InfoHub Logo

مازمۇنى

ءى.نەگىزگى ءبولىم

1.  سالاۋاتتى ءومىر سالتى تۋرالى جالپى اقپارات.

1.1.سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا تاريحي شولۋ.

1.2. سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ انىقتاماسى جانە نەگىزگى بەلگىلەرى.

1.3. ستۋدەنتتەردىڭ دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتۋدەگى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ شەشۋشى ءرولى.

2. سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ قۇرىلىمدىق توپتارى.

2.1. شىعارماشىلىق-وزگەرتۋشى توپ.

2.2. وڭالتۋ-ساۋىقتىرۋ توبى.

2.3. دامىتۋشى -قولداۋ توبى

3. ستۋدەنتءتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى سالاۋاتتى ءومىر سالتى.

3.1. وقۋ ۋاقىتى.

3.2. ساباقتان تىس (بوس ەمەس) ۋاقىت.

3.3. بوس ۋاقىت

4. ستۋدەنتتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋداعى دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ ءرولىنىڭ ارتۋى

ءىىى. قورىتىندى

ءىV. قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى.

«دەنە تاربيەسى مەن سپورتتىڭ ستۋدەنتتەر ومىرىندەگى ءرولى»

 

نەگىزگى ءبولىم

دەنە مادەنيەتى - بۇل ادامزات مادەنيەتىنىڭ ورگانيكالىق بولىگى، ونىڭ ەرەكشە دەربەس ايماعى. دەنە شىنىقتىرۋدىڭ نەگىزىندە ءوز بويىندا قاجەتتى فيزيكالىق قابىلەتتەردى ءتيىمدى قالىپتاستىرۋعا، دەنساۋلىق جاعدايىن وڭتايلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن دەنە جاتتىعۋلارى تۇرىندەگى ماقساتتى قوزعالىس بەلسەندىلىگى دەپ بىلەمىز. دەنساۋلىق - ءار ادامنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ باعا جەتپەس بايلىعى. ادامنىڭ ءوزى نەگىزدەلگەن جانە نىعايتىلعان دەنساۋلىعى ونىڭ ۇزاق جانە بەلسەندى ءومىرىن قامتاماسىز ەتەدى. قوعامدىق ومىردە ءبىلىم بەرۋ، تاربيەلەۋ جانە دەمالۋ جۇيەسىندە دەنە شىنىقتىرۋ ءوزىنىڭ ساۋىقتىرۋ، جالپى مادەني ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. دەنە دامۋى ادامنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ جانە ساقتاۋمەن تىعىز بايلانىستى. ءار ءتۇرلى فيزيكالىق جاتتىعۋلاردى بەلسەندى قولدانۋ ارقىلى ادام ءوزىنىڭ فيزيكالىق جاعدايىن جاقسارتادى. دەنە شىنىقتىرۋداعى بەلسەندىلىكتىڭ ناتيجەسى - دەنە دايىندىعى جانە موتوريكاسى مەن داعدىلارىنىڭ جەتىلۋ دارەجەسى.

دەنە شىنىقتىرۋ مەن دەنە مادەنيەتىنىن ناتيجەلەرى قوعام مەن جەكە ادامدار ءۇشىن پايدالى بولاتىن ەرەكشە قىزمەت ءتۇرى رەتىندە قاراستىرعان ءجون. ستۋدەنتتەردى  قامتيتىن دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورتتىق قىزمەت قوعامدىق جانە جەكە مۇددەلەردى بىرىكتىرۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ ۇدەرىسى مەن ولاردىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىكتەرىن جوعارىلاتۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. ستۋدەنتتەردى دەنە تاربيەسى مەن سپورتقا باۋلۋ ولاردىڭ كاسىبي قولدانبالى دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ باستالادى.

قازىرگى كەزدە كاسىبي قولدانبالى دەنە شىنىقتىرۋ  جانە سپورت ستۋدەنتتەردىڭ دەنە تاربيەسى باعدارلامالارىنا ەنگىزىلگەن جانە ستۋدەنتتەردى دەنە  شىنىقتىرۋىنا باعىتتالعان. كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر كاسىبي دايىندىقتىڭ جوعارى دەڭگەيى فيزيكالىق دايىندىقتى قاجەت ەتەتىندىگىن دالەلدەدى.  دەنە تاربيەسى – ءار ءبىر  كەزىندە ەڭ الدىمەن دەنساۋلىقتى نىعايتۋ، سودان كەيىن سپورتتىق ناتيجەگە جەتۋ ماقساتىندا قارالۋ كەرەك. دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت ۋعىمى سالاۋاتتى ءومىر سالتىمەن تىعىز بايلانىستى. سەبەبى كازىرگى تەحنولوگيالار دامىعان زاماندا سالاۋاتتى ءومىر سالتى ءاربىر ادامنىڭ، سونىمەن قاتار ءار ءبىر ستۋدەنتتىن ۇستانىمى بولۋ كەرەك.

