىندا ۇلكەن ورمان قاراۋىتادى. ورمان مەن قالا ارالىعىندا كول جيەگىندە، باقشا ىشىندە شاحتەرلەردىڭ دەمالىس ۇيلەرى كورىنەدى. وسى كورىنگەندەردىڭ ءبارى قولدان جاسالعان. كولگە كەلىپ ماشينادان تۇسكەن سوڭ، قانابەك قارنىن سيپاپ تۇرىپ سويلەدى:
— راس، بۇل جەرلەر مەنىڭ يەگىمدەي كوسە ەدى، ەندى مىناۋ!.. سوندا دا جەتپەي جاتىر. قاراعاندى ءۇشىن كەل مە، وسى! شالشىق قوي. بۇتاسىز جونعا اناۋ ورمان كوپ بولسا دا، قاراعاندىعا از. ال، نە ىستەيمىز؟ ويىڭدى ايتا بەر.
— جارايدى، قازدىق. بەلدىڭ تۇبىنە جەتتىك. كول ۇلكەيدى، تەرەڭدەدى. سونداعى كۇندە اعىنسىز سۋدى قالىڭ ەل ساسىتىپ جىبەرمەي مە؟
— وزەندى قايدان تابامىز؟
— شەرۋباي نۇراسىن تارتساق قايتەدى؟
— الىسىراق قوي. جانە ورگە قارسى كەلە مە؟
— ماشينامەن ايدايمىز.
— وندا قارانۇرانىڭ ءوزىن تارتۋ كەرەك.
— كارگرەستىڭ، قاراعاندىنىڭ ىشۋىنەن اسا ما، نۇرا؟
— ەگەر كارگرەستىڭ تومەنگى جاعىنان بۇرىپ اكەلىپ، وسى كولگە قۇيسا. كولدەن اسقان سۋدى نۇرانىڭ ءوز ارناسىنا قايتا اپارىپ قۇيسا قايتەدى؟
— سۋ ماماندارىمەن كەڭەسەلىك، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ ويلانىپ تۇرىپ. — شاحتادان شىققان سۋلاردى كوشەنىڭ توزاڭىن باسۋعا، وسىمدىكتەرگە پايدالانۋعا بولار ەدى. بۇنى دا كەڭەسەلىك.
— ورماننىڭ ءوسۋ بەتى قالاي؟ سەنىڭ شاحتالارىڭ بۇلدىرمەي مە؟
— دۇرىس بەتتەپ بارادى. بۇل بەتتە كومىر جوق. جەل، بوران كوبىنەسە وسى جاقتان سوعادى. ورماندى ۇلعايتا بەر. قورعاسىن قالانى...
اڭگىمەمەن كەلدى جاعالاپ ۇزاپ كەتتى ەكەۋى. ماشينانى قايتارىپ جىبەرگەن. كۇن كەشكىرىپ ورمان تاساسىنا ءتۇستى. قانابەك ورمان جايىن اڭگىمەلەپ بارادى. ەسكى، جاڭا قالانىڭ وڭتۇستىگىن الا، بالقاشقا تارتقان تەمىر جولدى بويلاي جاس ورمان جيىرما بەس-وتىز كيلومەترگە سوزىلماق. قالانىڭ ءوز ىشىنە مىڭداعان ءتۇپ اعاش، تورت-بەس جەرگە باقشا ەگىلىپتى. ەندى اعاشسىز كەشە بولماسا، ءار شاحتانىڭ ءوز باقشاسى بولسا، دەپ كەلەدى. كۇن باتا كول ىعىنداعى ءوز ۇيلەرىنە ورالدى. شۋدان شەتىرەك، قويۋ اعاش اراسىندا اعاراڭداپ ءۇش-تورت ءۇي تۇر. بولاتتى جەتەلەپ، ارداق پەن انتونينا ءجۇر.
سەرگەي پەتروۆيچ بالاسىز ادام. بالانى كوتەرىپ الىپ، كەۋدەسىنە قىسقاندا جادىراپ كەتتى كوڭىلى:
— وي، كۋرنوسيك! مۇنشا سۇيكىمدى بولارمىسىڭ!.. اكەڭ مىنەزدى سەنەن، شەشەڭنەن نەگە المايدى.
— اكەسىنىڭ ءوز مىنەزى وزىنە جارايدى، — دەدى انتونينا.
— اركىمنىڭ ءوز مىنەزى وزىنە جارايدى. باسقاعا جاراي ما؟ — دەپ ەدى ارداق، سەرگەي پەتروۆيچ قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى:
— مىنە، تاۋىپ ايتتى! باسقاعا، جولداستارعا ۇناۋى كەرەك.
كەشكى تۇنىق اۋەدە، كۇلدىرگى سوزدەرمەن قاس قارايعانشا وتىرا بەردى بۇلار...
مەيرام شىقتى ۇيدەن. قاسىندا چايكوۆ بار. چايكوۆتىڭ موينىندا سۋمكا، قولىندا قارايعان بىرنارسە، قىزۋ سويلەپ ماشيناسىنا مىنگەلى بارادى.
— ...ءوندىرىس ومىرىنە ۇلى وزگەرىس جاسايدى بۇل! — دەگەندە، ششەرباكوۆ قانابەكتى ءتۇرتىپ قالدى:
— قولىنداعى تاس. سۋمكەدەگىنىڭ دە ءبارى تاس. داۋدە بولسا سونىڭ قاسيەتى جونىندە سويلەپ بارادى.
مەيرام چايكوۆتى جونەلتكەن سوڭ بەرى اياڭدادى. ونىڭ جەتۋىن كۇتپەي-اق قانابەك ءسوز تاستادى:
— اناۋ قاسقاباس سەنى بۇزىپ كەتتى-اۋ، شىراعىم؟
— ءيا، — دەدى مەيرام. — ءبىزدىڭ چايكوۆ، كوزلوۆ، اشىربەك، ەرمەك، لاپشيندەر ەسكىرگەن ويدى بۇزۋشى. اناتوليي فەدوروۆيچ بۇل جولى دا وتە باعالى، ويساڭ پىكىر ايتتى.
قانداي پىكىر ەكەنىن مەيرام ءوزى ايتقان جوق. مىنا جاعىنان بولات كەلىپ قويىپ. جىبەرگەندە ەتپەتىنەن ءتۇستى. جاس بالا «مەن بوكسەر» دەپ ساق-ساق كۇلەدى. بالانى ءبىراز قىزىقتاپ بولعان سوڭ ششەرباكوۆ اڭگىمە باستادى.
— شىنىندا دا قالانىڭ شەتىنە كوڭىلدى از ءبولىپپىز. قانابەك ەكەۋمىز كوپ نارسەنى كورىپ قايتتىق...
— الدىمەن سۋ، ەلەكتر جەتكىزۋ كەرەك، — دەدى قانابەك.
ششەرباكوۆ تولىقتىرا ءتۇستى.
— سول ۋاقىتشا ۇيلەردىڭ ءوزىن بۇدان بىلاي تارتىپپەن سالۋ كەرەك ەكەن.
— تارتىپسىزدىك، مادەنيەتسىزدىك مەيلى ورتادا، مەيلى شەتتە بولسىن، جويۋعا مىندەتتىمىز، — دەي بەرىپ ەدى مەيرام، ارداق وقىپ وتىرعان كىتابىن جابا سالدى دا، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— ادام جايىندا ءبارىن ايتاسىزدار. سول ادامنىڭ ويىن، سەزىمىن جەتەلەيتىن ادەبيەتتى نەگە ۇمىتاسىزدار؟ ادەبيەتتەگى تارتىپسىزدىك، مادەنيەتسىزدىكتى دە كورۋ كەرەك.
مەيرام ءمۇدىرىپ قالدى. قانابەك سانىن ءبىر سوقتى. ششەرباكوۆ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. انتونينا فەدوروۆنا دا قاعىتىپ قويدى:
— سەرگەي پەتروۆيچ ءبىر روماندى وقي باستاعالى ايدان استى. ادەبيەتكە قۇمارلىعىن سودان بايقا.
— قۇتقار، قانابەك! — دەدى ششەرباكوۆ. قانابەك بەزەك قاعادى.
— اۋلاق، وي، اۋلاق! سۋعا كەتىپ بارامىسىڭ، جارماسپاساڭشى.
ارداق ءسوزىن سوزا ءتۇستى:
— ادەبيەتتەگى كەمشىلىك تە از ەمەس! — دەپ كوزىن كىشىرەيتە، كىدىرە قالعاندا، ويى الىسقا كەتكەنى بايقالىپ تۇردى. — قازاقتار ءقازىر ەڭبەكتە سوسياليستىك ءادىس قولدانادى... قازاق ادەبيەتىندە ەپوس ءادىسى ءالى قالماي كەلەدى...
قانابەك قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى:
— قاراعىم، جاتتاپ العان بىرەر قيسسام بار ەدى، تيىسە كورمە.
— قانەكە، قيسسالاردى مەن دە جاتتاعام. ءبىراق، بۇگىنگى ادەبيەتىمىزگە قيسسالار جولى قىسىڭقى. ورىس كلاسسيكتەرىنەن قالعان رەاليزم، گوركيي سالعان سوسياليستىك رەاليزم جولى — كەڭ جول جاتىر. سوعان ءتۇسۋ كەرەك.
— ديسسەرتاسياڭدى وسى جەردە ءبىرجولا قورعاپ شىقساڭشى، — دەپ قالجىڭداپ ەدى مەيرام، باسىپ تاستادى ارداق:
— سەن ساياساتشىلسىڭ عوي، مىنا كىتاپتىڭ ءىشى تولى ساياسات. «ءدميترييدى»، «مەترەي»، «فەدوردى»، «شودىر» دەپ بۇزسا، ماشينانى «شايتان اربا» دەپ ۇعىندىرادى بۇل كىتاپ. ءبىر كەزدە بىرەۋلەر: «قازاق قالا ەڭبەگىنە كوندىگە المايدى» دەپ دالباسالادى. مىنا كىتاپ — وزىنەن تۋماعان ءتىلدى قازاق قابىلدامايدى، — دەپ تۇر. ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسكەندە بۇنىمەن نەگە كۇرەسپەيسىڭ! بۇل نە، ۇلتشىلدىق ەمەس پە؟ ەسكىلىكپەن كۇرەسكەندە، تىلدەگى ارحايزم، جارگوندەرگە، ادەبيەتتى شوقپىتتاۋعا — پريميتيۆكە شىداۋعا بولا ما؟
— شىداماساڭ جاز.
— ارينە جازامىن.
قانابەك ارداقتىڭ قولىنداعى كىتاپتى سۇراپ الدى. كىتاپتىڭ بەتىنە جازىپ، سىزىپ تاستاعان ەكەن:
— قاراعىم-اۋ، دال-دالىن شىعارىپسىڭ عوي، مىنا بيشارانىڭ، — دەدى. — كىم جازعان ءوزىن؟ «ايشىق» دەيدى؟ ونىسى كىم؟
— جاسىرىن اتى. جاسىرعانمەن جانى قالماس.
كۇن باتىپ، قاس قارايدى. ارداق ادەبيەت جايىندا ءالى سويلەپ وتىر... ءار سوزىنەن قۇمارلىق، ىزدەگەندىك، ءار مىنەزىنەن بايسالدىلىق بايقالادى.
— موسكۆاعا بارىپ قايتام، — دەدى ءسوزىنىڭ اقىرىندا. — عالىمداردىڭ سارابىنا سالاتىن بىرنەشە ماسەلە بار...
V
اۋە جىبەرمەي بىتەپ تاستاعان سوڭ، ءورت تۇنشىعىپ، تەز سونگەن. شاحتادا داعدىلى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. جاڭا گرافيك ءالى قالىپتاسقان جوق. جوسپار ون كۇندە بەس مىڭ توننا كەم ورىندالدى. ۆرۋبماشينا سەتكەسىنە سيكل بەرۋدىڭ ورنىنا، بىرجارىم-ەكى سوتكەدە بەرىپ تۇر. ەندى اكىم، ىسقاق، سەيتقالىلار عانا ەمەس، اركىم-اق قاباق شىتىپ، كۇڭكىلدەي باستادى. ۇلكەن گازەتتەر ءازىر ۇندەي قويماسا دا، شاحتانىڭ ءوز گازەتى دابىل قاعىپ، باسشىلىقتى، جاڭا گرافيكتى سىناپ جىبەردى...
شاحتا باسشىلارى كۇندىز-تۇنى جەر استىندا، ولقىلىقتى جويۋ قامىندا. باس ينجەنەر اشىربەك لاۆادا وتىر. الدىندا اككۋمۋلياتورلى شام، قولىندا بلوكنوت، ءبىر قولىندا ساعات. تابيعات، ادام، مەحانيزم ارەكەتتەرىن مينۋتپەن، سەكۋندپەن ەسەپتەپ، بلوكنوتىنا جازىپ قويادى. باسىنداعى تەمىر تىستى فۋراجكانىڭ كۇنقاعارى استىنان جىلتىلداعان ساق كوزى، قالامپىر ءتۇستى پلاششى ىشىندە بۇكجيە وتىرىسى — الدەنەنى اڭدىعان مىسىققا ۇقسايدى. بوگەتتى، كەمشىلىكتى ىزدەپ تىنتىنە قاراپ وتىر. لاۆانىڭ باسىنان تۇسە، ىلديعا قاراي جەر باۋىرلاپ جىلجىعان ماشينا قۇلاش ءتىلىن قابىرعاعا سۇعىپ جىبەرگەن. ۇزىن ءتىلدى اينالا زىرلاعان شىنجىردىڭ يتازۋ تەمىرلەرى قابىرعانى اراشا تىلەدى. تاسباقاداي الاسا، اقىرىن بولسا دا وسى جاتاعان ماشينا قىرىق-وتىز قايلاشىنىڭ شاباتىنىن ءبىر ءوزى شاۋىپ بارادى. اشىربەك سوندا دا ازسىنىپ:
— نەگە اقىرىن؟ — دەگەندە:
— قاتتى كومىر، — دەدى اكىم.
— مۇمكىن، تىستەرى مۇقالعان بولار؟
— مەن مۇقالعان ءتىستى سالمايمىن.
الدىڭعى جاقتا، ءتۇبىن جەرگە، باسىن توبەگە سۇعىندىرا تىرەگەن جۋان تىرەۋ تۇر. تىرەۋدى ءبىر وراعان بولات ارقاننىڭ ەكى ۇشى دا ماشينادا. ارقان سۋسىعان سايىن ماشينا جىلجىپ، تىركەۋگە تاقالىپ كەلەدى.
— ەكىنشى تىرەۋدى دايىنداي بەرۋ كەرەك.
— دايىن، اشىربەك جولداس. تىرەۋ اۋىستىرۋ ءۇشىن ماشينا بوگەلگەن ەمەس.
اكىم سۇراقتارعا ىركىلمەي، الاڭداماي قايىردى جاۋاپتى. ۇزىن بويى توبەگە انتەك تيگەن جوق. ماڭدايىندا جارقىراعان شامنىڭ ساۋلەسى تەك ماشينا ۇستىندە. ەڭگەزەردەي دەنەسىمەن ەڭكەيە قاراپ، سوم قابىرعاعا ەنىپ كەتكەن باردىڭ دىبىسىن، قوزعالىسىن وقتىن-وقتىن باقىلايدى. دەنە مولدىعىنا قوسا، مىنەز مولدىعىن دا كورسەتىپ تۇر. ناسىبايىن اتىپ، ەرنىن جىمىرا، اشىربەككە جاڭا بۇرىلدى. باسىن شايقاپ، ءۇنسىز ىرجيا كۇلەدى. «كىنانى بىزدەن ىزدەگەنشە وزدەرىڭنەن ىزدە» دەپ كۇلگەن ءتارىزدى. جۇمىسپەن بىتە قايناعان جاس مامان وزىنە تىم سەنىمدى.
— ەندى ءبىر سيكل قوسساڭدار ماشينا شاۋىپ ۇلگىرەدى. تەك الۋعا ۇلگىرىڭدەرشى! — دەيدى.
ەكى جۇمىسشى رەشتاكتى. بۇرىنعى ورنىنان بەرى جىلجىتىپ، ماشيناعا تاقاي ورناتقالى ءجۇر. لاۆانى بويلاپ سوزىلعان بۇل تەمىر استاۋمەن كومىر اعادى. ماشينا قايلانى جويسا، تەمىر استاۋ ادام تەرىن سۋشا توككەن تاشكە، شانا تۇگىل، لاۆادان ۆاگونەتكالاردى قۋدى. ەلەكتر تەڭسەگەن رەشتاك ونداعان ادامنان ونىمدىرەك ىستەسە دە، اكىم قاناعاتتانباپتى.
— وسىنىڭ قيقاڭ-قيقاڭى بولا بەرەدى، — دەپ شىتىنادى. — مەنىڭ لاۆامدا لەنتتى ترانسپورتەر نەگە جوق؟
— گرافيكتىڭ ورىندالۋى سوعان قاراپ تۇرسا، ەرتەڭ-اق ورناتايىق.
— ۇساق بوگەتتەر كوبەيە بەرسە، مىقتى تۇساۋ اياققا.
اشىربەك ءوز ويىمەن بولىپ، جىلجىپ كەتتى ورنىنان.
رەشتاكتى اتتاپ ءوتىپ، بىتەۋشىلەرگە كەلدى. لاۆانىڭ بۇل قابىرعاسى دال-دال. كومىرىن العان سوڭ توبەنى دارىمەن اتىپ، وپىرا قۇلاتىپتى. جوعارعى جاق قاتپار-قاتپار تەرەڭ قۇز. ءالى دە گۋ ەتىپ، قۇلاي تۇسەدى. ءبىراق توبەنىڭ ماشينا جاعىن قۇلاتپاي، تەمىر، اعاش تىرەۋلەردى ارالاستىرا ءجيى تىرەگەن. ەرتە كەزدە لاۆا قۇلاتۋ سيرەك كەزدەسەتىن قاتەرلى جۇمىستى. بۇل كۇندە كومىردى لاۆالاپ الۋ ءادىسى كەڭ قولدانىلدى. ەرمەك، اشىربەكتەر كومىردەن سەليك — جال، دىڭگەك قالدىرۋعا دا قارسى. جەر استىندا جاتقان تەلەگەي-تەڭىز كەن بايلىعىنىڭ ءوزىن ىسىراپسىز الماق. اعاش ۇنەمدەۋ ءۇشىن اشىربەك ويلاپ شىعارعان تەمىر تىرەۋدىڭ جاڭا ءتۇرى وسى لاۆادا قولدانىلىپتى. بىتەۋشى ورىس جۇمىسشى ەگدە ادام ەكەن، ينجەنەرگە قۋانا ايتتى پىكىرىن:
— تىرەۋىسىز ءتىپتى قولايلى! ونشا اۋىر ەمەس. ۇزارتۋ، قىسقارتۋ تەتىگى قولدا. قانشاما اعاش جانعا قالىپ وتىر. بىتەپ بولعان سوڭ، بوساتىپ الىپ باسقا جەرگە تىرەي قويامىز. بۇل توزبايتىن تىرەۋدى نەگە كوبەيتپەيدى؟ باسقا لاۆالار نەگە قولدانبايدى؟
— ۇسىنىسىڭىزدى جازىپ بەرىڭىز، — دەدى اشىربەك. — سىننان وتسە بارلىق شاحتا قولدانادى.
— جازام-جازام. قانشا سىيلىق الدىڭىز وسىعان؟
— ءازىر ەشتەمە العام جوق.
— قانشا بەرەر ەكەن؟
— بەرسە، ءبىر بەستەن كەم بەرمەس.
— «بەرسەڭىز» نە؟! «بەسىڭىز» ءبىر ايدىڭ عانا جالاقىسى. ونداعان مىڭ پايدا ەنگىزگەندە بەس مىڭ از، از. انشەيىن ايتاسىز عوي. ءبىز ءوزىمىز اي سايىن الىپ تۇرامىز ونى...
— اكىم ون مىڭنان الىپ كەلەدى.
— ءيا، ينجەنەر-تەحنيكتەر مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا جالاقى ايىرماسى ءجوندى قالمادى ما، دەيمىن، — دەپ جىمىڭدايدى جۇمىسشى.
ماشينا كومىر قابىرعاسىن استىنان ءتىلىپ، ۇزاپ بارادى. رەزينكا تۇتىكتى قارىنا شۋماقتاپ ىلە، قويباس بۇرعىنى قۇلاعىنان كوتەرىپ بۇرعىشى ەندى لاۆاعا. كەلە بۇرعىسىن جاساپ، ەلەكتر كۇشىمەن قابىرعانى تەسۋگە كىرىستى. كوز ىلەسپەي زۋلاعان بۇرعى ۇشى مينۋتىنا جەتى ءجۇز اينالادى. ءبىر مينۋتتا ءبىر جارىم مەتر تەرەڭدەيدى. سوم قابىرعانى لەزدە قارلىعاش ۇياسىنداي قىلىپ شۇرق-شۇرق تەسىپ تاستادى. كەيىنىرەك بۇزۋشىلار كەلىپ، بۇل تەسىكتەرگە ءدارى قويادى دا، تاستالقان ەتىپ بۇزادى. ەرتەرەكتە ونداعان ادام، ونداعان پۇت بالعا، بولات قازىقتاردىڭ قۇلاتقانىن، ەندى بىرەر ادام ەلەكتر، ءدارى كۇشىمەن قۇلاتىپ ءجۇر. قۇتجان بالۋاندى قاجىتقان تاس كومىردى جاي ادامدار ماڭداي تەرشىمەي-اق جەمىرىپ، ەڭسەرىپ بارادى. قول جۇمىس جوقتىڭ قاسى. تەك جاڭاعى بىتەۋشى جۇمىسشى، بالشىق كەسەكتەرىن قيۋلاستىرىپ قالاپ تۇرىپ:
— وسىنى دا ماشيناعا ىستەتسە! — دەپ، وسكەن كوڭىلدىڭ ۇشقىر تىلەگىن بىلدىرەدى...
اشىربەك بۇرعىشىنىڭ قاسىنا كەلىپ تە ازىراق تۇردى. بىرەسە قۇلاتىپ، قالاپ، بىرەسە كەسىپ، تەسىپ تابيعات قامالدارىن الىپ جاتقان الۋان ەڭبەكتىڭ ءبىرىن سىنسىز وتكىزگەن جوق. سولەكەت ەشتەمە تابا المادى. ماشينانى بۇرعىشى قۋىپ جەتەتىن. سودان كەيىن بۇزۋشىلار دارىمەن اتىپ قۇلاتادى. قۇلاعان كومىر ادام كۇرەمەي-اق، كوزلوۆ جاساعان قوپارعىش مەحانيزممەن رەشتاكقا قۇيىلادى، رەشتاكپەن اعىپ بارىپ، لاۆا سىرتىندا كۇتىپ تۇرعان ۆاگونەتكالارعا قۇيىلادى. ونىمەن دە تىنبايدى. بىرىنە-بىرى كومەكتەسكەن كوپ مەحانيزم ۇتىلاپ اكەتە بەرەدى. ەگەر ءبىرى بوگەلسە، ءبارىن بوگەيدى. اشىربەك سول بوگەتتى ىزدەپ ءجۇر. لاۆا ءىشى قاراتۇنەك. ءار جەردە جارقىلداعان شام، ىزىڭداعان ەلەكتر، تاس كومىردى شاقىرلاتا ۇڭگىگەن بولات تىستەر. ىرقىنا كەلە قويماعان الدەنەنى بوقتاپ جىبەرگەن داۋىستار دا ەستىلەدى. اشىربەك ءبارىن ارالاپ، قايتا ورالعاندا، اكىم ماشيناسىنىڭ تۇمسىعىن تۇيىققا تىرەگەن ەدى.
— مىنە، جولداس ينجەنەر! — دەدى. — زاۋلاپ جەتتىم. شۇقشيعانمەن بىزدەن كەدەرگى تابىلماس. اۋىلدان جاڭا كەلگەمىز جوق. الدىمىز ون، ارتىمىز ەكى جىلدان اسا ىستەپ كەلەمىز. ونىڭ ۇستىنە مەكتەپ، كۋرس بىتىردىك. كورسەتىپ بەرگەندى ۇقساتپاي نەعىپتى. كەدەرگى باسشىلىقتا جاتىر. ايتقانىم ايتقان: ءۇش سمەنانىڭ ەكەۋىن كومىر وندىرۋگە، بىرەۋىن دايىندىققا قويۋ كەرەك.
— بورىشقا وندا بەلشەمىزدەن باتارمىز.
— باتپايمىز. جۇمىس، مەحانيزم ءتۇرى كوپ. بىرىمەن-بىرىن قالىپتاستىرا، تۇتاس جۇرگىزسەك قانا گرافيك ورىندالادى.
— ءبىر سمەنانىڭ ءونىمىن ولتىرمەي-اق، قالىپتاستىراتىن شىعارمىز...
قاراما-قارسى ەكى پىكىر تايتالاسىپ تۇرعاندا قاتتى ىسقىرىپ جىبەردى بىرەۋ. ءجۇمىسشىلار جۇمىسىن تاستاپ، تىعىلاتىن تاساعا جونەلدى. بۇكىل لاۆادا قازاق قىزى مەن ورىس جىگىتى وڭاشا قالدى. ءبارى، ەلەكتر جابدىقتارىن تاسىپ شاپشاڭ، ويناقى ءجۇر ەكەۋى دە. اشىربەك قاستارىنان وتە بەرىپ:
— سۋمكانى ساق ۇستاڭدار، ساسپاڭدار! — دەدى دە جوعارىداعى لاۆا اۋزىنان تومەندەگى شترەككە سەكىرىپ ءتۇستى. قاراڭعىدا ەكى-ۇش ساعات بولىپ، جارىققا شىققان كوڭىل جارق ەتتى. شامىن ءوشىردى. لاۆادان وزگە جۇمىس ورىندارى ەلەكتر
— كوممۋتاتور، ءماشينيستى بەرىڭىز! جولداس ماشينيست! سەكۋندىنا ون ءتورت مەتر الىپ جىبەردىڭىز. پراۆيلانى بۇزۋعا كىم رۇقسات ەتتى؟ — دەدى دە ايەلگە بۇرىلدى. — قانشا شىقتى؟
— بەس ءجۇز جيىرما جەتى.
— بوگەلىس قانشا؟
— ساعاتتان استى.
اقىرىن عانا باسىن شايقادى اشىربەك. ءبىر ساعات بوگەلىستىڭ ءوزى ونداعان توننا كومىردى جەپ قويعانىن سەزىپ تۇر. كونتەرلى ادام شىمبايىنا باتسا دا بۇدان ءارى سىر بەرمەستەن ساتىعا كوتەرىلدى. باسپالداققا قونعان كومىر ۇلپالارىنان اياق دىبىسى ەستىلمەي، تىك ورمەلەپ كەلە جاتقاندا، ونىڭ ويى جەر ۇستىندە ەڭبەك مايدانىن شارلاپ ءجۇردى...
لاۆادان تەمىر ارنامەن ارىق سۋىنداي اققان كومىر وتكەنەكتەردەن وسىلاي ەتىپ كەلىپ، ستۆول ارقىلى جەر ۇستىنە شىقسا دا ءالى تىنىم تاپقان جوق. ەندى كوپىر ۇستىندە — جەردەن جوعارى كوتەرىلگەن مەيلىنشە بيىك، ۇزىن اعاش ساراي ىشىندە اعىپ بارادى. جاڭاعى ەكى سكيپ تاعى ءبىر ۇلكەن ساۋىتقا قۇيعان. ساۋىتتىڭ شۇمەگىنەن تومەندەگى تەمىر ەلەككە قۇيىلىپ جاتىر. ەلەك ۇستىندە، قولىندا بالعا، جالعىز عانا قازاق جۇمىسشىسى تۇر. بالعامەن ءىرى كومىردى شەكىپ قالىپ ۇساتادى. جانى ءتىپتى تىنىش. تەرلەمەك تۇگىل بۋسانار ەمەس. سوندا دا كوڭىلى جاي تاپپاپتى. اشىربەككە تىلەگىن ايتتى:
— ءبارى ماشينامەن ىستەگەندە مەن بالعامەن ىستەيمىن. اۋىستىرشى، نە مىناۋىڭدى ماشيناعا اينالدىرشى.
