مەزگىل مەكەندەرى
پلانەتامىزدا تاعى ءبىر جىلدىڭ كالەندارى تۇگەسىلدى ونىڭ ەڭ سوڭعى قاعازىن بىرەۋلەر جىرلاپ جىرتتى، بىرەۋلەر جىلاپ جىرتتى. باسقاشا ايتساق، دۇنيەدە ەسكى جىلدىڭ ىرزا بوپ تا، ىزا بوپ تا اتتانعان ادرەستەرى بار.
وڭتۇستىك ۆەتنام، كونگو سيپاتتى ۇلت بوستاندىعى ءۇشىن ۇرىس-دابىل قاعىپ جاتقان باعزى ءبىر ەلدەردە ەسكى جىلدىڭ ەڭ سوڭعى ساعاتىنا دا ادام ەسەبىنەن قۇرباندىق بەرىلدى وتارشىلاردىڭ وعىنا دۋشار بولعان پاتريوتتار تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن قۇشاقتاي جىعىلسا، بوتەن قۇرلىقتان بارعاندار ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن جىراقتا — دالادا قالدى. سونداي ءبىر عانا ۇرىس ايماعىنداعى ەكى ۇداي ولىمگە مەزگىل باعاسى ەكى ءتۇرلى
امەريكا، بەلگيا كەيىپتەس ەلدەردىڭ باعىزى ءبىر موسقال ايەلدەرى جاڭا جىل الدىندا جان كەشكەن ۇلدارىنان ءالى حابارسىز دا شىعار. مەزگىل، مىنە، وسىعان ىزالى.
جاپون تەڭىزىنىڭ جالپاق بەتىندە باسقا ەلدەر تاراپىنان بالىق اۋلاۋ بابىمەن، كەلىسىم بويىنشا كەلىسىپ-بارىسىپ جۇرگەن بارجا-كەمەلەر دە بار، سۋ استىمەن سۇعىنعان جۇگى باسقا «جۇزگىشتەر» — «كەلمە!» دەگەن جەرگە كەۋدەسىن تىقپالاعاندار جانە بار. اتاپ ايتقاندا، امەريكاندىق اتوم قايىعىن سۋ استىمەن سۋماڭداتىپ، جاپون جاعاسىنان شىعارعان وتكەن جىلدىڭ ءبىر كالەندارى شىعىس تاراپىنان قارعىس الدى، لاعىنەت ەستىدى. مەزگىل، مىنە، سوعان ىزالى. وسى سەكىلدى سوتاناق ىسكە قاھارمان عاسىر قاشان دا ىزالى.
الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن ءارقيلى ەسەپتەسىپ، ءبىر جەرگە بەرەرىن بەرىپ، ءبىر جەردەن الارىن الىپ اتتانعان ەسكى جىل كوبىنەسە كوڭىلدى كەتتى تاريحقا.
ەسكى جىلدىڭ كەم-كەتىگى تولتىرىسىپ، وپىق جەمەي، قوناق اسى جەپ ىرزاشىلىقپەن قوش ايتىسقان ەل-مەكەندەرى كوپ-كوپ. ول جەرلەردە سول قوناق اسىنىڭ داستارقاندارى ءالى جيىلعان دا جوق. اۋە تولقىندارىنداعى اسەرلى ءۇن، ان-كۇي، ادەمى سىر، حرۋستال سىڭعىرلارىنا دەيىن ءوز مەكەندەرىن پاش ەتىپ جاتىر وسى كۇندەردە. قابىلداعىش جانىنا قانشا كوپ بارساڭىز، سونشا كوپ ەستيسىز ونى ءسىز: ءبارى دە ورتاق تىلىمىزدە — ورىسشا، جاي-كۇيلەرىن بىزدەر ءۇشىن بىلگىزىپ جاتىر. شىنىمدى ايتايىن، وسى ماقالانى جازار الدىندا سوسياليستىك ەلدەرگە قۇلاعىمدى كۇندەگىدەن دە كوبىرەك توستىم.