1.  سالاۋاتتى ءومىر سالتى تۋرالى جالپى اقپارات.

1.1 سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا تاريحي شولۋ

سالاۋاتتى ءومىر سالتى (ءسوس) تۇجىرىمداماسى سوڭعى ونجىلدىقتاعى كەڭ تارالعان ۇعىم. سالاۋاتتى ءومىر سالتى تۋرالى كوپتەپ ايتا باستادى جانە سوڭعى 10-15 جىلدا تاباندىلىق تانىتتى. ءبىراق بۇل سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ تەك قانا زاماناۋي قۇبىلىس دەگەندى عانا بىلدىرمەيدى. تاريحتىڭ ءوزى سەنىمدى تۇردە سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ باستاۋى وتە الىس وتكەن كەزەڭدەردە جاتقانىن دالەلدەيدى.

ادەتتە، جەردەگى بيولوگيالىق تىرشىلىك 3 ميلليارد جىلدان استام ۋاقىت بويى ءومىر سۇرگەنى بەلگىلى، ول بيولوگيالىق (وسىمدىك جانە جانۋارلار) ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگىنە نەگىزدەلگەن جانە ولاردىڭ بەيىمدەلگىش ءومىر سالتى بولىپ قالا بەرەدى. سوڭعى 3 ميلليون جىلدا جەر بەتىندە ادامزات قوعامىنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى باستالدى. ادامزات وركەنيەتى - جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ دامۋىنداعى ساپالى جاڭا ءداۋىر. بارلىق وسى ساپالى وزگەرىستەردىڭ ءمانى مىنادا: ادام ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ العاشقى قادامدارىندا شىعارماشىلىق جانە وزگەرمەلى ءومىر سالتى بولدى.

سونىمەن قاتار ادامزات قورشاعان ورتانىڭ شىندىعىنىڭ بەلگىلى ءبىر فاكتورلارى مەن قىڭىرلىعىنا بەيىمدەلدى جانە بەيىمدەلىپ كەلەدى. ءبىراق وسى بەيىمدەلۋ ارەكەتتەرى ەشقاشان دا ادام ءومىرىنىڭ باستى ءمانى بولعان ەمەس. ادامزات ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ العاشقى قادامدارىنان باستاپ ەڭبەك قىزمەتىندە، ماتەريالدىق جانە مادەني قۇندىلىقتاردى قۇرىپ سونى جاقسارتىپ جانە جەتىلدىرىلۋدە. بۇل ادامزات وركەنيەتىنىڭ، ادام بولمىسىنىڭ باستى ءمانى بولدى جانە بولىپ قالادى.

سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ پايدا بولۋى ەجەلگى ءداۋىردىڭ العاشقى كەزەڭدەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى، ول ادام ەڭبەك قۇرالىن جاساي باستاعان كەزدە، فيزيكالىق قابىلەتتەرىمەن، جەمتىگىن تەز باسىپ وزۋ قابىلەتىمەن الدىن-الا انىقتالاتىنىن تۇسىنە باستاعان كەزدە، تابيعي توسقاۋىلداردىڭ كەز-كەلگەن تۇرىنەن ءوتۋ، تاستار، نايزالار، دارتس جانە ت.ب لاقتىرۋ، سونىمەن قاتار ءىرى جانە ءقاۋىپتى جانۋارلاردى اۋلاۋعا دايىندىق كەزىندە دەنە جاتتىعۋلارىن جاساپ باستاعان كەزدە بايقالادى. ءومىر ادامنىڭ تەك ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋ پروسەسىندە، قوعامدىق ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىندا، شىعارماشىلىق ەڭبەك پروسەسىندە تۇلعا بولاتىندىعىنا كوز جەتكىزەدى.

بارلىق ۋاقىتتا، بارلىق مەملەكەتتەردە بۇل ماسەلەلەر ءبىر دەڭگەيدە شەشىلدى. سپارتاندىق، افينالىق جانە ريمدىك وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ جۇيەلەرىندە بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنا، اسىرەسە اسكەري جانە دەنە تاربيەسىنە ۇلكەن كوڭىل ءبولىندى. ەجەلگى گرەك دارىگەرى جانە ويشىلى گيپپوكرات ءوز ەڭبەكتەرىندە ەلليندەردىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋدا سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ وراسان زور ماڭىزىن بىرنەشە رەت اتاپ كورسەتكەنى جايلى نازار اۋدارتادى.

