InfoHub Logo

جاڭا كوروناۆيرۋس ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قالاي اسەر ەتتى؟

سوڭعى ۋاقىتتا باق-تا جاڭا كوروناۆيرۋستان باسقا نارسە تۋرالى وقۋ قيىن  جانە بۇل تاڭقالارلىق ەمەس، ويتكەنى پاندەميا ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزدى تەز جانە ايتارلىقتاي وزگەرتتى. پاندەميا-بۇل دۇربەلەڭگە تۇسۋگە ءالى سەبەپ ەمەس، ءبىزدىڭ بۇگىنگى باستى مىندەتىمىز — اقپاراتتاندىرىلعان شەشىمدەر قابىلداۋ جانە ساقتىق شارالارىن ۇمىتپاۋ.

كوپتەگەن ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا، كۇن سايىن ينفەكسيانىڭ تارالۋىن باسەڭدەتۋگە جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەلەرىنە جۇكتەمەنى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا شەكتەۋلەر ەنگىزىلۋدە. ءبىر جەردە قوعامدىق ورىنداردا جينالىستار مەن شەتەلگە ساياحاتتاۋعا بيلىك تىيىم سالادى، ءبىر جەردە تۇرعىندارعا مۇمكىندىگىنشە ۇيدە بولۋعا كەڭەس بەرىلەدى. قازاقستاندا ۇيدەن شىعۋ مۇمكىندىگى شەكتەلمەگەن، ءبىراق كەيبىر كومپانيالار قىزمەتكەرلەردى قاشىقتان جۇمىس رەجيمىنە اۋىستىردى جانە جوسپارلانعان ءىس-شارالاردى توقتاتتى. ەپيدەميولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى ادامدارعا الەۋمەتتىك ديستراسيا دەپ اتالاتىن پراكتيكامەن اينالىسۋعا كەڭەس بەرەدى.  بۇل ادامدارمەن قارىم-قاتىناستى ادەيى شەكتەۋدى بىلدىرەدى: قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ، ساپارلاردى بولدىرماۋ، دوستارىمەن جانە قارت تۋىستارىمەن كەزدەسۋگە مەيرامحانالارعا، بارلار مەن دۇكەندەرگە بارماۋ، قوعامدىق كولىكتى پايدالانباۋ.

قاشىقتىق، ارينە، ىندەتتىڭ باستالۋىمەن پايدا بولعان جوق، كارانتين ونى كۇشەيتەدى. بۇل ءبىزدىڭ قاتىناستارىمىزدىڭ قۇرىلىسىن دا وزگەرتەدى: ءماجبۇرلى وقشاۋلاۋ جاعدايىندا كوپتەگەن تانىس زاتتار جۇمىسىن توقتاتادى. ءبىز جاقىندىق پەن ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قالاي وزگەرىپ جاتقانىن جانە ءوزىمىزدى-وزىمىز قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولاتىندىعىن تۇسىنەمىز.   

پسيحولوگتار ءماجبۇرلى وقشاۋلاۋ جاعدايىندا ءبىزدىڭ ەموسيونالدى جاعدايىمىز وتە وسال ەكەنىن ايتادى. كوپتەگەن تانىس نارسەلەر قول جەتىمسىز بولىپ قالادى — ەندى دوستارىڭىزبەن جانە ارىپتەستەرىڭىزبەن كەزدەسۋگە، ۇيدەن تىس ادەتتەگى قىزىقتى نارسەلەردى جاساۋعا مۇمكىندىك جوق. سترەسستى ادەتتەگى تاسىلدەرمەن جەڭۋگە مۇمكىندىك جوق، مىسالى، سپورتزالعا بارۋ جانە جۇگىرۋ جولىنداعى بارلىق جاعىمسىز ەنەرگيانى اۋىستىرۋ. ەكونوميكالىق جاعداي دا اسەر ەتەدى: جوسپارلاردىڭ وزگەرۋىنە جانە جۇمىس ىستەي الماۋىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى ماماندىقتاعى ادامداردىڭ قارجىلىق جاعدايلارى ناشارلايدى، مىسالى، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىندەر جانە كۇن سايىن كليەنتتەرىن جوعالتاتىندار.

امەريكاندىق پسيحولوگيالىق قاۋىمداستىق وقشاۋلانعان ادام ءارتۇرلى ەموسيالار سپەكترىنە تاپ بولۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. مۇمكىن، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تۇسىنىكتىسى — قورقىنىش پەن الاڭداۋشىلىق. بىرىنشىدەن، بۇل ءوزىنىڭ جانە جاقىن ادامدارىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن الاڭداۋ.