— قايتا جاسارعانداي قايراتتى كارىلىك!.. باقىتتى جاستىق شاق!.. جانا قارىم-قاتىناس!.. جاڭادان سالىنعان پاتەر-ۇي، مادەنيەت سارايى، جاڭا زاۆود، جاڭا سوۆحوز!.. جاڭا!.. جاڭا!.. كۇندەگىنىڭ كۇللىسى — جاڭا!.. قايدا دا قالا-دالا دامىلسىز دامۋ، ورلەۋ باعىتىن حابار ەتەدى ءبارى دە چەح اقىنى ايتقانداي:
كونە جىلدى كوڭىلدى شىعارىپ ساپ،
جاڭا جىلدى سۇيۋگە جاراتىلعان.
وسىناۋ جاڭا سيستەمانىڭ ەڭ جارقىن ورتاسىندا، ەڭ بيىك بەدەلىمەن ۇلى وكتيابر وتانى باي، بايتاق جاتىر. بۇل وتاننىڭ سوناۋ شىعىس قيىرىنان تابالدىرىق اتتاعان جاڭا جىلدىڭ العاشقى مينۋتى استاناعا دەيى التى-اق ساعات جول جۇرەتىنى بارشاعا ايان. تاپ ءبىر ەكىنشى كەزەكتەگى جۇمىسشىداي، جولداعى وبەكتىنىڭ ءبارىن دە ەسكى جىلدان قابىلداپ كەلەدى ول. سونسوڭ عانا «مەن كەلدىم، مەن قىزمەتىمە كىرىستىم!» دەپ، كرەمل كۋرانتتارىنان جار شاشادى. ال مىناۋ داڭقتى جەتىجىلدىقتىڭ ەڭ سوڭعى ەرەن جىلى دابىلىن قاتتى قاعىپ كەلىپ وتىر!
اۋەلى الدىڭعىسىن ايتايىق: ءبىزدىڭ الپىس ءتورتىنشىمىز — ناعىز ارداگەر ازامات بوپ شىقتى! سول سەبەپتى ول دا، تاپ ءبىر قيماس جانداي، وتاننىڭ قيىرىنان-قيىرىنا ءوتىنىپ ءوتىپ، ساعاتتار بويى ءجۇرىپ الدى. ءبىزدىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ءوزى وعان استاناعا جەتكەنشە-اق ءدامىن بەرىپ، ونىمەن ءۇش ساعات بويى ۇنەمى قوشتاستى. ول اسا قادىرمەندى، بەيبىت بەرەكە جىلى بولعان سوڭ قاۋىم بوپ سويتتىك.
وتكەن جىلعى ءونىم اتاۋلىنىڭ كۇللىسى «جومارت سان، جوعارى ساپا!» تالابىمەن مەملەكەت مەنشىگىنە قوسىلدى، ءبارىمىزدىڭ ءباcipeمىزگە اينالدى. قاراڭىزشى: 85 ميلليون توننا بولات، 62 ميلليون توننا شويىن، 223 ميلليون توننا مۇناي، 551 ميلليون توننا كومىر، قىرۋار حيميا زاتتارى. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءوزى سوعىسقا دەيىنگى جيىرما جىل بويىنداعىدان ءبىر جارىم ەسە كوپ. وتكەن جىلدىڭ ولجاسى سانعا شاعىپ ايتقاندا وسى رەتپەن وراسان زور، جىردان جىلى، قۋاتتى دا بوپ جالعاسا بەرەدى. قانشا كاسىپ ورنى، الاڭ-كوشە، قالانىڭ اۆتورى بولدى دەسەڭىزشى وتكەن جىل! بەلورۋستىڭ جاڭا «ماز-ى» سەكىلدى، ارعى جىلى ادام بىلمەگەن، تالاي تاماشا تەحنيكاعا وتكەن جىل ءوز ءمورىن باستى. ونىڭ سوناۋ «عارىشقا» — كوسموسقا بارىپ قايتقان كەمەسى دە وزگەدەن وزگەشە: بۇكىل لابوراتوريانى كوللەكتيۆىمەن تۇگەل كوتەرىپ، جەرگە ەسەن-امان تۇگەل ءتۇسىردى تەنتەك تەڭىزدىڭ اۋىزعا العىسىز اششى سۋىن دا تۇششى كاۋسارگە، سۋسىنعا اينالدىرعان جىل — وسىنىڭ ءوزى. بۇل جىل ەلدىڭ ەكونوميكالىق كارتاسىن عانا ەمەس-اۋ، اكىمشىلىك كارتاسىنا دەيىن قايتا جاسادى. ەل باسقارۋدىڭ ەرەن، ناعىز لەنينشە ءستيلىن ءبىرجولا قالىپتاستىردى. «بوس داۋرىعۋ، بەكەر ماقتانۋ» ءباpiنe دە تيىم ورناتتى ارداگەر الپىس ءتورت! پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وكتيابر، نويابر پلەنۋمدارى، جوعارعى وكىمەتتىڭ سوڭعى، داڭقتى سەسسياسى تاريحقا الپىس ءتورتتىڭ اتىمەن جازىلدى. ادامدى بەيكۇنا كۇيدىرگىش بيۋروكراتتار تاعى دا تام-تۇم توبە كورسەتپەك بولعانىن وسى الپىس ءتورت اڭعارىپ، پارتيانىڭ باتىل قولىمەن جوپپەلدەمدە جوندەپ جىبەردى.