— وسى جۇرت بارا-بارا توعىشار بولىپ كەتەر!
— توعىشارلىق ەمەس، ءىشىم پىسادى. ونەرسىز، قۇنارسىز جۇمىس.
— شىداي تۇر، كورەرمىز. باس ءقازىر باسقامەن اۋرە، — - دەدى دە اشىربەك پروحودقاعا جونەلدى.
تولى ساباداي لاقىلداتا قۇيعان تاعى ءبىر شۇمەك. تىنىمسىز تەڭسەلگەن تاعى ءبىر ەلەك. ەلەكتەن وتكەن سوڭ كومىر ەكى ءبولىنىپ، ۇساعى ءبىرىڭعاي، ءىرىسى ءبىرىڭعاي قوس لەنتامەن ورگە قارسى قاتارلاسا اعىپ بارادى. ۇساعى تاۋ سۋىنداي شاپشاڭ ءىرىسى جاي اعادى. جاي اققان كومىردى تازارتىپ، لەنتانى ورتاعا الا بەس-التى ايەل تۇر. توقاش بەت كەلىنشەك جەكە تۇر. بالشىق تەرگەن قولى تاۋىقتىڭ تۇمسىعىنداي جىپ-جىپ ەتەدى.
— سەرىگىڭ قايدا؟ — دەدى اشىربەك.
— اۋىرىپ قالدى.
— بريگادير قايدا، ورنىنا كىسى نەگە بەرمەگەن؟
— كەرەگى جوق، ءوزىم دە ۇلگەرەم. بۇدان بىلاي ەكى نورما بەرىڭىزدەر. نە، اعىندى تەزدەتە تۇسسە قايتەدى؟
— ءۇش نورما ورىنداساڭ دا ەركىڭ. اعىندى تەزدەتۋگە بولمايدى.
— نەگە بولمايدى؟
— باسقالار ۇلگىرمەيدى. كومىرگە بوقات جىبەرەدى.
— جىبەرمەسىن، ۇلگىرسىن. مۇنىڭ نەسى قيىن، وقۋى بار ما؟
— سۋسىڭداما، ءاي كەلىنشەك! — دەپ اقىرىپ جىبەردى موسقالداۋ ايەل. — كومىردىڭ تازالىعى كەرەك.
— مەن ءارى تازا، ءارى شاپشاڭ ىستەسە دەيمىن.
— بولدى-بولدى. سەندەي كۇنىمىزدە ءبارىمىز دە اسىعاتىنبىز. كوپ ىستەپ شالا بىتىرگەنشە، از ىستەپ بابىن كەلتىر. كومىر باپ تىلەيدى، شىراعىم، ءبىلىپ قوي:
زاڭعار ساراي ىشىندە ۇزىن ءوردىڭ باسىنا قاراي اققان ءدۇپ-دۇزۋ، قارا بۇيرا قوس بۇلاقتى جاعالاپ اشىربەك ەڭ بيىككە — بۋنكەرگە جەتتى. بۇدان ءارى جول جوق. تومەنگە قارادى. جەردە بەتى اشىق كەن، اران، كومىر مايالارى كورىنەدى. يرىلە ءتۇسىپ، تەمىر جول جاتىر. بۋنكەردىڭ استىندا، قىرىق-وتىز قىزىل ۆاگوندى شىرەنە قوزعاپ پوەزد تۇر. بيىكتەن قۇلاعان كومىر ۆوداپاد سياقتى گۇرىلدەي قۇيادى ۆاگونعا. شىڭىراۋداعى لاۆادان شىعىپ، شىڭعا قۇيعان ەكى بۇلاق سايابىرلاپ قالدى ءبىر كەزدە.
— پروستوي! كومىر بەرىڭدەر، كومىر! — دەگەن داۋىستار ەستىلەدى...
كومىر ماياسىنا اسىلا جاتقان بولات ارقان قوزعالدى. ارقان سۇيرەگەن سكريپەر كوپەنەلەي سىپىرىپ، مايانى قۇدىققا قوپارا باستادى. قۇدىقتان كونۆەيەر ارقىلى قايتا كوتەرىلىپ، ۆاگوندارعا قۇيىلدى كومىر. ەرتە كەزدە ءبىر توپ ادام جۇرەتىن بۇل جۇمىستا. جۋىردا عانا ەكسكاۆاتورمەن، باسقا ماشينامەن قوپاراتىن. سلەسار لاپشين سكريپەر قولدانۋ ارقاسىندا تيەۋ جۇمىسىن تەزدەتە، ارزانداتا ءتۇستى.
اشىربەك لاۆادان بۋنكەرگە دەيىن ارالاپ شىعىپ، مونشاعا كەلەدى. سارعىلت ءجۇزى كومىر كۇيەسىمەن قارايعان. يىعى سالىڭقى. كوپ جۇرىستەن سوڭ دەنەسى تىنىعۋ تىلەسە دە، ويى دامىل بەرمەدى. بلوكنوتىنا جازىلعان كەمشىلىكتەر كەز الدىنان كەتپەدى. كۇندەلىك ءونىم، كۇندە كەلگەن پوەزدى تولتىرۋعا ءتيىستى. تولتىرا الماي اۆاريينىي سكلادقا — اران ىشىندەگى كومىر قورىنا قول سالا باستادى. ول قانشاعا جەتپەك! «قورسىز قالساق، پوەزدى بوس قايىرساق نە بولعانىمىز!؟» دەگەن ۇيات ينجەنەردىڭ ارىنا سوقتى. مونشا الدىنداعى ۇلكەن زالعا شيرىعا ەندى. زال ءىشى كوپشىلىك. ەكىنشى سمەنا جۇمىسشىلارى جينالىپ قالعان. لامپاشىدان لامپا الىپ جاتىر. العاندارى بريگادا-بريگادا بولىپ، جۇمىس جايىن كەڭەسىپ وتىر. تۇتاسقان جاي ۇندەردىڭ تىنىمسىز، ۇعىمسىز گۋىلى ەستىلىپ تۇر...
اشىربەك مونشاعا كىرۋگە ۇلگىرمەدى. لامپاسىن تاپسىردى دا زالدىڭ تورىندەگى كىشكەنە ساحناعا كوتەرىلدى. بۇل ساحناعا سمەنا سايىن شىعادى. كەمشىلىكتەردى ايتىپ، ونى جويۋ جولىن كورسەتەدى. بلوكنوتىن اشا بەرگەندە، قاسىنا ءوزىنىڭ كومەكشىسى جاس ينجەنەر كەلىپ تۇردى.
— ۋچاسكە باسشىلارى تۇگەل مە؟
— تۇگەل، ءبارى وسىندا.
— ءتورتىنشى لاۆادا ءبىر ۆينتيك ءۇشىن ۆرۋبماشينا وتىز سەگىز مينۋت تۇرىپ قالدى، — دەپ باستادى اشىربەك ءسوزىن. — دەمەك، كومىر اعىسى وتىز سەگىز مينۋت توقتالدى. سوندا ءبىر ۆينتيك نەشە توننا كومىر جەگەنىن ەسەپتەڭىزدەر! مەحانيزمنىڭ ۇساق بولشەكتەرى جۇمىس باسىندا نەگە دايىن تۇرمايدى، اسەت جولداس؟ بەسىنشى لاۆادا اكىمنىڭ شاپقان كەمىرىن رەشتاك كەيدە الىپ ۇلگىرمەيدى ەكەن. دانچەنكو جولداس كەرە جۇرە لەنتتى ترانسپورتەر ورناتۋدى نەگە ەسكەرمەگەن؟ جاڭا گرافيك بويىنشا: زابويلار، جولدار، ۆەنتيلياسيالار دۇرىس بولۋى، مەحانيزمدەر بوگەتسىز ىستەۋى، تىرەۋلىك اعاش زاپاستارى ءار لاۆادا سۋتكەگە جەتۋى شارت ەدى. تاۋتاننىڭ ۋچاسكەسىندە اعاش جەتپەي جاتىر. پەتروۆتىڭ ۋچاسكەسىندە ۆاگونەتكالار جولدان تايىپ جاتىر... وسىنداي ۇساق كەدەرگىلەردەن تۋعان ۇلكەن زياندى ءقايسىبىر ماستەرلەر گرافيككە جاپپاق. مۇمكىن، گرافيكتىڭ دە كەمشىلىگى بار شىعار. ءبىراق، مىنا كەمشىلىكتەرگە تىكەلەي سول ماستەرلەر، ۋچاسكە باسشىلارى جاۋاپتى. ءار باسشى ءوز ۋچاسكەسىندە سوسياليستىك جارىستى قىزدىرا وتىرىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگىن ارتتىرا بەرۋگە، كومىردىڭ باعاسىن ارزانداتا تۇسۋگە مىندەتتى. سيكلدى جۇمىستىڭ جاڭا گرافيگى وسىنى تىلەيدى...
— دۇرىس ايتادى. كوممۋنيزمگە ءبىز كومىرمەن بارامىز!
— كومىردى نەعۇرلىم كوبەيتسەك، سولعۇرلىم تەز بارامىز... دەگەن داۋىستار كوتەرىلدى. شاحتاعا تۇسەر الدىندا سمەنا سايىن بولاتىن بۇل شولاق جينالىستا ءسوز قىسقا. ينجەنەر بۇگىن تىم قاتال. ءسوزىن بىتىرگەن سوڭ ۋچاسكە باسشىلارىن تريبۋنعا بىرتىندەپ شاقىرىپ، تەرگەپ-تەرگەپ الدى. ەشقايسىسىمەن كەڭەسپەدى. نۇسقاپ، ءامىر ەتىپ تۇر. ەڭ اقىرىندا:
— ءوندىرىس ءتارتىبىن اسكەر تارتىبىنە جەتكىزسەك قانا گرافيك بۇزىلمايدى. جەتكىزەمىز! — دەدى دە ساحنادان ءتۇستى.
ۋچاسكە باسشىلارى جۇمىسشىلارىن ەرتىپ شاحتاعا جونەلدى. ەرمەك جەر استىنان جاڭا قايتتى. لامپاسىن تاپسىرىپ، ويلى، اۋىر تۇرعاندا اشىربەك كەلدى قاسىنا.
ءبىرى — شاحتانىڭ شىعىس جاعىن، ءبىرى — باتىس جاعىن ارالاپ كەلىپ تۇر. سۋى قاتتى ادامدار جۇمساپ قالىپتى. اشىربەك:
— باتىستا نە بولىپ جاتىر؟ — دەگەندە:
— ولقىلىق! — دەدى ەرمەك شىتىنىپ. — قاتەلەسىپسىز. جۇمىسشىلاردىڭ ۇسىنىسى دا، ششەرباكوۆتىڭ ەسكەرتۋى دە دۇرىس. گرافيكتى وزگەرتپەي بولمايدى.
— مەن دە سول ويمەن قايتتىم. ەكى سمەناعا كوشۋ كەرەك.
— جوق! جۇمىس مايدانىن جيناقتاپ، ۋچاسكەلەردى ىرىلەندىرۋ كەرەك...
ەكەۋى وي تالاستىرا مونشاعا ەندى...
جاڭا قالادا، جاڭا باقشانىڭ ىعىندا ءۇش قابات، ادەمى كۇرەڭ ءۇي تۇر. ءۇيدىڭ قاباتىندا، كەڭ كابينەتتىڭ تورىندە كومبينات باستىعى سەرگەي پەتروۆيچ وڭاشا وتىر. ون، جاعىندا، كىشىرەك دوڭگەلەك ستولدا بىرنەشە تەلەفون. ترۋبكانىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ، دامىلسىز سويلەسەدى. ترەستەرمەن عانا ەمەس، شاحتالارمەن دە تىكەلەي بايلانىسادى. ءدۇرديىپ، مانسابىن بۇلدامايتىن جاداعاي، اقجارقىن ادام وسى وتىرعاندا قاراعاندىنىڭ ءاستى-ۇستىن بىردەن كورىپ وتىرعان سياقتى. «سەندەر قالىپ باراسىڭدار، قيمىلداڭدار. سەندەر، وزدىڭدار، وسى قارقىننان جاڭىلماڭدار» دەپ بىرەۋدى قايرايدى. بىرەۋدى تابىس ءماستىعىنان ساقتاندىرادى. الماتى، موسكۆامەن دە اۋىزبا-اۋىز سويلەسىپ الدى. وشكەن شىلىمىن وقتىن-وقتىن تۇتاتقاندا دا ونىڭ ويى ىستەپ جاتىر ەدى. ساعاتىنا قارادى. ەكى ەكەن، تاعى دا تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەردى:
— تىڭداڭىزدار! — دەدى جاپادان جالعىز وتىرىپ، — ءبىرىنشى شاحتانىڭ تەحنيكالىق قىسقاشا ءماجىلىسى اشىق. شاحتا بەس كۇندە ون مىڭ توننا كەم بەردى كومىردى. جولداس ەرمەك بورانتايەۆ، قاشان وتەلەدى بۇل بورىش؟
سەرگەي پەتروۆيچ كۇندە وسى ۋاقىتتا تەلەفون — سەلەكتور ارقىلى ءبىر شاحتانىڭ قىسقاشا ءماجىلىسىن ءوزى وتكىزەدى. بۇل ماجىلىسكە ادەتتەگىدەي جينالمايدى جۇرت، اركىم قىزمەتىندە وتىرىپ-اق قاتىناسا بەرەدى. ەرمەك جەر استىندا، ەكىنشى ۋچاسكەدە تىڭداپ تۇرعان، دەرەۋ جاۋاپ قايىردى:
— جۇمىس مايدانىن تىم جايىپ جىبەرىپپىز، ءسىزدىڭ ەسكەرتۋىڭىز دۇرىس ەكەن. بىزدەگى پارتيا ۇيىمى، وزات جۇمىسشىلار گرافيكتى وزگەرت دەيدى. وزگەرتۋدىڭ كەرەكتىگىنە كوزىم جەتتى...
— قاي باعىتتا وزگەرتپەكسىز؟
— ۋچاسكەلەردى كوبەيتىپ، ۇساقتاۋدىڭ ورنىنا ازايتىپ، ىرىلەندىرمەكپىن. زابوي جۇمىسىن كۇشەيتە تۇسپەكپىن.
— اكىم بارمىسىڭ، سەن نە ايتاسىڭ؟
— بارمىن، سەرگەي پەتروۆيچ، — دەدى اكىم. جەر استىندا، ەلەكتر بولىمىندە تىڭداپ وتىرعان، ترۋبكاعا اۋزىن تاقاي ءتۇستى. ەلەكترشى قىز قىبىر ەتسە، قولىمەن ىمداپ باسىپ تاستايدى. — ەرەكەڭ دۇرىس ايتتى. سونىڭ ۇستىنە ەكى سمەناعا كوشەلىك.
— سەن بۇل اقىلدى قايدان تاۋىپ ءجۇرسىڭ؟
— جۇمىستىڭ ءوزى بەردى، سەرگەي پەتروۆيچ. مەنىڭ لاۆامدا ونداعان توننا شابىلعان كومىر دالاعا شىعارىلماي جاتىر. كەزىندە ۆاگونەتكا، ءتيىستى جابدىقتار جەتكىزىلىپ تۇرمايدى. ولار جەتسە، مەحانيزمنىڭ بىردەمەسىن جوندەۋگە تۋرا كەلىپ قالادى. ءۇش سمەنانىڭ ءبىرىن دايىندىققا قويساق، بۇل بوگەتتەر جويىلادى. ەڭبەك ءونىمى ارتا تۇسەدى. دونباستاعى جولداستار دا وسىنى قۋاتتايدى. حات الىپ تۇرامىن...
— باس ينجەنەردى تىڭدايىق.
اشىربەك جەر ۇستىندە، ءوز كابينەتىندە. شاشىن تاقىرلاپ الىپ تاستاپتى. ترۋبكا قۇلاعىندا، كوزى الدىنداعى كوپ سىزىقتى جەر استىنىڭ پلانىندا ەدى. ءالى دە سودان كوزىن الماي وتىرىپ سويلەدى.
— كەيىنگى كۇندەردە ەڭبەك بارىسىن زەرتتەۋمەن بولدىم. تەحنيكانى سارقا پايدالانۋعا، وندىرىستە بوس ۋاقىت قالدىرماۋعا الدىمەن دۇرىس گرافيك، جاقسى دايىندىق كەرەك. ەرمەك پەن اكىمنىڭ ۇسىنىسىن قوسساق، بورىش تا وتەلەدى، بۇل ماقسات تا ورىندالادى.
— ورتالىق كوميتەتتىڭ پارتيا ۇيىمداستىرۋشىسى نە ايتادى؟
— ماقۇلدايدى، — دەدى ىسقاق. كوزىندە كوزىلدىرىك، سەلدىر، سارشا ساقالى اعارعان، قاسىندا شاحتا گازەتىنىڭ رەداكتورى بالا جىگىت بار، پارتكوم كابينەتىندە وتىر. — بۇل ۇسىنىستار ءوزىمىزدىڭ گازەت بەتىندە، پارتكومدا تالقىلانعان بولاتىن...
ششەرباكوۆ ءارقايسىسىن وسىلاي قىسقا، ءدال سويلەتىپ پىكىرلەرىن العان سوڭ، ءوز قورتىندىسىن دا سوزبادى:
— ولاي دەسەڭىزدەر، ەكى سمەناعا كوشۋدى اۋەلى ءبىر لاۆادا بايقاپ كورەلىك. اكىم قويماي ءجۇر عوي، سونىڭ لاۆاسىنان باستالسىن، وعان تولىق جاعداي جاسالسىن. ەرمەك بورانتايەۆيچ! ۋچاسكەلەردىڭ سانىن ازايتىپ، ىرىلەندىرمەستەن بۇرىن، ويىڭىزدى قاعاز جۇزىندە دالەلدەپ اكەلىڭىز. جاۋابىن سونان كەيىن ايتام.
— تەزىرەك ايتا كورىڭىز، — دەپ ەدى اشىربەك.
— ساسپا، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. — ءبارىن، جابىلىپ جاڭا گرافيكتىڭ تۇسىندا اسىقتىرعانسىڭدار. ەندى ول قاتەنى قايتالامان.
— مەنىڭ تىرەۋىم نە بولدى، جولشىباي ايتا كەتىڭىزشى؟
— جاڭا عانا بۇيرىققا قول قويدىم. تىرەۋىڭىز بارلىق شاحتالاردا قولدانىلادى. وزىڭىزگە ون مىڭ سوم سىيلىق بەرىلەدى.
— راقمەت، سەرگەي پەتروۆيچ، راقمەت!
تەلەفون ارقىلى اشىربەككە تۇس-تۇستان قۇتتى بولسىن ايتىلىپ جاتىر. سەرگەي پەتروۆيچ «ايتسىن» دەگەندەي ءبىراز كىدىرىپ وتىردى دا:
— ءماجىلىس جابىلدى، جولداستار، — دەپ ءىلىپ قويدى ترۋبكانى.
ءوز كابينەتىندە وتىرىپ مەيرام دا تەلەفون ترۋبكاسىن ءىلدى. ءماجىلىستى باستان-اياق تىڭدادى. كەپكەسىن قولىنا الا الدىڭعى بولمەگە شىقتى دا:
— كومبيناتقا كەتتىم، — دەدى انتونيناعا.
كومبينات پەن گوركومنىڭ اراسى ءبىر-اق كۆارتال. ىستىق كۇندە اياعىن جاي باسىپ، بيىك ۇيلەردىڭ كولەڭكەسىندە جالاڭباس، ويلى كەلەدى مەيرام. كومبينات الدىندا ترەست، شاحتا باسشىلارىنىڭ ماشينالارى ءتىزىلىپ تۇر. كوپشىلىگى «م»، گازيكتەر نەكەن-ساياق. سولاردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى سوۆحوزدىڭ، فاەتونعا جەگۋلى قوس قارا ارعىماعى دا كورىنەدى. ادەمى ارعىماقتارعا سۇيسىنە ءبىر قارادى دا مەيرام ۇيگە ەندى. باس كيىمىن ءىلىپ كەلىپ، جايدارى امانداستى ششەرباكوۆپەن.
— ءماجىلىس جاقسى ءوتتى. جاڭا پىكىرلەر ايتىلدى.
سەرگەي پەتروۆيچتىڭ دا بەتىنە قان جۇگىرىپ، كۇلىمدەي كوتەرىلە سويلەدى:
— مىنە بۇگىنگى مالىمەت. ءجۇز ون پروسەنت! شاحتەر دەگەن نامىسقوي حالىق. ەرەگىسسە بەسجىلدىقتى ءتورت جىلدا ورىنداپ جىبەرەدى. سەندەر ءامان العا قارايسىڭدار، ارتقا دا قاراۋ كەرەك. ارتتاعىلاردى كوتەرمەلەپ، الداعىلارعا جەتكىزىپ الۋ كەرەك.
— تەك سول الداعىلاردى تەجەۋگە اينالماسىن.
مەيرام ارتتاعىلاردى تەڭەۋگە قارسى ەمەس، الداعىلار ودان ءارى شىرقاي بەرسىن، دەيدى. ششەرباكوۆ الداعىلاردى تەجەمەك ەمەس، ءبىراق ارتتاعىلار جەتسىن، دەيدى. سوندىقتان الاسۇرعان ۇشقىر قيالداردان گورى، كەيىندە قالعان جۇمىس ۋچاسكەلەرىن كوتەرۋگە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. ءبىرى — الدى الىستان شولىپ، جول ىزدەگەن، ءبىرى — ارتىن جيىستىرىپ، توپتاعان ەكى باسشى ءوزارا ۇعىنىسا الماي قالادى كەيدە. بىرىنە-بىرى قىنجىلا جۇرسە دە ۇعىنىسۋعا قۇمار. مەيرام ءقازىر وڭاشا وتىرىپ، كەڭىرەك سويلەسۋگە كەلسە كەرەك.
— كارگرەس ءبىتتى، — دەپ باستادى ءسوزىن. — سۋ، ەنەرگيا ماسەلەسى شەشىلدى. ويداعىنى ەندى ورتاعا ءبىر سالايىقشى.
— ابدەن-ابدەن. مەن وسىنى اسىعا كۇتكەمىن.
— جۇرتتىڭ جاسامپازدىق كۇشى وسۋدە. وسكەلەڭ تىلەك، وسكەلەڭ تەحنيكا شىڭعا شىعىپ بارادى. كەشەگى بيىك بۇگىن الاسا بوپ قالدى. سول الاسانى ءالى بيىك دەپ الدانۋدان امانبىز با؟
— ءومىر سىرى كوپ قوي، تەرەڭ عوي، — دەدى ششەرباكوۆ. — بىلگەن سايىن كوبەيە، تەرەڭدەي تۇسەدى. ءبىراق، ءبىزدى اداستىرمايتىن نىسانا بار. ول — سوسياليستىك تاجىريبەگە، عىلىمعا نەگىزدەپ بەرگەن پارتيامىزدىڭ، ۇكىمەتىمىزدىڭ جوسپارى، ديرەكتيۆتەرى. وسىنى ورىنداساق اداسپايمىز.
— جوسپار، ديرەكتيۆتەر تاجىريبەگە، عىلىمعا نەگىزدەلسە، ونىڭ ورىندالۋى تۆورچەستۆوعا نەگىزدەلگەن. ەشبىر يۆاننىڭ ياكي بايجاننىڭ تۆورچەستۆولىق قۋاتى بەزبەندەپ ولشەنگەن جوق. ءىس ۇستىندە بىرەۋ اسىپ تۇسسە، بىرەۋ كەم تۇسەدى. كەمىن تولىقتىرۋ، اسقانىن توكپەۋ بىزگە تاپسىرىلعان. جوسپاردىڭ، ديرەكتيۆتىڭ ورىندالۋ تەتىگى سول تاپسىرمادا ەمەس پە؟
— ارينە.
— ولاي بولسا، قالىپتان اسقانعا قابىلەتىمىز شامالى سياقتى؟
— مىسالى؟
— ماشينيست اكىم، پارتكوم ىسقاق ەكى سمەناعا كوشۋدى ۇسىنادى. مەحانيك كوزلوۆ كومىر كومباينىن جاساۋ قامىندا. اشىربەك اشىق شاحتا ماسەلەسىن كوتەرىپ ءجۇر. ەرمەك جۇمىس مايدانىن جيناقتاپ، زابويدى كۇشەيتپەك، ۋچاستكەلەردى ىرىلەندىرمەك. وسىلاردىڭ ۇستىنە كۇنبە-كۇن ءتۇسىپ جاتقان ۇساق ۇسىنىستاردى قوسساڭىز، يەكتەپ تۇرمىز. باستان اسپاي تۇرعاندا باسقارۋ امالىن قاراستىرايىق.
ششەرباكوۆ جاۋاپتان بۇرىن قويىن كنيجكاسىن سۋىردى. كنيجكاداعى شىپىرلاعان، ادەمى ۇساق سيفرلارعا كوزىلدىرىگىن تۇزەپ كيىپ، شۇقشيا قاراعاندا، قولى ويىن بۇزباستان شىلىمىن تۇتاتىپ جاتتى.
— مولشەردەن تىسقارى شاباندىق تا، شاپشاڭدىق تا زياندى، — دەپ كوزىلدىرىگىن بىلاي الىپ قويدى. — قالىپتاسقان سوسياليستىك ءوندىرىستىڭ وزىنە ءتان قارقىنى بار. ول ارىندامايدى، باياۋلامايدى. جوسپارلى، ەسەپتى قارقىن. ءبىزدىڭ ادامدار كەيدە تىم اسىعىس، ۇشقارى ويعا ەرەدى... «بايقا» دەسەڭ شامدانادى. اكىم، ىسقاقتارعا، ەرمەك، كوزلوۆتارعا بايقايىق، زەرتتەيىك دەپ ەدىم، رەنجىپ كەتتى. اشىربەك ءتىپتى بولماستى ايتىپ ءجۇر. مۇمكىن، ولار مەنى — «قورقاق» نە «شابان» دەيتىن شىعار. مەن ەسەپشىل اداممىن، ەسەبىم تۇگەل. تەحنيكاعا قاۋىرت كوشكەن العاشقى ءبىر جىلدا عانا كومىر جوسپارىن كەم ورىندادىق. وزگە جىلداردا تولىق، نە اسىرا ورىنداپ كەلەمىز. ەڭبەك ءونىمىن ارتتىرۋ جايىندا بيىل تۇسكەن ءجۇز الپىس ەكى ۇسىنىستىڭ توقسان ەكى پروسەنتىن ىسكە اسىرىپپىز... باستان اسىپ بارا جاتقان ەشتەمە كورىنبەيدى ماعان.
— ءبارى راس، سەرگەي پەتروۆيچ. تەك «كورىنبەيدى» دەۋدىڭ ورنىنا «كورە المادىم» دەسەڭىز دۇرىسىراق بولار ەدى. «كورىنبەيدىمەن» العا تارتقان كوپ ۇسىنىستار جاتىڭقىراپ قالدى. جاقسى پىكىردى تانۋعا، بوگەمەي جارىققا شىعارۋعا اسىعۋ كەرەك.
— ال، سوندا نە ىستەمەكپىز؟
— عىلىمدىق-تەحنيكالىق جاڭا پىكىرلەر كۇن سايىن تۋىپ جاتىر. ولاردى بۇل ادىسپەن باسقارۋ جەتىمسىز. تارتىپكە سالايىق. ءبىر شاحتانى ەرەكشە تاجىريبەگە شىعارىپ، بۇكىلوداقتىق ينستيتۋتتىڭ — ۆۋگي-دىڭ قاراماعىنا بەرسەك، قاراعاندى كومىر كەنى عانا ەمەس، تەحنيكالىق عىلىم كەنىنە دە اينالادى. اشىربەك پوەزدى زابويعا ەنگىزەم دەيدى. ەنگىزسىن. اشىق شاحتادان نەگە قورقامىز؟
— مەيرام وماروۆيچ، مەن جيىرما ءبىرىنشى ەمەسپىن، — دەپ، باسىن شايقاي كۇلدى ششەرباكوۆ. — بىرنەشە ميلليون تۇگىل ءبىر سومدى نەعايبىلگە جۇمساعىم كەلمەيدى.
— تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيادا قۇربانسىز بولمايدى،- — دەدى مەيرام. ەندى اشىڭقى قاباعى جابىڭقى، باسپالاتا سويلەپ كەتتى. — سوسياليستىك يندۋستريا ميلليون شىعىندارمەن جاسالىپ، ميللياردتاعان پايدا ەنگىزدى. بۇگىنمەن بولىپ، ەرتەڭدى ۇمىتساق، جوسپار ديرەكتيۆتى تۆورچەستۆولىق سىن دەمەي، تەمىر قالىپ دەپ ۇعىنساق، بىزدەن بيشارا جوق. ەگەر ءسىز مەنى ۇشقىر قيالعا ەلىكتەۋشى دەسەڭىز، مەن ءسىزدى كەشەگى تۇرعىدا قالىپ قويدى دەر ەدىم. ريەۆوليۋسيالىق وتكىرلىگىن جويعان اقىل — موجا بولعان پىشاقپەن تەڭ. مەشەۋ رەسەيگە قاراپ، سوسياليستىك رەسەي تون پىشپەيدى. بىزگە ەندى كاپيتاليستەر دۇنيەسىندە ەڭ جەتىلدىم دەگەن امەريكا دا ولشەۋ بولا المايدى. بارلىق الەمگە ولشەۋىشتى، ۇلگىنى ءبىز بەرەمىز. بارا-بارا ءبىزدىڭ تەحنيكا، قىرۋار ەڭبەك، ماتەريالدى جۇتىپ جاتقان وسى الىپ شاحتالاردى جاۋىپ تاستاۋى، كومىردى جەر استىندا ورتەپ، تەك گازىن عانا الۋى مۇمكىن. لەنين بۇنى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان بىرنەشە جىل بۇرىن ايتقان. مەندەلەيەۆ ارمان ەتكەن. تەحنيكا، ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگى قانشا جەتىلسە دە ودان ءارى وسپەسە شەگىنگەنى. ءومىر زاڭى — ءامان وزگەرىس، ءامان العا! ءسىز اشىق شاحتادان قورقاسىز. ۇيىمداستىرۋ ادىستەرىن جاڭارتۋعا قيپاقتايسىز. وسىنىڭىز توقىراۋدىڭ نىشاناسى ەمەس پە، بايقاڭىزشى.
سەرگەي پەتروۆيچ ءوڭى كۇرەڭىتىپ، ۇلكەن دەنەسىن ستولعا ارتا، جاعاداعى جارتاستاي مىزعىماي قالىپتى. تولقىنشا ۇرعان مەيرام ءسوزى وندىرىستەگى وزىق جولداستاردىڭ دا ءسوزى ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىر. قالىپتاسقان وندىرىستەن، قالىپتاسقان ويدى وزگەرتۋ قيىنىراق. ءبىر كەزدە ارمان بولعان سوسياليزم دۇنيەسى ورنادى، قالىپتاستى. سەرگەي پەتروۆيچ ەندى ونىڭ ءاp بولتىن سەمەنتتەن بەكىتپەك بولسا، مەيرام «توقىراۋ» دەپ ايىپتاماق بولادى. جالاڭاش دالانىڭ استى-ۇستىنە بىردەي جايىلىپ كەتكەن كومىرلى قالانى كوز الدىندا جاساتىپ، باسقارىپ وتىرعان ۇلكەن ادامعا اۋىر ءتيدى بۇل ءسوز. سىرتقا شاشىراعان اشۋ كورىنبەسە دە، قايىسا وتىرىپ قايىردى جاۋاپتى:
— تالاس ءتۇيىنى قارقىندا جاتىر، — دەپ، كنيجكاسىن قايتا جايدى الدىنا. — قاراعاندى ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە باستالىپ، اقىرعى كەزىندە-اق اعىلشىن-ورىس بايلارىنىڭ الپىس جىلدا بەرگەنىن بەردى بىزگە. ءقازىر سول ماقتانىشىمىزدىڭ وزىنەن ون بەس-ون التى ەسە اسىپ تۇستىك. ەڭبەك تاريحى بۇدان ارتىق شاپشاڭدىقتى بىلمەيدى. قايتادان، قول شەلەكتەن باستالعان شاحتالارىمىزدىڭ الدى ءجۇز پروسەنت ماشينالاندى، ارتىن سوعان تەڭگەرىپ كەلەمىز. تەحنيكا تاريحى دا بۇدان ارتىق شاپشاڭدىقتى، بايلىقتى بىلمەيدى. كاپيتاليستەر دۇنيەسىندە كومىردى كوبەيتۋ، ارزانداتۋ ەڭبەكشىلەردىڭ دىڭكەسىنە تيسە، ءبىزدى سەرگىتىپ، دەنە، وي قۋاتىن ارتتىرىپ بارادى. ءبىزدىڭ جۇمىسشىلار مەن ينجەنەرلەر اراسىندا ەڭبەكاقى ايىرماسى جويىلۋعا اينالىپ كەلەدى. تەك جاڭا قۇرىلىستارعا عانا كۇنىنە ءبىر ميلليون سوم جۇمساپ وتىرمىز. ەشقايدا، ەشۋاقىتتا تاقىر دالادا ورناعان قالا بۇنداي شاپشاڭ وسكەن ەمەس. باسشىلىق توقىراسا، شابانداسا قالاي وسكەن؟ الدە مەن تەك قاراقشىمىن با؟
— جوق، ءسىز جاقسى باسقاردىڭىز. ەندى ودان جاقسى باسقارماساڭىز جامانعا اينالادى. ءومىر قوزعالىسى شاپشاڭداي ءتۇستى.
— ءاربىر شاپشاڭدىقتىڭ دا ەسەبى بار.
— ەسەپتەۋىڭىزگە قانشا ۋاقىت كەرەك؟
— اي، مۇمكىن جىل كەرەك. كەسىپ ايتايىن، اشىق شاحتاعا رۇقسات بەرىلمەيدى.
— سەبەپ؟
— ءبىرىنشى سەبەپ — قاراعاندى جاعدايىندا اشىق شاحتا بولا المايدى. ەكىنشى سەبەپ — بولا العان كۇندە، ونى ءبىز ەمەس، جەرگىلىكتى وتىن ءوندىرىسى مينيستەرستۆوسى اشۋ كەرەك. كومىردى ءبىز زاۆودتار ءۇشىن دايىندايمىز. اشىق شاحتانىڭ كومىرى جەرگىلىكتى وتىنعا كەتەدى.
— زاۆودتارعا ارنالعان ساپالى كومىردىڭ مىڭداعان تونناسى جاي وتىنعا كەتىپ جاتقانىن ەسەپتەيسىز بە؟
— ەسەپتەيمىن، قىنجىلامىن.
— ەندەشە، اشىربەك ايتىپ جۇرگەن اشىق شاحتا تەك كۇشتى تەحنيكامەن عانا جاسالادى. ول تەحنيكا ءسىزدىڭ قولدا. جەرگىلىكتى وتىن ءوندىرىسى ورىندارىنىڭ شاماسى كەلمەيدى.
— باسقانىڭ ىسىنە قول سۇعىپ كەرەگى نە؟ ءوز ءىسىمىز از با؟
— بۇ دا ءوز ءىسىمىز. اشىق شاحتانىڭ ونىمدىلىگى، جاي وتىن ءۇشىن كەرەكتىگى بىلاي تۇرسىن، كوكسىلەنەتىن كەمىرگە 15 پروسەنت قوسسا، كوكس بۇزىلمايدى، — دەيدى چايكوۆ.
— چايكوۆ، اشىربەكتەردىڭ قيالىنا كوز جۇمىپ ەرە بەرەمىز بە، مەيرام وماروۆيچ، — دەپ سىلق-سىلق كۇلدى ششەرباكوۆ. — چايكوۆ وندىرىسكە اتوم ەنەرگياسىن قولدانسا، دەيدى. قانداي جاقسى قيال! اشىربەك، ەرمەكتەر كومىرگە ۇلكەن شابۋىل جاساماقشى بولىپ، جاڭا گرافيكتەرىمەن قۇلادى. ءبىز ءار ۇسىنىستى ابدەن سالماقتاپ، زەرتتەپ بارىپ قابىلداۋىمىز كەرەك. سابىرمەن زەرتتەۋدى ءسىز شاباندىق، دەيسىز. مەنىڭشە شاباندىق پەن شاپشاڭدىق جىگىن تاپقان جوقسىز.
— ءسىز ساسپاي زەرتتەگەنشە ۋاقىت كۇتە مە، — دەدى دە مەيرام ورنىنان اۋىر تۇردى. — قالعان اڭگىمەنى گوركومدا سويلەسەرمىز.
سەرگەي پەتروۆيچ تەرەزەگە كەلىپ، كەتىپ بارا جاتقان مەيرامعا سىرتىنان قاراپ تۇردى. تەنتەك بالا قانشا رەنجىتسە دە، اكە شىركىن قيا ما. سول اكەدەي قيالماي، نە كونە الماي البارلى ويىمەن تۇر. ول تەك شارۋاشىلىق ەسەپتىڭ ادامى ەمەس. ءوز دۇرىستىعىنا سەنىمدى بولسا دا، العا ارىنداي ۇمتىلعان كوپ، ادال، العىر جولداس بەكىرە بالىقشا باسىن تاسقا سوعا ما دەپ قاۋىپتەنەدى. ونىسى ناعىز ءقاۋىپ پە، الدە اياۋلىسىنا ايەنشەك بولاتىن بارلىق ادامعا ءتان بەلگىلى مىنەز بە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قامقور ويمەن قىنجىلا كەلىپ وتىردى ورنىنا. تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەردى.
— وبكومدى بەرىڭىز... اسان امانتايەۆيچ تاعى دا ششەرباكوۆ سويلەيدى. مەيرام وماروۆيچ اسىقتىرىپ بارادى. نە ايتاسىز؟.. الماتى، موسكۆانىڭ پىكىرىن كۇتەمىز؟ وندا تىم جاقسى! وعان دەيىن مەيرام وماروۆيچقا يە بولا كورىڭىز. ءتىپتى تەرىسىنە سىيماي ءجۇر، — دەپ كۇلدى دە ششەرباكوۆ ترۋبكانى ىلە سالدى.
قولتىعىندا جۇمارلاپ وراعان ۇلكەن تاباق قاعاز، رۇقسات سۇراماي-اق كوزلوۆ كىردى.
— ءيا، بوريس ميحايلوۆيچ تاعى نە؟
— تاعى سول. كور، جاساپ اكەلدىم، — دەدى كوزلوۆ. الاسا، ءتورتپاق قارت ءالى شيراق. قاعازىن جايىپ تاستادى. تولىپ جاتقان سىزىق. بولاشاق كومبايننىڭ سۋرەتى. سەرگەي پەتروۆيچ شۇيىلە قاراپ وتىرىپ، سۇراقتار قويدى:
— ونىمدىلىگى قانشا؟
— ساعاتىنا ەلۋ بەس توننا. ۇزىندىعى ءجۇز ەلۋ مەتر لاۆانى سەگىز ساعاتتا ءبىر شاۋىپ شىعادى. شاپقان كومىرىن رەشتاكقا ءوزى سالىپ جونەلتەدى.
— نەشە ادام باسقارادى؟
— تىرەۋشىلەردى قوسقاندا جەتى كىسى جەتەدى. سمەنا سايىن ون بەس-جيىرما ادامنىڭ ەڭبەگى ۇنەمدەلەلدى. مەن كەمىرەك ايتىپ وتىرمىن. كومباين ءونىمى ۇلعايا بەرمەك... ۆرۋبماشيناشا جۇرەدى. بارى ۇشەۋ. ونىڭ — ەكەۋى قيسىق، ءبىرى ءدۇزۋ...
— باردىڭ، مەحانيزم بولشەكتەرىنىڭ ءدال ەسەبى نەگە كورسەتىلمەگەن؟
— كورسەتەمىز، كورسەتەمىز...
— سولاردى كورسەتىپ، ماكەتىن جاساپ اكەلمەيسىز بە! — دەدى دە قاعازدى ىسىرا سالدى سەرگەي پەتروۆيچ. كوزلوۆ جالما-جان جيناپ جاتىر. ماڭدايى قىزارىپ، ەرنى جىبىرلاپ كەتىپتى.
— بيۋروكراتيزم! — دەدى ءبىر كەزدە دىرىلدەپ. — گوركومعا بارام. سەنى پارتيا تالقىسىنا سالماسا بولمايدى...
جاسىنان بىرگە ىستەسكەن، بىرگە وسكەن قارت جۇمىسشى قاتتى اشۋلاندى. ششەرباكوۆكە قاراعاندا تۇلعاسى تورعايداي-اق. سوندا دا ءتونىپ-تونىپ قويادى:
— سەن تۇگىل، سەنىڭ اكەڭ، مارقۇم پەتر الەكسەيەۆيچ تە بەتىمنەن قاققان ەمەس-تى. نەگە اسقاقتايسىڭ، نەگە ىسىرىپ تاستايسىڭ، مەنىڭ قاعازىمدى!؟ وندا جۇرتشىلىقتىڭ وزىق ويى جاتىر. اش كوزىڭدى!..
ۇسىنىس ارتىنان ۇسىنىس، كەرىس ارتىنان كەرىس. سەرگەي پەتروۆيچ «ءلام» دەگەن جوق. كوزلوۆ ۇرسىپ بولىپ، شارشاپ بارىپ وتىرعاندا عانا، جىمىڭ ەتىپ ءتىل قاتتى:
— اتىلماي قالعان پاترونىڭ بولسا، تاعى ات. ايتەۋىر قۇر دارىلەپ اتىپ جاتىرسىڭ.
حاتشى ايەل تەلەگرامما اكەلدى. سەرگەي پەتروۆيچ وقىپ جىبەرىپ، ساعاتىنا قارادى دا ورنىنان تۇردى:
— ءجانابىل كەلەدى. اەرودرومعا بارام. ىستەي بەر، بوريس ميحايلوۆيچ، ىستەي بەر.
— الا كەت، مەن دە بارام. ول مەنىڭ شاكىرتىم! — دەپ كوزلوۆ قوسا شىقتى كابينەتتەن.
VII
ششەرباكوۆتەن شىققان سوڭ، مەيرام تۋرا وبكومعا تارتتى. وبكوم مەن وبليسپولكوم ءبىر جەردە، ءۇش قابات اق ۇيدە تۇرادى. ول ءۇيدىڭ سىرت جاعىندا كينوتەاترى، باقشا، الدىڭعى جاعىندا كەڭ الاڭ بار. الاڭعا بىلتىردان بەرى اعاش، گۇل ەگىلىپ اينالاسىن قورشاعان. اۋماعىمەن ويىپ اكەلىپ ورناتا قويعان ەرەسەك اعاشتار بىرەر جىلدا-اق زەينەتتى باقشاعا اينالدى. قاق ورتاسىندا كۇن شىعىسقا قول سوزىپ لەنين تۇلعاسى تۇر. اعاش كولەڭكەلەرىندە جاپىراق، ءتۇستى سىرلى ورىندىقتار، ىستىق كۇندە سۋ سەبەلەپ فونتاندار تۇر. كومىرلى قاراعاندىدا ەگىن اراسىنداعى ارامشوپشە ەسكىنىڭ جۇرناقتارى كەزدەسە بەرسە، بۇل قاراعاندىدا ول ىرىمعا جوق. ءتۇزۋ، تەگىس كوشە، ءۇش، ءتورت، بەس قابات ۇيلەر، فونتان، سكۆەرلار كۇن ساناپ كوبەيە تۇسەدى. كومىر توزاڭىنان اۋلاق، جالپاق جوننىڭ ۇستىندەگى شىمقاي جاڭا، قىلاڭ قالانىڭ ءبىر شەتىندە اەرودروم. دۋاداقشا جۇگىرە ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن سامولەت توبىنىڭ گۇرىلى تۇندە دە باسىلمايدى. ەكىنشى جاق شەتتە — «دينامو» — سپورت الاڭى. مىڭداعان ادام دۋىلداسىپ، دەنە شىنىقتىرۋ ونەرىن قىزىقتاپ جۇرگەنى.
قۇلازىعان جالاڭاش دالا از ۋاقىتتا وسىنداي مادەنيەت، ءوندىرىس وشاعىنا اينالسا دا مەيرامنىڭ كوڭىلى كونشىر ەمەس. ششەرباكوۆتىڭ جاڭاعى: «شاباندىق پەن شاپشاڭدىقتىڭ جىگىن تاپپاي ءجۇرسىز» دەگەنى شامداندىرا ءتۇستى. باقشا ىشىندە جالعىز، تومەن قاراپ، جاي باسىپ كەلە جاتىپ: «ول تەك كەشەگى مەن بۇگىنگىنى سالىستىرادى. توياتتاۋ! بۇگىنگى مەن ەرتەڭگىنى سالىستىرۋ كەرەك»، — دەپ ششەرباكوۆتى مىنەپ الادى ىشىنەن. جايناعان الۋان ءتۇستى ەكپە گۇلدەردىڭ القىزىل ءبىرىن قىزىعىپ جۇلىپ الدى دا ىڭعايسىزدانىپ قالدى. «اركىم ەستىپ جۇلا بەرسە...» دەسە دە، جۇلىنعان سوڭ تاستاي الماي ومىراۋىنا قاداپ تۇرعاندا.
— گۇلگە قۇمار ءالى، قىزىل گۇلگە! — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
وبكومنان شىعىپ كەلە جاتقان اناتوليي فەدوروۆيچ
چايكوۆ ەكەن. قولىندا كونۆەرتى بار. ول جەتكەنشە مەيرام دا جاۋاپ بەرىپ ۇلگىردى:
— ءيا، مەن گۇلگە قۇمار. قۇمارلىق بىتسە تىرشىلىكتە نە ءسان بار.
— قۇمارلىق قياناتقا اينالماسىن ءبىراق.
— مەن جۇلعان ءبىر گۇلگە بۇنى ايتتىڭىز، ءوزىڭىز ونداپ جۇلعاندا نە ايتتىڭىز؟
چايكوۆ جاۋاپ قايىرماي باسىن شايقاپ كۇلدى دە، مەيرامنىڭ قولىن قاتتى قىسا امانداستى. بۇدان سەگىز-توعىز جىل بۇرىن مەيرام قاراعاندىعا العاش كەلە جاتقاندا، جاپان دۇزدە، يرەك-يرەك بەلدەر اراسىندا بارلاۋشى پارتيانى باسقارىپ جۇرگەن چايكوۆ وسى. سودان بەرى ارالارىنان قىل وتپەيدى. جاستارىنىڭ ۇلكەن، كىشىلىگىنە قاراماستان ازىلدەسە بەرەتىن.
— باسىڭىزدىڭ قاسقاسى كۇن ساناپ ۇلعايا ما، نەمەنە، — دەپ ەدى مەيرام. چايكوۆ يىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ:
— امال نە! — دەدى. — سەنىڭ سامايىڭنىڭ اعى جۇلساڭ دا بوي بەرمەي بارادى.
ەكەۋى باقشانى باسىنا كوتەرە كۇلدى. چايكوۆ الاسا بويلى، ءتورتپاق، جايدارى، شاپشاڭ كىسى. وتكىر، كوكشىل كەزىندە كۇلكى ەندى باسىلا قالىپتى. مەيرامدى قولىنان جەتەلەي كەلىپ، جاپىراق كولەڭكەسىندەگى ورىندىققا وتىردى دا، ۇلكەن اڭگىمەنى وپ-وڭاي باستادى:
— دولينكانى كوشىرۋ كەرەك! الەكساندر اندرەيەۆيچكە ايتىپ شىقتىم... — دەگەندە مەيرام جالت قارادى، ونىڭ بەتىنە.
— شىن ايتاسىز با؟
— شىن ايتام.
«دولينكا» قاراعاندىدان قىرىق-ەلۋ كيلومەتر. ونداعان مىڭ مالى، ونداعان مىڭ ەگىسى، باقشاسى بار، جەرىنىڭ ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتىنە ەكى-ۇش ءجۇز كيلومەترگە سوزىلعان الىپ سوۆحوز. تىكەلەي موسكۆاعا باعىنادى. بارلاۋشىلار كومىردى قۋا-قۋا وسى سوۆحوزدىڭ ورتالىعىنا جەتكەن. ونى كوشىرۋ رۋلى ەلدى كوشىرۋمەن بىردەي. فەدوروۆيچتى بۇل قيىندىقتىڭ ءبىرى بوگەگەن جوق. ءوز ويىن ورشەلەنە دالەلدەپ وتىر...
— كوشىرۋ ءۇشىن بىرەر شاحتانى دولينكانىڭ ءدال ورتالىعىنان اشۋ كەرەك.
— قيىن ماسەلە، اناتوليي فەدوروۆيچ.
— نەسى قيىن! دالەل دايىن. دالەلدەسەڭ ۇكىمەت قۇشاعىن جايا قارسى الادى. كومىر نەعۇرلىم كوبەيسە، ونەركاسىپ سولعۇرلىم كۇشەيەدى. مالدىڭ، ەگىستىڭ استىنا كومىردىڭ كەرەگى نە؟ سوۆحوزدى ول جەردە قالدىرۋدان كوشىرۋ الدەقايدا پايدالى. كەرەك بولسا، بۇنىڭ ەكونوميكالىق ەسەبىن دە جاساپ بەرەم...
مەيرام تالاسپاي تىڭداي بەردى. جاسى، تاجىريبەسى ۇلكەن، قازاق جەرىنىڭ كەن بايلىعى تۋرالى وتىزدان اسا عىلىمي ەڭبەگى بار. موسكۆا، لەنينگراد، الماتىمەن پىكىر بايلانىسى قات-قابات ادام سويلەگەن سايىن تەرەڭدەپ بارادى. الدىن الىستان بولجاپ، عىلىم دۇنيەسىندەگى وزىق ويلاردى كولدەنەڭ تارتىپ تۇر. ويى وزىنە سونشا ايقىن، سەنىمى سونشا كۇشتى سياقتى — سوزىندە ءبىر ءدۇدامال، ءمۇدىرۋ جوق. باتىل ايتادى.
— كومىر جالعاسى الپىس-جەتپىس كيلومەترگە كەتتى!- — دەدى باتىسقا نۇسقاپ قويىپ. ەكىنشى قولىن دەرەۋ شىعىسقا سوزدى. — بۇل جاق ءبىزدىڭ ءقايسىبىر بارلاۋشىلاردىڭ بولجاۋىنشا «ەكىباستۇز» بەن ۇشتاسادى. قاراعاندى ۇلكەن كومىر تەڭىزى. سوعان لايىق كەمە كەرەك. مەنىڭشە قازاقستاننىڭ قارا مەتاللۋرگياسىن جاساۋ قامىنا كىرىسەتىن دە مەزگىل تۋدى. قايىر امانبەكوۆيچتىڭ مىنا حاتىن وقىعاندا وسى پىكىر كەلدى باسىما...
اناتوليي فەدوروۆيچ قايىر امانبەكوۆيچتى ءاردايىم اۋزىنان تاستامايدى. ەكەۋى جيىرمانشى جىلداردىڭ باس شەنىندە تومسك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىر بىتىرگەن كەن زەرتتەۋشى ينجەنەرلەر، مەكتەپتەس دوستار. ونىڭ ۇستىنە گلاۆكاداعى زيانكەستەر توبىمەن ايتىس ۋاقىتىندا جۇبىن جازباي، دوستىقتارىن نىعايتا تۇسكەن. قايىر جۋىردا سسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندىق فيليالىنا اۋىستى. قىرىققا تارتا عىلىمي ەڭبەگى بار، قازاقستان تۇرسىن موسكۆاعا ءمالىم ادام. مىنا حاتتىڭ ءبىر جەرىندە بىلاي دەپتى:
«...قۋانىشپەن حابارلايمىن — قازاق جەرى كومىر، ءتۇستى مەتالل، سيرەك مەتالل بايلىعىن عانا كورسەتىپ قويعان جوق. شويىن، تەمىر، بولات بايلىعىن دا كورسەتىپ وتىر...»
— بايقادىڭىز با، بۇل ءسوزدىڭ ءمانى ۇلكەنى — دەپ حاتتىڭ وسى جولىن بىرەر نۇقىدى دا قالتاسىنا سالدى چايكوۆ. ءسوز تۇيدەگىمەن كەلىپ، كومەيىنە تىعىلىپ تۇرعان ءتارىزدى، لىقىپ شىعادى اۋزىنان.- — قازاق جەرى كەڭ، سوۆحوزعا قونىس كوپ. كارگرەستىڭ سۋى، توگى جەتەدى. تەمىر كەندەرىن باۋراعانشا ءوندىرىس ماڭىنداعى ەسكى-قۇسقى تەمىرلەردىڭ ءوزى بىرنەشە مارتەگە ازىق بولا تۇرادى. قاراعاندى كومىرى ورال، بالقاشپەن قوسا قازاقستاننىڭ قارا مەتاللۋرگياسىن نەگە قوزعاي بەرمەيدى؟! ۇندەمەيسىڭ، مەيرام وماروۆيچ، ويلى جىگىتسىڭ، ويلاعانىڭ جاقسى. Meن بۇنىڭ ءبارىن جولداستىعىڭنان، سەكرەتارلىعىڭنان بۇرىن دەپۋتاتتىعىڭا ايتىپ وتىرمىن. عىلىمي-تەحنيكالىق پىكىرلەر ءقازىر سونشالىق كوپ تۋا باستادى، رەسپۋبليكا سونشالىق ءوسىپ بارادى، قازاقستان ەندى ءوزىنىڭ عىلىم اكادەمياسىن جاساماسقا امالى جوق. مىنە، بۇل ەڭ قيىن ماسەلە. عالىمسىز، ۇلت عالىمدارىنسىز قالاي جاسالادى؟! ايتپاقشى سەن قاشان قورعايسىڭ؟
كەنەتتەن وزىنە تاپ بەرگەن چايكوۆكە مىرس ەتتى مەيرام. بەتىنە قاراپ تەلمىرە قالىپتى.
— وسى جىلدىڭ اقىرىنا دەيىن جازىپ بىتىرەم.
— ارداق شە؟
— ول كەلەسى جىلى قورعار.
— دەمەك، فيلولوگيادان ءبىر، ەكونوميكادان ءبىر عالىم شىققالى تۇر.
— تاعى ءبىر ءمۇعالىم تاريح عىلىمىنان دايىندالىپ ءجۇر.
— بارەكەلدى! كومىر تۋرالى دوكتورلىعىمدى مەن دە جازىپ ءبىتىردىم. قورعاۋىم عانا قالدى. قايىر امانبەكوۆيچكە جازىپ جىبەردىم. قانداي قۋانار ەكەن! — دەپ تۇرا جونەلدى چايكوۆ. ءوزى قۋانعاننان كەپكەسىن ۇمىتىپ كەتتى. اسىعىس قوشتاسىپ، باسىن ءبىر جاعىنا ءسال قيسايتا، جەبەلەي باسىپ بارادى. مەيرام ارتىنان قاراپ وتىرىپ:
— ويى ءمولدىر ادام! — دەدى ىشىنەن، چايكوۆ كىلت بۇرىلىپ، كەيىن قايتتى. قولىن كوتەرە سويلەپ كەلەدى:
— بارلاۋشىلاردى جونەلتپەك ەدىم، اسىعىپ ايتپاي كەتىپپىن. ششەرباكوۆ جاقسى كومىرشى، ءبىراق جامان گەولوگ. قورىقپاڭدار اشىق شاحتادان. اشىربەك بىلەدى، ول جەردىڭ كومىرى اشىق الۋعا ءتىپتى قولايلى.
— اناتوليي فەدوروۆيچ، مىنا كەپكەڭىزدى...
— راقمەت. ارداققا مەنەن سالەم.