ورتا عاسىرلارداعى، جاڭا جانە قازىرگى زامانعى جىلداردا دەنى ساۋ جاس ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى ءوز دامۋىن الدى. د.لوككتىڭ، ي.گ. پەستالوسسي، دج.دج. رۋسسو، ف.ەنگەلس، ك.ماركس، ك.د. ۋشينسكيي، ۆ.ي. لەنين، پ.ف. لەسگافت، ا.س.ماكارەنكو جانە باسقا دا كوپتەگەن ويشىلدار مەن پەداگوگتار مالىمدەمەلەرىندە بۇل يدەيالار ءارى قاراي دامىتىلىپ، نەگىزدەلدى. كسرو-دا يۋنەسكو-نىڭ تۇجىرىمداماسى بويىنشا، جاس ۇرپاققا ەڭ جاقسى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جانە ءبىزدىڭ ەل تۇرعىندارى اراسىندا اۋرۋلاردىڭ الدىن-الۋدىڭ ەڭ جەتىلدىرىلگەن جۇيەسى قالىپتاستى.

1.2. سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى جانە انىقتاماسى

سالاۋاتتى ءومىر سالتى (ءسوس)- ادامنىڭ ۋاقىتىندا جانە تاجىريبەدە تاڭدالعان، تاريحي تۇرعىدان تەكسەرىلگەن جانە تاڭدالعان ءومىر نورمالارى مەن ەرەجەلەرىنىڭ جيىنتىعى:

- جوعارىەففەكتيۆتى جانە ۇنەمدى جۇمىس جاساۋدى، ءوزىنىڭ كاسىبي، قوعامدىق پايدالى قىزمەتى بارىسىندا ءوزىنىڭ كۇشى، ءبىلىمى مەن ەنەرگياسىن ۇتىمدى جۇمساۋدى ءبىلۋى؛

- اۋىر جۇمىستان كەيىن دەنەنى قالپىنا كەلتىرۋ جانە ساۋىقتىرۋ تۋرالى ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىلاردى مەڭگەرگەرۋ؛

- ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك سەنىمدەرىن ۇنەمى تەرەڭدەتۋ، ءوزىن رۋحاني بايىتۋ، فيزيكالىق قاسيەتتەرى مەن قابىلەتتەرىن دامىتۋ جانە جەتىلدىرۋ؛

- ءوز دەنساۋلىعىن ءوز بەتىنشە ساقتاپ، نىعايتۋ؛

تەمەكى شەگۋگە، ماسكۇنەمدىككە، ناشاقورلىققا بايلانىستى زياندى ادەتتەردەن ءوز ەركىمەن باس تارتۋ - ستۋدەنتتىڭ تابيعي جانە قالىپتى سالاۋاتتى ءومىر سالتى ءۇشىن ماڭىزدى جانە مىندەتتى العىشارتى بولىپ تابىلادى.

سالاۋاتتى ءومىر سالتى - ادامزات وركەنيەتىنىڭ ايرىقشا بەلگىسى. ءسوس ادامعا وقۋعا جانە جۇمىس ىستەۋگە، دەمالۋ جانە ەنەگريانى قالپىنا كەلتىرۋ، دەنەڭىزدى نىعايتۋ جانە ساۋىقتىرۋعا، فيزيكالىق قاسيەتتەر مەن قابىلەتتەردى دامىتۋ جانە جەتىلدىرۋگە، الەمدى جاقسارتۋعا جانە تۇرلەندىرۋگە كومەكتەستى، كومەكتەسەدى جانە كومەكتەسەتىن بولادى.

1.3. ستۋدەنتتەردىڭ دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتۋدەگى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ شەشۋشى ءرولى

دەنساۋلىق - دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ (ددس) ۇيىمى انىقتاعانى بويىنشا - بۇل اۋرۋدىڭ جانە فيزيكالىق اقاۋلاردىڭ بولماۋى عانا ەمەس، ول دەگەنىمىز تولىق فيزيكالىق، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ءال-اۋقات؛

ادام دەنساۋلىعى - ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق. ونى ەشقانداي اقشاعا ساتىپ الۋعا دا بولمايدى، ونى قورعاۋ، جاقسارتۋ جانە جەتىلدىرۋ، نىعايتۋ قاجەت.

