ءداۋىر سويلەيدى
— كوكتەم — قاشان دا كوكتەم، ول دۇنيە-تىرشىلىكتى كوركەيتەدى، كوبەيتەدى! — دەپ باياعى زاماننان بەرى ادام بالاسىنىڭ ءبارى ايتىپ كەلەدى ول راس، ارينە. وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعى سۇراپىل سوعىستىڭ سوڭعى كوكتەمىندە جارالى اعاشتىڭ ءوزى دە جاپىراقسىز قالعان جوق وكوپتار ءۇستى دە اپ-ساتتە كوگەرىپ شىعا كەلگەن-دى. ال سول «كوكتەم كوركەيتەدى، كوبەيتەدى!» دەگەن ءسوز قانشا ايتىلسا دا، كونەرمەيتىنى قىزىق. جىلداعى كوڭىلىڭ وزىنشە قۇلپىرىپ، شەشەك اتادى دا، الگى ءسوزىن، جاڭاشا ارلەنىپ، الدەنىپ جاتادى: ءبىرىن-بىرى قايتالاعان كوكتەم كورگەن ەمەسپىز.
ءدال وسى ساتتە مەنىڭ كوزىم كوبىنە تەرەزەدە. بۇل تەرەزەدەن بيىل وسىمەن ونىنشى كوكتەمنىڭ كوركىنە قارايمىن. وزگەرىستىڭ جىلداعىسىن جىلدا بەلگىلەپ قويامىن. باسارىق بويى ءبىر جىلدارى كەدىر-بۇدىر كوگەرىپ، قاسىندا قاق سۋى كولكىپ جاتۋشى ەدى، بالالار سول سۋدى كەشىپ ويناپ، «كەمە» جۇزدىرەتىن-دى. ەندى سول جەر ويىنشىق كەمە ەمەس، ءجۇز بالا جۇزەتىن ءتورت بۇرىشتى، تاماشا باسسەين بوپ كەتكەن. كوشىپ كەلگەن جىلى مۇقان تولەبايەۆ ەكەۋمىز بارىپ اڭگىمە شەرتەتىن كوك دوڭەس تە ءبىر جىلى جوعالىپ، ول ورىنعا اتاقتى اباي پروسپەكتى جارقىراپ شىعا كەلدى.
پروسپەكتىڭ ورتاسى گۇل-سالاعا اينالدى دا، ەكى بەتىندە سامساعان ءزاۋلىم سارايلار ساپ تۇزەپ بولدى. باسسەيننەن بەرگى باراكتار مەن توقال-تامدار ورنىنا بىلتىرعى جىلى ارحيۆ باسقارماسىنىڭ التى قاتار ءۇيى سالىنىپ ەدى، ءقازىر سول ءۇي قۇرمانعازى كوشەسىنە قاراي تاعى دا سوزىلىپ قالىپتى. ونىڭ شاتىرىن، تەرەزەلەرىن دە بەرىدەگى بيىك تەرەكتەردىڭ ۇستىنەن كورىپ وتىرمىن، ياعني، بيىلعى تەرەكتەر جاڭا الماتىنى جارقىراتىپ، توبەسىنە كوتەرىپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان. ماي مەرەكەسىنىڭ سول جاڭا ۇيدەگى جاعالاۋلارى دا الگى بايتەرەكتەردىڭ باسىنان جەلبىرەگەندەي. مىنە، بۇل ءبىر عانا تەرەزە الدىنداعى كوكتەم مەن كوكتەم ايىرماشىلىعىن تانىتاتىن قۇبىلىستار. ال ءبىزدىڭ بايتاق وتانىمىزدا وسىنداي تەرەزەنىڭ نەشە ميلليارد ەكەنىن كىم ساناپتى؟!..