چايكوۆ كەزدەسكەن جەردە جاڭا ويلار ايتىپ كەتەدى. بۇل جولى ايتقانى مەيرامدى قاتتى تولعانتتى. قاراعاندى وسكەن سايىن قازاقستاندىق، بۇكىلوداقتىق ماڭىزى بار ءىرى-ىرى ماسەلەلەر قويىپ تۇر العا. باقشادان شىعىپ، اسفالت جولمەن وبكوم ءۇيىنىڭ كەڭ، بيىك ساتىلارىنا كەلىپ كوتەرىلگەندە دە مەيرام وسى ويلاردىڭ شىرماۋىندا ەدى. ءۇشىنشى قاباتتاعى سەكرەتاردىڭ كابينەتىنە جەتكەندە عانا ايىقتى. سەكرەتارعا كەزەكسىز، سۇراۋسىز كىرە بەرەتىن. بۇل جولى حاتشى ايەل: «موسكۆامەن سويلەسىپ جاتىر» دەگەن سوڭ بوگەلە تۇرىپ، سەز بىتكەن سوڭ كىردى.
ۇلكەن كابينەتتىڭ ەڭ تورىندە شەكەسى جالتىراپ، اق كيىمدى، يىقتى، كەۋدە سۇيەگى كەڭ، بۋرىل باس ادام وتىر. بەتىندە ءالى ءاجىم جوق. اقسارى ءجۇزى، بادانا كوزى جاسى تولىپ كەلسە دە مولدىرەپ تۇر. اماندىقتان سوڭ بايسالدى مىنەزىن، جىلى-شىرايىن بۇزباستان مەيرامعا ءبىر قاراپ ءوتتى دە:
— قاباعىڭ نەگە جابىق؟ — دەدى.
— قاباقتى سەرگەي پەتروۆيچ بۇزا بەرەدى. رۇقسات ەتىڭىز، الەكساندر اندرەيەۆيچ، ماسەلەنى بيۋروعا قويماقپىن.
الەكساندر اندرەيەۆيچ جۋىردا جاۋاپ قايىرمادى. جاي سويلەسە دە جاۋاپقا بوگەلمەيتىن. مەيرامنىڭ ۇسىنىسىن تاستامايتىن. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن كوميسسيا باستىعى بولىپ ورتالىقتان قاراعاندىعا كەلگەندە، مەيرامدى زيانكەستەردىڭ جاپقان جالاسىنان قۇتقارىپ كەتىپ ەدى. قاراعاندى وبلىس ورتالىعىنا اينالعاندا وبكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بولىپ كەلدى. گوركومنىڭ دا ءبىرىنشى سەكرەتارى. قالا ماسەلەلەرىن كوبىنەسە مەيرام باسقارسا دا، ونىڭ ىشىندە باستى-باستىلارىن ءبىرىنشى سەكرەتارسىز شەشپەيدى. الەكساندر اندرەيەۆيچ ۇندەمەي قالعاندا، جاقسى كورەتىن جولداسىنىڭ ءبىر ءمىنىن بەتىنە ايتۋدى ويلاپ وتىر ەكەن.
— ەسىڭىزدە مە؟ — دەدى ءبىر كەزدە، — بۇدان جەتى جىل بۇرىن كومىرلى قاراعاندىدا، ەكى قابات ستاندارت ۇيدە ەكەۋمىز ۇزاق اڭگىمەلەستىك...
— ەسىمدە، — دەدى مەيرام.
— سوندا ءسىز «كۇرەسكەن سوڭ جىعۋ كەرەك» دەگەنسىز. تاپ جاۋىنا بۇل راقىمسىزدىعىڭىز مەنى ابدەن ءسۇيسىندىردى. ەندى دوستارعا سونداي قاتتىلىق كورسەتسەڭىز كۇيىنەر ەدىم. پارتيا بۇعان جول بەرمەيدى. ايىپتاۋدان اۋلاقپىن. تەك ساقتاندىرعانىم.
— ايتا ءتۇسىڭىز، تۇيىق ساقتاندىرعانىڭىز تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر.
— بىلتىر وسى ۋاقىتتا «شيەۆچەنكو، افاناسيەۆتەردىڭ كومباينى» دەپ قاراعاندىنى دۇڭكىلدەتىپ ءجۇردىڭىز. قايدا سول كومبايندار؟ انەۋكۇنى ەرمەكتىڭ گرافيگىن ماقتاعانسىز، ول گرافيك ورىندالماي قويدى. كەيدە شارۋاشىلىق، سوۆەت ۇيىمدارىنىڭ پراۆوسىنا قول سۇعاسىز. مەنىڭ پىكىرىم جەڭسىن دەگەنشە، دۇرىس پىكىر جەڭسىن دەگەن ارتىق. ەندى تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، — دەدى مەيرام ويلانىپ وتىرىپ، اقشىل ءجۇزى قىزعىلت تارتتى، — كەيدە اسىعىس تا، ومىراۋلاپ تا كەتسەم كەرەك.
الەكساندر اندرەيەۆيچ بۇدان ءارى قازبالاعان جوق. ترۋبكاسىنا «زولوتوە رۋنو» تەمەكىسىن سالىپ جاتقاندا، ۇرتىندا جۇمساق كۇلكى تۇردى. ادام كوڭىلىن كوبىنەسە جىلى ءسوز، جىلى مىنەزبەن الاتىن ادەتى. الدى كەڭ، ونىڭ الدىنان سىر بۇگىپ شىعاتىندار كەمدە-كەم-اق شىعار. مەيرامنىڭ كەيبىر قاتال، ۇستەم مىنەزدەرىن جۇمسارتىپ وتىراتىن سياقتى ەدى بۇل كىسى.
— ادام تۇسىنسە دە بويىنداعى جارامسىز ادەتتىڭ ءبارىن جەڭە بەرمەيدى، — دەدى كۇلىمسىرەپ، — مەن مىنا تەمەكىنىڭ زيانىن ەرتەدەن بىلەم. قويا المادىم. ءوزىن-وزى جەڭۋ، ءوزىن-وزى تۇزەۋ — تۇسىنۋمەن قوسا قايرات تىلەيدى.
— بويدا باردى سالىپ كورەمىز، — دەپ كۇلدى مەيرام.
— وندا جەڭەسىز، ءسىزدىڭ قايراتىڭىز جەتكىلىكتى.
كوپ تەلەفوننىي، ءبىرى شىلدىر ەتتى. سەكرەتار توتەنشە سويلەسەتىن ىشكى تەلەفوننىي، ترۋبكاسىن كوتەردى. وبكومنىڭ ەكىنشى سەكرەتار! اسان امانتايەۆ ەكەن. باعانا تەلەفون ارقىلى ششەرباكوۆتىڭ ايتۋىمەن مەيرامعا كەيىپ سويلەپ جاتىر.
— ...تارتىپكە شاقىرساڭىزشى. ششەرباكوۆكە ءتىپتى مازا بەرمەيدى... ماسەلە ۋشىعىپ بارادى...
— مەنىڭشە ول ءتارتىپسىز جىگىت ەمەس. ازىراق اسىعىستىعى بولار، ونىڭ ەسەسىنە اناۋ وتاعاسىنىڭ ازىراق شاباندىعى دا بار. قاپا بولماڭىز، ماسەلە دۇرىس شەشىلەدى، — دەپ الەكساندر اندرەيەۆيچ ترۋبكانى ءىلدى دە مەيرامعا قايتا بۇرىلدى. — ال، ەندى داۋلى ماسەلەگە كەلەيىك. ششەرباكوۆتىكى ءازىر ساقتىق. ۇسىنىستاردى زەرتتەمەي، قابىلداي بەرۋگە بولمايدى. زەرتتەسىن. ەگەر زەرتتەۋدى كەدەرگىگە اينالدىرىپ بارا جاتسا كورەمىز.
— وسى ماسەلە جونىندە ءوز پىكىرىڭىز قالاي!
— ەرمەكتىڭ جاڭا گرافيگى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ول ونى كورە سالا تۇزەۋ قامىندا. زابوي جۇمىستارىن تەزدەتەم، ۋچاسكەلەردى ىرىلەندىرىپ، دايىندىقتى كۇشەيتسەم، — دەۋى قونادى كوڭىلگە. اشىربەكتىڭ اشىق شاحتا جايىنداعى ۇسىنىسى دا دالەلدى. پوەزدى بۇكىل سوستاۆىمەن زابويعا ەنگىزبەك، كومىردى ەكسكاۆاتورمەن تيەمەك... ءبارىن تەحنيكاعا ىستەتەم، دەيدى. ءتىپتى باتىل وي! بۇعان ششەرباكوۆ پەن ەرمەك كوبىنەسە اۋە رايىنان قورقىپ، قارسى بوپ ءجۇر.
— بوسقا قورقادى. بوراندى كۇننەن بورانسىز كۇن كوپ. اشىق شاحتا كومىر شىعارۋدا ءونىمدى بولسا، قاردان تازارتۋ ودان دا ءونىمدى
— قاردىڭ وزىنە قارسى شارالار بار. ماڭايعا اعاش ەگىپ، ششيتالار قۇرىپ تاستاسا، نەقىلادى بوران.
— وندا بۇل يگى ءىستى نەگە بوگەي بەرەمىز؟
— موسكۆانىڭ پىكىرىن كۇتپەيمىز بە؟
— ۋاقىت ءوتىپ بارادى. تاعى دا ايلار وتەتىن بولادى.
— ايلار ەمەس، جۇمالار عانا وتەر، — دەدى دە الەكساندر اندرەيەۆيچ ازىلدەپ قويدى، — جاس قايرات، سونى وي ومىرگە جاڭا قارقىن بەرەدى. كەيدە ولار جولىن تاپپاي جارتاسقا سوعادى.
— تاۋىپ ايتتىڭىز. ءبىراق، پارۋانا اكەگە بوي بەرمەي جاس بالا جىعىلا ءجۇرىپ جەر تانيدى.
— سەن دە تاۋىپ ايتتىڭ بىلەم.
ەكەۋى ءبىراز كۇلىسىپ الىپ، كوزلوۆ جايىندا قوزعادى اڭگىمەنى.
— كومىر كومباينى شاحتا ومىرىندە زور وقيعا. العاشقى تالاپتىڭ ساتسىزدىگىنە قاراپ جاسقانباۋ كەرەك. ول ءساتسىز دە بولسا ىلگەرى نۇسقاپ كەتتى.
— وسىنى سەرگەي پەتروۆيچكە دە ايتىڭىز.
— ايتامىن. كوزلوۆقا بارلىق جاعدايدى جاساتامىن. مەنىڭشە شيەۆچەنكو، افاناسيەۆتەردىڭ قاتەسى — جۇمىسشى، ينجەنەر كوللەكتيۆىنىڭ كەڭەسىنىڭ سىنىنان اۋلاق ۇستادى وزدەرىن. مەيرام وماروۆيچ، كوزلوۆ دوسىڭدى بۇل قاتەدەن ساقتاندىرا گور. بۇل كومەكتى وعان ءوزىڭ ۇيىمداستىر.
— جاقسى! — دەدى مەيرام. ءمىنى بەتىنە باسىلسا دا قاباعى جايراڭ. سايىپ كەلگەندە الەكساندر اندرەيەۆيچ قوستاپ شىقتى. ءبىراق، تولعاۋى كەڭىرەك، ارەكەت ادىستەرى ءارقيلى، تاجىريبەسى بايىراق ەكەنىن مەيرام بۇل جولى بۇرىنعىدان ايقىن كوردى. جاڭا تەلەفون ارقىلى كىممەن كىم تۋرالى سويلەسكەنىن دە شامالاپ وتىر ەدى. «سابىرلى، ادام سىيلاۋ قاسيەتى باسىم-اۋ وسى كىسىنىڭ! ەشقايسىمىزدى قۇلاتپاي قولتىقتاپ الىپ شىقپاق» دەگەن ويمەن ورنىنان تۇردى.
— ءبىز ءسوز قىلعان كومباين، اشىق شاحتا، ەڭبەك ۇيىمداستىرۋداعى جاڭا ءتاسىل قاراعاندى ءۇشىن عانا ەمەس، دونباسس، كۋزباسس ءۇشىن دە ۇلكەن جاڭالىق، — دەدى الەكساندر اندرەيەۆيچ. «قاراعاندى ويدىڭ دا ءوندىرىسى» دەپ دۇرىس ايتقانسىڭ. ءبىر شاحتانى ۆۋگي-دىڭ قاراماعىنا بەرۋ كەرەك. كوندىرەمىز ششەرباكوۆتى.
ريزالىق ءبىلدىرىپ، باسىن يزەدى دە، شىعىپ كەتتى مەيرام.
VIII
بيىك كوپىردىڭ تەمىر دىڭگەكتەرىنە، ولاردىڭ ۇستىنە ورناتقان كەڭ، ۇزىن تاقتاي قوراعا ءجانابىل توبەسىنەن قاراپ تۇر. ءۇش-تورت جىل كورمەگەن شاحتاسى قانداي وزگەرسە، ءوزى دە سونداي وزگەرگەن. بۇرىن الىپ قاش مىنەزىن، وتكىر ءتىلىن تەجەي ۇستاپ، ارنارسەگە بايىپتى قاراعان، بايسالدى بولا باستاعان ءتۇرى بار. پارتيا مەكتەبى ءبىلىم عانا ەمەس، مىنەز دە بەرىپتى. قاسىنداعى جۇماباي مەن مايپاعا قازىرگى كوڭىل كۇشى وتكەنمەن سالىستىرا ايتتى:
— ەڭبەك سىڭگەن، كوز ۇيرەنگەن نارسە قانداي ىستىق! بوقايدىڭ قۇرىم قوستى كومبيناتقا كىرگەنشە تاستاماۋىنا تۇسىنبەي كۇلگەن ەكەم.
— ا، سولاي ما؟! — دەدى جۇماباي. — قارا سيىر دا ماعان ىستىق كورىنەتىن.
— مۋزەي بار ما، قالادا؟ ءبىز كورگەندەردەن ءجوندى ەشتەمە قالماپتى عوي.
— بار، بار. و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! مايپاجاننىڭ ستانوگىن، سەنىڭ ستانوگىڭدى، مەنىڭ تاشكەمە دەيىن سوندا جيناپ قويىپتى. اقشاسىز كورسەتپەيدى.
— كەشە عانا سونىڭ ءبارى ەڭبەك قۇرالى بولسا، بۇگىن تاريح ماتەريالى بولىپ قالدى. شاپشاڭ، ءتىپتى شاپشاڭ كەتىپ بارامىز، جۇمەكە!
ءجانابىل اڭقاۋ اتاسىنىڭ بويىنان دا وزگەرىستەر تاپتى. بۇرىنعى جاسقانشاق، كىرمەلىك مىنەزى ءتىپتى بايقالمايدى. شاحتا قوتانىندا تالتاڭ باسادى اياعىن. كوزىندە قالقان، الەكترمەن تەمىر ءپىسىرىپ جاتقان جاس جىگىتتى:
— بوندارەنكونىڭ بالاسى، — دەپ نۇسقادى.
— قالاي، بوندارەنكو جانجال شىعارماي ما؟
— پالە! ءقازىر «ورىس»، «قازاق» دەپ قىق ەتە مە ەكەن ءبىرى!
— بۇرىن قالاي قىق ەتكەن؟
— سايتان ازعىردى دا.
— ەندى نەگە ازعىرمايدى؟
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسى اراسىنا قايرانمىن. ورىس، قازاق، ءشۇرشىت اعايىن بولىپ كەتتى ءبارى.
— ول سانانىڭ كۇشى، جۇمەكە. حالىقتىڭ ساناسى ءوستى، — دەدى دە ءجانابىل ىلگەرى اياڭدادى.
شاحتانىڭ مەحسەحى بۇرىن بۇكىل قاراعاندىنى قامتىعان مەحسەحتان ۇلكەنىرەك. قالىڭ پليتالاردى ەلەكترمەن ۇستاراداي ءتىلىپ جاتىر. وسى ۇيمەن جالعاسا بيىك، بىرنەشە كوركەم ۇيلەر كەتكەن. ورتاعا ۇلكەن الاڭ قالدىرىپ، دوعاشا ءيىلىپ كەلىپ، ۇيلەردىڭ ءبىر شەتى شاحتامەن قايتا تۇيىسكەن. جۇماباي ۇيلەردى دە، ولاي بۇلاي وتكەن ادامداردى دا سىرتتان تانىستىرىپ كەلەدى.
— ...ءبىزدىڭ مەحسەح باياعى سەندەر ىستەيتىن سەحتىڭ اكەسىندەي... اناۋ كلۋبىمىز بەس ءجۇز كىسى سيادى. وعان تاقاۋ سۇر ءۇي ستولوۆوي، ماگازين، مىناۋ ۇلكەن كورپۋس: كونتور، نارياد زالى، مونشا، لامپا بولمەسى. مىنا كەتىپ بارا جاتقان بۇيرا باس جىگىت اسەت ماركشەيدەر. انا كەلە جاتقان ۋچاسكە باستىقتارىنىڭ ءبىرى، اتى ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇر...
— تەاترعا بارىپ تۇراسىز با، جۇمەكە؟
— ە، بارماي! قىز جىبەككە ءۇش رەت، ايمان-شولپانعا الدەنەشە رەت باردىم.
ءجانابىل مايپانى ءتۇرتىپ قالىپ كۇبىرلەپ قويدى:
— اكەڭ قارتايعاندا سۇلۋدان سۇلۋ قويماپتى عوي.
— ۇلكەن كىسىمەن ويىندى قويساڭشى.
— ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى ءبۇلدىرىپ كەلەدى.
بۇلاردى كورىپ، كونتور الدىندا تۇرعان ەرمەك، اشىربەكتەر بەرى ءجۇردى. ولاردىڭ سوڭىنان بۇلدىرشىندەي التى-جەتى جىگىت ەردى. جىگىتتەردىڭ ءبىرىن تانىعان جوق ءجانابىل. ەرمەك تانىستىردى:
— ماركشەيدەر — جاباسوۆ، توعىزىنشى ۋچاسكە باستىعى — ارىستانوۆ. ماشينيست — ستاحانوۆشى — ۆورونا. كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى — ەرجانوۆ. ترانسپورت باستىعى — سەمەنوۆ. مەحانيك — اقتانوۆ...
— جۇمىسشى سانى قانشا؟
— قىزمەتشىلەردى قوسقاندا ءۇش مىڭعا تارتا بار.
شاحتانىڭ ادامدارى وزگەرىپ كەتكەن. تانىستارى كەكەن-ساياق. جاڭا قاۋىم، جاڭا ءجۇمىسشىلاردىڭ تۇلعاسىنا ءجانابىل سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ، قالجىڭداي سويلەدى:
— كەل قورىعان قىزعىش دەۋشى ەدىك بايتەندى. قىزعانسا قىزعانارلىق ەكەن. سەندەر دە «جۇمىسشىمىن» دەيسىڭدەر مە، وزدەرىڭدى؟
— ەندى قالاي؟ — دەدى جاستاردىڭ ءبىرى.
— جوق، ينتەلليگەنتسىڭدەر. ءبىز، جالاڭاياق، ساۋاتسىز كەلىپ، قايلا، بالعا ۇستادىق قولعا. بىزدەن بۇرىنعى ەرمەكتەر، تاس كومىردىڭ ۇستىندە ەڭبەكتەپ، موينىمەن سۇيرەدى شانانى. سەندەر وقىپ كەلىپ، ماشيناعا مىندىڭدەر. بۇل دا جۇمىس پا؟! جۇمىس دەگەننىڭ تەك اتى قالدى، زاتى وزگەردى.
— دۇرىس ايتادى! — دەپ جۇماباي قويقاڭ-قويقاڭ ەتەدى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، بۇگىن ول سوزشەڭ، ويى اسقاق. بالالارىن ساعىنىپ كەردى. ادام بولعان بالادان ارتىق، اكەگە ماقتانىش نە؟ ماقتانىپ تا قويدى. — مارقۇم قۇتجان بالۋاننىڭ بريگاداسىندا جۇرگەنىمىزدە، قۇيىلعان تەر ءبىر كەپپەيتىن. وسى كۇنى ماڭداي ءجىبيتىن جۇمىس بار ما، ءتايىرى! ءبارىن ماشينا ىستەيدى...
مايپا ءوزىنىڭ ۇيرەنگەن مەحسەحىن كورۋگە اسىعىپ تۇر. ۇزىن كىرپىكتى قارا كوزى كىرتيىپ، قىزارىڭقىراپتى. ەلگە قايتپاقشى بولعاننان بەرى ۇيقىسى شالا ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەرتەلى-كەش ەستىپ، ءتۇن بويى اماندىققا كەلگەن جولداستار تاڭ اتقانشا ۇيىقتاتپادى. ەرمەك، اشىربەكتەر سوندا بولىپ، كوزشىرىمىن الماي كەلدى جۇمىسقا. قاراعاندىنىڭ كىشىرەك كەزىندە كەتىپ، ۇلكەيگەن كەزىندە كەلگەن ءجانابىل، مايپالار وسكەن قالاسىن كورۋگە قانداي قۇمارتسا، باس قوسقان جەردە وجەت مىنەزدەرى اۋىزدان تۇسپەيتىن ءجانابىلدى كورۋگە دە جۇمىسشى قالا قۇمار. وسى تۇرعانداردىڭ ءارقايسىسى-اق ءوزىمسىنىپ، كۇلدىرگى، تاپقىر ءسوزىن ەستۋگە اسىق ەدى.
— جۇمەكەڭنىڭ مايپاجانى مەحسەحقا قاراي يەگىن كوتەرە بەرەدى. كەتپەسە بولماس، — دەدى ءجانابىل. — بۇگىن ءسىرا، جەر ۇستىمەن تانىسارمىز. ءبىز «قايلا ۆەزي»، «شاي كۋشايتتا» جۇرگەندە مىنا جاستار وقىپ تاستاپتى. ەندى وقۋلى دۇنيەنى كورەمىز.
— قاپ! ءوزىم كەرسەتەتىن ەدىم، سمەنا تاقالىپ قالدى-اۋ! — دەپ قالا بەردى جۇماباي. ءبارىن ءوزى جاساعانداي، پالسىنە سويلەيدى. ەرمەك قانا ەرە كەتىپ، بىلاي شىققان سوڭ كۇڭكىلدەي باستادى جانابىلگە:
— مەيرام مەن ششەرباكوۆ ءبىز كەتكەن سوڭ بوتەن ءسوز سويلەسپەدى مە؟
نەعىلعان بوتەن ءسوز؟
— ەكەۋىنىڭ اراسى الشاقتاپ بارادى. كىم دۇرىس، كىم تەرىسىن كەزىندە كورەرمىز. ايتەۋىر، ششەرباكوۆكە داق سالىپ المايىق. ەسىڭدە بولسىن.
— بۇل جەردە باسقا تۇگىل، ارداق تا قوستاماس ونى. نەعىل دەيدى ششەرباكوۆكە؟
— تەحنيكالىق، عىلىمدىق تالاستار...
— تالاسسىز ءوسۋ بار ما! تالاستى جانشۋدىڭ ءبارى بىردەي پايدالى ما؟ سولاردىڭ ىشىنەن تاڭداپ الا ءبىلۋ كەرەك تە.
ەرمەك كوڭىل تۇيتكىلىن ءبىلدىردى دە قايتىپ كەتتى. ءبىر كۆارتالدى قورشاعان تەمىر اران. ىشىندە — سوزىلىپ بارىپ، يىلگەن قىزىل كىرپىش زاڭعار ءۇي. ءۇيدىڭ كىرپىشىنەن اينەگى باسىم. قاقپاداي-قاقپاداي اينەكتەردەن ەلەكتردىڭ جاسىل وتتارى جارقىلدايدى. كۇشتى ءدۇرسىل ەستىلەدى. اراننىڭ ىشىنە سىيماي ۆاگونەتكالار تەڭكيىپ-تەڭكيىپ دالادا جاتىر.
— ەندى دە «پاروجنياك جەتپەيدى» دەر مە ەكەن!
— ۆاگونەتكالاردى وسىندا جاسايتىن بولعان با؟!
— ودان دا زورىراقتى جاسايدى بۇل زاۆود.
قاقپا الدىندا بۋرىل باس كۇزەتشى قىرىن قاراپ تۇر ەدى.
— بايتەن ەكەن، بايتەن! — دەدى ءجانابىل مايپاعا سىبىرلاپ. بىلدىرمەي كەلدى دە كوزىن باسا قالدى.
— بۇل قايسىڭ، ەي جىبەر! كۇزەتشىمەن ويناما، جىبەر! اتامىن! — دەپ، بايتەن قولىنداعى بەردەڭكەسىنىڭ قۇلاعىن قايىرعاندا عانا بوساتتى ءجانابىل.
— ال، اتا عوي.
— وي، ەزۋىڭدى!.. كەلشى قۇشاقتاسايىق...
ەكەۋىنىڭ دە كوزىنەن جاس تامشىلادى، جاقسى، جامان بولسا دا بىرىنە-بىرى داق سالماعان ەسكى جولداستار، جاي ادامشا كەزدەسە الا ما! ءبىر كەزدە ءقادىرسىز بايتەن ەندى قانداي سۇيكىمدى، ايانىشتى. قارتايىپ قالعان. الدى بار، ارتى جوق، بار كۇشىن اۋزىنا جيعان سورلىنىڭ وداعاي مىنەزدەرى ەركە بالانىڭ قىلىقتارى سەكىلدى كورىندى جانابىلگە. اياپ تۇر. بۇرىنعىداي اششى ءتىلىن سالمادى. «بايتەكە، «ءسىز» دەپ سىپايى سويلەدى:
— شاشىڭىزدىڭ اعى كوبەيىپتى عوي. كارىلىك پە، كوڭىل اعارعاندىق پا؟
— كوڭىل اعارعاندىكى دە. شۇكىر، دەنىم ساۋ. تۇرمىسىم جامان ەمەس، جۇمىس جەڭىل. ءتورت بولمەلى ءۇي سالىپ الدىم. سيىرىم، ءۇش-تورت ەشكى-لاعىم بار. پەنسيا الىپ تۇرام. جالاقى تاعى الام. ساياسي ورىن سەنىمدى دەپ، وسى زاۋىتتى ماعان كۇزەتتىردى...
— بۇل زاۆودىڭىز نە ىستەيدى.
— ول ساياسي ماسەلە. ايتۋعا بولمايدى. اناداعى قاپتان اۋزىم كۇيىپ قالىپتى.
ءجانابىل شەگى تۇيىلگەنشە كۇلدى.
— بايتەكە-اي، تالاي قىزىقتار بار ەدى-اۋ!..
— ىستەۋدەي-اق ىستەۋشى ەك!؟ اتتەڭ مىنا كۇزەت قولدى بايلادى بۇل ءوزى ۇلكەن ساياسي سەنىم. ەسىڭدە مە، حالىق جاۋلارى سۋىق قولىن الدىمەن وندىرىسكە سۇققان. ءبىر كىسىنى تەكسەرمەي جىبەرمەيمىن.
— ءبىزدى شە؟
— ساعان قايدا بولسا دا ەسىك اشىق قوي. مەيرامنىڭ ورنىنا كەلەدى دەپ ەدى، راس پا؟
— ءازىر دەمالىستا ءجۇرمىن. پارتيا بىلەدى.
ەكەۋى اڭگىمەمەن تۇرىڭقىراپ قالدى. ەسكى جولداستاردىڭ قايسىسى قايدا ءجۇر، نە ىستەپ ءجۇر، بايتەن ارقىلى ءبارىن ءبىلدى ءجانابىل. اعىلشىن، سوۆەت قاراعاندىسىن باسىنان كەشىرگەن جامان بايتەن ەندى جاقسى تاريح. ونىڭ ماقتان ارالاس وجار، ولاق سوزدەرىنەن دە شىندىق جارقىلدايدى...
— ءبىز تۇگىل سەنىڭ ءوزىڭ كىرمە بوپ قالدىڭ؟ — دەگەندە، ول بۇرىنعى قىزعانىشىن، قالانىڭ ويساڭ وسكەنىن ەمەس، جاڭا ادامدار بيلەگەنىن ايتىپ ەدى. ءجانابىل قوستادى:
— ءيا، بايتەكە، بارىنەن دە كادرلاردىڭ كوبەيگەنى قۋانىشتى. سۋعا قانداي سۋساسا، قىزىل مامانعا سونداي سۋساپ ەدى عوي، بۇل قالا. جاڭا شاحتا الدىندا ءبىر توپ جاس ماماندى كورگەندە، مىنا زاۆودقا ماقتانعان سىزدەي-اق، مەن دە ماقتانىپ تۇرمىن ىشىمنەن.