دەنساۋلىق كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى بولادى. قازىرگى كەزدە ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا بايلانىستى 50%، قورشاعان ورتاعا بايلانىستى 20% ارقىلى، ال 20% - بيولوگيالىق (تۇقىم قۋالايتىن) فاكتورلارمەن جانە 10% - مەديسينا ارقىلى انىقتالادى دەگەن پىكىر باسىم.سوندىقتان، ەگەر ادام سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستاناتىن بولسا، وندا مۇنىڭ ءبارى ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ 50% جوعارى دەڭگەيىن الدىن-الا انىقتايدى. سونىمەن قاتار كەرىسىنشە، زياندى ءومىر سالتىن جۇرگىزەتىن ادام ءوز دەنساۋلىعىنا نۇقسان كەلتىرەدى، ءوزىن ازاپ پەن قيىندىققى، ەرتە قارتايۋ مەن قۋانىشسىز ومىرگە الىپ سوعادى.تومەندە ءبىز سالاۋاتتى ءومىر سالتىن دەنە شىنىقتىرۋ مەن  سپورتتىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى رەتىندە ايقىنداپ، ءسوس-تىڭ ءۇش توبىن قاراستىردىق.

2. سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ قۇرىلىمدىق توپتارى.

2.1. شىعارماشىلىق - وزگەرتۋشى توپ

بۇل قۇرىلىمدىق توپ ءومىردىڭ بارلىق تۇرلەرىن قامتيدى، ونىڭ بارىسىندا ادام ماتەريالدىق، مادەني جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى قامتيدى، قوعامداعى تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى ساقتايدى، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەيدى، مەديسينالىق كومەك كورسەتەدى جانە باسقا دا باعىتتار جاتادى. جاس ۇرپاق (اتاپ ايتقاندا، ستۋدەنتتەر قاۋىمى) الدىڭعى بۋىنداردىڭ عىلىمي بىلىمدەرى مەن جەتىستىكتەرىن يگەرەدى.

شىعارماشىلىق – تۇرلەندىرۋشى توبىنا جاتاتىن ادام ىس-ارەكەت پروسەسىندە، ادەتتە، ءوزىنىڭ كۇشى مەن قۋاتىنىڭ، قاسيەتتەرى مەن قابىلەتتەرىنىڭ، قابىلەتتەرى مەن داعدىلارىنىڭ رەزەرۆتەرىن جۇمسايدى. بۇل قىزمەتتىڭ ەڭ ءونىمدى، ءتيىمدى جانە ۇتىمدى بولۋى مىندەتتى، سوندىقتان ول ەڭ جاڭا، ەڭ وزىق عىلىمي جانە پراكتيكالىق جەتىستىكتەر نەگىزىندە، عىلىمي ەڭبەك ورگانيزاسياسىنىڭ نورمالارى مەن ەرەجەلەرى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى. جوعارىدى اتالىپ وتكەن پروسەسستەر سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۋستانۋعا نەگىز بولادى جانە ستۋدەنتتەردى سپورتقا باۋليدى.

2.2. وڭالتۋ -ساۋىقتىرۋ توبى

بۇل قۇرىلىمدىق توپقا وقۋ ۇردىسىنەن كەيىنگى كەزەڭدەگى ادام اعزاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە جانە جاقسارتۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار.قالپىنا كەلتىرۋ مەن ساۋىقتىرۋ سيپاتى مەن باعىتى،   ەڭبەك (وندىرىستىك، وقۋ، كاسىپتىك) قىزمەتىنىڭ مازمۇنى مەن سيپاتتامالارىمەن الدىن-الا انىقتالعان.

قوعامدا ادامدى قالپىنا كەلتىرۋگە جانە جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان عىلىمي نەگىزدەلگەن شارالار جۇيەسى جاسالۋى وتە ماڭىزدى، وسىلايشا تولىق قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرا تاماقتانۋ، قالىپتى نورماداعى ۇيقى، بەلسەندى دەمالۋ، جەكە جانە قوعامدىق گيگيەنا نورمالارىن ساقتاۋ دەنەنىڭ فيزيكالىق قوزعالىستىڭ كۇندەلىكتى جىلدامدىعى سياقتى تۇرلەر جاتادى. ستۋدەنتتەرگە دە  بۇل توپتا نەگىزدەلگەن شارالا جۇيەسىن ۇستانۋ وتە ابزال.

2.3. دامىتۋشى - قولداۋ توبى

بۇل سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ قۇرىلىمدىق توبىنا دەنە كۇشىن، قاسيەتتەرىن، قابىلەتتەرىن، ادام دەنساۋلىعىن دامىتۋعا جانە جاقسارتۋعا باعىتتالعان ءومىرىدڭ بارلىق تۇرلەرى كىرەدى.