ءبىر تەرەزەنىڭ الدىن عانا ەمەس-اۋ، بۇكىل ەلىمىزدى تۇتاس كورىپ وتىرۋعا دا ءبارىمىزدىڭ-اق كوزىمىز ۇيرەنگەن. ۇلى وتانىمىزدىڭ ءار ساتتەگى تىنىسىن تىڭداپ وتىرۋعا دا داعدىلانعانبىز. قازاقستاننىڭ قاي جەرلەرىنە جاڭادان اسبەست، تيتان-ماگنيي كومبيناتتارى، قاي جەرىنە اليۋمينيي زاۆودى ورنىعىپ بەكىدى. ءالى بارار جەرىنە جەتىپ بولماعان تەمىر جول، اسفالت جول، كانال قۇرىلىستارىنىڭ قايسىسى وسى ساعاتتا قانشا بەلەستەن استى — ءبارىن كورىپ وتىرمىز. بۇعان قاراعاندا، جاڭالىقتى كورۋ بىزگە جاڭالىق ەمەس دەپ ايتۋعا دا بولادى. ءبىراق، ەرەسەن وسكەلەڭ ءومىرىمىز نەبىر عاجايىپ شىندىقتاردى الدىمىزعا اكەپ اقتارا سالعاندا تاڭىرقاۋىمىزدى قويا المايتىنىمىز تاعى بار-اۋ!..
— اسپاننان ارعى عارىشتا كادىمگى ناعىز ادام — سوۆەت ادامى جاياۋ، ادىمداپ ءجۇر، ءجۇزىپ ءجۇر. جەردەگىلەر ونىڭ ديدارىن كورىپ، ءسوزىن دە تىڭداپ وتىر...
كەشەگى مارتتىڭ عانا حابارى ەدى عوي وسى. وسىدان از كۇن بۇرىن وزگە تۇگىل، ءوزىمىز قايران قالعان جاي ەدى بۇل. ال ءقازىر شە؟.. ءقازىر ءاربىرىمىز سول الەكسەي لەونوۆتىڭ كوزىمەن بۇكىل جەر شارىن كوسموستىڭ ۇلكەن تەرەزەسىنەن دە كورىپ وتىرمىز، قارا قۇرلىق اتانعان افريكانىن كوپ جەرى كوگەرىپ، كورىكتەنە باستاعان، لاتىن امەريكاسىندا دا بۇلتتىڭ جىرتىلعان جەرلەرى بار. اتتەڭ، سونىمەن بىرگە ءالى دە تۋىرىلىپ تۇرعان قارا بۇلت قانشا دەسەڭشى!.. مۇحيت ءۇستىنىڭ مۇنارتۋ سەبەبى دە سودان عوي. ءبىراق بۇلتتىڭ كۇندى كوزدەن جاسىرا المايتىنى سياقتى، جەردى دە ونە بويى بۇركەپ تۇرا المايتىنى بارىمىزگە ايان. الىس كوسموستان تىپ-تىنىش كورىنگەن ارالداردىڭ كوبى-اق — بۇلت استىندا بۇلقان!..
بەليايەۆ پەن لەونوۆ جارتى مىڭ كيلومەتر بيىكتەن جەرگە قاراعاندا، سولاردىڭ كوزىنە تۇسكەن ءبىر عالامات — سايگون ۇستىندەگى ناجاعاي ەدى-اۋ... جەتى سەكۋند ىشىندە ون بەس دۇركىن جارق ەتكەن الگى ناجاعاي — سول تۇسقا دا ادامزات كوكتەمىنىڭ اق جاڭبىرىن توككىزگەلى تۇرعان قۇدىرەتتىڭ كۇشتىڭ ءدۇمپۋى امەريكان يمپەرياليستەرىنىڭ قارا قۇزعىنداي قالباڭداعان بومباشىلارىنا ۆەتنام حالقىنىڭ ءدال تيگىزگەن وعى ەدى عوي ول.
كوسموستان، كورشى پلانەتالاردان ءومىر پايداسىن ىزدەستىرۋدى ماقسات قىپ، ادام قيالى الىسقا شىرقاپ جاتقان شاقتا دجونسون جەندەتتەرى جەردەگى ءوزىمىزدىڭ ءتول كوكتەمگە توبەدەن بومبا تاستاپ، ءتىپتى ۋلى گاز شاشىپ، يادرولىق راكەتا جۇمساپ ءجۇر.ءبىرىنشى ماي، مىنە، تاپ وسىندايلارعا و باستان-اق قارسى جارالعان.