— پالە، ءبىزدىڭ زاۆودتىڭ قاسىندا شاحتانىڭ ماماندارى مامان با! كوزلوۆتىڭ ءوزى وسىنان شىقپايدى، ۇيرەنىپ ءجۇر. ءوزىمىز وسى كۇنى ماشينا ءتىلىن بىلۋدەي-اق بىلەمىز، تەك جۇرگىزە المايمىز...
ءجانابىل تاعى دا ءبىر راقاتتانىپ كۇلىپ الدى دا، بايتەندى ارقاعا قاعىپ، ەنىپ كەتتى ىشكە. الدىمەن ۇيرەنگەن جۇمىس ورنىن ىزدەپ كەلەدى. مەحسەحتىڭ اعىلشىنداردان قالعان شيپۋىت تۇرباسى جوق. اسپانمەن تىلدەسكەن تەمىر بەلبەۋلى جۋان قىزىل تۇربا تۇر؛ كەن، اۋزىنان لاقىلداعان قارا ءتۇتىن، تىمىق كۇندە وركەش-وركەش بۇلت بولىپ، قالا ۇستىندە قالىقتاپ بارادى. العاشقى كۇندەردە بۇكىل قاراعاندىعا قۋات بەرگەن جاپىراق تاس ءۇي تۇر. ىشىندە پاروگەنەراتور، نەفتەدۆيگاتەل، ءۇش-تورت توكار ستانوگى بولاتىن. ءبىرى قالماپتى. بولمەلەرىن قوسىپ، زال جاساپ جىبەرگەن. زالدىڭ قابىرعالارى شكاف، سورە — ولار تولى مەحانيكالىق قۇرال-سايماندار. وزىمەن ءوزى بولىپ كۇيبەڭدەپ، كوزىلدىرىكتى قارت جۇمىسشى ءجۇر: بالعىن، زور دەنەسى بۇگىلە، جالپاق يىعى كۇدىرەيە ءجۇر.
— كوۆاليۋك! — دەدى مايپا جانابىلگە سىبىرلاپ، — كوزىلدىرىك كيىپتى.
— ۇندەمە، تانىر ما ەكەن!
كوۆاليۋك الدەن ۋاقىتتا باياۋ بۇرىلىپ كەلىپ، تۇرعان ەكى جاسقا كوزى تۇسكەندە داۋىستاپ جىبەردى:
— ءجانابىل، مايپا!.. تۋۋ شايتاندار، بورجون سياقتى جىبەككە ورانىپ!.. تانىماي قالا جازدادىم.
— ءوزىڭ كوبىرەك ۇقسايسىن. كوزىڭدە كوزىلدىرىك. ماگازين مىناۋ!
كوۆاليۋك ەكەۋىن دە ءسۇيىپ امانداستى. ءبىر كەزدە بريگادير بولاتىن. تالاي جاستى ۇيرەتكەن، جوقتان بار ەتىپ جاڭا ءوندىرىستىڭ ىرگەسىن قالاعان، بايسالدى، ۇقىپتى دونباسس جۇمىسشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. جاداعاي، كەڭ مىنەزىنەن، ساراڭ اۋزىنان شىققان ءار سوزىنەن ۋكرايندىق ەكەنى اڭقىپ تۇر. اماندىقتان كەيىن وزگەرىستەردى جايلاپ ايتىپ بەردى... كارى يۆان قايتىس بولعان. انتون قارتايىپتى، پەنسيونەر. جولتايدىڭ بالاسى توكار. ءبىر ءوزى ءۇش ستانوكتى باسقارادى. كوزلوۆ، لاپشيندەر شاحتاعا اۋىسقان — يزوبرەتاتەل، كونسترۋكتور...
— مەحسەحتىڭ ورنىندا قۇرال-سايماندار سارايىن باسقارىپ مەن عانا قالدىم، — دەيدى كوۆاليۋك.
مايپا ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىن تانىپ، ەسىنە ەتكەن كۇندەردى تۇسىرە باستادى:
— دياديا كوۆاليۋك، مەنىڭ ماشينام مىنا جەردە ەدى-اۋ، ءجانابىلدىڭ ستانوگى انا جەردە...
— ءيا، ءيا، ءدال تاپتىڭ.
— مەنىڭ ورنىما قالعان قىز قايدا؟
— و، ول جوعارىلاپ كەتتى. اسپاندا ءجۇر، لەچيك.
— بولار، بولار. وتكىر ەدى!
— ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ؟
— ءتىپتى جاقسى، قىزىم، ءتىپتى جاقسى! سەندەر ۇيرەنە ورلەي بەرەسىڭدەر...
بۇدان شىعىپ ءجانابىل مەن مايپا زاۆودتى ارالادى.
جاڭا زاۆودتىڭ ءىشى سىرتىنان دا ايدىندى. بىرنەشە سەح. ءار سەحى دالاداي. توكارلار بولىمىندە ونداعان ستانوك تۇر. ءبىرى — جونىپ، سۇرگىلەپ، ءبىرى — كەسىپ، تەسىپ، تەمىر، شويىن، جەز، قالايى، مىرىش، الۋان ءتۇرلى مەتالدان مەحانيزمنىڭ الۋان-الۋان بولشەكتەرىن جاساپ جاتىر. شەبەرلىك، كوركەمدىك تەك وسىندا سياقتى. توكارلاردىڭ كوبى كىلكىن كەسكەن جاس، فابريك-زاۆود مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەندەر. ءجانابىل، مايپا، ءبىرىن تانىمادى، جاعالاپ وتىرىپ جولتايدىڭ بالاسى ءومىرجاننىڭ قاسىنا جەتكەندە:
— زدراۆستۆۋيتە! — دەدى ءومىرجان.
— قازاق ءتىلىن ۇمىتقانبىسىڭ؟ — دەپ ەدى ءجانابىل، بالا جىگىت ۇيالىپ، قىزاراڭداپ قالدى. — وقاسى جوق. ءبىراق انا ءتىلىن ۇمىتپاعايسىڭ. اكەڭ تىڭ با؟
— تىڭ.
— مەنى تانيمىسىڭ؟
— اكەيمەن بىرگە ارقان توقىپ جۇرگەن كەزدەرىڭىزدە كورگەمىن.
— مەن سەنى تانىمادىم.
— ءسىز از كوردىڭىز عوي. مەن كوبىنەسە فابريك-زاۆود مەكتەبىندە بولدىم.
ءومىرجان ايالداي الماي جۇرە سويلەستى. ءۇش ستانوگى بىردەن ىستەپ تۇر. بىرىندە — كۇبىدەي شويىن باياۋ اينالادى. اينالعان سايىن بولات پىشاق قىرىپ، ۇگىپ بارادى. جاس توكار قولىنداعى چەرتەجىنا قارايدى دا، سوم شويىندى اساتا، سيركۋلىمەن دامىل-دامىل ولشەيدى. قالىڭدىعى ۇستارانىڭ جۇزىندەي ارتىق نە كەم جونىپ السا بۇلدىرەدى. دالدىك، شەبەرلىك شەگى ءدال وسى بولار. ءومىرجان ستانوكتى توقتاتىپ قويىپ ولشەگەندە:
— جىگىتسىڭ! — دەدى ءجانابىل ءسۇيسىنىپ. — پورشەن جونۋ ءار توكاردىڭ قولىنان كەلمەيدى. ءۇش ستانوكتى بىردەي ىستەيسىڭ-اۋ، تاعى! ءبىز ءبىر ستانوكتىڭ وزىنە ۇلگىرە الماۋشى ەدىك.
— پەتيا ءتورت ستانوكتە ىستەيدى.
— قانشا تاباسىڭ ايىنا؟
— جەتى-سەگىز مىڭ سوم. كەيدە ودان دا اسىپ تۇسەمىز.
— جوپشەندى عالىمنان دا اسىپ كەتكەن ەكەنسىڭ.
جەردە قول كران، توبەدە ماشينالى كران ىستەپ تۇر. ادام كۇشى قوزعاي المايتىن اۋىردى شوپاق قۇرلى كورمەي تىلەگەن جەرگە جەتكىزەدى. ستانوك سايىن ەلەكتر كنوپكاسى. توقتاتىپ، جۇرگىزۋگە سەكۋند عانا ۋاقىت كەرەك. ستانوكتى شاپشاڭ نە اقىرىن جۇرىسكە سالۋدىڭ ءوزى بۇرىن ءبىرسىپىرا ۋاقىت الاتىن. ءقازىر ول دا كىرپىك قاققانشا. ولشەۋ، كەسۋ اسپاپتارى قانداي! تاسپا-تاسپا، جاڭقا-جاڭقا بولىپ مەتالل قىرتىستارى ءۇيىلىپ قالعان. جالت-جۇلت ەتىپ، ءمۇسىنىن كورسەتپەي ستانوكتەردە زىرلاعان اق، كوك، سارى — قيلى-قيلى مەحانيزم بولشەكتەرى ساعىمشا لىپىلداپ تۇر...
— ءبىزدىڭ ماشينادا ىستەدىك، دەگەنىمىز بايتەننىڭ ەسكى جۇمىسشىمىن دەگەنى سياقتى-اۋ، — دەدى ءجانابىل مايپاعا. — ناعىز ماشينا، ناعىز ماشينيست وسىلار! بۇلاردىكى جۇمىس ەمەس، كوركەمدىك، شەبەرلىك باسەكەسى.
— القىنباسا، الاقان قولدىراپ، ماڭداي تەرشىمەسە جۇمىس ەمەس-اۋ ساعان.
— جۇمىس قارا كۇش تىلەيدى. بۇلاردىكى تەك وي كۇشى...
پولى اسفالت، ۇزىن، كەڭ زال. تەمىردى كيىزدەن وڭاي تىلگىلەگەن كوپ ستانوك. راديودان باياۋ، نازىك مۋزىكا ەستىلەدى. اشۋلى ۇلكەن اينەكتەردەن سامال سوعادى. ءار تۇسقا قويىلعان ءتۇرلى گۇلدەردەن قوش يىستەر كەلەدى. ءجانابىل، مايپا ارالاي-ارالاي فورماشى سەحقا جەتتى. بۇندا ماشينا جوق. ءبىراز ءجۇمىسشى قۇم بالشىقتان شىمشىتىرىق قالىپتار جاساپ جاتىر. مەتالدى قورىتىپ وسى قالىپتارعا قۇيادى، سودان كەيىن توكارلار ستانوككە سالىپ وڭدەيدى. اناۋ شەتتە، قاسىندا ءبىر جاس جۇمىسشى بار، كوزلوۆ تا ءجۇر. ءجانابىل سويلەي كەلدى كوزلوۆقا:
— بوريس ميحايلوۆيچ، ءسىز نە ىستەيسىز، بۇندا؟!
— كومبايننىڭ قامى دا. ماكەتىن جاساعالى ءجۇرمىن. سەرگەي پەتروۆيچ بۇزىلدى عوي، بۇزىلدى...
— ماعان كورىنبەدى ونىسى.
— كورەسىڭ ءالى. مەيرام وماروۆيچتەن سۇرا. سەنى مەن ءبىز قانداي جاردەمدەسەتىن ەدىك بىر-بىرىمىزگە. ول بيۋروكرات!
ءجانابىل ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى.
— سەرگەي پەتروۆيچتىڭ قولىنان بىرنارسە كەلمەسە، ءدال وسى كەلمەس.
— كۇلمە-كۇلمە. قۇلاعىنان باسىپ كۇيدىرۋ كەرەك ونى.
ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ ەڭبەك ۇستازى بولعان سۇيكىمدى قارتقا
ءجانابىل سىن كوزىمەن قارادى. قاشاندا جاسى ۇلكەننەن ويى ۇلكەن، كەڭىرەك، شىدامدىراق قوي. بۇرىن اۋزىنا كەلگەنىن ىرىكپەي ايتىپ سالسا، ەندى — «مەيرام، ششەرباكوۆتەر دە ءسىز سياقتى قىزىڭقىراپ كەتكەن» دەگەن ويىن ايتقان جوق. دوستارىنىڭ اراسىنداعى كوڭىل كىربەڭىن، پىكىر تالاسىن ءوسۋ زادى، دەپ تۇر.
— اۋەلى كومبايندى دالەلدەڭىزشى. سونسوڭ ول تەنتەك شالدىڭ كۇشىن كورەلىك! — دەگەندە كوزلوۆ جىمىڭداپ، كوتەرىلىپ قالدى. دەرەۋ چەرتەجىن، اعاشتان جاساعان ۇلگىلەرىن كورسەتىپ جاتىر:
— ...مىنا وزگەرىستى اشىربەك، مىنانى اكىم قوستى... ينجەنەر، مەحانيك، ماشينيست — ۇشەۋى ۇناتقان، قالاي ۇناماس ەكەن! ماكەت ءبىتسىن، مەن ونىمەن باسقاشا سويلەسەم سوندا.
ۇلگى بويىنشا بالشىق-قۇمنان جاسالىپ جاتقان ۇيالاردى، قاعازداعى قىم-قۋىت سىزىقتاردى كوزلوۆ قۇمارتا ءتۇسىندىرىپ تۇر. ءجانابىل بارىنەن دە ونىڭ قۇمارلىعىنا ءسۇيسىندى. كارت ادامنىڭ سوزىنەن جاستىق جالىنى لاپىلدايدى.
— مەنىڭ باسىمنان ۇيىقتاعاندا دا شىقپايدى بۇل ماشينا. قىزمەتتەن بوس ۋاقىتتىڭ ءبارىن وسىعان جۇمساپ كەلەم...
— بۇل قۇمارلىق جەڭىپ تىنادى، بوريس ميحايلوۆيچ! جاڭا وي ءتىپتى جاسارتىپ جىبەرگەن ءسىزدى. ءبىراق، شاحتالارىڭىز ولقىلىقتا كورىنەدى. بۇل قالاي؟
— ونىڭ ۇلكەن ءمانى بار... — دەپ بوريس ميحايلوۆيچ توپىراق ۇيىندىسىنە وتىرا كەتتى. شاحتا جايىن كەڭىنەن تولعاپ، ۇزاق اڭگىمەگە كىردى ەكەۋى...
IX
شاتىر توبەلى ۇزىن اق قورا وزەك جاعاسىندا تۇر، كۇنگە شاعىلىسىپ، ءتىپتى شاڭقان كورىنەدى. سول قورادان جەلە شوقىتىپ جان-جاعىنا قارانا شىققان جايلاۋباي ۇزاپ بارادى. اۋەلى وزەكتى قاباقتاي ءجۇردى، ودان وڭ جاعىنداعى بەلەسكە كوتەرىلدى. بەلەستى جوتالاي وتىرىپ سارى شوقىنىڭ باسىنا جەتكەندە ايقاي سالا ويعا قاراي قۇيعىتتى. استىندا كۇرەڭ دونەن، ىلدي، جەر تەگىس ەمەس، ءسۇرىنىپ كەتسە دوپشا دومالار ەدى. ساسپايتىن قارتاڭ ادام جاستارشا شاۋىپ كەلەدى. سوناۋ ويدا، شوق قاراعاننىڭ تاساسىندا كەك سيىردى قاسقىر جەپ جاتقان سياقتى. سول ماڭدا ۇيا سالعان قاسقىر بولاتىن، جانۋار بوشالاپ شىعىپ، ءوزى باردى دەپ كەلەدى. كىنانى سيىرعا اۋدارسا دا كوڭىلى كونشىگەن جوق. وسى سوۆحوز ۇيىمداسقاننان بەرى ساۋلى سيىرلاردى باسقاراتىن، ءبىر بۇزاۋى شەتىنەگەن ەمەس-تى. ەندى تاپا-تال تۇستە اسىل تەكتى كوك قاسقانى قاسقىرعا جەگىزسە، قارا باسقانى دا. «اپىر-اۋ، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قالاي ايرىلدىم!» دەپ تاقالا بەرگەندە، ىرجيىپ كۇلىپ جىبەردى. اتىنىڭ باسىن تارتتى. قاسقا سيىر تەرىس قاراپ، تولعاتىپ جاتىر. قيپاقتاپ وقتىن-وقتىن ارتىنا قاراعاندا، ماڭدايىنىڭ قاسقاسى اعاراڭداعان قاسقىر بوپ كورىنىپتى جايلاۋبايعا. الدانعانىنا ۇيالىپ تا، قۋانىپ تا قالدى. اتىنىڭ اياعىنا تۇسامىس سالىپ قاراعانعا بايلادى دا، سىرت كيىمىن شەشىپ تاستاپ، سيىردىڭ تۋۋىن كۇتتى. بۇزاۋدىڭ تۇمسىعى، الدىڭعى ەكى اياعى كورىندى. سودان ارتىق شىعا قويماي بوگەلىپ تۇر. جايلاۋباي سيىرىمەن قوسا تولعاتىپ وتىر...
— قينالدى-اۋ، جانۋار! باسى شىقسا ەكەن، — دەپ قويادى. ءبىر كەزدە باسى شىعىپ ەدى، وزگە دەنەسى شىعۋىن كۇتپەي-اق سۋىرىپ الدى بۇزاۋدى. دەرەۋ اۋزىن، مۇرنىن ۇرگىلەپ، قۇلاعىن، اياعىن سىپىرىپ جاتىر. كوك قاسقا دا تۇرەگەلىپ مەكىرەنە جالادى بۇزاۋىن. جايلاۋباي ەندى ەكەۋىن وڭاشا قالدىرىپ، ويلانىپ تۇر:
«ادام، مال، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ — بارىنە بالا قىزىق. شىركىن بالا!» دەپ ءوزىنىڭ دۇنيەدەن بالاسىز ءوتىپ بارا جاتقانىن تاعى دا ءبىر ەسىنە الدى. سوۆحوزعا كەلگەلى ەسكى مىنەز، ادەتتەردىڭ تالايىن تاستاسا دا، وسى «ۇرپاقسىزدىق» ۋايىمىن تاستاي الماي قويدى. «شەكەر رۇقسات ەتسە...» دەيتىن ءبىر كەزدە. شەكەر بالاعا وزىنەن ءارى قۇمار، الدەقاشان رۇقسات ەتكەن. ءبىراق، جايلاۋبايدىڭ ءالى بىتىرگەنى جوق. زامان كوتەرمەيدى، جاسپەن وتاسالامىز با، دەپ سوزا تارتىپ كەلەدى. جاسى الپىستىڭ ىشىنە ەندى، جايلەكەڭ ءسىرا سول بەتىمەن كەتەتىن شىعار.
— بۇ دا نارەستە عوي، — دەدى دە بۇزاۋدى شاپانىنا وراپ، كەۋدەسىنە قىستى. اتىن جەتەلەپ، جاياۋ تارتتى سوۆحوزعا. از مىنىلگەن شالكەس دونەن بۇزاۋ وڭگەرتپەك تۇگىل، جەتەكتىڭ وزىنە بۇلتاقتاپ ءجوندى جۇرمەي كەلەدى. سيىر ىڭىرسىپ ەرە بەردى. بۇزاۋ تۇمسىعىمەن ايمالاپ، جايلەكەڭنىڭ ساقالىنىڭ استىنان ەمشەك ىزدەيدى. جايلەكەڭ وعان ىرجيا كۇلىپ، يەگىن كوتەرە تۇسەدى دە.
— اي نارەستە، — دەپ قويادى. «نارەستە» بۇلقىنۋدى شىعاردى. مازاسى كەتىپ، قولى تالعان سوڭ جايلەكەڭ ونى موينىنا اسىپ، اياعىنان تىرپ وتكىزبەي ۇستاپ الدى. جاسامىس ادام جاندى جۇكپەن الىسا-الىسا تەرلەدى، ەنتىكتى.
— قاپ! — دەدى ءبىر كەزدە. بۇزاۋدى جەرگە قويا سالا شەشىنە باستادى. بىلعاپ كەتىپتى. سوندا دا رەنجۋدىڭ ورنىنا كۇلىپ جىبەردى. ونىڭ ويىنداعى: «كوك قاسقا بىلتىر تۇمسا بۇزاۋلاعاندا 3 مىڭ بەرگەن. بيىل ءسوز جوق بەس مىڭ ليتر بەرەدى. بۇزاۋى ءۇش جىلدان كەيىن وزىندەي سيىر بولادى. امان تابىلعانى جاقسى بولدى! — دەگەن قۋانىش شارشاعانىن ەلەتپەدى، رەنجىتپەدى. بىلعانعان كيىمىن باكىسىمەن قىرىپ، تازارتىپ وتىر. بۇزاۋ ءتۇرتىنىپ ەنەسىن ەمىپ جاتىر. كوك قۇلادىن اينالا ۇشىپ، بۇلاردىڭ توبەسىنە ءتونىپ-تونىپ كەتەدى. جەلىنى سالاقتاعان ءبىر قاسقىر باسپالاپ الىستان تورىپ، ەدىرەيە قارايدى. تۇسىنە الماي ءجۇر. ءداۋ قارا شۇبار جىلان تورتەۋىنىڭ ءدال ورتاسىندا ۇيىسقان ەسكى كودەنىڭ تۇبىندە دەپ-دوڭگەلەك بوپ ۇيىقتاپ جاتقان. دىبىسپەن ويانىپ كەتتى. باسىن كوتەرىپ قارادى دا، بايلاۋلى اتتىڭ الدىنان سۋماڭداپ وتە بەردى. ات وسقىرىپ قالعاندا عانا جايلەكەڭنىڭ كوزى ءتۇستى جىلانعا. ۇشىپ بارىپ قامشىمەن تارتىپ قالدى. باسىن مىجعىلاپ ءولتىرىپ، قامشىنىڭ سابىمەن جەردى قازدى دا كومىپ تاستادى.
— دۇشپان ءولدى! — دەپ جاقسىلىققا جورىپ تۇر. اعارا باستاعان سۇيىقتاۋ سارشا ساقالىن ساۋساقتارىمەن اقىرىن تاراپ، جان-جاعىنا كوز سالدى. سوۆحوز جەرىنىڭ بۇل جاعى بۇيرات — بەلەستى كەڭ دالا، مال جايىلادى. بويداق سيىرلار وتارى دا، قوي فەرماسى دا وسى جاقتا. سوۆحوزدىڭ نەگىزگى كاسىبى ەگىس بولسا دا، مالى جىلدان جىلعا ءوسىپ بارادى.
— جەر وتايعان ەكەن، اتتەڭ سۋ تاپشى، — دەدى ىشىنەن. — «ءبورىلىنىڭ» تۇبىنەن ءبىر توعان، «شولاقتۇلكىدەن» ءبىر توعان، «كوكپەكتىدەن» ءبىر توعان بايلاسا، سۋ قانداي مولايار ەدى. سونسوڭ جاز بويى كەزەك جايلاي بەر. مالدىڭ جانى جاڭا قونىس قوي، شىركىن!
كۇن ىسىپ بارادى. ساسكە ءتۇس. فونارى كۇنگە شاعىلىسىپ، م-كا قۇلادى بەلەستەن. ءىز ەكشەسى بويداق مال وتارىنان شىققان ءتارىزدى. جولمەن سوۆحوزعا تۋرا تارتىپ بارا جاتتى دا، كىلت بەرى بۇرىلدى. جولسىز ايداپ تۋرا كەلەدى.
— مارياشتىڭ ماشيناسى ەمەس... — دەپ قاسىنا كەلگەنشە تانىماي تۇر ەدى جايلاۋباي. ماشينادان ششەرباكوۆ پەن - مارياش تۇسكەندە، كۇلىمسىرەي كەلىپ قول ۇستاستى:
— مال باسىنا سەرگەي دە كەلەدى ەكەن-اۋ، اداسىپ جۇرگەن جوق پا؟
— نەسىنە كەلەيىن، ساعان سەنىپ جاتا بەرەم.
— ال، كەلگەن ەكەنسىڭ، ايتىپ كەت، اقتالىپ پا سەنىم؟.
— از كەلسەم دە، اقتالعانىن كەپ بىلەمىن، — دەدى سەرگەي پەتروۆيچ. قازاقشا سويلەدى، بۇل كەزدە قازاق ءتىلىن ءبىرسىپىرا ءبىلىپ قالعان. — نەعىپ جايراپ جاتىرسىڭ، سيىرىڭ نە؟
جايلاۋباي سيىردىڭ بوشالاپ شىعىپ كەتكەنىڭ باعانادان بەرى باستان كوشكەندەرىن ايتىپ تۇرعاندا، تىڭداۋشىلارى راقاتتانىپ كۇلىپ تۇردى. ونىڭ مالقۇمارلىعى، شىدامدىلىعى ەرتەدەن ءمالىم. مالدىڭ جايىن، جاڭا عانا ويلاپ ەتكەن توعان جايىن اڭگىمەلەپ ەدى، سەرگەي پەتروۆيچ مارياشپەن اقىلداسا باستادى... ەكەۋى ورىس تىلىندە سويلەسىپ كەتتى.
— ...بۇل ۇسىنىستى دا جوسپارعا ەنگىزسە قايتەدى؟
— ەلەكتردىڭ جەتۋى قانشا جۇمىس. سودان كەيىن ءبىرسىپىرا جۇمىسشى بوسايدى، توعاندى قولعا الا بەرسىن.
— ەگىن جيناۋىنا قاربالاس بولىپ قالماسا.
— وندا ەكسكاۆاتور كومەكتەسەدى. ءبىر توعاندى بيىل ءبىتىرىپ تاستاۋ كەرەك. قالعانى ەكىنشى جىلى بىتەدى.
— ەكسكاۆاتور كومەكتەسسە بولعانى، — دەدى مارياش. — وزگەسىن ءوزىمىز-اق ىستەيمىز.
ەكەۋى سوۆحوزدى ەلەكترلەندىرۋ، سۋلاندىرۋ جايىندا ءبىرسىپىرا كەڭەستى. مارياش جوعارىلاعان، بىلتىردان بەرى وسى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى، ءالى كۇيەۋسىز، بۇرىنعىسىنان تولىعا، نۇرلانا تۇسكەن. جاۋدىراعان ۇلكەن كوزىنىڭ بايىپتىلىعى، سالماقتى مىنەزى — اقىلدى ايەل ەكەنىن كورگەن جەردە-اق سەزدىرەدى. كەلىسىمەن سوۆحوزدى ەلەكترلەندىرۋدى قولعا الدى. وعان ەندى جايلاۋباي سۋلاندىرۋدى قوستى. ششەرباكوۆ ەكەۋىن دە قوستاپ تۇر:
— ەلەكتر جۇمىسى باستالدى عوي. توعاننىڭ جوسپارىن، ەسەبىن كەشىكتىرمەڭىز، — دەپ كيىنىپ جاتقان جايلاۋبايعا نۇسقادى. — ءبىز وسى ادامنىڭ ءقادىرىن بىلدىك پە؟
— بىلمەسەك جىل سايىن سىيلىق بەرەمىز بە! بايۋعا اينالدى. كاسسادا ءجۇز مىڭ سوم اقشاسى بار دەسەدى.
— ۇكىمەت ناگرادىنا يەگە ۇسىنبايسىز؟ جىل سايىن ءسۇت جوسپارىن اسىرا ورىندايدى. قولىنا بەرىلگەن ەلۋ سيىردى ءجۇز ەلۋگە جەتكىزدى. بۇنداي كولحوزشىلار الدەقاشان وردەن الدى.
— راس، — دەدى مارياش، — بۇل جونىندە مەيرام وماروۆيچكە ءبىر ايتقان ەدىم، ۇندەمەدى.
— جاقىن ادامى بولعان سوڭ ۇيالعان شىعار. ءسىز قايتا كوتەرىڭىز ماسەلەنى، مەن قوستايمىن، — دەپ سەرگەي پەتروۆيچ ماشيناعا قاراي اياڭدادى. — بۇزاۋدى ماشيناعا سال. ءبىز ەگىس ارالايمىز، جولشىباي تاستاپ كەتەلىك سوۆحوزعا.