قوزعالىس بەلسەندىلىگى، دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت ادامنىڭ كۇشى مەن قۋاتىن، ونىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى مەن قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ جانە نىعايتۋدىڭ جالعىز قۇرالى بولدى جانە بولىپ قالادى. ءار ادامنىڭ بارىنە قول جەتىمدى وسى قۇرالداردى قولدانۋعا ءماجبۇر ەتپەي، سانالى تۇردە ۇيرەنۋى وتە ماڭىزدى. دەگەنمەن دە، سپورتپەن اينالىسۋ دا بالانستى تۇردە بولۋى قاجەت، سەبەبى شامادان تىس اينالىسۋ نەمەسە ساقتىق شارالارىن ساقتاماۋ – ادام اعزاسى مەن دەنەسىنە ايتارلىقتاي زاقىم كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن. پروفەسسيونالدى سپورتشىلار جاس كەزىندە سپورت قۋالاپ، ال جاس شامالارى جەتكەندە ءتۇرلى پاراليچتىك اۋىرۋلارعا تاپ بولىپ جاتادى. بۇعان دالەلدىڭ ءبىرى – مۇحاممەد الي، جاسى ۇلعايا باستاعاندا پاركينسون اۋىرۋىنا شالدىعىپ، قالعان ءومىرىن قالتىراۋمەن وتكىزدى.

3. ستۋدەنتتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى سالاۋاتتى ءومىر سالتى.

ءار ادام ءومىر بويى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ ەرەجەلەرى مەن ەرەجەلەرىندە نورمالارىن ۇستانۋى قاجەت. ءاربىر ادام ءۇشىن بۇل نورمالار مەن ەرەجەلەر جاسىنا بايلانىستى وزگەرەتىنى انىق، بۇل ءالى ەڭبەككە قابىلەتسىز (15 جاسقا دەيىن)، ەڭبەككە قابىلەتتى (16-59 جاس ارالىعىندا) جانە ەڭبەككە قابىلەتسىز (60 جاستان كەيىن) كەزەڭدەر، ولار بىر-بىرىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. بەلگىلەنگەن كەزەڭدەردىڭ ءارقايسىسى ءوز كەزەگىندە جەكە كىشى كەزەڭدەرگە بولىنەتىنى بەلگىلى.

بۇل بولىمدە ءبىز ستۋدەنتتىڭ كۇندەلىكتى رەجيمىنە نازار اۋداردىق.

3.1. وقۋ ۋاقىتى

دارىستەر مەن سەمينارلار، پراكتيكالىق جانە زەرتحانالىق ساباقتار، وقۋ-تاجىريبەلىك پراكتيكۋمدار، سىناق جانە ەمتيحان سەسسيالارى - بولاشاق بىلىكتىلىگى جوعارى ماماننىڭ جەكە تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى ۋاقىتى. تاربيە جۇمىسىنىڭ بارلىق تۇرلەرى اپتاسىنا 15-20 ساعاتتىق وقۋ جۇكتەمەسىنەن ەسەپتەلەدى، وعان اۋديتوريالىق جانە سىنىپتان تىس جۇمىستار، وزىندىك جۇمىستار، باقىلاۋ جۇمىستارى جانە ت.ب كىرەدى. وسىنىڭ ءبارى ستۋدەنتتەردەن بەرىك ەرۋديسيا مەن دايىندىقتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جيناقىلىقتى، جۇمىسقا قابىلەتتىلىتى، جاقسى، بەرىك جانە تۇراقتى دەنساۋلىقتى، ەرەكشە نازار اۋدارۋدى جانە ولاردىڭ بارلىق رەزەرۆتەرى مەن دامۋىن، داعدىلارى مەن داعدىلارىن شەشۋ ءۇشىن سالاۋاتتى ءومىر سالتى بويىنشا تىكەلەي پايدالانۋدى تالاپ ەتەدى جوعارى بىلىكتى مامان قالىپتاستىرۋمەن بايلانىستى بارلىق نەگىزگى مىندەتتەر مەن پروبلەمالار.