"كارانتين، پاندەميا جانە اينالاداعى الاڭداۋشىلىق-بۇل ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنىڭ ايقىن ناشارلاۋى. سوندىقتان، بەلگىلى كۋبلەر-روسس مودەلى بويىنشا بارلىق شىعىن رەاكسيالارى زاڭدى: ءبىز بۇرىنعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن، قوزعالۋ ەركىندىگىن، اينالاداعى ءقاۋىپسىز الەمنىڭ ەلەسىن جوعالتامىز. امەريكاندىق پسيحولوگيالىق قاۋىمداستىقتىڭ پىكىرىنشە، جاڭا كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنىڭ جاعدايى ينفەكسياعا تاپ بولعان ادامداردى ستيگماتيزاسيالاۋعا اكەلۋى مۇمكىن. ءبىز قىتايداعى ىندەتكە قاتىستى جۇقپالى رەاكسيا تەك ۇيدەگى ناسىلشىلدىككە اينالعانىن كوردىك-بىراق پاندەميا جالعاسىپ جاتقان كەزدە، باسقالارعا دەگەن جەككورۋشىلىكتىڭ ءورشۋى دە جالعاسۋدا. وقشاۋلاۋ كەز-كەلگەن ادامعا قاتتى اسەر ەتەدى. ءبىراق جالعىز تۇراتىن نەمەسە كورشىلەرىمەن، سەرىكتەستەرىمەن نەمەسە بالالارىمەن بىرگە تۇراتىندار ءارتۇرلى جاعدايلارعا جانە ءارتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولادى.

جاقىندارىمەن ۇيدە قامالعاندار وتباسى مۇشەلەرىمەن قارىم-قاتىناستا شيەلەنىستى جانە اشۋلانشاق بولا الادى. دەمالىس جانە مەرەكە كۇندەرى ولارمەن ءوز ەركىمەن ۋاقىت وتكىزۋ ءبىر نارسە، ال كۇنىنە جيىرما ءتورت ساعات تىعىز بايلانىستا بولۋ مۇلدەم باسقا. ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا پروفەسسورى پەپپەر شۆارس وقشاۋلاۋ جاعدايىندا وتباسىلىق سەرىكتەستىكتى دامىتۋدىڭ ەكى ۇلكەن نۇسقاسى مۇمكىن دەپ سانايدى. ءبىر جاعىنان، ەرلى-زايىپتىلار قيىن جاعدايدا ءبىر-بىرىن، جاقىندىقتى جانە قولداۋدى جاڭا جولمەن باعالاي باستايدى. ەكىنشى جاعىنان، ولار، كەرىسىنشە، قازىرگى قارىم — قاتىناستا ولارعا قولداۋ مەن جايلىلىق جەتكىلىكسىز ەكەنىن نەمەسە قارىم-قاتىناس ولارعا سايكەس كەلمەيتىنىن تۇسىنەدى.

جالعىز نەمەسە سەرىكتەسپەن بىرگە تۇراتىن ادامدار ءارتۇرلى سەزىمدەردى سەزىنۋى مۇمكىن. كىشكەنتاي بالالارى بار وتباسىلار ءۇشىن، اسىرەسە بالا تاربيەسىمەن ءجيى اينالىساتىن انالار ءۇشىن جاعداي وتە قيىن بولۋى مۇمكىن. ءبىز ءارتۇرلى وتباسىلاردىڭ انالارىمەن سويلەسىپ، ساۋالناما جۇرگىزدىك. مىسالى، انەل ەسىمدى انا: "كۇيەۋىم ەكەۋمىز ەشقاشان بالالارمەن كوپ ۋاقىت وتكىزگەن ەمەسپىز. ءبىز ساياحاتشىلارمىز، ءار دەمالىس سايىن ساياباقتارعا، ويىن-ساۋىق جانە سپورت ورتالىقتارىنا باراتىنبىز. ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ اراسى ءبىر جاس، ۇل جانە قىز. ولار دوستىق قارىم-قاتىناس جاسامايدى،  كوپ ۇرىسادى جانە ىمىراعا كەلمەيدى. كۇيەۋىم ەكەۋمىز ءۇي جانە بالالاردى قاراۋ مىندەتتەرىن بولدىك، رەجيمدى بارىنە ىڭعايلى ەتىپ وزگەرتتىك. تۇسكى استان كەيىن نەمەسە كەشكە  بىرگە سەرۋەندەۋگە تىرىسامىز. مەن ءبارىن بىردەن الۋعا تىرىسپايمىن: ەگەر مەن بالالارمەن كۇنىنە بىر-ەكى رەت ون بەس-وتىز مينۋت ىشىندە پايدالى نارسە جاساي السام. ءبىز كەزەك-كەزەك ءۇي تازالاۋعا تىرىسامىز جانە بالالاردى تازالاۋعا تارتامىز. مەن سونىمەن بىرگە بۇكىل وتباسىنا تاماق دايىندايمىن جانە ونىمدەردىڭ ءتىزىمىن جاسايمىن. ونىمدەرگە ونلاين تاپسىرىس بەرۋگە بولادى. بۇرىن ءبىز الىپ كەتەتىن تاعامداردى ءجيى الاتىنبىز، ال ءقازىر ءىس جۇزىندە ولاي جاسامايمىز. ءبىز بارلىق جەمىستەر مەن كوكونىستەردى قايناعان سۋمەن جۋامىز". ساۋالناما ناتيجەلەرى بويىنشا ءبىز "جالپى، بۇل وتە كۇردەلى كەزەڭ، تولىققاندى جۇمىسقا ۋاقىت جەتكىلىكسىز، انالاردىڭ وزدەرىنە ارناۋى مۇمكىن ۋاقىت از. جاياۋ سەرۋەندەۋ جانە  جۇمىستا جانە وقۋدا بەينەكونفەرەنسيالار وتكىزۋگە، فيلمدەر كورۋگە، دوستارىمەن جانە تۋىستارىمەن سويلەسۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جاقسى ينتەرنەت كومەكتەسەدى. سونىمەن قاتار، مورالدىق قولداۋ ءقازىر بۇرىنعىدان دا ماڭىزدى" دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك.