— جايلاۋباي شاپانىنا وراپ اكەلىپ، بۇزاۋدى ماشيناعا سالدى. مارياشقا قاداعالاپ تاپسىرىپ تۇر:
— وسىلاي وراۋلى كۇيىندە ۇستاپ وتىر. ايتپەسە تىپىرلاپ، سوقتىعىپ قالادى. بارىسىمەن ولشەسىن، اتىن كنيگاعا «ولجاكوك» دەپ جازسىن.
— «ولجاكوك»؟
— ءيا، جوعالىپ تابىلعان مال ولجا. ەنەسىنە تارتقان كوك، ۇرعاشى تاعى.
جايلاۋباي مالعا ءتىپتى ات قويىمپاز. فەرما سيىرلارىنىڭ كەبىنىن، اتى قازاقشا، ءبارىن سول قويعان. سەمبى، كوكتەم، مايقوڭىر، جاڭبىر، داۋىل نەمەسە — اسەمقىزىل، كەربەزكوك — دەگەن سياقتى ىلعي ماعىنالى اتتار. جوعالىپ تابىلعان وسى قاسقا سيىردىڭ اتى «كوكبۇلاق»، مەيلىنشە ءسۇتتى تۇقىم. تولىعا كەلە بارىنەن وزادى. رەكورد جاسايدى دەپ قاتتى سەنەدى جايلاۋباي. ماشينانى جونەلتكەن سوڭ، اتىنا ءمىنىپ، «كوكبۇلاقتى» قىسپاي، جاي ايداپ وتىردى. سوۆحوز ءالى دە جەتى-سەگىز كيلومەتر. قيىستاي ءجۇرىپ، جولعا كەلىپ ءتۇستى. جول ءبىرباتپاقتى جىرانى باسىپ وتەدى. جىرانىڭ ۇستىنە كىشكەنتاي كوپىرسىماق سالىنعان، بايقاماسا ات اياعىن سۇعىپ الاتىن، اربانىڭ، ماشينانىڭ دوڭگەلەكتەرى سيىپ كەتەتىن كەتىكتەرى بار. «كوكبۇلاق» ەپتەپ كەلىپ ءوتىپ كەتتى. كۇرەڭ دونەن وسقىرىپ تۇرىپ قالدى.
— ءبىرى بولماسا، ءبىرى كورە سالسا، تۇزەي سالسا قايتەدى، ەكەن، — دەپ، جايلاۋباي اتتان ءتۇستى. اتتىڭ اياعىنا تۇسامىس سالىپ، اۋىزدىعىن الىپ وتقا قويدى. سودان كەيىن جىرانى تومەن بويلاپ بارىپ، شىلىكتىڭ ىشىنە ەندى. قارىمدى باكىسىمەن بىرت-بىرت قىرقىپ، ىلەزدە ءبىر قۇشاق، شىلىك الىپ قايتتى. ونى سىمبالداپ بۋىپ، تەپكىلەپ سىنالاپ، كوپىرسىماقتىڭ كەتىگىن بىتەدى.
— مىنە، ءبىتتى دە قالدى! — دەدى مۇرتىن سيپاپ قويىپ. — ماشينا، اربا ءتۇسىپ كەتسە، نە كولىكتىڭ، اياعى سىنسا قانشاما جۇمىس.
اتىنا ءمىندى. «كوكبۇلاق» بۇل كەزدە بوگەلمەي اياڭداپ، سوۆحوزعا بارىپ قالعان، جەلە شوقىتىپ قۋىپ جەتتى. شاڭقاي ءتۇس. جۇمىسشى پوسەلكەسىنىڭ شەتىندە، ۇزىن، شاڭقاي اق، قورانىڭ جانىندا جۇمىسشى ايەلدەر فەرما سيىرىن ساۋىپ جاتىر. جايلاۋباي ولارعا بۇرىلماي «كوكبۇلاقتى» تۋرا قوراعا اكەپ ەنگىزدى. شەكەر قارسى الدى:
— تابىلعانى ابىروي بولدى عوي. ولشەتتىم، بىلتىرعى بۇزاۋىنان ءۇش كيلو اۋىر شىقتى.
— ءسۇت ودان دا ارتىق شىعادى.
— اتىن «ولجاكوك» دەگەن ەكەنسىڭ، سولاي دەپ جازدىردىم.
ەكەۋى سيىردى بۇزاۋلايتىن بولمەگە ەنگىزدى. استى تاقتاي، ءىشى جارىق، ۆەنتيلياسيا، گرادۋسنيگىنە دەيىن ساي، مادەنيەتتى بولمە. بۇزاۋلاعان سيىردى ەكى-ۇش كۇن وڭاشا كۇتەدى وسىندا. سۋارىپ، الدىنا جەم سالعان سوڭ:
— ءجانابىل مەن ەرمەك كەلدى، — دەدى شەكەر. — ءولى ەتپەن جونەلتەمىز بە، مال ىزدەيسىز بە؟
— ولار قايدا؟
— سوۆحوزدى ارالاپ ءجۇر.
— سەرگەي دە قايتا اينالىپ سوعار. ءبارىنىن، باسى قوسىلعان ەكەن، ءبىر مال بەرمەي بولماس، — دەپ، جايلاۋباي سيىر بۇزاۋلاعان بولمەدەن شىقتى. شەكەر جوتەلىپ قالعاندا، جاڭا قورا جاڭعىرىعىپ كەتىپ ەدى، مىرس كۇلىپ جىبەردى:
— سەنى مازاقتاي ما، قايتەدى؟
— تەزىرەك باس اياعىڭدى، كىسىلەر كەلىپ قالادى. ارداقجاننىڭ دا سۋ باسىنان قايتاتىن ۋاقىتى بولدى. بولاتتى الا كەتىپ ەدى، كۇن وتەر مە ەكەن...
— بۇدان ارتىق ءقايتسىن! — دەدى جايلاۋباي، ساقالىن سيپاپ، قوراعا ماقتانا قاراپ تۇرىپ. قورا جۋىردا بىتكەن. سىرتىن عانا ەمەس، ءىشىن دە اعارتقان، بيىك، جارىق. استى تاقتاي. تاقتايدى ەكى قابىرعادان ورتاعا قاراي تۇيەتايلى ەتىپ جايىپتى دا، ءدال ورتادان سۋاعار قالدىرىپتى. سيىر باسى ءبىر بولمە — كلەتكا. جەم ناۋاسى، سۋاتى سونىڭ ىشىندە. ەكى ءجۇمىسشى ەلەكتر سىمدارىن تارتىپ ءجۇر. ەندى بىرەر جۇمادا سيىر ەلەكترمەن ساۋىلادى. مارياش كەلگەلى سوۆحوزدىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىنا دا جاڭالىقتار ەنىپ جاتىر...
— مارياشتى ايەل دەۋگە بولمايدى! — دەپ جايلاۋباي قورادان شىقتى. ماۋسىمباي بۇزاۋ ارانىنىڭ، ىشىندە، قولىندا باكى، قاناتىپ ءبىر بۇزاۋدىڭ ءتىلىن قىرىپ تۇر. كۇيەۋ بالاسى، ءوزىنىڭ ۇزاتقان قىز بالاسى ەكەۋلەپ بۇزاۋدى ۇستاپ تۇر.
— بۇلارىڭ قالاي، دارىگەر كورىپ كەتىپ ەدى عوي، — دەدى جايلاۋباي. ماۋسىمباي جاۋاپ قايتارماستان ەمدەي بەردى. ساقال-شاشى اعارسا دا، ءوڭى قارتايماپتى، ەكى بەتى شيقانداي، قۋناق. انا جىلى جۇدەپ كەلگەندە مەيرام وسى سوۆحوزعa جىبەرىپ، سول بەتىندە قالىپ قويعان. قاسىنداعى ەكى بالاسى فەرمادا ىستەيدى، ءوزى سوۆحوز سارايىن كۇزەتەدى. كۇندىز بوس ۋاقىتىن مال ىشىندە وتكىزەدى. ءقازىر بۇزاۋدى ەمدەپ بولعان سوڭ، باكىسىن ءسۇرتىپ قالتاسىنا سالىپ تۇرىپ، جايلاۋبايعا جاۋاپ قايىردى:
— دارىگەرىڭ «قىلاۋ» دەگەندى بىلمەيدى ەكەن. بۇزاۋدىڭ جاتاتىن ورنى سۋ بولسا، نە سۋ ەتسە، ءتىلى بورتەدى، وتتاي الماي قالادى. ونىڭ ەمى — بورتپەسىن قىرىپ تاستاۋ.
— ەمىڭ جاقسا، ەمدەي بەر. قازىم ەتسەڭ تولەيسىڭ.
— وندا اقى دا تولەيتىن شىعارسىڭ؟
— نەعىلعان اقى؟
— اينالايىن سوۆەت-اي تاۋىپ-اق قويادى-اۋ! سەن باسقارعان فەرمانىڭ بايىماسقا امالى نە؟
ەكەۋى ءاردايىم قالجىڭداسىپ، قاعىسىپ جۇرەدى. كەيدە ءتىپتى قاتتى وينايدى. «جايلاۋباي قالاي ۇيقىسىرايدى؟» «قىزىل سيىر مەن جايلاۋبايدىڭ اڭگىمەسى» دەگەن سياقتى كۇلدىرگى اڭگىمەلەردى ماۋسىمباي شىعارعان. ءقازىر كوپ سويلەسۋگە ۋاقىت از، جايلاۋباي اسىعىس.
— قوناقتار كەلىپ قالدى. قويىڭدى قارىزعا بەرە تۇر، — دەدى ماۋسىمبايعا
— قوناعاسى تابا الماساڭ ماعان جىبەر. ارداق مەنىڭ دە قوناعىم.
— ارداققا قىسىلمايمىن. ەرمەك پەن ءجانابىل كەلدى، الىستان، وقۋدان كەلدى. ءۇش-تورت جىلدان بەرى ۇيىمىزگە باس سۇعىپ وتىرعانى وسى.
— ساتىپ ال. ءشىرىپ جاتقان اقشاڭدى ايايمىسىڭ.
— نە سۇرايسىڭ؟
— ءتورت اياعى ءتورت مىڭ سوم.
— قالجاقتى قوي، تۋراسىن ايت!
— ءبىر تيىن كەمى جوق،. سەنى وسىندايدا قامتىپ قالماسا، قولعا تۇسەمىسىڭ.
ساۋىنشىلاردىڭ اراسىنان شەكەر ايقايلادى:
— ەكەۋىڭ تاجكەلەسىپ تۇرعاندا، انە، قوناقتار كەلە جاتىر. ماشينانى كەرە سالا جايلاۋباي اتىنا ۇمتىلدى. اناداي كەتكەندە شاقىرىپ الدى ماۋسىمباي:
— قالاي، ساراڭدىق جاقسى ما ەكەن؟
— جامان ەكەن.
— الا عوي ەندەشە. اكەلىپ سويىپ بەر، — دەدى كۇيەۋ بالاسىنا.
كۇن ىستىق. تەرلەپ-تەپشىپ ماشينادان ەرمەك پەن ءجانابىل ءتۇستى. ولار امانداسىپ تۇرعاندا، ششەرباكوۆ پەن مارياش قايتتى ەگىستەن. ششەرباكوۆ سالعان جەردەن قاعىتا كەلدى ەرمەكتى.
— بۇل ءبىرىنشى شاحتانىڭ پودحوزى ەمەس، كومبيناتتىڭ سوۆحوزى. ءسىز نە جۇمىسپەن ءجۇرسىز وسىندا؟
— كۇن دەمالىس بولعان سوڭ، ءجانابىلدى ەرتىپ كورۋگە كەلدىم.
— انەۋكۇنى دە ءبىر كەلىپ كەتكەنىڭىزدى ەسىتكەنمىن.
ەرمەك كۇلىمدەپ، قىزاراڭداپ، ۇيالىپ قالىپ ەدى، ءجانابىل ءىلىپ اكەتتى ءسوزدى:
— ءسىزدىڭ نيەتىڭىز دە اق كورىنبەيدى، سەرگەي پەتروۆيچ.
— ە، مەن نە جازدىم؟
— مارياشتى الىپ قاشىپ، ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر كەتەسىز. ەرەكەڭنىڭ شارۋاسى مارياشتا ەكەنىن بىلمەيسىز بە؟
ءبارى دۋ كۇلدى. ەرمەكتىڭ جەڭگەدەي العان قارتاڭ ايەلى بىلتىر قايتىس بولعان، مارياشتا كوڭىلى بار. بوزبالاشىلىقتى باسىنان اتقارماعان ادام ەلۋگە جاقىنداعاندا كوركەم ايەلگە قالاي جاناسۋدىڭ ەبىن تاپپاي، ويقاستاپ ءجۇر. سۇڭعىلا مارياش ونى ابدەن سەزەدى. كەت ءارى ەمەس سياقتى. ەرمەك اشىلماعان جاستاي ۇيالىپ قالعاندا، مارياشتىڭ ءمولدىر كوزى كۇلىمدەپ كەتەدى. ءجانابىل ەكەۋىنىڭ دە قۇلقىنىن تانىپ، ادەيى سوقتىقتىرا سويلەپ تۇر:
— ايەلدىڭ ماحابباتى وتىزدان اسا، ەركەكتىكى قىرىق- تان اسا پىسەدى ەكەن، دەيدى ەرەكەڭ. ماكە، راسپا، بۇل؟
— نەسىنە تەكسەرەسىڭ. ەرەكەڭ ايتسا تەگىن ايتپاس.
اڭگىمە ءبولىنىپ كەتتى. استىندا گازيك، چايكوۆ پەن مەيرام كەلىپ توقتادى. ەكەۋى كەشە كەتكەن. قايدا كەتكەنىن ەشكىمگە ايتقان جوق. چايكوۆ كەلە اڭگىمەنى جاڭادان باستادى. وتكىر، شاپشاڭ ادام. ءسوز، وي اۋەنىنە قاراي قۇيقىلجىپ، تىنىش تۋرا المايدى.
— قۇلاق، سالىڭىزدار! — دەدى قولىن كوتەرىپ. — باسىمىز قوسىلا قالعان ەكەن، كۇن دەمالىس، مەيرام وماروۆيچ جايلاۋبايىم باي دەپ، ماقتانىپ كەلدى. كورەلىك بايلىعىن.
جايلاۋباي جىمىڭداپ، مۇرتىن سيپاپ تۇرىپ سويلەدى:
— ءبۇل كۇندە ءبىر قوناقاسىعا كىمنىڭ شاماسى كەلمەيدى. ءبىر جۇماعا دەيىن جىبەرمەيمىن، ەندەشە. قوي سويعالى جاتىر ەدىم. ءاي، بايتال سويىڭدار! — دەپ ءۇي جاققا ايقايلاپ قالدى. چايكوۆ كەلىپ اۋزىن باستى:
— جەڭىلدىك، جەڭىلدىك!
جايلاۋبايدىڭ باسى شاعىن، بۇنشا قوناق سياتىن كەڭ ءۇيى جوق. قوناقتاردى جاڭا قوراعا ورنالاستىرماق بولدى.
ەرتە كۇندە زارى ەتكەن كەزدەمەدەن ءوشىن ءبىر السا كەرەك. كورپە-جاستىقتى قۇشاق-قۇشاعىمەن تاسىدى. كيىز، قىزىلالا كىلەمدەر دە كورىنەدى. بۇرىن ءبارىن مالعا بولسا، ەندى ءۇي ىشىنە، سبەركاسساعا جيناعان ءتارىزدى. ءقازىر مال دەگەندە كۇنىنە بەرەتىن ءبىر عانا سيىرى بار. ونىڭ ءسۇتىن اقشالاپ كاسساعا سالادى. شەكەر بيىل عانا جۇمىستان قالعالى ءجۇر. ەكى ادامنىڭ ايلىق تابىسىن، جىل سايىن الاتىن سىيلىعىن دا جەپ بىتىرە الماي كاسساعا توعىتادى، جۇرتتىڭ باي دەۋى راس، ساراڭ دەۋى بەكەر. قوناعاسىعا جايلەكەڭ اۋەلباستان مىرزا بولاتىن. بۇگىن ءتىپتى پەيىلدى. كەڭ قىلىپ توسەنىش جايدىرىپ، سۋ سەپتىرىپ، ءازىر مال ەنبەگەن مادەنيەتتى قوراعا قوناقتارىن ەرتىپ كەلدى. چايكوۆ بۇرىن كورگەن جوق ەكەن.
— مىنە، قورا! قانداي سالقىن، جارىق، بيىك، تازا گرادۋسنيك، ۆەنتيلياسيا، ەلەكتر! — دەپ سويلەپ ءجۇرىپ، قورانى تەگىس قاراپ شىقتى. جارايسىڭ، مارياش، جارايسىڭ! — دەدى دە سۇق قولىن شوشايتا، شاپشاڭ ءجۇرىپ بارىپ ششەرباكوۆتىڭ قاسىنا تۇرا قالدى:
— اشىربەككە ەرىك بەر. بوسقا قاۋىپتەنبە. ەرمەك ەكەۋىڭ بۇرىنعى مەشەۋ دونباسس، مەشەۋ قاراعاندىنىڭ تاجىريبەسىن دارىپتەيسىڭدەر كەيدە. بۇگىنگى ومىردەن تۋعان جاڭا ويلار، جاڭا تەحنيكالار جولىنداعى بوگەتتىڭ ءبارىن قيراتىپ بارادى. اشىق شاحتا بۇرىن بولماسا، ەندى بولادى. كوركينودا جوق پا؟ كوركينونىڭ تاجىريبەسىن اشىربەك قاراعاندىعا ابدەن قولدانادى. تەمىر تىرەۋ دونباستا باستالعان. اشىربەك ونىڭ جاڭا، ەڭ قولايلى ءتۇرىن جاسامادى ما...
— اپىر-اۋ ەندى، ويلانۋعا مۇرسات بەرسەڭدەرشى، — دەپ سىلق-سىلق كۇلدى سەرگەي پەتروۆيچ. چايكوۆ باسپالاتىپ بارادى:
— قانشا ويلانۋ كەرەك! ءتىپتى ايقىن نارسە: فەدوروۆكانىڭ كومىرى جەردىڭ بەتىنە شىعىپ جاتىر.
— جەرگىلىكتى وتىن ءوندىرىسى سونى نەگە الا بەرمەيدى شەتىنەن.
— قالاي الا بەرەدى؟ اشىق شاحتا جابىق شاحتادان ەكى-ۇش ەسە ءونىمدى بولماق. دەمەك، تەحنيكا مەيلىنشە كەڭ قولدانىلادى، پوەزد زابويعا ەنەدى. ول تەحنيكا جەرگىلىكتى وتىن وندىرىسىندە بار ما؟
— سوندا ولاردىڭ جۇمىسىن بىرەۋ ىستەپ بەرمەك پە؟
— نەگە ولاردىڭ جۇمىسى؟ مىڭداعان توننا كوكسىلەنەتىن كومىر ۇنەمدەلەدى. بۇل — ءبىر. ەكىنشى — كوكسىلەنەتىن كومىرگە اشىق شاحتانىڭ، كومىرىنەن ون بەس پروسەنت قوسساق، كوكسىنىڭ ساپاسى ارتادى، سونىمەن قوسا سانى دا ارتادى...
چايكوۆ تاماق ىشپەي، تىزە بۇكپەي وسى قالپىندا كەشكە دەيىن ايتىسۋعا بار. بۇلتاعى، قالتقىسى جوق، ايتقانىن ەتپەي قويمايتىن بەتتى ادام. «كوندىم دەگەنشە» ششەرباكوۆتى بوساتار ەمەس، قادالىپ قالىپتى:
— بەرىل! بەرىلمەسەڭ وبكومدا سويلەسەمىز، — دەپ تۇرعاندا ارداق پەن مايپا ەندى. بوساي الماي تۇرعان ششەرباكوۆكە سىلتاۋ تابىلدى:
— اناتوليي فەدوروۆيچ، ايەلدەر كەلدى. كەيىن اڭگىمەلەسەمىز عوي.
ۇستىندە اق شاپان، قولتىعىندا كىتاپ، بولاتتى جەتەلەي كەلىپ، ارداق ارقايسىسىمەن قول الىسىپ امانداستى. جاداعاي، جاساندى مىنەزى جوق، قارا كوزى مولدىرەپ، سەرگەك تۇر. بۇل وتىرعانداردىڭ بارىنە ول سۇيكىمدى. بىرىنە جار، بىرىنە ۇستاز، ءبىرىنىڭ بالاسىنداي بولسا، بىرىمەن قۇرداس-سىرلاس. جاڭاعى كەرىس، دۋىل باسىلا قالعان... چايكوۆ جەتەلەي كەلىپ، تورگە ءوز قاسىنا وتىرعىزدى دا:
— جازۋعا كىرىستىڭ بە؟ — دەدى كۇبىرلەپ.
— كىرىستىم، — دەپ كۇلىمدەدى ارداق. — شىم-شىتىرىق جول ەكەن، قويماي ءجۇرىپ كوندىردىڭىز، شىرمالىپ قالسام، شىعارىپ الۋعا دايىن تۇرىڭىز.
— گەولوگ پەن فيلولوگتىڭ اراسى الىس قوي، قاراعىم، سوزعان قول جەتسە، — دەپ چايكوۆ ساق-ساق كۇلدى. — باستاعانىڭ جاقسى بولعان. باستاۋ قيىن ءىستى.
— اياقتاۋ قيىن سياقتى.
— باستاۋشى تابىلعاندا، قوستاۋشى ءاردايىم تابىلادى. قاراعاندىنىڭ ءبىرىنشى سەنبىلىگىندە ايەلدەن مايپا ەكەۋىڭ عانا بارعانسىڭ. ءقازىر وندىرىستە قازاق ايەلى از با! ول كەزدە سەن ءبىر عانا ءمۇعالىم ەدىڭ. ءقازىر ايەل مۇعالىمدەردىڭ ءوزى قانشا؟ قازاق انىمەن قاراعاندى ساحناسىنا ءبىرىنشى شىققان دا سەن ەدىڭ. ءقازىر داعدىلى ايەل انشىلەر قانشا! ەندى عىلىم مايدانىندا باستاساڭ، قازاق ايەلدەرى تاعى قوستايدى. قوستاۋشىنىڭ كومەگى باستاۋشىنىڭ ءوزىن ەسىرەدى. اۋەلى جازىپ شىق. سودان كەيىن تۇزەلەدى، تولىعادى...
ارداق «قازاق ادەبيەتىندەگى سوسياليستىك رەاليزم» دەگەن تاقىرىپقا ديسسەرتاسيا جازىپ ءجۇر. عالىم بولۋ ويىندا جوق-تى. ادەبيەتكە بەيىمدىلىگىن كەرگەن سوڭ، چايكوۆ وسى جولعا اكەپ سالدى. العاشقى كەزدەسكەننەن باستاپ چايكوۆ پەن مەيرام دوس بولىپ كەتكەن. مەيرامنىڭ وزىنە ەكونوميكالىق عىلىمدى زەرتتەۋگە سەبەپكەر بولعان دا چايكوۆ. ول قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن عانا ەمەس، قازاق ويىنىڭ بايلىعىن اشۋعا دا قۇمار «قايىر امانبەكوۆيچ»، «ءبىزدىڭ اشىربەك» دەگەندە ونىڭ ۇنىنەن، وزىنەن ماقتانىش سەزىلىپ تۇرادى. ءقازىر جىمىڭ قاعىپ، ايەلدەن بولاشاق ءبىر عالىمدى كەرىپ وتىرعان سياقتى. ارداققا وقتىن-وقتىن سۇراقتار بەرىپ، ول سويلەدى-اق، ءبىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭدايدى.
— ادەبيەت دەگەنىمىز، حالىق ىشىندەگى العا ۇمتىلعان،ارتقا تارتقان ەكى يدەيانىڭ ايناسى عوي، — دەپ ەدى ارداق.
— ايتا ءتۇس! — دەپ چايكوۆ تەلمىرە قالدى.
— ول يدەيالار ءار تۇستا، ءارقيلى جىرلانعان ەكەن. ەرتەگى، ەپوس كوبىنەسە اسىرا سىلتەپ، جاقسىلىقتى قۇدايدىڭ، جاماندىقتى شايتاننىڭ ماڭىنان ىزدەسە دە، حالىق ارمانىن ءبىلدىرىپتى. ورىس ادەبيەتىندەگى سىنشىل رەاليزم بىزدە ابايدان باستالىپ، سوسياليستىك رەاليزممەن ۇشتاسىپتى. ءبىراق، ادەبيەتىمىزدە ەپوس ىقپالى ءالى دە بار. سول بوندى ەركىن جازدىرماي كەلەدى.
جانتايا تىڭداپ جاتقان ءجانابىل ءبىر قاعىپ قالدى:
— حالىق شىعارمالارىن گوركيي جوعارى باعالايدى. سەن سۇمىرەيتىپ باراسىڭ عوي.
— اۋىز ادەبيەت، ەپوس حالىقتىڭ جاس شاعىندا تۋسا، جازبا ادەبيەت ەسەيگەن شاعىندا تۋدى. ەرەسەككە بالانىڭ قىلىعى قونسا، كوشەگە شىق تا اسىق وينا.
ءبارى كۇلىپ جىبەردى. ءجانابىل باسىن كوتەردى.
— ساحناداعى «ەڭلىك — كەبەك»، «ايمان — شولپان»، «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش — باياندارعا» جۇرت ءالى قۇمارتا قارايدى. وتكەن قاۋىمنىڭ شىعارماسىن كەيىنگى قاۋىم جويا بەرمەيدى، قايتا دامىتا بەرەدى. سوسياليستىك مادەنيەت اسپاننان تۇسە مە!؟
— بۇل دالەلدى كەلتىرگەندە، ەكى نارسەنى ەسكەرمەدىڭ، ءجانابىل. ول ەپوستار بۇگىنگى تۇرعىدان قارالىپ، بۇگىنگى جازۋشىنىڭ قولىمەن قايتا جازىلعان. بۇنى ويلا. ەكىنشى — ساحنادا قىزىقتى نارسەنىڭ ءبارى بىردەي جاقسى ەمەس. كوپشىلىك كەيدە بالا مىنەزدى. بالا ءىشىن، ءتىسىن بۇزاتىن استى دا قۇنىعا جەپ، كەيىن جىلايدى.
— كوپتىڭ ءبىرى مەن بولسام، جىلامايمىن. حالىقتىق شىعارمالاردى وقۋدان، كورۋدەن ەش جالىقپايمىن.
— ۇمىتپا، گوركيي اۋىز ادەبيەتتى ماقتاسا دا، جازبا ادەبيەتكە سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن كورسەتىپ كەتتى. ادەبيەت — ءومىردى تانۋعا، جاساۋعا كومەكتەسۋ كەرەك، جاسالعان ءومىردىڭ ايناسى، قيسىعى ەمەس، ءتۇزۋ ايناسى بولۋ كەرەك. قيسسالاردى قانشا ۇناتساڭ دا، بۇگىنگى تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالاردان تولەگەندەي جىگىت، جىبەكتەي قىز، نەمەسە قوبىلاندى سياقتى باتىر، تايبۋرىل سياقتى تۇلپار كورسەڭ، ول كىتاپتى جابا سالار ەدىڭ.
— ارينە، شىلعي وتىرىك دەر ەدىم، — دەدى ءجانابىل. — ءبىراق قيسسالاردىڭ قىزىقتىلىعىن، سول ءداۋىردى تانۋعا كەرەكتىگىن باعالاماسقا بولمايدى.
— نانا بەرۋگە دە بولمايدى. ساحناداعى سەن سۇيگەن باتىرلار، عاشىقتار جىرى ءالى دە زەرتتەۋدى تىلەيدى.
سەرگەي پەتروۆيچ تومەن قاراپ، ترۋبكاسىن تازارتىپ، شەتكەرى وتىرعان، ول كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى.