تۇپتەپ كەلگەندە، جىل ءونىمىنىڭ دەنى ىشىپ-جەپ تۇگeءسىپ، كيىپ توزدىراتىن قويماداعى قور ەمەس، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىساتىن مول مۇرا، داۋلەت قوي. «سول قازىناعا جىل ىشىندە ءبىز نە قوستىق؟» دەپ، ءار جەردىڭ تۇرعىنى ءوز تاراپىنان ويلايتىن ەلدە، ەستيار ادام اتاۋلىنىڭ كۇللىسى ۋاقىتقا ءوزىن جاۋاپتى سەزىنەتىن ەلدە تۇرامىز ءبىز. بۇل جاعىنان تەبىرەنسەڭىز، بايتاق قازاقستان قاشان دا بار تۇلعاسىمەن كوز الدىڭىزعا كەلەدى.
مەنىڭشە، استىقتىڭ ءوزى ماڭگى ساقتالمىش ازىق. وتان قامباسى ورتايماس، تارتىلماس تەڭىزدەي تابيعات. جالعىز-اق ايىرماسى: تەڭىز وزەندەرى كوكتەمدە قۇيسا، مۇنىڭ وزەندەرى كۇزدە تاسيدى. 940 ميلليون پۇتتى سوڭعى كەزدە سوعان اپارىپ ءبىز قۇيىپپىز. اباي مەن مۇحتار سۇيگەن قاراۋىل وزەنىنىڭ ءبىر كوكتەم تاسۋىنداي دەر ەم مەن ونى! قازاقستاننىڭ ۇلكەن بولاتى قاراعاندىنىڭ العاشقى سوم تەمىرىنە الپىس ءتورتىنشى جىلى كۇالىك بەردى. ەندى ونىڭ دا بەسىكتەن بەلى شىقتى. ول ەندى قىرۋار زاماندارعا قىزمەت ەتەدى تولىسىپ تۋعان جىلى بولسا دا، توقتاپ تۇرار جىلى بولمايتىن ەرتىس-قاراعاندى كانالى، گۋريەۆ-استراحان تەمىر جولى سيپاتتى الىپ قۇرىلىس تا عاسىرىمىزدىڭ الپىس ءتورت جاسىندا قولعا الىندى. سىرداريانىڭ قايتا جارالعان، ادام قولىنان ارنا تاپقان جىلى دا وسى الپىس ءتورت. اقىن شالقۋىنان دا شابىتتىراق شىندىق وسىلار.
شابىت دەمەكشى، وتكەن جىلعى ونەر ونىمدەرىنىڭ، دە كوبى تۇتاس حالىقتىڭ تۇتىنۋىنا جارارلىق ساپادا، ەلدىڭ ۇلكەن رۋحاني قازىناسىنا ۇلەس بوپ قوسىلدى. اقىن-جازۋشى، سۋرەتشى، كومپوزيتور، ارتيست، كينەماتوگرافيست — ءبارى دە تىنىمسىز تولعانىس، باتىل بارلاۋ، ىزدەنۋ باعىتىن ۇستاندى. ناتيجەسى — ۇلىلى-كىشىلى جۇلدەدەن ۇمىتكەر شىعارمالار شىقتى.