ءبىر قىزىعى، ۆيرۋس بولماعان كەزدە كوشە، تابيعات، ساياحات ادامدارعا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتپادى. «ۇيدە بول! » دەپ ايتقاننان كەيىن عانا ءبارى سەرۋەندەۋگە تارتىلدى. بۇل وقشاۋلاۋ پسيحولوگياسى: تىيىم سالىنباعان نارسە ەشكىمگە قىزىق ەمەس. ەگەر ءسىز ءبىر نارسەگە نازار اۋدارعىڭىز كەلسە، وعان تىيىم سالىڭىز.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كوۆيدتى ۇرپاق كوبىرەك سەرۋەندەيدى، دالادا ۋاقىت وتكىزەدى. كوروناۆيرۋس-بۇل بىرىكتىرەتىن قيىندىق. دارىگەرلەردى، قارتتاردى، قاشىقتىقتان وقىتۋدى، ادامزاتتىڭ ۆيرۋسقا قارسى جالپى اتموسفەراسىن قولدايتىن بارلىق وسى ارەكەتتەر كۇشتى گۋمانيستىك ىنتالاندىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل  وتە جاقسى.

Covid-19 پاندەمياسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالدارى

Covid-19 كوروناۆيرۋستىق ينفەكسياسىنىڭ پاندەمياسىنىڭ اۋرۋدىڭ تارالۋىنان جانە ءارتۇرلى ەلدەردىڭ كارانتيندى ۇيىمداستىرۋعا تىرىسۋىنان باسقا دا سالدارى بار. باق-تا اۋرۋدىڭ قوعامعا اسەر ەتۋ قۇبىلىسى جانە ونىڭ سالدارى كوبىنەسە "كوروناكريزيس" تەرمينى دەپ اتالادى. كوروناۆيرۋستىق پاندەميادان تۋىنداعان قازىرگى الەمدىك داعدارىس جەكەلەگەن ۇلتتىق ەكونوميكالارعا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك ەكونوميكاعا دا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ، ەكونوميكالىق داعدارىسقا اينالدى.

قازىرگى ۋاقىتتا "كوۆيدتەن كەيىن" الەم قانداي بولادى دەگەن سۇراق وزەكتى بولىپ وتىر. كوروناۆيرۋستىق پاندەميا تەك وزگەرىس كاتاليزاتورى رەتىندە ارەكەت ەتەدى جانە ءبىزدى ولارعا نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتەدى. الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەنى قايتا قۇرۋ پروسەسى ۇزاق ۋاقىت بۇرىن باستالعان بولاتىن، ءبىراق ول ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ قاراپايىم ازاماتتارىنىڭ كوپشىلىگىنە ۇزاق ۋاقىت كورىنبەدى. پاندەميا دامىعان ەلدەردەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى كۇشەيتتى.

1. قارجى

باسىندا پاندەميا قىتايدىڭ قور بيرجالارىنا جەرگىلىكتى اسەر ەتتى، وندا ساۋدا-ساتتىق 2020 جىلدىڭ 21 قاڭتارىنان باستاپ تومەندەي باستادى. ءبىراق 27 قاڭتاردا ىستەر سانىنىڭ ءوسۋى اياسىندا FTSE 100 جانە ەۋروپالىق بيرجالار قۇلدىرادى.

وقيعالاردىڭ ودان ءارى دامۋى 2020 جىلدىڭ 20 اقپانىندا باستالعان قور نارىعىنىڭ جاھاندىق قۇلدىراۋىنا اكەلدى. Dow Jones Industrial index، S&P 500 يندەكسى جانە NASDAQ-100 27 اقپاندا 2007-2008 جىلدارداعى قارجى داعدارىسىنان كەيىنگى ەڭ ناشار ساۋدا اپتالارىنىڭ بىرىنە ءتۇستى. كەلەسى اپتاداعى نارىقتار وتە قۇبىلمالى بولدى، كۇندەلىكتى سەسسيادا 3% نەمەسە ودان دا كوپ بولدى. 9 ناۋرىزدا ءۋولل-ستريتتىڭ بارلىق ءۇش يندەكسى 7% - دان استام تومەندەدى جانە الەمدىك نارىقتاردىڭ كوپشىلىگى ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەگەنىن حابارلادى، نەگىزىنەن رەسەي مەن ساۋد ارابياسى اراسىنداعى مۇناي نارىعىنداعى باعا سوعىسىنا جاۋاپ رەتىندە. قۇلدىراۋ قارا دۇيسەنبى دەپ اتالدى جانە 2008 جىلى ۇلى رەسەسسيادان كەيىنگى ەڭ ناشار قۇلدىراۋ بولدى. قارا دۇيسەنبىدەن ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، تاعى ءبىر قۇلدىراۋ بولدى — قارا بەيسەنبى، ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكاداعى اكسيالار 9% - دان استام تومەندەدى. ۋولل-ستريتتە 1987 جىلى قارا دۇيسەنبىدەن باستاپ پايىزدىق مولشەرلەمەلەردىڭ ەڭ ۇلكەن ءبىر كۇندىك تومەندەۋى بولدى، ال FTSE Mors of Borsa Italiana يندەكسى 17% - دان استام تومەندەدى، بۇل قارا بەيسەنبى كەزىندە ەڭ كوپ زارداپ شەككەن نارىققا اينالدى.