— ارداق! ساعان دەميان بەدنىيدان بىردەڭە جۇققان جوق پا؟
— وسىعان جۇقسا جۇققان شىعار، دەمياندى كوبىرەك وقيتىن، — دەدى مەيرام. ماۋسىمباي دا ءار قيسسادان بىرنەشە جول ايتىپ تاستاپ، «قيسسا قىزىق قوي، شىركىن» دەپ قويادى جايلاۋبايعا. ەپوس مىقتى ورناپتى كوڭىلگە. ءارقايسىسى ءبىر قاعىپ، ارداق جالعىزسىراۋعا اينالعان كەزدە، چايكوۆ ءتۇستى اراعا.
— بولجامالى عىلىم تۇگىل، ءدال عىلىمنىڭ وزىنە قانشا تۇزەتۋلەر ەنىپ جاتادى. ارداق قازاق ەپوستارى جايىندا جاڭا بىردەڭە ايتپاق. تىڭدالىق، ايتسىن.
«ايتسا ايتسىن» دەگەندەي تىنىشتالا قالدى ءبارى. ارداق قايتا كىرىستى سوزگە. جاي سويلەپ، انىقتاي ءتۇسىپ، اندا-ساندا جىڭىشكە ساۋساقتارىمەن يشارات ەتەدى. ءمۇعالىم ەكەنى ءسوز اۋەيىنەن بايقالىپ-اق تۇر.
— بىزدە فيلولوگيا عىلىمى وتە جاس، — دەپ ءسال شىتىنىپ قويدى. — ەپوستاردىڭ ىشىندە قاي شىعارما حالىقتىق، قاي شىعارما جات ەكەنىن ءالى ايىرا العان جوق. كەنەسارى جايىندا تالاي قيسسالار بار. سولاردىڭ ءبىرى ماقتاسا، ءبىرى بوقتايدى كەنەنى. الاشوردا اقىندارى «كەنەكەم ەڭىرەگەن ەر ەدى عوي» دەپ جىرلادى... ماۋسەكە، ايتىڭىزشى، دۇرىس پا وسى!
ەسكى ءسوزدى ماۋسىمبايدان ارداق تالاي اڭگىمەلەر ەسىتكەن. ءقازىر سونىڭ ءبىرىن قايتا ايتقىزىپ، كۋا قىلعالى وتىر.
— اتامدى — اكەمنىڭ اكەسىن كوردىم. توقسانعا كەلىپ ءولدى، — دەدى ماۋسىمباي. — بالا كەزىمدە اتامنان ەسىتكەنىم بار. كەنەسارى قىرعىزدارعا شابۋىل جاساعاندا، جەتىسۋ قازاقتارىن سىپاتاي باتىر باستاپ، قىرعىز جاققا شىعىپ كەتىپتى. كەنەسارىنىڭ قىرعىز قولىندا مەرت بولۋىنا مەنىڭ اتام دا كومەكتەسكەن ءتارىزدى. زادى، كەنەسارىعا قازاق تۇگەل ۇيىعان جوق...
— ارقا قازاقتارىنىڭ ءوزى الا بولادى، — دەپ جايلاۋباي دا قوستادى، — ءبىزدىڭ جانالى دەگەن رۋ كەنەسارىعا باعىنباي كەلىپ، قازىرگى ارشالىنى مەكەندەپ قالىپتى...
شالدارعا سويلەتىپ بولعان سوڭ، ارداق قيسسالاردان ءۇزىندى كەلتىردى. بىرىنە-بىرى قايشى. سونىڭ ىشىندە «جاساۋىل قىرعىنى»، «توپجارعان» پوەمالارى كەنەسارىنى الاستاپ بەرەدى. ارداق بيىل الماتىعا بارعاندا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىنەن وقىدى. وقىعاننىڭ كەبىن جادىندا ساقتايتىن، ءبارىن جاتقا ايتىپ وتىر ەدى، چايكوۆ قايران قالدى:
— بۇنشا قالاي جاتتاي بەرگەنسىز؟!
— ادەيى جاتتادى دەيسىز بە. ءوزى قالىپ قويادى ەستە، — دەدى دە ارداق ابايدىڭ ءبىر اۋىز ولەڭىن ايتتى:
«شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇحار-جىراۋ،
ولەڭى ءبىرى — جاماۋ، ءبىرى — قۇراۋ.
داريعا-اي، ءسوز تاقىرلىق بولسا كىسى،
قاتەسى ءار جەرىندە كورىنىپ تۇر-اۋ»، —
دەگەندە، اباي ۇلگىنى پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستويلاردان الىپ، قازاقتىڭ حانشىل، شىعىسشىل اقىندارىن مىنەپ وتىر. ءبىز ولاردى دارىپتەپ، وقۋ قۇرالدارىنا دا ەنگىزىپ جىبەردىك. مەنىڭشە مادەنيەت مۇرالارىن باعالاۋ، بىزدە كەيدە ۇلتشىلدىققا سوعىپ ءجۇر.
— قويدىم، قويدىم! مىناۋ مەنى بىردەمەگە ۇرىندىرعالى كەلەدى، — دەپ ورنىنان تۇردى ءجانابىل. شەكەر كەلىپ باعانادان قيپاقتاپ تۇرعان. كورە سالا ارداق تا تۇرەگەلدى:
— اڭگىمەمەن وتىرىپ قالىپپىن. اپاما جاردەمدەسۋ كەرەك قوي، — دەدى دە شىعىپ كەتتى. چايكوۆ جايراڭ قاعىپ سويلەپ وتىر:
— ...مەن فيلولوگ ەمەسپىن، ءپاتۋا بەرۋ قيىن. ءبىراق، ارداقتىڭ پىكىرى جاڭا شابۋىل جاساۋشى پىكىر ەكەنىندە كۇمان جوق...
ءدام دايىن بوپ قالدى. ارداق كەلىپ داستارقان جايا باستادى. قول جۋۋعا ورىندارىنان تۇردى ءبارى...
X
وبكوم بيۋروسىندا تالاس پىكىرلەر تالداپ تەكسەرىلىپ، قاۋلى الىنعالى بىرنەشە كۇندەر ءوتتى. بيۋرو مەيرامدى قولدادى. مەيرام ورتالىق كوميتەتتىڭ وزىندە ىستەيتىن بولىپ، ونىڭ ورنىنا ءجانابىل تاعايىندالدى. باسقا وزگەرىستەردى شاحتا الدىنداعى جارناما تاقتاسى ايتىپ تۇر:
«وتىز ءبىرىنشى نومەرلى بۇيرىق.
...كومبينات باستىعى جولداس ششەرباكوۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ۋچاسكەلەر سانى ازايىپ، كولەمى ۇلكەيەدى. ءۇش سمەنانىڭ ەكەۋى كومىر وندىرۋگە، بىرەۋى دايىندىق جۇمىستارعا بەرىلەدى. باس ينجەنەر اشىربەك قالقامانوۆ اشىق شاحتاعا اۋىسقاندىقتان، ءبىزدىڭ شاحتانىڭ قىزمەتىنەن بوساتىلادى. شاحتا باستىعى ەرمەك بورانتايەۆ».
وسى كىشكەنە بۇيرىقتان ۇلكەن جۇمىستار تۋدى. ادام، ماشينا، قۇرال-سايمان كۇشتەرى قايتا ءبولىندى. گرافيك قايتا جاسالدى. ون ءۇش ۋچاسكەنىڭ، ورنىنا التى-اق ۋچاسكە بار. كەيىنگى كۇندەردە ەرمەك ءتىپتى تىنىم تاپقان جوق. وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ جاساعان جاڭا گرافيگى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ەندى ءوزى تىلەنىپ العان مىناۋ وزگەرىستەر تاعى ساتسىزدىككە ۇشىراسا، نە دەمەك جۇرتقا؟! سوندىقتان ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن سوزباي تەز ءبىتىرۋ، تاعى قاتە جىبەرمەۋ — ونىڭ باسىنداعى ەڭ اۋىر وي ەدى. شاحتادان كوزى جايناپ شىقتى. كۇيە باسقان ءجۇزى جىمىڭداعاندا، ادەمى اق ءتىسى انادايدان كورىنەدى. قىزىل مۇيىسكە جەبەلەي باسىپ كىردى. بەس-التى جۇمىسشى شاحتا گازەتىنە جابىرلاسىپ جاتىر.
— بالە، اكىم تاعى شىرقادى! ەكى ماشينادا ءبىر ءوزى ىستەپتى.
— قانشا بەرىپتى؟
— ءجۇز جيىرما پروسەنت!
— وي، قاسقىر اۋىز!
— ۆورونوۆ ءجۇز ون سەگىز.
— ءبىرىن-بىرى جىبەرمەيدى-اق.
ەرمەك كەلە قابىرعاداعى دياگراممانى تۇزەپ تۇر. قىزىل سىزىق قۇلديلاي-قۇلديلاي قاعازدىڭ تەڭ ورتاسىنان اسقان ەكەن، كىلت بۇرىپ جوعارى قايىردى دا:
— جىگىتتەر! — دەدى. — جوسپار بۇگىن ءجۇز ون پروسەنت ورىندالدى.
جۇمىسشىلار ەندى دياگراممانى كورىپ جاتقاندا، ول بوگەلمەستەن شىعىپ كەتتى. قۋانىش اۋىر مىنەزدى دە جەڭىلدەتەدى. قايعى جەڭىل مىنەزدى دە اۋىرلاتادى. ەبەلەكتەپ گوركومعا كەلدى. ءجانابىل، ششەرباكوۆ وڭاشا اڭگىمەلەسىپ وتىرعان. رۇقساتسىز باسىپ ەندى ۇستەرىنە.
— جاي ما، ەرەكە! — دەدى ءجانابىل.
— ءجۇز ونعا بىردەن كوتەردىك!
— دۇرىس-اق! سەرگەي پەتروۆيچتىڭ كۇدىگى بىتكەن شىعار.
ششەرباكوۆ ۇندەگەن جوق. ءجۇندى ساۋساقتارىمەن ستولدى تىقىلداتقان كۇيىندە قالدى. ول ايتىستان جەڭىلىپ، پارتيا قاۋلىسىن ورىنداۋعا بۇيرىق بەرسە دە، بەكىنگەن ويىن بۇزا الماعان. ءالى دە سەنبەي، تاي شىعىمىنشا دىز ەتكەن قارقىن با، دەپ وتىر ەدى. ءجانابىل سويلەمەگەن ەركىنە قويمادى:
— نەگە ۇندەمەيسىز؟
— قورىتىندىنى تىم تەز جاسامالىق. بۇل ءادىس اقتالسا، بارلىق شاحتادا قولدانىلادى. سوندىقتان جەتە زەرتتەۋ كەرەك. مەيرام ءوماروۆيچتىڭ ۇلكەن كەمشىلىگى وسى شاپشاڭدىلىعىندا جاتاتىن.
ەرمەك پەن ءجانابىل كوز قيىعىمەن قاراسىپ كۇلىپ قويدى. سۇيكىمدى قارتتىڭ بەدەلىنە داق تۇسپەسە دە، ويى جەڭىلگەنى وزىنە قاتتى باتقان ءتارىزدى. ەكەۋلەپ جۋىپ-شايىپ جاتىر...
— ...تالاس ۇستىندە اركىمنىڭ-اق جەڭگىسى كەلەدى، — دەدى ءجانابىل. — پىكىرىم ەگەر قاتە بولسا، جەڭگەنىمنەن جەڭىلگەنىمە قۋانار ەدىم.
— مەن دە رەنجىپ وتىرعانىم جوق. تەك مەيرام ءوماروۆيچتىڭ — «كەشەگى تۇرعىدا قالدىڭىز» دەگەنى بولماسا.
ويلى، ارلى ادامعا ءبىر ءسوز دە جەتەدى. ويسىز، ارسىزعا مىڭ ءسوز جەتپەيدى. سەرگەي پەتروۆيچ سول سوزگە قىنجىلىپ وتىرعاندا، قىزارا ءبورتىپ ارداق ەندى. ىستىق كۇندە اسىعىس ءجۇرىپ تەرشىگەن، دەمىككەن. رۇقساتسىز ەنگەنىنە كەشىرىم سۇرادى اۋەلى:
— عاپۋ ەتىڭىزدەر، ۋاقىتىم از بولعاندىقتان كۇتىپ تۇرا المادىم. ءبىز بۇرسىكۇنى جۇرگەلى جاتىرمىز. ەرتەڭ كارگرەس كولىنىڭ جاعاسىندا جولداستاردىڭ باسىن قوسىپ، قوشتاسپاقپىز. سەرگەي پەتروۆيچ الدىمەن ءسىزدى شاقىرا كەلدىم. مەكەمەڭىزدەن تاپپاي ىزدەپ كەلدىم.
— مەيرام وماروۆيچ ايتقان ەدى. بارا الماسپىن...
— ەرتەڭ جەكسەنبى عوي؟
— مەن ءۇشىن، كەيدە جەكسەنبى دە جۇمىس كۇنى.
— وندا بوس كۇنىڭىز قايسى؟
— راقمەت، قىزىم، راقمەت. وتكىزە بەرىڭدەر، مەن شىعارىپ سالام.
— مەنى مەيرامعا كۇيدىرگەنىڭىز بە! — دەدى ارداق. وسى ءسوزدىڭ استىندا جۇرەك قانا سەزەتىن جىلىلىق جاتىر ەدى. — ءسىز «قىزىم» دەگەندە، مەن «اكە» دەيتىنىم قايدا؟ ءبىراق، اكەمنەن جاقىن ەدىڭىز. بۇل قالاي؟
مەيرام شاقىرعاندا مىزعىماعان ششەرباكوۆ، ارداقتىڭ سوزىنە بوساپ قالدى:
— بولماس، بولماس، بارايىن! — دەدى باسىن سىيپاپ. — جەڭىلدىم، قىزىم، جەڭىلدىم.
اسىعىس كىرگەن ارداق، ەرمەك اسىعا كەتتى. ولار كەتىسىمەن ءجانابىل، ششەرباكوۆ اشىق شاحتانى كورۋگە شىقتى. ەكەۋى ءبىر ماشينەدە. بەتتەرى جاڭا قالانىڭ وڭتۇستىك باتىسى. ششەرباكوۆ الدا وتىرسا دا، كەۋدەسى وتىرعىشتىڭ ارقاسىنان اسىپ، جانابىلگە باسىن تاقاي، داۋىستاپ سويلەپ كەلەدى:
— ...وتىز ءبىرىنشى شاحتانى ۆۋگي-دىڭ قاراماعىنا بەردىك. مىڭداعان توننا كومىر كەمىدى. مىناعان قانشاما كۇش توگىپ جاتىرمىز. تەك اقىرى قايىر بولسا نەعىلسىن. مەيرام وماروۆيچ سالماقتى جىگىت ەدى. ۇشقالاق بوپ كەتتى، ۇشقالاق!
— ول حالىقارالىق جاعدايدى كورىپ اسىعادى. قارقىندى كۇشەيتەلىك، سەرگەي پەتروۆيچ، قارقىندى!
— سوقتىعا المايدى!
— ەۆروپانى باسىپ الىپ بارادى. سودان كەيىن قاندى اۋىز جاي تۇرا الا ما؟
— بۇل سوعىستار گيتلەر گەرمانياسىنىڭ كۇشىنەن گورى اعىلشىن-فرانسۋز باسشىلارىنىڭ وپاسىزدىعىن دالەلدەدى...
— گيتلەردىڭ ساپاسىزدىعى بارىنەن باسىم... ونىڭ ۋادەسىنە، جاساسقان شارتىنا سەنۋ قيىن.
— ءوز كۇشىمىزگە سەنەمىز. ءبىز وعان، ءبىر اي تىرەسە الماي قۇلاعان فرانسيا ەمەس. بىرنەشە جىل جاعالاسۋعا جارايمىز. ۇزاق سوعىس، ۇزاق اۋىرتپالىق كاپيتاليستەردى كۇيرەتىپ تىنادى.
دۇنيەجۇزىلىك جاعدايدى شولا وتىرىپ، اشىق شاحتاعا جەتتى بۇلار. كوپ بەلەستەردىڭ بىرىندە ءۇش-تورت ەكسكاۆاتور كورىنەدى. انادايدان قاراعاندا قارا بۋرا سياقتى، ۇزىن موينىن جوعارى، بىرەسە تومەن سوزىپ، كۇرك-كۇرك ەتەدى.
— بۇعان ادام شاق كەلە مە؟ ءبىر ەكسكاۆاتور بەس مىڭ ادامنىڭ جۇمىسىن ىستەيدى...
جۇمىس جاڭادا باستالعان. جاڭا ەكسكاۆاتورلار قوماعاي اساپ، بەلدى ءار جەرىنەن ويىپ تاستاپتى. ءبىر شۇقىردان اشىربەك شىعا كەلگەندە، ششەرباكوۆ سىلق-سىلق كۇلدى.
— جابىلىپ جەڭدىڭدەر مەنى. ال، جەڭ ەندى مىنا بەلدى.
— جەڭەمىز، سەرگەي پەتروۆيچ.
— بىتكەنشە كەلمەن دەپ ەدىم، شىداي المادىم.
— بۇل شىدامسىزدىعىڭىز شىدامدىلىقتان ارتىعىراق.
— ارتىق بولسا، كورسەتەمىن شىدامسىزدىقتى، قاشان بىتىرەسىڭ؟
— جابىق شاحتا جىلعا سوزىلادى. بۇل ءۇش-تورت ايدا ەكسپلۋاتاسياعا بەرىلەدى.
— جوق، ەكى اي جەتەدى. ودان ءارى جوسپاردى لىقىلداتا بەرەم. سەندەر ەندى قارقىندى مەنەن الىڭدار.
— وعان دا تۇردىم. تەك كەرەگىمدى كەدەرگىسىز دايىن ەتىڭدەر.
— نە كەرەك؟
— الدىمەن تەمىر جولدى، ەلەكتردى كەلتىرۋ كەرەك. توپىراق سىيمايدى ارناعا، پوەزبەن تاسىپ، سىرتقا توگەمىز.
— بىلەم، توپىراقتان تاۋ جاسايسىڭدار، وعان سۋدى، قاردى قوس. سوندا كومىرگە ەڭبەكتىڭ نەشە پروسەنتى قالادى.
— راس، از قالادى. ءبىراق، سول از كومىردى كوپ تە، ارزان دا بەرەدى. ەگەر پلاستىڭ ءبارى وسىندان اشىق الۋدى كوتەرسە، جابىق شاحتا ءسوزسىز جويىلار ەدى...
اۋىر، از ءسوزدى اشىربەك اشىق شاحتا، دەسە سوزشەڭ، جايدارى بولىپ كەتەدى. ءار ادامنىڭ سۇيگەن ءىسى وزىنە ىستىعىراق قوي. ول تەرشىپ، قىزا سويلەپ تۇرىپ شىلىم تارتپاق بولعاندا، شىلىمىنىڭ ساباعىن سالماي، باسىن سالدى اۋزىنا. ءجانابىل كۇلىپ جىبەردى:
— اپىر-اۋ، سەن مۇنداي قىزبا ما ەدىڭ! شىلىمىڭدى تەرىس سالدىڭ اۋزىڭا.
— مەنى اشىندىرعان مىنا كىسى.
— ءيا. مەنى سەندەر تىنىش قويدىڭدار.
— بۇنداي تيىشسىزدىقتار تيىشتىقتان جايلىراق، — دەدى ءجانابىل. — بۇل پلاستىڭ باسقا پلاستاردان وزگەشەلىگى قانداي؟
— سايازدا جاتىر. كومىردىڭ قالىڭدىعى ون-ون بەس مەتر. تىك ەمەس، كولبەۋ. پوەزد تۋرا زابويعا ەنەدى. ونىمدىلىگى، ارزاندىعى بىلاي تۇرسىن، دەنساۋلىققا پايداسى قانشا!..
— بولدى، بولدى! — دەپ ءجانابىل اشىربەكتى ازار توقتاتتى. مەن ەندى سەرگەي پەتروۆيچتى قوستايمىن. ەڭ، ءارى سالعاندا ەكى ايدا كومىر بەرەسىڭ. بارلىق جاعداي جاسالادى. تەك ورىنداۋدى ءبىل...
ساعات التى. ەكسكاۆاتورلاردىڭ گۇرىلى باسىلدى. ماشينيستەر قايتا باستادى. اشىربەكتى ەرتىپ ءجۇرىپ باستالعان جۇمىستى كورگەن سوڭ باستىقتار دا قايتتى. جاقىنداعىسى كوگەرىپ، الىستاعىسى قاراۋىتىپ ءار تۇستا قولدان ەككەن ورماندار كورىنەدى. مۇنارلى قالانىڭ اسپانىن جاڭعىرتىپ، سامولەتتەر قونعالى كەلەدى. جەرىن جاڭعىرتىپ پوەزدار، الۋان ءتۇستى ماشينالار جۇيتكىپ بارادى. قالا كومىر ۇستىندە. اينالاسى كولحوز، پودحوز، جۇمىسشى پوسەلكالارى، ۇساق وندىرىستەر. ءوندىرىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعى ارالاسىپ جاتىر...
— قۇلازىعان ءجون ەدى-اۋ... كوز تويمايدى دەيتىنى قايدا! تويادى ەكەن... — دەدى ءجانابىل، قايناعان دۇنيەگە قاراپ وتىرىپ. سەرگەي پەتروۆيچ كۇڭك ەتتى:
— تەك، مەيرام وماروۆيچ تويمايدى.
ءجانابىل قارقىلداپ كۇلدى. بالاشا بۇرتيعان ۇلكەن ادامدى جۇباتادى:
— ...كەتكەلى جاتىر عوي. ساعىناسىز ءالى. مەن بايتەندى دە ساعىنعام.
بۇلار كەلىپ كول جاعاسىنداعى شارباقتى باقشاعا ەنگەندە، مەيرام بالاسىن جەتەلەپ سەيىلدە جۇرگەن. ءجانابىل ششەرباكوۆتى ۇيىنە قالدىردى دا، مەيرامعا كەتتى. سودان ول تۇندە دە ءوز ۇيىنە قايتقان جوق. ەرتەڭ ساسكەدە مەيرام، بولات، مايپا — تورتەۋى — ءبىر ماشيناعا. ششەرباكوۆ، انتونينا، ارداق، جۇماباي — تورتەۋى ءبىر ماشيناعا وتىرىپ، كارگرەس كولىنە تارتتى. كۇن جەكسەنبى. جۇرت ءساندى كيىنگەن. كومىرلى قاراعاندىنىڭ ۇلكەن بازارى قايناي باستاپتى. مال ماشينا-ماشينا، اربا-اربا ازىق-تۇلىك. دۇكەندەردەن باسقا، اشىق ۇستەلدەرگە جايىپ تاستاعان ءوندىرىس بۇيىمدارى. ءيىن تىرەسكەن كوپ. قالا مەن كولحوز ميداي ارالاسىپتى...
ءرۋلدى مەيرام ءوزى ۇستاعان.
— كورە كەتەلىكشى، — دەپ بازاردىڭ قاسىنا وتە بەرگەندە توقتاي قالدى. ءجانابىل ەكەۋى بازارعا ەندى. كەرەك بولماسا دا كەزدەسكەن نارسەنىڭ باعاسىن سۇراپ، ساۋدالاسىپ قويادى. جەڭ ۇشىنان، قوينىنان الدەنەنى قىلتىڭداتىپ، سىبىر ەتەدى بىرەۋلەر. تەلەگەي تەڭىز مەملەكەت، كولحوز ساۋداسىنىڭ ىشىندە دە جۇلىپ جەپ جۇرگەن ساۋداگەردىڭ ءبىرىن سەزىپ قالىپ:
— ۇرى يتتەي جىلماڭداتۋىن قاراشى! — دەدى مەيرام. — ەندىگى ىشكى جاۋ وسىلار.
— بۇلار دا قۇرۋعا اينالدى عوي، — دەپ ەدى ءجانابىل، مەيرام باسىن شايقادى:
— بۇلاردى مولشىلىق قۇرتادى. ءبىز ءالى تولىپ بولعانىمىز جوق. كەيبىر كەمشىلىككە شىبىنشا ۇيمەلەيدى بۇلار.
— سەرگەي پەتروۆيچ ايتسا ايتقانداي! كوزىڭ وسى بازارعا دا تويمادى ما؟
— سەندەر قورعايسىڭدار ششەرباكوۆتى. مەن سەندەردەن ءارى قورعايمىن. مەيلى، ول دۇشپان دەسىن، مەنىكى وعان دوستىق قانا. اقىلدى ادام دا قاتەلەسەدى. دوستىق تەك سيپاۋ ەمەس، كەيدە شىمشۋعا دا بولادى...
كوپ بوگەلمەدى، بازاردان شىقتى ەكەۋى. كومىرلى قاراعاندىنى قاق جارىپ ءوتىپ، كارگرەس جولىنداعى بەلەستەرگە كوتەرىلە بەرگەندە، بۇرىلا سالا كەيىن قايتتى مەيرام.
— بوقايعا حابارلاي الماپتى ارداق. جۇمىستا شىعار، الا كەتەيىك.
قالاعا كارگرەس جاعىنان كىرە بەرىستە، اينالاسى قورشاۋلى، ۇرشىق باس تەمىر باعانالار تۇر. ولاردىڭ باسىنداعى قىم-قۋىت سىم ورمەكتەردىڭ وربىگەن جەرى ۇلكەن قىزىل ءۇي. سوناۋ كارگرەستەن تارتقان جۋاندىعى بىلەكتەي مەتالل ارقان، موسى مۇسىندەس بيىك، تەمىر دىڭگەكتەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ وسى ۇيگە ەنىپتى. قابىرعاسىنىڭ ىشكى جاعى مرامور. مرامور بەتى جىپىرلاعان، جالتىلداعان كىلەڭ نيكەل، جەز، ەلەكتر كنوپكالارى. كەڭ بولمەدە بوقاي جالعىز وتىر. قىزىل شۇعامەن جابۋلى ستولىندا تەلەفون، گازەت، جۋرنال، كەزىندە كوزىلدىرىك. وقىپ وتىر.
— ءماسساعان، كوچەگار! — دەدى ءجانابىل كىرە بەرە.
بوقاي قۋانىپ، قالبالاقتاپ قالدى...
— ءجانابىل، مەيرامجان! ە، باسە، كەلىڭدەر، كەلىڭدەر!
— كوچەگارمىن دەگەنىڭ قايدا؟!
— كوممۋنيزم كوچەگارى وسىلاي بولادى دا. كارگرەستەگى ۇلكەن ستانسيا بۇنىڭ اكەسىندەي. ءبىز توك جاسامايمىز. تەك كەلگەن توكتى قابىلداپ، قالاعا ءبولىپ تۇرامىز...
بۇل ستانسيانىڭ باستىعى ەرە كەلگەن. بوقايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— جۇرە سويلەسەرسىزدەر. مىنا كىسىلەر ءسىزدى سۇراپ تۇر.
— قىزمەتتى قايتەم!؟
— ورنىڭىزعا كىسى قويام.
بوقاي جەلكەسىن قاسىپ، ويلاندى دا:
— مەيرامجان، كەيىنىرەك بارسام قايتەدى؟ — دەپ قيىلدى. — سمەنا بىتپەي كەتسەم، كوڭلىمدە كەمتىك تۇرادى. مازام كەتەدى.
— كەشىكپەڭىز، جەڭگەيدى، ىنىشەكتى الا كەلىڭىز، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى مەيرام. ۇلكەن جولعا تۇسكەن سوڭ ءرۋلدى شوفەرعا بەردى. وتتى كوزى كۇلىمدەي، جانابىلگە بۇرىلا وتىرىپ، سەرپە سويلەدى:
— بايقادىڭ با، سوسياليزم بوقايلاردىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن! قار كەتىسىمەن جامان شىم قوراسىن، كەلەسى قىستىڭ قامىن ۇمىتىپ، بايلارعا ەلىگىپ، كەدەيلەر دە جايلاۋعا كوشەتىن. سول بوقايلاردىڭ ەندى ءۇيى ساي، قىسى ءقاۋىپسىز، باسشىلارى «ءجۇر» دەپ تۇر، سوندا دا جۇمىسىن تاستاپ كەتپەدى. ءبىزدىڭ ادامداردىڭ بۇل ىنتاسى كەرەمەت كۇش ەكەنىن كەيدە سەزبەيدى، سەرگەي پەتروۆيچ. ونىڭ بولشيەۆيكتىگىنە، ىسكەرلىگىنە ەش كۇمانىم جوق. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ كەرەك. سونىمەن قابات قاتەسىن كورسەتۋگە باتىلىڭ جەتسىن. ورتالىق كوميتەت باتىل ايتادى. باتىل جوعارىلاتادى، تومەندەتەدى. ءمىنسىز كادر، ورنى تولمايتىن كادر جوق ەكەنىن كۇندە كورسەتىپ كەلەدى.