— وسى كوكتەم يانكيدىڭ ول تاراپتان كەتۋىنە كەپىل بولسىن! بۇگىنگى بۇكىل الەم تالابى، ءاربىرىمىزدىڭ ءومىرىمىز وسى. امەريكاندىق ازاماتتار دا وسى تالاپپەن اق ءۇيدىڭ ىرگەسىن سولقىلداتىپ، ەسىگىنە ەرەۋىلمەن بارىپ تۇر.
...ءبىز جاڭاعى كوسموس تەرەزەسىنەن ءالى قاراپ وتىرمىز. كوز الدىمىزدا — ءبىرىنشى مايعا قاراعان تۇنگى جەر شارى. شىعىس ەۋروپادان تىنىق مۇحيتقا دەيىن ءبىرتۇتاس قىزىل-جاسىل جۇلدىزدار شوق-شوعىمەن گۇل بولىپ كوككە اتىلادى. بوستاندىق ارالىنىڭ ءۇستى دە سونداي جالىندى گۇلمەن جارقىراپ كورىنەدى.
— ساليۋت!
— تاعى دا، تاعى دا، تاعى دا ساليۋت!
ءيا، سوسياليزم لاگەرىنىڭ ساليۋتى مۇحيتتان مولىراق! وزگە تاراپتاعى تۇڭعيىق تۇنەككە دە شاپاعىن شاشىراتىپ جاتقان سول تۋىستار ءساليۋتىنىڭ تاڭى.
ولار وسى ساليۋتپەن سوعىستان سوڭعى جيىرما كوكتەمدى مۇڭسىز، ولجالى وتكەرىپ، ەندى الداعى كوكتەمدەردىڭ جەمىسىن بىرلەسىپ بىتىك وسىرۋگە سەرت، سەنىم بەرىسە باستادى. سوۆەت-پولياك حالىقتارىنىڭ كەشەگى دوگوۆورى كەپىل سوعان. تۋىستار پەيىلىنىڭ تۇتاستىعىن، جان-جاراستىعىن، ورتاق ماقساتىن ءقادىر تۇتقان قانشاما ويشىل قايراتكەرلەر كوپتەگەن كومپارتيالار اتىنان جۋىردا عانا كەلەلى كەڭەس قۇردى. ول كەڭەس سوناۋ ورتا شەندەگى زور، اسا جارقىن جانعان اعا جۇلدىزدىڭ تۇبىندە ءوتتى. سوۆەت — ۆەتنام، سوۆەت — مونعول مازمۇندامالارىنا دا سول جۇلدىزدىڭ تۇبىندە قول قويىلدى.
سول، سوناۋ زور، اسا جارقىن جانعان اعا جۇلدىز — موسكۆا. وسى عاسىردىڭ وتتى جارشىسى ول! موسكۆا مارت ايىندا ەلدىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن ۇرانىن تاعى دا كوتەردى. كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ مارت پلەنۋمى ءبىزدىڭ بيىلعى كوكتەمدى بارلىق ماعىناسىندا باستاپ كەلدى. بايتاق وتان جەرىندەگى ءار توپىراقتىڭ ءوز داقىلىن، وسىمدىگىن، ءتولىن قۇنارىمەن تابىستىرعان، ەڭبەككە ادام ىقىلاسىن ارتتىرعان، قاۋىم-قاۋىم شارۋالار شابىتىن ورلەتكەن تاماشا فورۋم بولدى بۇل. وتكەن شاقتىڭ وكىنىشىن دە اسا بىرلىكپەن تالداپ كورسەتتى
مارت پلەنۋمى — شىن ماعىناسىندا، بيىلعى كوكتەمىمىزدىڭ اۆتورى. كوكتەمدە شالقىعان كوڭىل كۇيىمىزد!ن توتەلەي توركىنى— سول! ەندى باسقانى قويىپ، وسىعان وراي سىرلاسايىق!