ءبىز ستۋدەنتتەرگە مىندەتتى  تۇردە كەڭەس بەرەمىز:

- ساباقتارعا تولىق دەمالىپ كەلىۋى. كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭگى دەنە جاتتىعۋلارى ساباققا جاقسى سەرگەك فورمادا كەلۋگە جانە ۇيقىنى تەزىرەك اشۋعا كومەكتەسەدى؛

- وقۋ ساباقتارىندا بەلسەندى بولۋ. ءپاسسيۆتى بولىپ تەك  («گالوچكا» ءۇشىن قاتىسۋ) ءسىزدىڭ جەتىستىككە جەتۋىڭىزدىڭ قاس جاۋى؛

- سىنىپتار اراسىنداعى ۇزىلىستەردى شەبەر جانە ۇنەمدى قولدانۋ. ەسىڭىزدە بولسىن: قيمىلداۋ - قالپىنا كەلۋ مەن رەلاكساسيانىڭ ەڭ جاقسى كوزى. تەمەكى شەگۋ مەن ەسىرتكى، اراق پەن سىرا، جۇمىسسىزدىق پەن ارسىزدىق - ءسىزدىڭ كاسىبي ءوسۋىڭىزدىڭ قۇپيا جانە ايقىن جاۋى.

3.2. ساباقتان تىس ۋاقىت

ساباقتان تىس ۋاقىتتاعى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ نەگىزگى باعىتى وقۋدان كەيىن ستۋدەنتتىڭ دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان. ۇيقى، تاماق، جەكە گيگيەنا، ءۇي شارۋاشىلىعىندا جانە جەكە شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ، بالالاردى (كىشى ءىنى-قارىنداستاردى) تاربيەلەۋ، قارتتارعا كۇتىم جاساۋ، ۋنيۆەرسيتەتكە بارۋعا جانە قايتۋعا كەتكەن ۋاقىت پەن كۇش، بيۋدجەتتى تولتىرۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا جۇمىس جاساۋ جانە ت.ب. - بۇل ساباقتان تىس (بوس ەمەس) ۋاقىتتىڭ نەگىزگى كومپونەنتتەرى.

ساباقتان تىس ۋاقىتتا ستۋدەنتتىڭ ءومىرى الۋان ءتۇرلى بولادى. وسى ۋاقىتتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ دە، ساۋىقتىرۋدىڭ دا، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ قۇرىلىمدىق توپتارىن شىعارماشىلىقپەن وزگەرتە وتىرىپ، دامىتۋدا دا، قولداۋدا دا ايقىن كورىنەدى.

وقۋشىلاردىڭ بوس ەمەس ۋاقىتى شەكسىز ۇزاق بولماۋى كەرەك. كەرىسىنشە، مىندەت بارلىق ومىرلىك جانە كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەر مەن ماسەلەلەردىڭ قىسقا مەرزىمدە ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى، وسىلايشا ستۋدەنت ءوزى ءۇشىن بىرنەشە ساعاتتىق بوس ۋاقىتتى ويلاپ تابا الادى.

3.3. بوس ۋاقىت

بوس ۋاقىت - بۇل بەلسەندى شىعارماشىلىق ىس-ارەكەت، وزدىگىنەن ءبىلىم الۋ، بەلسەندى دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورتپەن شۇعىلدانۋ، دوستارمەن كەزدەسۋلەر مەن قارىم-قاتىناس، دەمالىس جانە ت.ب.

بوس ۋاقىت - بۇل ءوزىن-وزى قۇرۋ، ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋ ۋاقىتى. ادام ءوزىنىڭ بوس ۋاقىتىن قالاي پايدالاناتىنىنا قاراپ، ونىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن باعالاۋعا بولادى.

سوڭعى جىلدارى ەڭبەكتىڭ تابيعاتى كۇرت وزگەردى. دەنە ەڭبەگىنىڭ ۇلەسى ازايىپ، اقىل-وي ەڭبەگىنىڭ ۇلەسى ارتىپ كەلەدى. ءبىلىم قىزمەتكەرلەرى (بۇل ستۋدەنتتەرگە دە قاتىستى) جۇمىس كەزىندە، ادەتتە، قاجەتتى قوزعالىس جانە دەنە بەلسەندىلىگىن المايدى. ءبىراق دۇرىس فيزيكالىق جاتتىعۋلارسىز ادام مىندەتتى تۇردە گيپوكينەزيا، گيپوديناميا، اديناميا جانە ت.ب. مۇنىڭ ءبارى وبەكتيۆتى (نەگىزىنەن وندىرىستىك) جاعدايلار قازىرگى زامانعى ادامدى (سونىڭ ىشىندە ستۋدەنتتەردى) دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتقا، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ نورمالارى مەن ەرەجەلەرىن مەڭگەرۋگە، ءجيى جانە مۇقيات بولۋعا ماجبۇرلەيتىنىن بىلدىرەدى.

4. وقۋشىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋداعى دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ ءرولىنىڭ ارتۋى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭەسى 2013 جىلى دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ قازاقستاندىق قوعامنىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارى، ونىڭ ىشىندە ستۋدەنتتەر اراسىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولىن ارتتىرۋ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋداردى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىننىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بۇل ماسەلەنى شەشۋ كەلەسى ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلۋى كەرەك:

- ستۋدەنتتەر اراسىندا دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا بۇكىل وقۋ پروسەسىن نەعۇرلىم نەگىزدەلگەن، ناقتىراق، ماقساتتى تۇردە جۇرگىزۋ. ءبىز ستۋدەنتتەر اراسىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋدا دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى مالىمدەمەسىمەن تولىقتاي كەلىسەمىز. دەمەك، دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتاعى ءاربىر جاتتىعۋ ساباعى سايىپ كەلگەندە ستۋدەنتتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ نورمالارى مەن ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرۋعا جانە بەكىتۋگە باعىتتالۋى كەرەك؛

- ستۋدەنتتەردىڭ جاپپاي اۋەسقوي دەنە شىنىقتىرۋ-سپورتتىق قوزعالىسىن كەڭىنەن تاراتۋ باعىتى بويىنشا؛

- ستۋدەنتتەردىڭ ۋنيۆەرسياداعا، سپارتاكياداعا، وليمپياداعا جانە ت.ب قاتىسۋ قاجەت. ءبىز ەليتالىق سپورت پەن سالاۋاتتى ءومىر سالتى تەك ۇيلەسىمدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بىر-بىرىنەن اجىرامايتىنىنا سەنىمدى بولۋىمىز كەرەك؛

ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ ىس-ارەكەتى اپتاسىنا 36 ساعات اكادەميالىق ساباق بولاتىنى بەلگىلى. ولار دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىن قوسپاعاندا، گيگيەنالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلە بەرمەيتىن كابينەتتەر مەن زەرتحانالاردا وتەدى. اكادەميالىق وقۋدىڭ مىندەتتى جالعاسى - وقىلعان ماتەريالدى بەكىتۋ، كۋرستىق جانە ديپلومدىق جوبالارعا دايىندالۋ ماقساتىندا ادەبيەتتەرمەن وزىندىك جۇمىس. ستۋدەنتتەردىڭ قوعامدىق جۇمىستارعا قاتىسۋى، كوركەم ادەبيەت وقۋى، كينوتەاترعا، تەاترعا جانە باسقا دا مادەني شارالارعا بارۋى، ت.س.س. - بۇلاردىڭ بارلىعى قوزعالىس رەجيمى نەگىزىنەن ۋنيۆەرسيتەتتەگى دەنە تاربيەسىنىڭ جاعدايىمەن انىقتالاتىن وتىرىقشى ءومىر سالتىن كورسەتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە.

دەنە تاربيەسى ءپان رەتىندە اڭگىمەلەسۋدەن باستالادى، ول كۋرستىڭ باعدارلاماسىن، ءار وقۋ ءبولىمى ءۇشىن پروبلەمانىڭ ماقساتىن اشادى. تاجىريبەلىك ساباقتار باستالار الدىندا ستۋدەنتتەر مەديسينالىق تەكسەرۋدەن وتەدى، ونىڭ ناتيجەلەرى ولاردىڭ دەنساۋلىعى مەن فيزيكالىق دامۋىن سيپاتتايدى. مەديسينالىق كۋالاندىرۋ اياقتالعاننان كەيىن ستۋدەنتتەر باقىلاۋ ستاندارتتارىن تاپسىرادى، ونىڭ ناتيجەلەرى مەن مەديسينالىق كۋالاندىرۋ دەرەكتەرى ولاردى وقۋ بولىمدەرى اراسىندا وبەكتيۆتى تۇردە تاراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەڭ بەلسەندى قوزعالتقىش رەجيمى سپورتپەن اينالىساتىن ستۋدەنتتەر اراسىندا بايقالادى. جارىستارعا قاتىسۋ، اسىرەسە وقۋ ۇردىسىنەن الشاقتاۋ، ستۋدەنت-سپورتشىلار ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋعىزادى، كەيدە وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ كەيبىر بولىگى ولاردىڭ سپورتىنا دەگەن تەرىس كوزقاراسىن تۋدىردى، ونى وقۋداعى كەدەرگى دەپ سانايدى. ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ ىس-ارەكەتىنىڭ نەگىزگى كريتەرييى - ەمتيحان سەسسياسىنىڭ ناتيجەلەرى.