— مەن سەنى جاڭا عانا تۇسىنگەن سياقتىمىن، — دەدى ءجانابىل. ودان ءارى ۇندەمەي، ويلى وتىردى. وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەلى بۇرىنعى سەنىمدەرىنە سىن كوزىمەن قارايتىن. ەڭ جاقىن دەگەن مەيرام، ارداق، ششەرباكوۆ، ەرمەكتەردىڭ دە وسال جەرىن تاپپاق بولاتىن. ولار بەرىك، بيىك جاعىن كوبىرەك كورسەتتى. مەيرامنىڭ جاڭاعى سوزىنە قاتتى ريزا بولىپ — بۇرىنعىم سوقىر سەنىم ەكەن. جولداستاردىڭ ويىن انىق كورە الماعان ەكەم. ەندى انىق كورىندى-اۋ! — دەگەندە مەيرام قوستاي ءتۇستى:
— بوقايلار دا ايقىن كوردى. كوڭىل شىراعى جاعىلدى. ول ەلەكتر جارىعىنان الدەقايدا جارىق. ودان نۇرلى، ودان كۇشتى ومىردە ەشتەمە جوق. ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ەڭ زور تابىسى بۇل...
تاس قايراق كۇرەڭ جولدا زىمىراعان ماشينا بەلەستەردى قالدىرا-قالدىرا جازىققا قۇلادى. الدا كوكجويقىن كەلە جاتىر، كەڭدىگىنە كوز تالىپ جەتەدى.
— كول ەمەس، تەڭىز عوي مىناۋ! — دەپ شەگىن تارتتى مايپا. — تاۋدى قورشاپ العان! ءدال ورتادا انە ءبىر توبەنىڭ توبەسى عانا قىلتيادى.
— ورازبەك اۋلىنىڭ مەكەنى بولعان «جالعىزتوبە» سول.
— كەلەسى جىلى بۇل كولدىڭ ۇزىندىعى جيىرما بەس-وتىز، كولدەنەڭى جەتى-سەگىز كيلومەترگە كەتەدى. ءقازىردىڭ وزىندە تەرەڭدىگىنە كەمە قايراڭدامايدى.
— كەمە نەگە سالمايدى؟
— كەرەگى بولسا سالىنار. ازىرگە موتورلى قايىقتار عانا ءجۇر.
مەيرام مەن ءجانابىل كولدىڭ جايىن مايپاعا ءتۇسىندىرىپ كەلەدى. كولحوز، پودحوزداردىڭ وگورودىنان الاقانداي امان جەر جوق. قالىڭ قىرتىس، قارا توپىراقتى نۇرا القاپتارىن الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەر جاۋىپ، القاراكوك بۇيرا.
بۇيرا دالادا ماشينانىڭ جولى، شاڭى عانا كورىنەدى. ءار تۇستا ەگىن سۋارعان ديقانشىلار قالىپ بارادى...
— كارگرەس قاراعاندىنى عانا جارىلقاعان جوق، ماڭىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن دا جارىلقادى... — دەدى مەيرام. — ەسىڭدە بولسىن، ىبراش ۇلكەن مامان. ول ەندى جەلدى باعىندىرعالى ءجۇر.
— كورگەن جىگىتىم ەمەس.
— كورەسىڭ، ونى دا شاقىردىم.
كول جاعاسىندا، شالعىندى كەڭ دالادا ەكى م-كا، ەكى ۆەلوسيپەد كورىنەدى. جەتەگىن جوعارى كوتەرىپ بايلاعان فاەتون، سۇلىك قارا قوس ارعىماق تۇر.
— ءبىزدىڭ جايلەكەڭ مەن ماۋسەكەڭنىڭ ءىسى-اۋ، اناۋ، — دەپ كۇلدى مەيرام. — ۇقىپتىسىن قاراشى.
— بايلار پاۋەسكەنىڭ جەتەگىن وسىلاي كوتەرىپ قوياتىن. ۇندەمە، بايدىڭ سالتىن ۇمىتپاپسىڭدار، دەپ اۋرەلەيىن ءبىراز.
— شىنىندا كورگەنىن ىستەگەن. ءبىراق، ماۋسىمباي ءسوز تابادى. ءتىلدى، ەستى قارت.
قوناقتاردىڭ ءبىرسىپىراسى كەلىپ قالىپتى. چايكوۆ ايەلىمەن كەلگەن. ارداق، انتونينا، ششەرباكوۆ — بەسەۋى كول جاعالاپ ءجۇر. ماۋسىمباي، جايلاۋباي، شەكەر، بالجاندار وشاق باسىندا. بايتەن جايىلعان كىلەمدەردىڭ ۇستىندە شالقاسىنان جاتىر. ەكى قوي سويىلىپ، قازانعا تۇسكەن. كوگالا ءتۇتىن تىنىق كۇندە باياۋ ۇشىپ، جوعارىلاپ بارادى...
— اقساقالدار قويدى قىرىپ تاستاعان با! — دەدى مەيرام كەلە. — مۇنى تاۋىسۋعا باياعىنىڭ جەمپازى كەرەك شىعار.
ماۋسىمباي ساقالىن سيپاپ قويىپ، جىمىڭ ەتتى. ەكى بەتى شيقانداي قىزارىپ، قىمىزعا قىزىپ وتىر ەكەن، ءىلىپ اكەتتى ءسوزدى:
— جايلاۋباي قۋ ءوزىن عانا كورسەتپەك بولىپ، ءبىر قوي دا جەتەر دەپ ەدى. مەن ودان قالام با، قوسا سويدىم... ەكەۋمىز باسەكەمىز.
— ولارىڭىز ماعان جاقسى. قوناقتان جەڭىل قۇتىلام.
— جىل بويى قوناعىڭدى كوتەرەيىك، كەتپەشى. ايتپەسە الا كەت ءبىزدى. قارتايعاندا كوڭىل شىركىن قوڭتورعاي ەكەن، — دەپ، ماۋسىمباي كوزىنە جاس الدى. — سوناۋ ءبىر كۇندەردە قۇتقارعانىڭ بىلاي تۇرسىن، مىنەزىڭ ەستەن كەتپەيدى. مەن ەمەس، سەن قينالدىڭ-اۋ سوندا...
بۇل ءسوز مەيرامنىڭ دا جۇيەسىن بوساتىپ ەدى، ءجانابىل قالجىڭمەن سەيىلتىپ جىبەردى:
— ماۋسەكەڭنىڭ باقشاسىنان ءبارى تابىلادى. بايعا ەلىكتەۋىن قاراشى، اربانىڭ جەتەگىن قاقايتىپ.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بىزدەن تابىلا بەرەدى. پاۋەسكە مىنگەن باي، جىبەك كيەتىن جاز كۇنى. ونى سەن كيىپسىڭ. جەتەكتى جالپى كوتەرەتىن. ونى مەن ىستەپپىن.
— قاپ، مىنا شال جەڭىپ كەتتى. جۇمەكە، كومەككە كەل!
— قاراعىم، قالجىڭعا ەبىم جوق-اق، — دەدى جۇماباي. — ءتىپتى بالدىزدارىممەن ازىلدەسكەن ەمەن.
— بايتەكەڭ قۇتقارادى، بايتەكەڭ قۇتقارادى، — دەپ ءجانابىل داۋىستاعاندا، بايتەن باسىن كوتەرىپ الدى:
— ءسوز باققان شال! شىداتپايدى. جۇمىسقا كەلسە كورەر ەدىم، بالەمدى!
ماۋسىمباي قاعىپ قالىپ، بايتەندى دە مۇرتتاي ۇشىردى:
— ول انتۇرعان جۇمىستا شىداتپاس، ماشينانىڭ ءتىلىن بىلۋدەي-اق بىلەتىن، تەك جۇرگىزە المايتىن.
ءبىرىن-بىرى ءىلىپ تاستاپ، ۇتىلاي قالجىڭداپ، دۋ كۇلىسەدى. جايلاۋباي ماشينا كولەڭكەسىندەگى قارا سابانى ءپىسىپ-پىسىپ، ۇلكەن شىنى تەگەنەگە قىمىز قۇيىپ اكەلدى. قىمىز دا، قوس قارا ارعىماق تا سوۆحوزدىكى. ماۋسىمباي ەكەۋى سوۆحوزدا ىستەيدى. سوۆحوز قاراعاندى كومىر كومبيناتىنا قارايدى. اراق-شاراپ شاي جابدىعىنان وزگە قوناقاسىنىڭ ءبارىن سول ەكى شال اكەلگەن. ءبىرى — سۇيەك، ءبىرى — دوس، مەيرامنىڭ قوناعىن وزدەرى كۇتىپ، جونەلتپەك. شەكەر اس باسىندا. پىسىق بالجان ارداقتىڭ تۋعان جەڭگەسىندەي بوپ كەتكەن. وعان مايپا قوسىلىپ، داستارقان جايا باستادى. كىشكەنتاي بولات شەكەردىڭ قاسىندا ءجۇر. اينالىپ، تولعانىپ قويادى شەكەر. ەكى ماشينامەن قانابەك، كوزلوۆ، لاپشين، ءىسقاق، اكىم، ەرمەكتەر كەلىپ ءتۇستى. سۋ بەتىندە، كارگرەس جاقتا قايىق كورىنەدى. ىبراشتار بولۋ كەرەك. كەل جاعالاعان ششەرباكوۆ، ارداقتار دا قايتتى. ۇزاق سوزگە ورىن جوق. شولاق، كيمە سوزبەن قاعىسىپ، قالجىڭداسىپ جاتىر. ەندىگى اڭگىمە قانابەك ماڭىنا ءۇيىرىلدى. قۋ ءتىلدى، جايدارى ادام، مىسال كەلتىرە مىسقىلداپ وتىر:
— ...جول ءاسفالتسىز، ماشينا سوعىپ تاستايدى دەپ، ءبىزدىڭ كەمپىر كەلمەي قالدى. بۇنداي كەسىردى كىم كەرگەن! سەرگەي پەتروۆيچ ارقاعا قاقسا، انتونينا فەدوروۆنا جايراڭدايدى. ءبىزدىڭ سوققان: تارت ءارى دەپ قاعىپ جىبەرەدى قولىمدى. قالاي جاعارسىڭ!
جۇرت كۇلىپ جاتىر. سەرگەي پەتروۆيچ ءبىر ءىلىپ قالدى:
— بۇل قۋ كەمپىرىن جامانداي بەرەدى. جاس ايەل العالى جۇرمەسىن.
— بۇرىن توسەكتى بايلار جاڭعىرتۋشى ەدى. وسى كۇنى حوزيايستۆەننيكتەر جاڭعىرتادى دا...
— سەنى اۋرۋ جەڭبەسە، ەشكىم جەڭبەس، — دەپ جانتايا كەتتى ششەرباكوۆ. انتونينا فەدوروۆنا ونىڭ ەكىنشى العان ايەلى بولاتىن. كۇلكى ۇدەگەن كەزدە موتورلى قايىقپەن ىبراش كەلدى. قانابەك ونى دا قاعىتتى:
— شىراعىم، كەلىن جاي قالدى ما؟
— كەلىنىڭىز الماتىدا.
— جۇرەگىم جاڭا ورنىنا ءتۇستى عوي.
اڭگىمە، قىمىز قىزۋىنا كۇن قىزۋى قوسىلىپ، جۇرت ءبىرازدان سوڭ سۋعا تۇسە باستادى. ءجانابىل مەن ىبراش بولاتتى، ايەلدەردى الىپ، كول بەتىندە قايىقپەن ءجۇر. كوك جايقىندى تولقىتا جۇيتكىگەن موتور جەلدەتىپ، ايەلدەردىڭ جۇقا كويلەكتەرىن جەلپىپ بارادى. موتور داۋسىنان بۇلاردىڭ قوسىلا شىرقاعان داۋسى باسىمىراق. ەتپەتتەي، شالقالاي جاتىپ، بىرىنە-بىرى سۋ شاشىپ، جالداۋ بىلمەگەندەرىن جالىنتىپ — ەركەكتەر ءوز الدىنا ماز-مەيرام...
— جولداستار! — دەدى ارداق. اقشا بەتى قۇبىلىپ، قىزىل كۇرەڭ تارتتى. — ءتىپتى كەتكىم كەلمەيدى. وسى جەرمەن بىرگە گۇلدەپ ەدىم، وسى ادامدارمەن بىرگە ءوسىپ ەدىم. اتتەڭ مەيرامنان قالا المايمىن.
مايپانىڭ كوزىنەن جاس ىتىپ كەتتى. انتونينا بوساعان كوڭلىن بىلدىرمەي جۇباتىپ جاتىر:
— ءسىڭلىم، دوسىم ارداق، مۇڭايما! سوۆەت جەرىنىڭ ءبارى قىزىقتى...
— ونى ەرتە بىلگەمىن. ادامنىڭ ۇمىتا المايتىن شاقتارى بولادى ەكەن. بۇنى جاڭا ءبىلدىم. ءبارى وسىندا قالىپ بارادى...
— سونىڭ ءبىرى — داۋدە بولسا، ءتۇن ىشىندە الاڭدا كەزدەسىپ، قالانىڭ سىرتىنا شىققان شىعار، — دەپ قالجىڭداپ ەدى ءجانابىل. ارداق ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى:
— سەنىڭ وجار سوزدەرىڭ دە جاراسىمدى! ىبراش، سەن از بىلەسىڭ بۇل جىگىتتى. ەركە، تەنتەك بولاتىن. ەسى ەنىپ، ۇلكەيىپ كەلدى. مەيرام ۇشەۋىمىزدىڭ ارامىزدا جاسىرىن جوق. ءجانابىل سەنىڭ دە ەسىڭدە بولسىن، ىبراش ءبىزدىڭ ەڭ ءقادىرلى جولداستارىمىزدىڭ ءبىرى.
— سەندەرگە سۋ توك بەرگەن سوڭ ءقادىرلى. ماعان جەلدى ۇستاپ بەرسە، ارداقتار ەدىم.
— جولداس سەكرەتار! و دا بولادى، سەنە بەرىڭىز، — دەدى دە، ىبراش كول ورتاسىنداعى ارال توبەگە جەتىپ توقتادى. اينالدىرا اعاش ەگىپ تاستاپتى. جاڭادان جاسالعان ەكى ءۇي تۇر، قاپتاعان قۇس، قيقۋلاپ جاتىر... — بۇل ارا بولاشاق قۇس فابريگى، مۇمكىن بالىق زاۆودى دا سالىنار. بيىلدان باستاپ بالىق تۇقىمىن جىبەردىك. قۇستارىڭىز مىناۋ... جەل دۆيگاتەلدى الدىمەن وسى توبەنىڭ باسىنا ورناتىپ، جاڭاعى زاۆود، فابريككە ەلەكتر قۋاتىن بەرسەم... دەگەن قيال باستان كەتپەيدى...
ايەلدەر توبەنىڭ ەكىنشى جاعىنا بارىپ سۋعا ءتۇستى. ءجانابىل مەن ىبراش تا سۇڭگىپ، شومىلىپ الدى. بۇلار قايتقاندا جاعاداعىلار سۋدان شىعىپ، قىمىزدارى بويىنا تاراپ، سالقىنداپ وتىرعان ەكەن. جۇمانياز، سەيتقالىلار، ايەلىمەن بوقاي كەلىپ قالىپتى. ارداق كەلە ءبارىن داستارقان باسىنا جينادى. ۇزىن داستارقاننىڭ ەڭ باسىندا، بيىك بۋتىلكالاردان بويى از-اق اسىپ وتىرعان قانابەك ءوزىن-وزى تامادا سايلادى:
— جىگىتتەر، اكىمدىكتى بۇل ارادا دا پايدالانام. تامادا مەن. ءبىرىنشى توستىڭ ءسوزىن مەيرام ايتسىن، جاسى كىشى بولسا دا جولى ۇلكەن.
اناۋ وشاق باسىنداعى ءجۇرىس، دىبىستارعا دەيىن تىنا قالدى. ول، بىردە بيىك، بىردە الاسا، بىردە قاتال، بىردە جۇمساق مىنەزدى، بىردە شەشەن، بىردە ساراڭ ءسوزدى ەدى. جۇرت ونى جوعارى ساناسا، ول جۇرتتى جوعارى سانايتىن. جۇرت: «ءبىزدىڭ مەيرام» دەسە، ول: «ءبىزدىڭ ادامدار» دەيتىن.
— جولداستار! — دەپ قولىمەن توڭىرەككە جاي عانا نۇسقاپ ءوتتى. — تىلدەي نۇرادان تەڭىزدەي كول جاسالدى. اياداي قۇدىقتان كومىر وزەنى اقتى. قاراعاندى داڭقى سوۆەت جەرىنەن ءارى استى. ماقتانىڭىزدار! سونى جاساعان ءبىز، ءبىزدىڭ ادامدار! سول ماقتانعا جەتكىزگەن پارتيا ءۇشىن ءبىر تامشى قالدىرماي ءىشىپ قويىڭىزدار!
ءومىرى اۋزىنا اراق الماعان جايلاۋباي، ماۋسىمباي دا:
— قۇيشى، دوزاعىن بارا كورەرمىز... پارتيا دەدى عوي... — دەپ بىر-بىردەن قاعىپ جىبەردى.
كەلەسى ءسوزدى چايكوۆ سۇراپ الدى:
— سوناۋ بەلدىڭ تۇبىندە، — دەدى ورنىنان تۇرىپ. — بۇدان ون جىل بۇرىن اشىربەك ەكەۋمىز مەيرام وماروۆيچقا كەزدەستىك. جاڭا كەلە جاتقان بەتى ەكەن... ول سوندا: «ءبىزدىڭ ەل ءازىر تەحنيكالىق عىلىمنان الىستاۋ جاتىر» دەپ جابىڭقى تۇردى. ءقازىر وسى داستارقان باسىندا تەحنيكا ماماندارى قانشا! مەن وعان قاراعاندى ءۇشىنشى ورىندا — دەگەن ەدىم. بۇگىن قاراعاندى كومىرىنىڭ كوپتىگى ءبىرىنشى ورىندا، دەپ سەندىرە الام. ىبراش جاكايەۆيچ! سۋدى، توكتى كوبەيتە ءتۇسىڭىز. كارگرەستىڭ جانىنان قارا مەتاللۋرگيا الىپتارى ورنايتىن كۇن جاقىن. كوممۋنيزم بارلاۋشىلارى ءۇشىن، قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن بۇدان ءارى اشا بەرۋ ءۇشىن ىشەلىك!
اتاپ-اتاپ ءىشىپ جاتىر. ازىرگە بايتەننىڭ عانا باسى بۇلعاقتاپ:
— ىستەۋدەي-اق ىستەۋشى ەدىك! — دەپ قويادى جۇمابايعا. انتونينا مازا بەرمەگەن سوڭ ءبىر كەزدە تۇيەدەي بوپ ششەرباكوۆ كوتەرىلدى ورنىنان. مول دەنەسى ادەتتەن تىس ابىرجىپ، تولقي سويلەدى:
— ...بىزدە نە جاسالسا، بىرلەستىك كۇشىمەن جاسالدى. راس، كەيدە تالاسىپ تا قالامىز. «پىكىرلەر سوقتىعىسىنان شىندىق تۋادى». شىندىققا مويىندايمىز. ۇلت دوستىعىنداي، جولداستىق دوستىقتار دا مىزعىماسىن — دەي كەلىپ، مەيرامدى اۋزىنان ءسۇيدى ششەرباكوۆ. ەكەۋى ورامالىن الىپ كوزدەرىن سۇرتە باستاعاندا، قۋانعاننان انتونينا مەن ارداق تا جىلاپ جىبەردى. دۋىلداسىپ، قوشەمەتتەپ جاتىر ءبارى. ول ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كىربەڭ ءارقايسىسىنىڭ-اق كوڭىلىنە ءبىر ءتۇيىن سالعان ەدى. ءقازىر سول ءتۇيىن شەشىلىپ كەتتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسوز سۇراپ، جارىسا، جادىراي سويلەپ جاتىر...
XI
كۇز كەلدى. بۇلىڭعىر اسپان تارىداي اق قيىرشىقتار بۇركىپ تۇر ەدى. ءتۇس اۋا ەتەگى ءتۇرىلىپ، قالىڭ سۇر بۇلتتار شىعىسقا قاراي ىعىستى. بۇلت شەتىنەن جارق ەتكەن كۇن قالاعا ەندى جايماشۋاق نۇرىن سەپتى. بوز دوڭەستىڭ بەتىندە جاڭا شاحتا ايقىن كورىنەدى. ماڭىنا بىرنەشە ۇيلەر ورناعان. تەلەفون، ەلەكتر باعانالارى دا جەتكەن. ولاردىڭ سىمدارىن باياۋ جەل جاي عانا شەرتىپ قويادى. ادام از. پوەزد، ەكسكاۆاتور، تارام-تارام تەمىر جول جەر قوينىن كەڭ اشىپ، ەنىپ كەتىپتى. تەرەڭ ارنانىڭ سوناۋ بيىك ەرنەۋىندە توپىراق تيەگەن، شىڭىراۋ تۇبىندە كومىر تيەگەن پوەزدار ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ ءجۇر...
اشىربەك ءتىپتى جايراڭ. اۋزىندا، قولىندا دامىل جوق. داۋسى قاتتىراق شىعىپ، كوتەرىڭكى سويلەپ كەلەدى. قاسىنداعى ءجانابىل، ششەرباكوۆ، كوزلوۆ، ەرمەكتەر ويى ورىندالعان جاستىڭ وعات ءسوزىن دە قاقپاي، جىمىڭداسىپ قويادى.
— سەنىڭ شاحتاڭ تاۋدىڭ تەرەڭ شاتى ءتارىزدى ەكەن. داۋسىڭمەن جاڭعىرىعىپ قوسا سويلەيدى! — دەدى ءجانابىل. دەسە دەگەندەي، توبەدە اسپان، ەكى جاق بيىك جار. جار قاباعىندا توبە-توبە، بەل-بەل توپىراق ۇيىندىلەرى. دوڭەستى ساۋىرلاي ويىپ، تەرەڭدىگى جيىرما-جيىرما بەس، كولدەنەڭى بىرنەشە ءجۇز مەتر، ۇزىنى ءبىر جارىم-ەكى كيلومەتر جەردىڭ توپىراعىن، تاسىن ارشىپتى. ەندى سول اۋماقتا قالىڭدىعى ون بەس مەتر كومىر اشىق جاتىر.
— مىنە، شەتىنەن كەرتىپ الا بەر! ماعان لاۆا، ۆەنتيلياسيا، ۆرۋبماشينا، كومباين دەگەندەر كەرەك ەمەس. پوەزد انە زابويعا ەنىپ بارادى. ءدارى، بۇرعى، ەكسكاۆاتور قۇلاتىپ تيەپ بەرەدى... دەپ لاۋلاعان اشىربەكتى ەرمەك ءبىر مىسقىلداپ قويدى:
— قۇتىرۋىن قاراشى!
— شاحتاڭ ءجۇز پروسەنت ماشينالاندى. جۇزدەگەن ادامىڭ بار. جاڭا گرافيكتى ورىنداپ داۋىرلەپ تۇرسىڭ عوي. جارىسامىسىڭ؟ مەن ونداعان اداممەن ارتىق بەرەم سەنەن.
ەرمەك تالاسپاپ ەدى، كوزلوۆ كيلىكتى:
— بالاقاي، بايقا، كومباين ءبىتىپ قالدى.
— جوق، بوريس ميحايلوۆيچ، ءسىز قىڭىرلىقتى قويعان كۇنى بىتەدى.
— سەن ەندى سەرگەي پەتروۆيچتى جاقتادىڭ با! المايمىن ول ۇسىنىسىڭدى. اكىم ەكەۋمىز نەدە بولسا ءوز ويىمىزعا بەكىدىك.
— سىزدەن بۇرىن شيەۆچەنكو، افاناسيەۆتەر دە وسىلاي بەكىپ، كومباينمەن قوسا قۇلاعان.
— ءبىز ولاردىڭ قاتەسىن تاپتىق.
— ءوز قاتەڭىزدى تاپقان جوقسىز ءالى...
كومباين جايىنداعى بۇلاردىڭ بەلگىلى تالاسىنا ءجانابىل مەن ششەرباكوۆ ۇيرەنگەن. سوزگە ارالاسپاي، اشىق شاحتانىڭ ءار كورىنىسىنە قۇنىعا قاراپ كەلەدى. قىرىق-وتىز ۆاگوندى ءبىر-اق تىركەپ، پوەزد زابويدا تۇر، ەكى ەكسكاۆاتور ەكى تۇستان تيەپ جاتىر. ءبىر ۋىستاعاندا ءۇش توننا كومىردى ءبىر-اق ۋىستاپ سالادى. اناۋ شەتتە دەسياتنيكتىڭ ەكسكاۆاتورشىعا ۇرىسقان داۋسى ەستىلەدى:
— نەگە شۇپىلدەتەسىڭ؟ كوزىڭ بار ما؟ توگىلىپ قالدى عوي!
— كەمتىگىن تولتىرام دەگەندە اسىپ كەتتى.
— اققۇلا جۇمىس جاساۋىن قاراشى! سەنىڭ شاشقانىڭدى كىم جيناماق!
— جانىم-اۋ، ەندى كۇرەك، شۇمەك ەمەس، ەكسكاۆاتور ەپتەۋگە كونە مە...
ءجانابىل سىلق-سىلق كۇلەدى:
— دەسياتنيكتەر تولتىر، تەز تولتىر! — دەپ ايقايلايتىن ەدى. مىناۋ اسىپ كەتتى دەپ باقىرادى.
سەرگەي پەتروۆيچ ءالى ءۇنسىز، كوكشە كوزى قادالا، تىنتە قارايدى بارىنە. باعانادان بەرى تەك ءوز ويىمەن بولعان. ەندى العا ءتۇسىپ، اشىق شاحتانىڭ ەرنەۋىندەگى بيىك توپىراق شوقىسىنا كوتەرىلدى. بۇل شوقىدان بۇكىل قاراعاندى كورىنەدى... كومىر تيەگەن ۇزىن سوستاۆتار ورالعا، بالقاشقا تارتقان ۇلكەن جولدارعا ءار تۇستان قۇيىلىپ جاتىر. اياق استىنداعى تەرەڭ زابويدان شىققان مىنا پوەزد دا كەڭ ارنانى جاڭعىرتا سولاي تارتتى. جول ءۇستى تىنىمسىز اعىن. تاۋ سۋىنداي شاپشاڭ، قارا بۇيرا كومىر اعىنى سارقىراي اعىپ بارادى...
ششەرباكوۆ وسى ارادا سۇيگەن ءسوزىن تاعى ءبىر ايتتى:
— «پىكىرلەر سوقتىعىسىنان شىندىق تۋادى». راقمەت مەيرام وماروۆيچقا. تەلەگرامما بەرۋ كەرەك وعان. بۇل شاحتانى ەندى كوبەيتەمىز، كۇشەيتەمىز. ءوزىنىڭ ترەسىن قۇرامىز، — دەپ قولىن جوعارى كوتەرىپ، ەلۋ كيلومەتر العا نۇسقاپ تۇردى. — سوناۋ بۇلدىراپ كورىنگەن سوراڭ، شەرۋباي نۇراسى قاراعاندىنىڭ جاڭا اۋداندارى بولادى. كومىرلى قالا ەندى سولاي قاراي وسەدى. جۇمىس اۋماعى ەكى-ۇش ەسە ۇلعايادى. بوريس ميحايلوۆيچ، كومبايندى تەز ءبىتىر...
You Might Also Like