2. ەكونوميكا

تىكەلەي پاندەميا جاعدايلاردىڭ جوعارى پايىزى بار ەلدەردەگى كاسىپورىنداردىڭ جابىلۋىنا، كۇندەلىكتى سۇرانىسقا يە ونىمدەرگە سۇرانىستىڭ كۇرت وسۋىنە، بەلگىلى ءبىر تاۋارلار: ۆيرۋسقا قارسى پرەپاراتتار، سانيتارلىق ماسكالار، دەزينفەكسيالىق قۇرالدار نارىعىنداعى الىپساتارلىققا اكەلدى.

قوعامدىق تاماقتانۋ سەگمەنتى پاندەمياعا بايلانىستى شەكتەۋلەرگە بايلانىستى ەڭ كوپ زارداپ شەككەندەردىڭ ءبىرى بولدى.

سونىمەن بىرگە، پاندەميا كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ ۇيدەن شىققىسى كەلمەۋىنە بايلانىستى ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ قىزمەتتەرىنە سۇرانىستىڭ ايتارلىقتاي وسۋىنە اكەلدى. سونىمەن قاتار، كوروناۆيرۋستىق ينفەكسيا كۋرەرلەر ارقىلى تارالۋى مۇمكىن دەگەن قورقىنىش پايدا بولا باستادى. بۇل قاۋىپتەرگە جاۋاپ ازىق-تۇلىك پەن باسقا تاۋارلاردى بايلانىسسىز جەتكىزۋ بولدى.

قىتايدا، سودان كەيىن بۇكىل الەمدە كاسىپورىنداردىڭ توقتاپ قالۋىنا بايلانىستى مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنە سۇرانىس ايتارلىقتاي تومەندەدى. سۇرانىستىڭ تومەندەۋى اياسىندا رەسەي مەن وپەك مۇناي ءوندىرۋدى قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسە المادى جانە كومىرسۋتەكتەر نارىعىندا باعا سوعىسىن باستادى، بۇل ءوز كەزەگىندە مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلدى.

فارنبورو اۆياسالونى سياقتى كوپتەگەن جارنامالىق جانە اقپاراتتىق شارالار توقتاتىلدى.

ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان كارانتين تۇتىنۋ باسىمدىقتارىن وزگەرتتى: اۆتوموبيلدەر مەن كيىم سياقتى ءبىرقاتار تاۋارلارعا سۇرانىس تومەندەدى، ءبىراق سونىمەن بىرگە ءۇي تۇرمىسىن جەڭىلدەتەتىن زاتتارعا، سونىمەن قاتار ءۇي سپورتىنا (جاتتىعۋ ۆەلوسيپەدتەرى) جانە ۇيدەگى ويىن-ساۋىققا (ونلاين ويىندار، ۇستەل ويىندارى) سۇرانىس ءوستى. سونداي-اق، ءۇي كەڭسەسى ءۇشىن تاۋارلارعا سۇرانىس ارتتى، ويتكەنى كوپتەگەن جۇمىسكەرلەر ۇيلەرىنەن جۇمىس ىستەۋگە كوشتى جانە سايكەسىنشە ZOOM، Microsoft Teams جانە ولاردىڭ انالوگتارى سياقتى بەينەكونفەرەنسيا قوسىمشالارىنىڭ تانىمالدىلىعى ارتتى. سونىمەن بىرگە، Microsoft قىتايدا كارانتيندى الىپ تاستاعاننان كەيىن دە قاشىقتان جۇمىس ىستەۋگە سۇرانىس قالعانىن ايتادى.

دارەتحانا قاعازىن ساتۋ كولەمىنىڭ ۇلعايۋى، 2020 جىلدىڭ ناۋرىزىن 2019 جىلدىڭ ناۋرىزىمەن سالىستىرعاندا:

 

يتاليا	140%+
يسپانيا	82%+
ۇلىبريتانيا	80%+
اقش	60%+
گەرمانيا	35%+
فرانسيا	30%+

اۆتويندۋستريا

Volkswagen، BMW، Daimler جانە باسقالارى سياقتى ءىرى اۆتوموبيل وندىرۋشىلەرى ءوندىرىستى ەداۋىر قىسقارتۋعا نەمەسە ءتىپتى ونى تولىعىمەن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل ءبىر جاعىنان ءوز قىزمەتكەرلەرىن كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنان قورعاۋعا دەگەن ۇمتىلىسقا بايلانىستى بولدى، بۇل زاۋىتتار مەن اۆتوسالونداردىڭ جابىلۋىنا، سونداي-اق بولشەكتەر مەن كومپونەنتتەردى جەتكىزۋدى ۇزۋگە اكەلدى. ەكىنشى جاعىنان، سۇرانىستىڭ كۇرت تومەندەۋىنە بايلانىستى ءوندىرىس تومەندەدى.

ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلدەرىندە جەڭىل اۆتوموبيلدەردى تىركەۋى:

مەملەكەت	ءساۋ،2019	ءساۋ،2020	ناتيجە	قاڭ،2019	قاڭ،2020	ناتيجە
گەرمانيا	310715	120840	-61،1%	1190807	822202	-31،0%
فرانسيا	188195	20997	-88،8%	741530	385676	-48،0%
ۇلىبريتانيا	161064	4321	-97،3%	862100	487878	-43،4%
يتاليا	174922	4279	-97،6%	712987	350926	-50،8%
يسپانيا	119417	4163	-96،5%	436317	222870	-48،9%

2020 جىلدىڭ 29 مامىرىندا Renault كومپانياسى كەلەسى 3 جىلدا الەم بويىنشا 15 مىڭ جۇمىس ورنىن، ونىڭ ىشىندە فرانسيادا 4600 جۇمىس ورنىن قىسقارتاتىنىن جاريالادى. جۇمىس ورىندارىنىڭ قىسقارۋى جۇمىستان بوساتۋ ەسەبىنەن ەمەس، زەينەتكەرلىككە شىققان قىزمەتكەرلەر، كومپانيا ىشىندەگى باسقا لاۋازىمدارعا اۋىسۋ جانە قايتا ماماندانۋ ەسەبىنەن بولادى.تۋريزم

كوروناۆيرۋستىق پاندەميا كرۋيزدىك ءتۋريزمدى ءىس جۇزىندە جويدى: شەكتەۋلەرگە بايلانىستى كەمە يەلەرى لاينەرلەردى توقتاتىپ قويۋعا ءماجبۇر ەتتى نەمەسە ءتىپتى ولاردى مەتالل بولشەكتەرىنە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى.

3. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى

پاندەميا بۇكىل الەمدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە اسەر ەتتى، بۇل مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جاپپاي جابىلۋىنا اكەلدى. 2020 جىلعى 20 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا 135 ەلدەگى ۇكىمەتتەر مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردى جابۋدى جاريالادى نەمەسە جۇزەگە اسىردى. سونىمەن قاتار، وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى ينتەرنەت ارقىلى وقىتۋعا جاپپاي كوشۋ باستالدى.

4. مادەنيەت جانە كينو

بۇكىل الەمدە كينوتەاترلارعا بارۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە شەكتەلدى، كينوفەستيۆالدەر توقتاتىلدى نەمەسە كەيىنگە قالدىرىلدى، فيلمدەر بولاشاق كۇندەرگە اۋىستىرىلدى، كينو ءوندىرىسى توقتاتىلدى.

الايدا، سونىمەن بىرگە، اعىندىق تانىمال بولدى (وسىعان بايلانىستى Netflix، YouTube سياقتى، پروۆايدەرلەردىڭ جۇكتەمەسىن ازايتۋ ءۇشىن بەينە اعىنىنىڭ ساپاسىن تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولدى)، بۇل Netflix اكسيالارىنىڭ وسۋىنە اكەلدى.

كوپتەگەن فەستيۆالدەر، كورمەلەر مەن بايقاۋلار، سونىڭ ىشىندە ماسكەۋ حالىقارالىق كينوفەستيۆالى، كانن كينوفەستيۆالى جانە "ەۆروۆيدەنيە-2020" ءان بايقاۋى توقتاتىلدى نەمەسە كەيىنگە قالدىرىلدى.

پاندەمياعا بايلانىستى الەمدەگى تەاترلار، مۇراجايلار، كوركەم گالەرەيالار جانە باسقا دا مادەني مەكەمەلەر جابىلدى. ەگەر اقش-دا مادەني مەكەمەلەرگە كومەك رەتىندە 200 ميلليون دوللار بولىنسە، گەرمانيا 50 ميلليارد ەۋرو ءبولدى، ال يسپانيا بيلىگى پاندەميا كەزىندە مادەنيەت باسىمدىقتار تىزىمىندە سوڭعى ورىندا تۇرۋى كەرەك دەپ مالىمدەدى.

كارانتين بءىزدى نەگە ۇيرەتتى؟

ءبىز ەرەكشە ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، وندا ءبىر ساعاتتىق اشىق جاتتىعۋلار ءسان-سالتانات بولىپ سانالادى، ال باسقا ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قارقىندىلىعى مەن ساپاسى ينتەرنەتتىڭ جىلدامدىعىمەن انىقتالادى. دۇنيە جۇزىندەگى كومپانيالار مەن جۇمىس بەرۋشىلەر وزدەرىنىڭ جۇمىس پروسەستەرىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى، ال ءقازىر بارلىق ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى وسى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن قورعاۋ ءۇشىن قولداۋ مەن قارجىلاندىرۋدىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ەتەدى.

سوڭعى پاندەميادان بەرى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى-بۇل 1918 جىلدان بەرى ءورشىپ كەلە جاتقان جانە ءارتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا 60-100 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن قيعان "يسپان تۇماۋى" بولدى. ونىڭ تەز تارالۋ سەبەبى قازىرگىدەي تەحنولوگيالار. ونداعان مىڭ شاقىرىم تىنىش جۇرەتىن پوەزد، اۋا  ديريجابلدەرى، ال مۇحيتتى ۇنەمى ءىرى توننالى كەمەلەر كەسىپ وتەتىن. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بارلىق جەردە بيلىك ەتكەن انتيسانيتاريا ءوزىنىڭ تاعدىرلى ءرولىن اتقارعانى تۇسىنىكتى.