سپورتتىق ءىس-شارالاردى ۇتىمدى ۇشتاستىرۋ ماسەلەسىن كوپ ۋاقىتتى وزدەرىنىڭ سپورتتىق شەبەرلىكتەرىن ارتتىرۋعا جۇمساعان ستۋدەنتتەردىڭ زەرتتەۋلەرىمەن زەرتتەي وتىرىپ قازاقستانداعى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە دەنە تاربيەسى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارى 200-دەن استام سپورتشىنىڭ ۇلگەرىمىنە سالىستىرمالى تالداۋ جۇرگىزدى . ول ءۇشىن بارلىق ستۋدەنتتەر مەن سپورتشى ستۋدەنتتەردىڭ ەمتيحان سەسسياسىنىڭ ناتيجەلەرى الىندى.

وسىلايشا، بارلىق سەمەسترلەردە سپورتپەن اينالىساتىن ستۋدەنتتەردىڭ ۇلگەرىمى 5-7% جوعارى ەكەندىگى انىقتالدى.

ستۋدەنتتەرىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمى (% -بەن) (ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرى مەن سپورت شەبەرلەرى)

ۇلگەرىم كورسەتكىشى	جىلدار
2016	2017     2018    2019     2020    2021
بارلىق ستۋدەنتتەردىڭ:
قىسقى سەسسيا	91.2       91.6     91.4      92.3              91.4
جازدىق سەسسيا	92.0       92.5     92.4      91.4     92.7
سپورتتىق قۇرامانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ستۋدەنتتەر:
قىسقى سەسسيا	98.8       99.0     99.2     99.6     100
جازدىق سەسسيا	98.6       98.7     99.3     98.4     98.8

قورىتىندى

دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت ءبىزدىڭ قوعامدا ءارقاشان جوعارى دەڭگەيدە قاراستىرىلعان جانە جوعارى باعالانعان. نەلىكتەن قازىرگى كەزدە بۇقارالىق دەنە شىنىقتىرۋ ماسەلەسى وتكىر جانە پرينسيپيالدى؟ ادامداردىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى قامقورلىق ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى الەۋمەتتىك ماسەلەسى بولعاندىقتان عانا ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا دەنە شىنىقتىرۋ مەن دەنساۋلىق، ەڭبەك قابىلەتتىلىگى مەن ەڭبەك ونىمدىلىگى اراسىنداعى بايلانىس ەرەكشە ايقىن سەزىلەدى. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋدا، جەكە تۇلعانى ۇيلەسىمدى دامىتۋدا، جاستاردى ەڭبەككە دايىنداۋدا جانە وتاندى قورعاۋدا دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ، ولاردى كۇندەلىكتى ومىرگە ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. ءار ادام جاس كەزىنەن باستاپ ءوزىنىڭ فيزيكالىق جەتىلۋىنە قامقورلىق جاسايتىن، گيگيەنا مەن مەديسينالىق كومەك سالاسىنداعى بىلىمدەرى بار، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستاناتىنداي ەتىپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ءبىز دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ بارلىق الەۋەتتى مۇمكىندىكتەرىن قازاقستاننىڭ  وركەندەۋى ءۇشىن تولىعىمەن پايدالانۋىمىز كەرەك.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. «دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورت تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى تۋرالى. 2013 جىل، 30 قىركۇيەك

2. فيزيچەسكايا كۋلتۋرا ستۋدەنتا: ۋچەبنيك / پود رەد. ۆ.ي.يلينيچا. م.، 1999.

3. پونوماريەۆ ن.ي. ۆوزنيكنوۆەنيە ي پەرۆوناچالنوە رازۆيتيە فيزيچەسكوگو ۆوسپيتانيا. – م.، 1970.

4. ليسيسىن يۋ.پ. سلوۆو و زدوروۆە. – م.، 1993.

5. كراسنوۆ ي.س. فورميروۆانيە زدوروۆوگو وبرازا جيزني – ۆاجنوە ناپراۆلەنيە پودگوتوۆكي سپەسياليستوۆ ۆىسشەي كۆاليفيكاسيي / ۆوپروسى فيزيچەسكوگو ۆوسپيتانيا ستۋدەنتوۆ. XXVII، 2003، يزد-ۆو سپبگۋ.

ورىنداعان: مۋراتوۆ ازامات، سوۆەتبەك جانيا، قويشىبەك قىمبات  توپ:1-كۋرس 20.831 حالىقارالىق قاتىناستار تەكسەرگەن:كۋلۋمجانوۆ.ن.ە

---