ورال وبلىسىنداعى «بەرەزوۆسكيي» سوۆحوزىنىڭ شوپانى، وبلىستىق coۆەتتىڭ وتكەن مارتتاعى سايلاۋىندا حالىق قالاۋلىسى بولعان ءشامشى تابىشيەۆ ءبىزدىڭ ءبىر تىلشىگە:
— اتتەڭ-اي، وسى ماۋسىمداعى ءار تاۋلىكتە قىرىق ساعات بولسا عوي!.. كوكتەم جۇمىسىنىڭ كولەمى مەزگىلىنەن كوبىرەك بوپ تۇر! — دەگەن ەكەن. وتە تەرەڭ ايتىلعان سىر. مۇنى، شىنىندا دا، قىرىق ساعاتتىڭ قىزمەتى بار، جاۋاپكەرشىلىكتى جان تۇكپىرىنەن وندىرگەن ادام عانا ايتا الادى. سول ءشامشى قىستى ىعىستىرىپ، ونىڭ ەسەبىنەن كوكتەمگە مەزگىل، ياعني ورىن الىپ بەرگەن: قويدى قىستا تولدەتۋ دەگەننىڭ ماعىناسىن ءوز باسىم وسىلاي ۇعامىن. بۇل جولداس بيىلعى كوكتەمدە ءاربىر ءجۇز ساۋلىققا ءجۇز جيىرما ءتورت قوزى ەمەس، قوي قوسىپ شىعارىپ وتىر. قايتالاپ ايتايىق، اسىلى، ادام جانىنا وزگەنىڭ بۇيرىعىنان گورى ءوز جۇرەگىنىڭ ءامىرى ىقپالدىراق. بۇل كۇندە اركىم-اق جىر تولعاعى قىسقاندا شىرت ۇيقىدان ويانار اقىن سيپاتتى.
ىرىلەنگەن شوپاندار بريگاداسى دا ازىرشە بالاڭ كوكتەمدە كورىنگەن تولدەي. ال ونىڭ بولاشاعى اسقار تاۋداي زور. قاۋىم-ورتادان ءبىر ءسات وقشاۋ قالماي، توڭىرەك قامقورلىعىن ساعات سايىن سەزىنە، ءوز ىقپالىڭدى جولداسىنا دا تيگىزە جۇرگەنگە نە جەتسىن! ونداي بريگادالارعا اركىم-اق ءقالانىپ-وتىنىپ بارادى دا، بۇگىنگى ورتاق ويلانىپ، الداعىنى بىرلەسىپ ارمان ەتۋدەن سونى جاقىنداتا تۇسەيىك دەۋدەن جالىقپايدى.
بيىل قازاقستاننىڭ بيدايىمەن بىرگە كۇرىشى، تارىسى مەن سۇلىسى دا بوگدە داقىلعا ءوز ورنىن بوساتپاق ەمەس. ءار داقىل — ءوز توپىراعىنىڭ ارۋى. بۇل شىندىقتى دا ءبىر اۋىزدان قولداپ، ۇران كوتەرىپ وتىرعاندار سول دالا باپكەرلەرىنىڭ وزدەرى. «دالانىڭ بابى دا بالانىڭ بابىنداي!» دەيدى ولار. بۇل دا ىنتا-جىگەردەن، تۆورچەستۆولىق تولعانىستان تۋاتىن وي.
ىنتا!.. تۇپتەپ كەلگەندە كولحوز بەن سوۆحوزدى ىنتالاندىرۋ دەگەنىمىز سول جەكە ادامدى، ياعني شوپان، زووتەحنيك، مەحانيزاتور، اگرونوم شامشىلەردىڭ ءوز ىقىلاسىن ءوسىرۋ، سولاردىڭ ەڭبەگىن قىمباتتىراق باعالاۋ بوپ شىعادى. ولار ەڭبەك پەن تابىس — ەگىز ەكەنىن بىلەدى. ادامدى ەڭبەك پەن تابىس ەكەۋلەپ تاربيەلەيتىنى دە امبەگە ايان. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ مۇشەلەرى «كوپ بەرىپ، از ال» دەگەندى ءوز جۇرەگىنەن وندىرمەسە، وزگەنىڭ اۋزىنان قيىن جىلداردا دا ەستىگەن ەمەس.