Covid-19 پاندەميا ما، جوق پا، ونى ۋاقىت كورسەتەدى، سوڭعى عاسىر ىشىندە بۇل بۇكىل ادامزات ءۇشىن ناعىز سىناققا اينالعان  دۇنيەجۇزىلىك قايعى بولدى. "كارانتيندە نەمەن اينالىسۋعا بولادى؟"بۇل امبەباپ ماسشتابتاعى ماسەلە بولدى. Google اناليتيكاسىنا سايكەس، وسى تاقىرىپتاعى ىزدەۋ سۇراۋلارىنىڭ شىڭى 15-21 ناۋرىزدا بولدى، سودان كەيىن ول كۇرت تومەندەدى. ياعني، تاقىرىپ وزەكتىلىگىن جوعالتتى. نەلىكتەن؟

ميلليونداعان قولدانۋشىلار سۇراق قويدى، ال جاۋاپتار كوبىنەسە ون نەگىزگى تاقىرىپقا دەيىن قىسقاردى: شەت تىلدەرىن ۇيرەنۋ، كىتاپتار وقۋ، ءوزىن-وزى تاربيەلەۋ جانە جاڭا ماماندىقتاردى يگەرۋ، اسپازدىق ەكسپەريمەنتتەر، گەنەرالدى ءۇي تازارتۋ. ەگەر بۇل جۇيەگە قاراساق، بارلىعى ينتەرنەت جەلىلەرىنە ءتىلدى قالاي ۇيرەنەمىن دەپ ىزدەۋ سالۋى قاجەت بولعان، ءبىراق...

ءبىز سول Google ستاتيستيكاسىنا كىرىپ، "اعىلشىن تىلىندەگى وقۋلىق" تاقىرىبىنداعى سۇراۋلاردىڭ سانى (ەڭ تانىمال ءتىل) 2019 جىلدىڭ سول كەزەڭىنىڭ كورسەتكىشتەرىنەن اسپايتىنىن كورەمىز. دەمەك، "ءۇي يەلەرى" كوبىنەسە تەك الەۋمەتتىك جەلىلەردە، حات-حابارلاردا بولعان"پوليگلوتتار"، ءبىراق ودان باسقا ەشتەڭە جوق. نەگە ولاي؟ كوبىسى جاۋاپ بەرە المادى. شىنىندا دا، كارانتيننىڭ العاشقى كۇندەرىندە ادامدار اۋدارماشىلار مەن وقۋلىقتاردى  الىپ، تىلدەردى ۇيرەنۋگە ارنالعان باعدارلامالاردى جۇكتەپ الىپ، تاقىرىپتىق ۆەبينارلاردى كورە باستادى. ءبىراق... ءىس توقتاپ قالدى. مۇمكىن، سەبەپ تىلدىك ورتانىڭ جوقتىعىندا بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءدال وسى شارت شەت ءتىلىن تەز ۇيرەنۋدىڭ كىلتى بولىپ تابىلادى.

ءبىراق ونلاين كىتاپتارعا سۇرانىس ەكى ەسە ءوستى. بۇل قۋانتادى. ءبىراق ەڭ كوپ سۇرانىس ءوزىن-وزى دامىتۋ تاقىرىبىندا ەمەس، اسپازدىق رەسەپتتەر ساناتىنا قاتىستى بولدى.

ادامدار شىنىمەن كوبىرەك تاماق پىسىرە باستادى جانە ونى ءتۇسىندىرۋ وڭاي. كارانتين كەزىندە كوپتەگەن كافەلەر، مەيرامحانالار مەن فاست-فۋدتار جابىلدى. ءبىراق ەشكىم تاماق قاجەتتىلىگىن جويعان جوق، ال ماكارون نەمەسە تۇشپارا سياقتى جارتىلاي فابريكاتتاردا ءسىز ۇزاق ۋاقىتقا شىداي المايسىز.وسىلايشا كەيبىر جاندار ءۇشىن تىپتەن جاڭا قولونەرىن ۇيرەنۋگە تۋرا كەلدى. جەلىدەگى جاريالانىمدار بويىنشا، بۇل كوپتەگەن ادامدارعا وڭاي بولدى دەپ ايتۋعا بولادى، ال سالىستىرمالى تۇردە قىسقا مەرزىمدە پەشتىڭ جانىندا تۇرۋدى ويلاماعان ادام كۇردەلى تاعامداردى دايىنداۋ تۋرالى فوتو ەسەپتەرمەن ماقتانا باستادى.

ءقازىردىڭ وزىندە كارانتيننىڭ سوڭىنا قاراي كوپتەگەن ادامداردا گاسترونوميالىق ادەتتەر وزگەرەدى دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، بۇل كافەلەر مەن مەيرامحانالار بوس بولادى دەگەندى بىلدىرمەيدى، ءبىراق ولاردىڭ كليەنتتەرىنىڭ سانى ايتارلىقتاي تومەندەۋى مۇمكىن.