ورىس ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى قازاقستانداعى وتكەن جىل وقيعالارىنىڭ بەل ورتاسىندا بيىك ءبىر جوتا بوپ قالدى. بۇل ءوزى قازاق حالقىنىڭ قاشانعى ارمانى، اباي ارمانى دا بولاتىن. سوناۋ، پۋشكيننەن بەرى قاراي تامىر تارتقان قارىم-قاتىناس قازاق جەرىندە تولىق سالتانات قۇرىپ، اقىرى اعا جۇرتتىڭ قاھارمان مادەنيەتىن قازاق قابىلدادى. كەڭ، تەڭ وتىرىپ، كەلەلى كەڭەستەر، وزىق ويلار قوزعادىق. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ Yكىمەتى ورىس مادەنيەتىن ناگرادتادى.
ءيا، جىل ولجاسى جاتقان ءبىر تاراۋ-تاراۋ داستان عوي! بارىنەن بۇرىن وسىلاردى تۋىنداتىپ، جەتىلدىرىپ جاتقان ادامدى ايتساڭشى! وتكەن جىلى دا قۇرمەت التىن كىتابىنا كوپ-كوپ ەرلەردىڭ ەسىمى جازىلدى. ول — ەڭبەكشى ادامنىڭ ەرەسەن جوعارى ساناسى، ار-نامىسى التىنمەن جازىلىپ، تاريحقا تابىس ەتىلدى دەگەن ءسوز. الپىس ءتورتىنشى جىلدىڭ مەتريكاسىن العان، كۇالىگىنە سونىڭ ءمورىن باستىرعان تۋىندىلاردىڭ ءبىرسىپىراسىن ايتقاندا، بىرەگەيىن ادەيى سوڭعا قالدىردىق. ۇلكەن-كىشىمىز ورنىمىزدان تۇرىپ، الدىنا بارىپ باس يەتىن ازاماتتار بار-اۋ! وسى جۇرگەن بارىمىزدەن دە ۇزاعىراق؛ ءومىر سۇرەتىن ارمانىمىزدى، جانىمىزدى جالعاستىراتىن، ءىسىمىزدى. ءىزىمىزدى دە ىلگەرى اپاراتىن سولار عوي! سولاردى قۇتتىقتايىق!
— الپىس ءتورتىنشى جىلى تۋعان كىشكەنتاي ازاماتتار! العاشقى جاڭا جىلدارىن قۇتتى بولسىن! بەرەكەلى بەيبىت ءومىر كەشىڭدەر! اتا-انانىڭ پەرزەنتى دالادا قالۋ اتىمەن قۇرىسىن!
داڭقتى جەتىجىلدىق جەتى تاراۋدان تۇتاسقان ۇلى سيمفونيا دەسەك، الپىس بەس — سونىڭ، ەپيلوگى! ۇلى وكتيابردىڭ ەلۋ جىلدىعىنا ەڭكەيمەي ەنەتىن ەسىك ول! ءبىز ونىڭ ماڭدايشا، تابالدىرىعىن، بوساعاسىن بولاتتان، مارماردەن سوعامىز!
— جاڭا جىلىمىز بارىمىزگە دە باياندى باقىت جىلى بولعاي، باۋىرلار، دوستار! مەزگىل مەكەنى ءبىزدىڭ وتانداي بولسىن! كالەندار بەتتەرىنىڭ كۇندە بىرەۋىن جىرلاپ تۇرىپ جىرتايىق!
1965 جىل.
You Might Also Like
-
قاي زاماندا بولماسىن وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءوز حالقىنىڭ تاريحى مەن تەگىن، ءسالت-داستۇرىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءبىلىمىن، مادەني قاسيەتتەرى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تەرەڭنەن تۇسىنە الاتىن ۇلتجاندى تۇلعا ەتىپ تاربيە...
-
كوكتەم سايىن ادام كوزى گۇلگە قۇشتار بولاتىنى وزىڭە ءمالىم. سەن ەكەۋمىز ءبىرىنشى ماي كەلگەندە دە سويتەمىز: ونىڭ تاڭى قىلاڭ بەرسە بولعانى، ۇيدە تاعات تاۋىپ وتىرا الماي، دەرەۋ تەرەزەگە جۇگىرەمىز، ەرسىلى...