مىنە، ەندى تابىستىڭ كوكتەمگى سەلدەي شالقىپ، تاسيتىن شاعى تۋدى. تابىس پەن تابىس سالىعىن قايتا قاراۋ شارالارىندا وسىنداي تاماشا سىر بار عوي، جىر بار عوي. ەڭسەلى، كەڭ مەكتەپ ءۇيى، بالالار باقشاسى مەن كلۋب، ادەمى پاتەرلەر، ىستىق، تازا مونشالار مەن ماۋەلى باقتار ەگىنشى-مالشى قونىستارىنا ەرەسەن مول باراتىن بولدى. ءبىرىنشى ماي — باتىر ماي تابيعاتىنا ءتان الىپ قوزعالىس، مىنە، وسىلاي بولسا كەرەك!
كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ بىلتىرعى ۇلى وكتيابر مەرەكەسىنەن از كۇن بۇرىن وتكەن وكتيابر پلەنۋمى بيىلعى ماي قارساڭىنداعى مارت پلەنۋمىن تاماشا دايارلاپ ەدى. ال، مارت پلەنۋمى ماي دالاسىنىڭ ءومىرىن بارلىق جاعىنان وتە ءبىر كوركەم دە، قۋاتتى كوكتەم ەتىپ دايارلادى. بۇل ىسكە اۋىلدىڭ شارۋالارى عانا ەمەس، جۇمىسشى مەن ينتەلليگەنسيا دا جۇمىلا قول قويدى. پيونەر بالانىڭ دا، پەنسيونەر اعانىڭ دا نازار-ىقىلاسى دالا دابىلىنا اۋعان شاق.
ءيا!.. ماي ماۋجىراپ، ءوزىنىڭ بارلىق تاماشا بوياۋىمەن دالامىزعا. ءتىپتى سوناۋ قارلى شىڭعا قاراي دا ورمەلەپ شىعىپ كەتتى. قالانىڭ كوشە-الاڭدارىن، سكۆەر باقتارىن ادەمى كيىندىردى، تەرەزەمىزدىڭ، الدىن كوركەيتىپ، بولمەمىزگە دە جاپىراعىن اكەپ جايىپ سالدى. سول سياقتى كوڭىلىمىزگە دە تاعى ءبىر تاماشا كوكتەم ورناتتى ول. ادامنىڭ ءىشى-سىرتىن بىردەي جادىراتاتىن وسى لەنينيزم كوكتەمىنە، كوممۋنيزم كوكتەمىنە قانشا قاراساڭ دا كوز تويمايدى، جۇپارىن جۇتا بەرگىڭ كەلەدى. ونىڭ قايتالانباس كوركىنە قايران قالاسىڭ دا وتىراسىڭ! ونىڭ جەر بەتىنە جايىلا تۇسكەنىن جانىڭمەن تىلەيسىڭ! ويتكەنى، بۇل كوكتەم قىزعالداق ماۋسىمىنداي قىسقا ەمەس، ماڭگى جاسايتىن، ماڭگى جاسارا بەرەتىن كوكتەم عوي.
— ال، كانە دوستار! ماڭگى كوكتەمنىڭ جۇپارىن جۇتا بەرەيىك! ءبىرىنشى ماي كوشەسىمەن بيىك ماقساتقا قاراي الشاق ادىمداپ، ونىڭ تۋىن جوعارىراق كوتەرەيىك! ونىڭ اسقاق جىرىن ءبارىمىز قوسىلىپ اسپانعا شىعارايىق! مىنە، ءداۋىر ءۇنى، زامانا ءسوزى وسىنداي.
1965 جىل
You Might Also Like
-
سوۆەت اقىندارى حالىقتارىمىزدىڭ ءوزارا دوستىعى مەن ءاۋىس-تۇيىس ارالاسى جايلى شابىتتانا كەپ جىرلاعاندىقتان بۇل سالادا ولاردىڭ ۇشقىر قيالى شارلاماعان وي تۇكپىرى جوق. كەيدە ءتىپتى قارماۋعا كەلمەيتىن باعزى...
-
وسىناۋ ءبىر وزىق داۋىردە بەدەلى اسا جوعارى، مەرەيى مەيلىنشە ۇستەم بولعان ۇلى وكتيابر وتانىندا مەرەكەلى كۇندەر كوپ. ايەلدەر مەن بالالاردىڭ، اسكەري ادامداردىڭ، كومىرشى، مۇنايشى مەن تەمىرجولشىنىڭ بالىق...