ايەلدەر اسپازدىق ۆەبينارلاردا  جاڭا داعدىلاردى الدى. ءبىراق ەر ادامدارعا دا ۇنايتىن نارسە تابىلدى. تج رەجيمى كەزىندە تجو جۇمىس ىستەمەدى جانە ءاۆتوموبيلدى جوندەۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن بولمادى. كەيبىر ماماندار ءالى دە جابىق ەسىكتەردە جۇمىس ىستەدى، ءبىراق وعان قول جەتكىزۋ ەڭ جاقىن جانە ناعىز تانىستارعا مۇمكىن بولدى. ارتىنشا ونداي تانىستارى جوق بولىپ، باعى جانباي قالعاندار ءۇشىن ەكى نۇسقا بار: تج رەجيمى بىتكەنىن كۇتۋ نەمەسە كولىكتى وزدىگىڭمەن جونگدەپ كورۋ.

باقىتىمىزعا وراي، مۇندا تاعى دا تاقىرىپتىق ادەبيەتتەرگە دە، YouTube-تاعى بەينەلەرگە دە تولى جان-جاقتى ينتەرنەت كومەككە كەلدى، وندا ءارتۇرلى كولىكتەردىڭ جوندەۋ جۇمىستارى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتالعان. قول استىڭدا كەرەكتى قۇرالىڭ بولسا، تورموزنىە كولودكي نەمەسە پىلنيكي اۋىستىرا سالۋ ەمەس، تىپتەن قوزعالتقا كۇردەلى جوندەۋ جاساۋعا بولادى. ماسەلە تەك تىلەك پەن ۋاقىتتا جانە جوعارىدا ايتىلعانداي، قۇرالداردىڭ بولۋى. كارانتين كەزەڭىندە كوپتەگەن اۆتواۋەسقويلار العاش رەت قولدارىنا گايكا كىلتىن الىپ، تولىققاندى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى، ولار دا ءوز  ينتەرنەت پاراقشالارىندا قۋانا ءبولىستى.

كوروناۆيرۋستىق ينفەكسيانىڭ قازىرگى پاندەمياسىنان تۋىنداعان قيىندىقتار مەن باقىتسىزدىقتارعا قاراماستان، ءبىز جاڭا شىندىققا بەيىمدەلەمىز جانە كارانتيندەگى ءومىر ءبىزدى بولاشاققا اپاراتىن بەلگىلى ءبىر زاتتاردىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنۋگە يتەرمەلەگەنى انىق.

قورىتىندى:

كوروناۆيرۋستىق پاندەميا ميلليونداعان ادامداردىڭ ادەتتەگى ءومىر سالتىن بۇزدى. بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە ونداعان جىلدار بويى قاجەت جانە ماڭىزدى دەپ سانالعان نارسە قۇنسىزداندى: تۇتىنۋ قوعامى قاۋىپسىزدىك قوعامىنا اينالدى. الەم بويىنشا ەركىن جۇرۋگە داعدىلانعان ادامدار ءوز ەلدەرىندە، قالالارىندا جانە ءتىپتى پاتەرلەرىندە قۇلىپتاۋلى بولدى.   كارانتينگە بايلانىستى سپورتتىق جارىستار، كونسەرتتەر جانە باسقا دا سۇيىكتى جانە تانىس ويىن-ساۋىقتار توقتاتىلدى. ءبىزدىڭ بارىمىزگە قيىن كەزەڭدەر بولدى، ءبىراق قازىرگى داعدارىستان امان قالعاندار مۇلدەم باسقا الەمدە بولادى. بۇل جىلدار ءبىزدى 21 عاسىرداعى ەڭ جاڭا ۆيرۋستاردىڭ بىرىمەن تاڭ قالدىردى جانە قورقىتتى. ءبىز عاسىرلار بويى العاش رەت وقشاۋلانۋ جانە، ارينە، قاشىقتىقتان وقىتۋ دەگەن نە ەكەنىن بىلدىك. بۇل ۆيرۋس ءبىزدى ەرەسەكتەرگە عانا ەمەس، بالالاردى دا ەرەكشە جاعدايعا اكەلدى.

پاندەميا كەزىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر پايدا بولدى. ولاردىڭ ءبىرى قاشىقتان جۇمىس.

بەينەكونفەرەنسيالار مەن قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنان كەيىن ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدى. سوڭعى ايلاردا الەمدە ۆيدەوترافيك 2-3 ەسەگە ءوستى. Zoom، Microsoft Teams، Google Hangouts باعدارلامالارى ۇزدىك قوسىمشالارعا تەز ەنىپ كەتتى. تەحنولوگيالىق الىپتار، سونىڭ ىشىندە Twitter جانە Facebook سياقتى جەلىلەر قىزمەتكەرلەردى ۇيدەن جۇمىس ىستەۋگە شاقىرادى. سونىمەن قاتار، جۇمىسشىلار (ءبىلىم سالاسى) كوپتەگەن جينالىستاردىڭ قانشالىقتى ماعىناسىز ەكەنىن جانە ولاردى پوشتامەن قالاي وڭاي اۋىستىرۋعا بولاتىندىعىن، كۇنىنە ەكى رەت كەپتەلىستە تۇرۋدىڭ قانشالىقتى ءتيىمسىز بولعانىن تۇسىنە الدى.

تاعىدا ءبىر باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ول عىلىمنىڭ دامۋى  جانە  مەديسينانىڭ ءرولىنىڭ ارتۋى. ساياساتكەرلەر پوپۋليزممەن اينالىسسا دا، عالىمدار COVID-19-نى تالداۋ جانە وعان قارسى تۇرۋدىڭ جاڭا قۇرالدارىن جاساۋدا.  سوندىقتان عىلىم مەن مەديسيناعا جۇمسالاتىن قاراجات ۇلعاياتىن بولادى. مەديسينا-IT-مەن ماڭىزدىلىعى بويىنشا وڭاي تالاساتىن بىرنەشە جوعارى ينتەللەكتۋالدى سالالاردىڭ ءبىرى جانە بولاشاقتا ونىڭ اسەرى ەكى ەسەگە ارتا تۇسەدى.

ادامدار دەنساۋلىق پەن بىلىمگە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. پاندەميادا كوپتەگەن ادامدار قاۋىپسىزدىكتى سەزىنۋى ءۇشىن سپورتپەن شۇعىلدانىپ، دۇرىس تاماقتانىپ جانە ءقاۋىپتى مىنەز-قۇلىقپەن اينالىسپاۋعا ءماجبۇر بولدى. كۇشتى يممۋنيتەت-ينفەكسيالارعا قارسى تاماشا قالقان بولىپ تابىلادى. دەنساۋلىق قازىرگى كەزدە ەڭ ماڭىزدى قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى.

بۇدان كەيىن نە بولادى؟ بۇل سۇراقتار كوپتەگەن ادامداردى الاڭداتادى. ءسىرا، الەم ەشقاشان بىردەي بولمايدى. مۇنىڭ نە اكەلەتىنىن، جانە نە جاعداي بولاتىنىن الدىن-الا ەشكىم بىلمەيدى. الايدا، ۇمىتسىزدىكتى ەرتە جاساماڭىز.

ءبىز بىلدىك: COVID-19 دەگەنىمىز نە، ونىڭ شىعۋ تەگى، الدىن-الۋ شارالارى، الەۋمەتتىك ساۋالناما دەرەكتەرىن الدىق، سونىمەن قاتار covid-19 تارالۋ كارتاسىن كوردىك.

جۇمىسىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، ءبىز كەلەسى قورىتىندى جاساي الامىز:

1. كوروناۆيرۋستىڭ ادامدار ءۇشىن، سونىڭ  ىشىندە اسىرەسە قارتتار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلدىك.

2. ۆيرۋستار ءىس جۇزىندە مايمەن مايلانعان نانوبولشەكتەر بولىپ تابىلادى. ولار بىرنەشە ساعات بويى بەتتەردە بەلسەندى بولا الادى، سودان كەيىن ءسىزدىڭ قولىڭىزعا، سول جەردەن بەتىڭىزگە تۇسەدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز بەتىمىزدى ءجيى ۇستاپ تۇرامىز نەمەسە ءتيىپ كەتەتىن كەزدەر دە بولادى.

3. ءبىز ادەتتەگى قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتاي وتىرىپ، ءوزىمىزدى جانە جاقىندارىمىزدى قورعاي الامىز.

4. قورعانىس ءۇشىن جەكە قورعانىس قۇرالدارى بار ماسكا، انتيسەپتيكتەر، قولعاپتار، قورعانىس كوستيۋمدەرى جانە ت. ب.)

5. ماسكانى تاڭدايتىن كەزدە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك، ويتكەنى ءبىزدى كەز-كەلگەن ماسكا قورعاي المايدى.

6. قاراپايىم گيگيەنا ەرەجەلەرىن ساقتاۋ قاجەت.

7. ەگەردە ءوزىمىزدى ناشار سەزىنىپ تۇرساق ۇيدە قالۋىمىز كەرەك، سەبەبى ول قاسىمىزداعا ادامدارعا كەرى سەبەبىن تيگىزۋى مۇمكىن.

كوروناۆيرۋستىق ىندەتكە ۇقساس توتەنشە جاعدايلار بىزگە باسقا ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ءبىراق ولاردى بىزگە قابىلداۋ الىدە قيىن سەبەبى ءبىز مۇندايعا ومىرگە ۇيرەنبەگەنبىز.

پاندەميا ءححى عاسىردا دا قاۋىپسىزدىك باستى قۇندىلىق بولىپ قالا بەرەتىنىن جانە ول ءۇشىن ادامزات وركەنيەتتىڭ ادەتتەگى ارتىقشىلىقتارىن ەش ويلانباستان قۇربان ەتۋگە دايىن ەكەنىن راستادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. https://rtvi.com/skvoznoy-efir/chemu-nas-nauchil-2020-god-kotoryy-my-proveli-v-izolyatsii/
2. https://news.un.org/ru/story/2021/03/1399642
3. https://trends.google.kz/trends/explore؟date=today%205-y&geo=KZ&q=چەم%20زانياتسيا%20نا%20كارانتينە
4. https://rg.ru/2020/07/12/reg-urfo/psiholog-rasskazal-kak-covid-19-izmenil-mysli-i-soznanie-liudej.html
5. https://ru.valdaiclub.com/a/highlights/posledstviya-pandemii-koronavirusa/
6. https://www.dw.com/ru/koronavirus-i-ego-posledstvija-dosje/a-52852819
7. https://www.bbc.com/russian/features-55491337

ورىنداعاندار: باحونوۆا ا.، ەسمۋراتوۆ ا.، الاشيەۆا و.، كالەنوۆا س.
توپ: حالىقارالىق قاتىناستار 20.831
وقىتۋشى: كۋلۋمجانوۆ ن. ە.

---